✍️ นามานุกรมพระมหากษัตริย์ไทย

พระบรมราชานสุ าวรยี สมเด็จพระนารายณมหาราช ประดิษฐานทว่ี งเวยี นพระนารายณ จงั หวดั ลพบุรี

สมเดจ็ พระนารายณม หาราช สมเด็จพระนารายณมหาราชทรงเปนพระมหากษัตริยรัชกาลท่ี ๒๗ แหงกรุงศรีอยุธยา ทรงครองราชยเปนระยะเวลา ๓๒ ป ระหวาง พ.ศ. ๒๑๙๙ - พ.ศ. ๒๒๓๑ เปนพระราชโอรสใน สมเด็จพระเจาปราสาททอง เชื่อกันวาพระราชชนนีสมเด็จพระนารายณมหาราชเปนพระราชธิดาใน สมเด็จพระเจาทรงธรรม สมเด็จพระนารายณมหาราชเสด็จพระราชสมภพเม่ือราว พ.ศ. ๒๑๗๔ หรือ พ.ศ. ๒๑๗๕ เพราะพระราชพงศาวดารบันทึกวาใน พ.ศ. ๒๑๙๙ น้ันทรงสั่งใหประกอบพระราช- พิธีเบญจเพสในเดือนยี่ เม่ือแรกประสูตินั้นพระประยูรญาติเห็นเปน ๔ กร จึงขนานพระนามวา “สมเด็จพระนารายณ” มีพระราชอนุชารวมพระชนกหลายพระองค และมีพระขนิษฐภคินีรวมพระ ชนนีเดียวกันคือเจาฟาศรีสุวรรณ หรือพระราชกัลยาณี ซึ่งตอมาโปรดใหสถาปนาข้ึนเปน กรมหลวง โยธาทพิ ตั้งแตยังทรงพระเยาว สมเด็จพระนารายณมหาราชทรงศึกษาเลาเรียนกับพระภิกษุหลายสำนัก ทั้งทรงชำนาญในศิลปศาสตรเปนอยางดี เมื่อสมเด็จพระเจาปราสาททองเสด็จสวรรคตและสมเด็จพระ ศรีสุธรรมราชาข้ึนครองราชยสืบตอมาได ๒ เดือนแลว สมเด็จพระนารายณมหาราชขณะดำรงพระยศ ที่กรมพระราชวังบวรไดทรงยึดอำนาจและเสด็จข้ึนครองราชย เฉลิมพระนามตามท่ีปรากฏในพระราช- พงศาวดารฉบบั พระราชหัตถเลขาวา สมเด็จพระบรมราชาธิราชรามาธิบดี ศรีสรรเพชญ บรมมหาจักรพรรดิศวร ราชาธิราช ราเมศวรธราธิบดี ศรีสฤษดิรักษสังหาร จักรวาฬาธิเบนทร สุริเยนทราธิบดินทร หริหรินทราธาดาธิบดี ศรีสุวิบูลยคุณอขนิฐจิตรรุจี ศรีภูวนาทิตย ฤทธิพรหมเทพาดิเทพ บดินทร ภูมินทราธิราช รัตนาภาศมนุวงษ องคเอกาทศรุฐ วิสุทธยโสดม บรมอาชาธยาศัย สมุทัยดโนรมนตอนันตคุณ วิบุลสุนทร บวรธรรมิกราชเดโชไชย ไตรโลกนารถบดินทร วรนิ ทราธริ าช ชาตพิ ชิ ติ ทศิ พลญาณสมนั ต มหนั ตวปิ ผาราฤทธวิ ไิ ชย ไอสวรรยาธปิ ต ขิ ตั ยิ วงษ องคปรมาธิบดี ตรีภูวนาธิเบศร โลกเชษฐวิสุทธมกุฏรัตนโมฬ ศรีประทุมสุริยวงศองค สรรเพชญพุทธางกรู บรมบพิตร พระพุทธเจา อยูห วั อยางไรก็ดีพระนามของพระองคที่ปรากฏในจารึกวัดจุฬามณี พ.ศ. ๒๒๒๔ วา “พระศรี สรรเพชญ สมเด็จพระรามาธิบดีศรีศินทรมหาจักรพรรดิศวรราชาธิราชรามเศวรธรรมิกราชเดโช ไชยบรมเทพาดเิ ทพตรภี วู นาธเิ บศรโลกเชษฐวสิ ุทธิมกฏุ พุทธางกูร บรมจกั รพรรดิศวรธรรมกิ ราชาธริ าช”

หลังจากท่ีทรงขึ้นครองราชยใน พ.ศ. ๒๑๙๙ แลว สมเด็จพระนารายณมหาราชทรงประกอบ พระราชกรณียกิจเปนอเนกประการ ทั้งการทำนุบำรุงบานเมือง การสรางและปฏิสังขรณวัดตาง ๆท่ัว ราชอาณาจักร โดยใน พ.ศ. ๒๒๐๘-พ.ศ. ๒๒๐๙ โปรดใหสถาปนาเมืองลพบุรีขึ้นเปนท่ีประทับอีกแหง หนึ่ง เพื่อรักษาความมั่นคงของราชบัลลังก และเปนการสรางที่ประทับเพื่อพระราชกรณียกิจสวน พระองค ปรากฏหลักฐานในเอกสารหลายฉบับท้ังไทยและตางประเทศวารัชกาลของพระองคมีความ ยิ่งใหญเหนือรัชกาลอ่ืนโดยเฉพาะเร่ืองการติดตอกับตางประเทศ เปนเหตุใหประวัติศาสตรอยุธยาใน ชวงรัชกาลของพระองคม ีเอกสารมากมายท่มี ปี ระโยชนย ิ่งตอ การศึกษาประวตั ศิ าสตรไทย การศึกสงครามในชวงตนแผนดินน้ันมีทั้งสงครามในและนอกพระนคร ทรงยกทัพขึ้นไปตีเมือง เชียงใหม สวนในพระนครก็เกิดกบฏพระไตรภูวนาทิตยวงศขึ้น พระราชพงศาวดารฉบับพระราช- หัตถเลขาบันทึกวาพระไตรภูวนาทิตยวงศกับพระองคทองคิดการกบฏ ท้ังสองพระองคเปนพระอนุชา ตางพระชนนีกับสมเด็จพระนารายณมหาราช แตการกบฏคร้ังน้ีไมสำเร็จ ทั้งสองพระองคถูกจับกุม สำเร็จโทษพรอมพรรคพวกอีกจำนวนหน่ึงซึ่งเปนขุนนางชั้นผูใหญ เชน ออกญาพลเทพ ออกญา กลาโหม ออกญาพัทลุง ออกพระศรีภูริปรีชา เปนตน ทำใหสมเด็จพระนารายณมหาราชไมไววาง พระราชหฤทยั ขุนนางเดิม และทรงเพ่ิมความสนทิ สนมกับชาวตางชาติมากขึน้ ในเรื่องของการอุปถัมภพระพุทธศาสนา ส่ิงท่ีสะทอนใหเห็นไดอยางชัดเจนวาทรงเปนองค พุทธมามกะและองคศาสนูปถัมภกของพระพุทธศาสนาก็คือ พระราชดำรัสตอบแกราชทูตฝร่ังเศส เชอวาลิเยร เดอ โชมอง (Chevalier de Chaumont) เม่ือราชทูตไดกราบบังคมทูลชักจูงใหพระองค ทรงเปลยี่ นไปนบั ถอื ครสิ ตศ าสนา แตพ ระองคม พี ระราชดำรสั ตอบวา จะใหท รงละทงิ้ ศาสนาทบ่ี รรพบรุ ษุ ของพระองคนบั ถือมากวา สองพนั ปไดอ ยางไร แตเม่อื ใดทพี่ ระผูเปนเจา ทรงปรารถนาใหพระองคเ ปลี่ยน ศาสนาแลว กจ็ ะทรงยินยอมตามน้นั สมเด็จพระนารายณมหาราชทรงทำนุบำรุงพระพุทธศาสนาเปนอยางดียิ่ง และอาจนับไดวาการ พระพุทธศาสนาในชวงรัชกาลของพระองคไดเจริญรุงเรืองมาก ทรงบูรณะวัดพระศรีรัตนมหาธาตุเมือง ลพบุรี โดยเฉพาะอยางยิ่งทรงเชิญพระพุทธสิหิงคลงมายังอยุธยา ดังที่ปรากฏในวรรณคดีสำคัญของยุค คือโคลงเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนารายณ เอกสารสำคัญในรัชกาลที่เก่ียวกับพุทธศาสนาคือ พระราชปุจฉาที่ทรงมีไปถึงพระสงฆผูทรงภูมิธรรมเพ่ือทรงไตถามขอสงสัย ซ่ึงในรัชกาลสมเด็จพระ นารายณมหาราช ปรากฏชื่อพระพรหมมุนี วัดปากน้ำประสบ และสมเด็จพระพุทธโฆษาจารยเปน ผูถวายวิสัชนาพระราชปุจฉาอยูเสมอๆ ธรรมเนียมปฏิบัติเชนน้ียังปรากฏเปนหลักฐานตอมาวา พระมหากษัตริยอยุธยาโปรดที่จะมีพระราชปุจฉาเร่ืองทางโลกและทางธรรมแกพระสงฆหรือพระราชา คณะที่ทรงนับถือ เชนพระเพทราชาก็ยังทรงปฏิบัติสืบมา จึงแสดงใหเห็นวานับแตรัชกาลสมเด็จพระ นารายณม หาราชลงมาแลว การเอาใจใสพระสงฆมเี พ่มิ มากขึน้ กวากอ นมาก

ในดานงานวรรณกรรม ปรากฏวาวรรณคดีไทยไดรับความนิยมและเฟองฟูเปนอยางย่ิง เพราะ สมเด็จพระนารายณมหาราชทรงเปนกวีดวยพระองคหนึ่ง พระราชนิพนธสำคัญคือสมุทรโฆษคำฉันท (ตอนตน ) และทรงพระกรณุ าโปรดเกลา ฯ ใหพ ระมหาราชครแู ตงจินดามณีขน้ึ เปน ตำราเรียน สำหรับความสัมพันธกับตางประเทศ ในชวงรัชสมัยเปนการเปดโลกทัศนของสยามออกสู ตะวันตกมากขึ้น ทรงติดตอกับประเทศในภูมิภาคตะวันออก เชน จีน ญ่ีปุน ชวา ญวน อินเดีย และ ประเทศในดนิ แดนตะวนั ตกนบั แตเ ปอรเ ซยี จนถงึ ประเทศในทวปี ยโุ รป ในชว งตน รชั กาลมกี ลมุ บาทหลวง มิชชันนารีเดินทางเขามาเผยแผศาสนาและสืบทอดกิจการของคริสตศาสนา ซึ่งพระองคก็ทรง อนุเคราะหท่ีดินใหปลูกสรางอาคาร และพระราชทานเสรีภาพในการเผยแผศาสนา การที่สังคมอยุธยา มีพอคาและบาทหลวงตางชาติเดินทางเขามามากเชนน้ี ทำใหบทบาทของชาวตางชาติมีมากขึ้น โดย เฉพาะอยางย่ิงเจาพระยาวิไชเยนทรหรือคอนสแตนติน ฟอลคอน (Constantin Phaulkon) ชาวกรีก ซึ่งเขารับราชการเปนลำดับจนถึงตำแหนงวาท่ีสมุหนายกและกำกับดูแลพระคลัง ท้ังยังมีบทบาทในการ เริม่ ตน ความสัมพันธร ะหวา งราชสำนกั สมเด็จพระนารายณมหาราชกบั ประเทศฝรัง่ เศสดว ย สมเดจ็ พระนารายณม หาราชทรงสง คณะทตู สยามไปฝรงั่ เศสหลายครง้ั ครงั้ แรกเมอ่ื พ.ศ. ๒๒๒๔ ทรงจัดใหออกพระพิพัฒนราชไมตรีเปนราชทูต ออกขุนศรีวิสารสุนทรเปนอุปทูต ออกขุนนครวิชัยเปน ตรีทูต เดินทางโดยเรอื กำปน ฝร่งั เศส แตท วา เคราะหร า ยท่เี รือไปแตกท่นี อกฝงเกาะมาดากสั การ ตอมาใน พ.ศ. ๒๒๒๗ สมเด็จพระนารายณมหาราชทรงพระวิตกที่คณะทูตชุดแรกสูญหายไป จึงโปรดใหออกขุนวิชัยวาทิตและออกขุนพิชิตไมตรีกับบาทหลวงวาเชต (Vachet) ผูเปนลามเดินทางไป สืบขาวคณะทูตชุดแรก เม่ือพระเจาหลุยสที่ ๑๔ ทรงทราบวาคณะราชทูตสยามชุดกอนเรือแตกอับปาง ลง ก็ทรงดำริท่ีจะแตงทูตมาเปนการสนองตอบ จึงทรงสงเมอสิเออร เชอวาลิเยร เดอ โชมอง เปน เอกอคั รราชทูต พรอมคณะเดินทางเขา มาถงึ ปากน้ำเจาพระยาเมือ่ วนั ท่ี ๒๓ กนั ยายน พ.ศ. ๒๒๒๘ การตอนรับคณะทูตและพระราชสาสนจากฝร่ังเศสเปนไปดวยความยิ่งใหญอลังการและสม พระเกียรติยศพระเจาหลุยสท่ี ๑๔ ทำใหการตอนรับคณะทูตจากฝร่ังเศสซาบซ้ึงในพระมหากรุณาธิคุณ ของสมเดจ็ พระนารายณมหาราชทท่ี รงดูแลพวกตนเปนอยางดี ครัน้ เม่อื คณะทูตฝรัง่ เศสจะเดินทางกลบั สมเด็จพระนารายณมหาราชทรงจัดแตงคณะทูตขึ้นชุดหนึ่ง ประกอบดวยออกพระวิสุทธสุนทร (ปาน) เปนราชทูต ออกหลวงกัลยาราชไมตรีเปนอุปทูต ออกขุนศรีวิสารวาจาเปนตรีทูต เดินทางไปเจริญ พระราชไมตรีกับพระเจาหลุยสที่ ๑๔ ท้ังหมดออกเดินทางจากกรุงศรีอยุธยาเม่ือเดือนธันวาคม พ.ศ. ๒๒๒๘ ไปถึงเมืองแบรสต (Brest) เม่ือวันท่ี ๑๘ มิถุนายน พ.ศ. ๒๒๒๙ เมื่อไดเขาเฝาทูลเกลาฯ ถวาย พระราชสาสนแลว ก็ไดเยี่ยมชมสถานท่ีตางๆในประเทศฝร่ังเศส นับไดวาการเจริญพระราชไมตรีคร้ังนี้ เปนครงั้ ที่ยง่ิ ใหญและไดร ับการกลาวขานมากท่ีสดุ ในปลายรัชกาล สมเด็จพระนารายณมหาราชทรงพระประชวร พระเพทราชาและออกหลวง สรศักดิ์พระโอรสบุญธรรมรวมกับขุนนางอีกจำนวนหนึ่งยึดอำนาจ ดวยเกรงวาอำนาจของชาวตางชาติ

จะมีมากเกินไปและเปนอันตรายตอราชอาณาจักร เจาพระยาวิไชเยนทรจึงถูกสำเร็จโทษประหารชีวิต พระราชพงศาวดารฉบับสมเด็จกรมพระจกั รพรรดิพงศ (จาด) ระบุไวดังน้ี ศุภมัสดุศักราช ๑๐๕๐ ปมะโรงสำเรทศก สมเด็จพระนารายณเปนเจาเสด็จข้ึนไป เมืองลพบุรีอยูประมาณเดือนหนึ่งทรงประชวรหนักลง วันหนึ่งหมอมปยเสด็จออกมาสรง พระพักตรอยู ณ ศาลา พญาสุรศักดิ์เขาไปจะจับ หมอมปยว่ิงเขาไปในท่ีบรรทมรองวา ทูลกระหมอมแกวชวยเกลากระหมอมดิฉันดวย สมเด็จพระพุทธเจาอยูหัวตรัสวา ไอพอลูกนี้ คิดทรยศจะเอาสมบัติแลว มีพระราชโองการสั่งใหประจุพระแสงปนขางที่ แลวใหหา พญาเพทราชา พญาสุรศักด์ิก็เขาไปยืนอยูท่ีพระทวารทั้งสองคน สมเด็จพระนารายณเปน เจาเสด็จบรรทมอยู ยื่นพระหัตถคลำเอาพระแสงปนเผยอพระองคจะลุกข้ึนก็ลุกขึ้นมิได กลบั บรรทมหลับพระเนตร จากนั้นกลุมบุคคลตาง ๆ ก็ถูกสำเร็จโทษ ดังท่ีพระราชพงศาวดารฉบับพระจักรพรรดิพงศ บรรยายไววา “พญาวิไชเยนทรเดินไปประมาณเสนหนึ่ง รักษาองคเอาตะบองตีทองหักลมลง แลว พญาสุรศักด์ิเขาไปจับหมอมปยได เอาไปลางเสียท้ังพญาวิไชเยนทร” สวนสมเด็จพระนารายณ มหาราชน้ันไดเสด็จสวรรคตในอีก ๑ เดือนตอมา คือในวันที่ ๑๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๒๓๑ ณ พระที่น่ัง สุทธาสวรรคใ นบริเวณพระราชวังเมืองลพบุรี การที่ในรัชกาลของพระองคมีการติดตอกับตางชาติมากเชนน้ีเอง ทำใหมีเอกสารหลักฐานท่ี เรียบเรียงโดยชาวตางชาติจำนวนมากท่ีอธิบายเรื่องราวสภาพสังคมและการเมืองของสยามไว ท้ังได พรรณนาพระรูปลักษณะของสมเด็จพระนารายณมหาราชไวดวย ดังที่นิโคลาส แชรแวส ชาวฝร่ังเศสท่ี เดนิ ทางเขา มาในอยุธยาเมือ่ พ.ศ. ๒๒๓๐-พ.ศ. ๒๒๓๑ บรรยายไววา พระองคทรงมีพระรูปพรรณสันทัด พระอังสาคอนขางยกสูง ใบพระพักตรยาว พระฉวีวรรณคล้ำ ดวงพระเนตรแจมใสและเต็มไปดวยประกาย แสดงวาทรงมีพระปรีชา ญาณมาก และในพระวรกายเปนสวนรวมมีลักษณะทาทีท่ีแสดงความเปนผูย่ิงใหญและ สงางามมาก กอปรดวยพระอัธยาศัยอันออนโยนและเมตตาอารี ยากนักที่ผูใดไดประสบ พระองคแ ลว จะเวนความรูสกึ เคารพนบั ถอื อยา งยงิ่ และความรักอยางสูงเสียได สมเด็จพระนารายณมหาราชมีพระราชธิดา ๑ พระองค คือ เจาฟากรมหลวงโยธาเทพ และมี พระอนุชาคือเจาฟาอภัยทศและเจาฟานอย ซ่ึงประทับท่ีอยุธยาและก็ถูกจับสำเร็จโทษที่เมืองลพบุรีใน พ.ศ. ๒๒๓๑ ดว ย

สมเด็จพระนารายณมหาราชทรงไดรับการถวายพระราชสมัญญามหาราช เนื่องจากทรง ประกอบพระราชกรณียกิจนอยใหญเปนอเนกประการ ดังท่ีสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา ดำรงราชานุภาพทรงอธบิ ายไวใ นหนงั สือไทยรบพมาวา ในแผนดินสมเด็จพระนารายณ ถึงไมมีการศึกสงครามใหญหลวงเหมือนอยางคร้ัง แผนดินสมเด็จพระนเรศวรก็ดี เหตุสำคัญซึ่งอาจจะมีผลรายแรงแกบานเมืองเกิดขึ้นหลาย ครั้งหลายคราว ถาหากสมเด็จพระเจาแผนดินไมทรงพระปรีชาสามารถ ใหรัฐฏาภิบาย นโยบายเหมือนอยางสมเด็จพระนารายณแลว จะปกครองบานเมืองไวไดโดยยาก ดวยเหตุนี้ ทั้งไทยและชาวตางประเทศแตกอนมา จึงยกยองสมเด็จพระนารายณวาเปนมหาราช พระองคห น่งึ ดังน้ันจึงนับไดวาสมเด็จพระนารายณมหาราชเปนพระมหากษัตริยพระองคสำคัญย่ิงพระองค หน่ึงของประวัติศาสตรอยธุ ยา ปรีดี พศิ ภมู วิ ถิ ี เอกสารอา งอิง กรมศิลปากร. พระราชพงศาวดารฉบับพระจักรพรรดิพงศ (จาด) เลม ๒. กรุงเทพฯ: องคก ารคาคุรุสภา, ๒๕๔๑. . พระราชพงศาวดารฉบบั พระราชหัตถเลขา เลม ๒. กรงุ เทพฯ: คลังวิทยา, ๒๕๑๖. คณะกรรมการจัดพิมพเอกสารทางประวัติศาสตรวัฒนธรรมและโบราณคดี สำนักนายกรัฐมนตรี. ประชุมจดหมายเหตุ สมยั อยุธยา ภาค ๑. พระนคร: โรงพมิ พส ำนักทำเนียบนายกรฐั มนตรี, ๒๕๑๐. เดอ แบส. บันทึกความทรงจำของบาทหลวง เดอะ แบส เก่ียวกับชีวิตและมรณกรรมของกองสตังซ ฟอลคอน. สันต ท. โกมลบตุ ร, แปล. กรุงเทพฯ: ศรีปญญา, ๒๕๕๐. นิโกลาส แชรแวส. ประวัติศาสตรธรรมชาติและการเมืองแหงราชอาณาจักรสยาม. สันต ท. โกมลบุตร, แปล. กรุงเทพฯ: ศรีปญญา, ๒๕๕๐. บุปผา ทิพยสภาพกุล. ประวัติศาสตรกรุงศรีอยุธยาสมัยสมเด็จพระนารายณมหาราช. ลพบุรี: วิทยาลัยครูเทพสตรี, ๒๕๓๕.

พระพุทธรปู ปางปลงกรรมฐาน อทุ ิศพระราชกุศลถวายสมเด็จพระเพทราชา สรา งในรชั กาลพระบาทสมเด็จพระนงั่ เกลาเจา อยหู ัว ปจ จุบนั ประดษิ ฐานภายในหอราชกรมานุสร วดั พระศรรี ัตนศาสดาราม

สมเดจ็ พระเพทราชา สมเด็จพระเพทราชาทรงเปนพระมหากษัตริยรัชกาลที่ ๒๘ แหงกรุงศรีอยุธยา ทรง ครองราชยเม่ือเดือนกรกฎาคม พ.ศ. ๒๒๓๑ หลังสมเด็จพระนารายณมหาราชเสด็จสวรรคต อยางไร ก็ตามไดทรงยึดอำนาจทางการเมืองไวเรียบรอยแลวต้ังแตเดือนพฤษภาคมขณะเมื่อสมเด็จพระนารายณ มหาราชยังทรงพระชนมชีพอยู ดวยการเขายึดพระราชวังที่เมืองลพบุรีซ่ึงในขณะน้ันเปนที่ประทับของ สมเด็จพระนารายณมหาราช สมเด็จพระเพทราชาทรงเปนปฐมกษัตริยแหงราชวงศบานพลูหลวง ดวย เหตทุ ่ที รงเปนชาวบา นพลหู ลวงในสพุ รรณบรุ ตี ามทีร่ ะบุไวใ นพระราชพงศาวดาร กอนขึ้นครองราชย สมเด็จพระเพทราชาทรงดำรงตำแหนงเจากรมพระคชบาล ควบคุมกอง ชา งหลวง มกี ำลงั พลในสงั กดั จำนวนหลายพนั นอกจากนนั้ ยงั ทรงมคี วามสมั พนั ธใ กลช ดิ กบั พระราชวงศ ในฐานะทพี่ ระมารดาเปนพระนม และพระขนิษฐาเปนพระสนมของสมเดจ็ พระนารายณมหาราช การท่ีสมเด็จพระเพทราชาประสบความสำเร็จในการเขายึดพระราชวังที่ลพบุรีก็ดวยอาศัยกำลัง พลทม่ี ี โดยไดหลวงสรศักดผิ์ ูเ ปนบุตรชายเปนกำลงั สำคัญ และการสนับสนุนจากขุนนางสยามหลายราย กลุมพระสงฆโดยเฉพาะในเมืองลพบุรี ดวยสาเหตุท่ีไมพอใจในอำนาจอิทธิพลของเจาพระยา วิไชเยนทร (คอนสแตนติน ฟอลคอน) และกลุมบาทหลวงชาวฝรั่งเศส รวมทั้งกองทหารของ พระเจา หลุยสท ี่ ๑๔ ท่ีไดเขามาประจำการ ณ ปอมที่เมืองบางกอก เมื่อสมเด็จพระเพทราชากับหลวงสรศักดิ์ยึดอำนาจไดสำเร็จแลว ก็ไดสำเร็จโทษเจาฟา พระอนุชาทั้งสองพระองคของสมเด็จพระนารายณมหาราช และพระปยซ่ึงเปนโอรสบุญธรรมของ สมเด็จพระนารายณมหาราช และจัดการประหารชีวิตเจาพระยาวิไชเยนทร ชาวฝรั่งเศสในเมืองไทย สวนใหญถูกจับขังหมด สวนท่ีเปนทหารประจำการอยูที่บางกอกก็ถูกกองทัพของพระเพทราชาลอมอยู จนถงึ ปลายป พ.ศ. ๒๒๓๑ จงึ ทำสัญญากบั ฝา ยสยามเพื่อไดออกไปนอกประเทศ แมวาสมเด็จพระเพทราชาหรือท่ีขนานพระนามวา “พระมหาบุรุษ” จะเปนผูท่ีขับไลชาว ฝรั่งเศสออกไปจากเมืองไทยไดสำเร็จในชวงที่การเมืองกำลังลอแหลม แตการสถาปนาราชวงศใหมใน กรุงศรีอยุธยาก็เปนสาเหตุใหเกิดการกบฏในรัชกาลของพระองคหลายครั้ง เชน กบฏธรรมเถียร โดยมี พระสงฆผูอางตนเปนพระอนุชาของสมเด็จพระนารายณมหาราชนำสมัครพรรคพวกจากบริเวณ นครนายกเขา มาประชดิ กรงุ ศรอี ยธุ ยา แตก ถ็ กู ปราบปรามไปได นอกจากนย้ี งั เกดิ กบฏขนึ้ ทน่ี ครราชสมี า ๒ คร้ัง ครั้งแรกนำโดยพระยายมราช (สังข) และครั้งที่ ๒ โดย “ผูวิเศษ” ช่ือบุญกวาง สวน “กบฏ” ทางใตนั้น หลักฐานตะวันตกระบุวาเปนการแข็งเมืองของหัวเมืองประเทศราชปตตานี ในขณะท่ี พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาระบุวา พระยายมราช (สังข) ยายการตอสูกับราชสำนักจากเมือง

นครราชสีมาไปสูนครศรีธรรมราช อยางไรก็ตามสมเด็จพระเพทราชาและขุนหลวงสรศักดิ์ ซ่ึงดำรง ตำแหนง กรมพระราชวังบวรสถานมงคลหรืออปุ ราช ก็สามารถปราบกบฏเหลาน้ีไดส ำเรจ็ ในท่ีสุด รัชกาลสมเด็จพระเพทราชาเคยถูกมองวาเปนจุดเริ่มตนการ “โดดเดี่ยวตนเอง” ของ ราชอาณาจักรสยาม ภายหลังยุคท่ีมีการติดตอคาขายกับตางประเทศอยางกวางขวางและตอเน่ืองมา ต้ังแตรัชสมัยสมเด็จพระนเรศวรมหาราชมาจนถึงสมเด็จพระนารายณมหาราช แตหากพิจารณาจาก หลักฐานชั้นตนแลว จะเห็นวาในสมัยสมเด็จพระเพทราชา สยามมิไดปดประเทศแตประการใด แมวา สมเด็จพระเพทราชาจะทรงระวังและเลือกท่ีจะไมติดตอกับฝร่ังเศสและอังกฤษในระดับท่ีเปนทางการ อีกตอไป แตพระองคก็ทรงตระหนักอยูตลอดเวลาวา รายไดของรัฐนั้นสวนหน่ึงมาจากการคาขายกับ ตางชาติ การสงออกดีบุก หนังสัตว หนังปลากระเบน ไมฝาง และสินคาของปาอื่น ๆ ในแตละปนำ รายไดมหาศาลมาสูทองพระคลัง ในทางกลับกัน การนำเขาเงิน ทองแดง ผาฝายอินเดีย ผาไหม แพรจีน และสินคาหายากหรือฟุมเฟอยอีกหลายรายการก็ทำใหตลาดในสยามคึกคักอยูเปนประจำ และทำใหราชสำนักไดบริโภคหรือซ้ือส่ิงของเหลานี้ตามท่ีตองการ สมเด็จพระเพทราชาจึงมิไดทรง ละเลยการติดตอคาขายกับตางประเทศแตประการใด ในปแรกที่ไดข้ึนครองราชยก็ไดทรงลงพระนาม ในสนธิสัญญาฉบับใหมกับบริษัท V.O.C. ของฮอลันดา ท้ังน้ีอาจเปนเพราะทรงเห็นวา หากสยามมี สัญญาที่แนบแนนกับฮอลันดา อาจทำใหฝรั่งเศสไมกลายกทัพเขามาโจมตี อยางไรก็ตามการคา ระหวางราชสำนักสยามกับฮอลันดาในสมัยน้ีมิไดเฟองฟูเหมือนดังรัชสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททอง มีความขัดแยงกันบาง เชน ในเร่ืองการตีราคาผาท่ีบริษัท V.O.C. นำเขามาขายใหราชสำนัก สรุปไดวา ทั้งทางไทยและทางฮอลันดาตา งก็ผดิ หวังซ่งึ กนั และกันในแงการคาขาย พอคาอังกฤษเอกชน (country traders) ก็ยังคงเขามาคาขายในเมืองไทย แมวาบริษัทอินเดีย ตะวันออกของอังกฤษจะเลิกสนใจเมืองไทยแลว สวนนักการทูตและพอคาฝร่ังเศสน้ันหมดบทบาทลงไป อยางไรก็ตาม สมเด็จพระเพทราชาทรงสั่งปลอยตัวบาทหลวงฝรั่งเศสคณะมิสซังตางประเทศกรุงปารีส (Missions Étrangères de Paris) ออกจากคุก พรอมกับทรงอนุญาตใหประกอบพิธีกรรมทางศาสนา และสอนหนงั สือตามปกติ ในรัชสมัยสมเด็จพระเพทราชา การคาของไทยกับจีนและญี่ปุนก็ยังคงมีอยู การคาเอกชนของ จีนกับดินแดนในเอเชียตะวันออกเฉียงใตรุงเรืองขึ้น ภายหลังจากท่ีราชวงศชิงยกเลิกกฎหามมิใหชาวจีน เดินเรือออกนอกประเทศ พอคาจากฟูเจ้ียนและกวางตุงจึงหล่ังไหลเขามาทำการคาในทะเลแถบน้ี ทำใหมีชาวจีนอพยพเขามาในราชอาณาจักรสยามมากขึ้น และอิทธิพลของขุนนางเช้ือสายจีนใน ราชสำนักสยามก็เพิ่มมากขึ้นตามไปดวย สวนทางดานญี่ปุนนั้น แมวาจะมีกฎระเบียบเครงครัดหามมิให เรือตางชาติเขาไปคาขายได ยกเวนเรือจีนกับเรือฮอลันดา สมเด็จพระเพทราชาทรงสงเรือสำเภาหลวง ไปคาขายท่ีเมืองทานางาซากิหลายลำไดเพราะตนหนและลูกเรือที่เปนคนจีนเกือบท้ังสิ้น เรือสำเภา จากอยุธยาจึงสามารถเขาไปคาขายได เพราะทางการญี่ปุนยอมอนุโลมวาเรือจากสยามนั้นถือวาเปน

“เรอื จีน” ประเภทหนงึ่ สมเด็จพระเพทราชากับพระมหาอุปราชทรงแตงเรือสงไปคาขายในอินเดียเชนกัน แตในชวงนี้ การสงครามและปญ หาการคาของอินเดยี เองทำใหการคา ระหวา งสยามกับอนิ เดียลดนอยลง ความสัมพันธกับรัฐเพื่อนบานไมคอยมีปญหา เมื่อพระเจากรุงศรีสัตนาคนหุต (เวียงจันทน) แหงราชอาณาจักรลานชาง ทรงขอกองทัพไทยไปชวยรบกับเมืองหลวงพระบาง สมเด็จพระเพทราชามี พระบรมราชโองการใหพระยานครราชสีมาเปนแมทัพนำกองกำลังของสยามไปชวยเวียงจันทน เม่ือ หลวงพระบางรูวามีกองทัพไทยมาถึงเวียงจันทนแลวก็ยอม “ประโนมนอม” ตอกรุงเวียงจันทน พระเจากรุงศรีสัตนาคนหุตจึงสงพระราชบุตรีมาถวายถึงกรุงศรีอยุธยา ซ่ึงสมเด็จพระเพทราชาก็ได พระราชทานตอใหแ กพระมหาอุปราชตามทีท่ รงขอ สมเด็จพระเพทราชาเสด็จสวรรคตใน พ.ศ. ๒๒๔๖ ถึงแมจะมีพระราชโอรสจากกรมหลวง โยธาเทพพระราชธิดาสมเด็จพระนารายณมหาราช แตผูที่ไดสืบราชสมบัติตอไป ไดแก พระมหาอุปราช กรมพระราชวังบวรสถานมงคล (ขุนหลวงสรศักดิ์) ทรงพระนามวาสมเด็จพระสรรเพชญที่ ๘ หรือ พระเจาเสอื ธรี วัต ณ ปอ มเพชร เอกสารอา งอิง กรมศิลปากร. พระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา เลม ๒. กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร, ๒๕๔๘. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) กับพระจักรพรรดิพงศ (จาด). กรุงเทพฯ: คลังวิทยา, ๒๕๐๗. Farrington, Anthony & Dhiravat na Pombejra. The English Factory in Siam, 1612-1685, vol. 2. London: The British Library, 2007. Hutchinson, E.W. 1688 Revolution in Siam (Mémoire of Father Claude de Bèze). Hong Kong: University of Hong Kong, 1968. Ishii, Yoneo. The Junk Trade from Southeast Asia. Translations from the Tôsen Fusetsu-gaki, 1674-1723. Singapore: ISEAS, 1998. Jacq-Hergoualc’h, Michel. Étude historique et critique du livre de Simon de La Loubère “Du Royaume de Siam”. Paris: Editions Recherches sur les civilisations, 1987.

พระพุทธรปู ปางสรงน้ำฝน อุทิศพระราชกุศลถวายสมเด็จพระสรรเพชญที่ ๘ สรา งในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนัง่ เกลาเจา อยหู ัว ปจ จบุ ันประดิษฐานภายในหอราชกรมานุสร วัดพระศรีรตั นศาสดาราม

สมเด็จพระสรรเพชญท ี่ ๘ (พระเจา เสอื ) สมเด็จพระสรรเพชญท่ี ๘ (ราษฎรนิยมเรียกวา พระเจาเสือ) ทรงเปนพระมหากษัตริย รัชกาลที่ ๒๙ แหงกรุงศรีอยุธยาและเปนพระองคที่ ๒ แหงราชวงศบานพลูหลวง ครองราชยระหวาง ป พ.ศ. ๒๒๔๖-พ.ศ. ๒๒๕๑ พงศาวดารวาเสด็จพระราชสมภพจุลศักราช ๑๐๒๔/พ.ศ. ๒๒๐๕ และ ครองราชยเมื่อพระชนมายุได ๔๑ พรรษา คือเมื่อ พ.ศ. ๒๒๔๖ ครองราชยอยู ๖ ปเศษ สวรรคต พ.ศ. ๒๒๕๒ พระราชประวตั ขิ องพระองคน ้ันปรากฏหลักฐานในพระราชพงศาวดารฉบบั พระราชหตั ถเลขาวา เปนพระราชโอรสของสมเด็จพระนารายณมหาราช ประสูติแตราชธิดาเจาเมืองเชียงใหม เมื่อคราวท่ี เสด็จยกทัพไปรบดวยหัวเมืองในจุลศักราช ๑๐๒๓ แตสมเด็จพระนารายณมหาราชไดพระราชทาน ราชธิดาองคนี้ใหแกสมเด็จพระเพทราชาไว ตอมาในจุลศักราช ๑๐๒๔ สมเด็จพระนารายณมหาราช ไดเสด็จไปนมัสการพระพุทธชินราชพระพุทธชินสีหที่เมืองพิษณุโลก พระราชธิดาเจาเมืองเชียงใหม ไดโดยเสด็จดวย และมีพระประสูติกาลพระโอรสที่ตำบลบานโพธ์ิประทับชาง แขวงเมืองพิจิตรใน เดอื นอา ยปขาลนน้ั เม่ือพระราชโอรสมีพระชันษามากขึ้น สมเด็จพระนารายณมหาราชทรงโปรดปรานและใชสอย ในกิจราชการอยูเปนนิจ ทั้งไดใหไปฝกหัดการชางกับพระเพทราชาซึ่งกำกับกรมคชบาลจนไดรับ พระราชทานบรรดาศักด์ิที่หลวงสรศักดิ์ กระท่ังปลายแผนดินสมเด็จพระนารายณมหาราช หลวง สรศักดิ์และกลุมขุนนางไดรวมคิดปฏิวัติเพื่อมอบอำนาจใหสมเด็จพระเพทราชา หลังจากที่สมเด็จพระ เพทราชาขึ้นครองราชยแลว หลวงสรศักด์ิไดรับพระราชทานตำแหนงที่กรมพระราชวังบวรสถานมงคล ทำราชการสืบมา ครั้นสมเด็จพระเพทราชาสวรรคต กรมพระราชวังบวรข้ึนครองราชยสืบมาขณะท่ี พระชนมายไุ ด ๓๖ พรรษา ในชวงระยะเวลาที่ทรงครองราชย สมเด็จพระสรรเพชญท่ี ๘ ไดทรงทำนุบำรุงพระราชวงศและ การพระพุทธศาสนาเปนอันมาก ทรงสถาปนาพระราชมารดาเลี้ยงซึ่งเปนพระอัครมเหสีกลางของ สมเด็จพระเพทราชาข้ึนเปนกรมพระเทพามาตย และทรงสถาปนาวัดโพธิ์ประทับชางขึ้นเปนอนุสรณ นิวาสสถานท่ีประสูติ ทั้งไดทรงซอมแปลงพระมณฑปพระมงคลบพิตรใหเปนพระวิหารใหญ และทรง ปฏิสังขรณมณฑปพระพุทธบาทเมืองสระบุรีใหเปนมณฑปทรง ๕ ยอดดวย สวนการทำนุบำรุงบาน เมืองน้ัน โปรดใหขุดคลองโคกขามใหตรง เพื่อใหการเดินทางสะดวกขึ้น ไมตองเสียเวลาเหมือนแตกอน

ในรัชกาลของพระองคนี้โปรดการเสด็จประพาสตามหัวเมืองตางๆ เชน สมุทรสาคร อางทอง เพชรบุรี สระบุรี เปนตน จึงปรากฏตำนานสำคัญเร่ืองพันทายนรสิงหและเรื่องเสด็จออกไปชกมวยกับชาวบานที่ แขวงเมอื งวเิ ศษไชยชาญ สมเด็จพระสรรเพชญที่ ๘ มีพระราชโอรส ๒ พระองค คือเจาฟาเพชรและเจาฟาพร เมื่อขึ้น ครองราชยแลวโปรดใหสถาปนาเจาฟาเพชรข้ึนเปนกรมพระราชวังบวรสถานมงคล สวนเจาฟาพรโปรด ใหเรียกวาพระบัณฑูรนอย ท้ังสองพระองคไดชวยราชการในแผนดินมาโดยลำดับ ในจุลศักราช ๑๐๖๔ (พ.ศ. ๒๒๔๕) ปมะเมีย จัตวาศก พระเจาแผนดินจะเสด็จลอมชางเถื่อนแถบเมืองนครสวรรค ระหวาง ทางโปรดใหต้ังคายหลวงที่ตำบลบานหูกวาง ในบริเวณน้ันมีบึงน้ำขนาดใหญ มีพระบรมราชโองการ ใหกรมพระราชวังบวรและพระบัณฑูรนอยปรับถมบึงน้ำใหราบเปนทางเสด็จ เพ่ือจะไดไมตองออม ไปไกล ท้ังสองพระองคเกณฑไพรพลถมคูเสร็จภายในวันหนึ่ง แตเมื่อพระเจาแผนดินเสด็จไปบนคูน้ัน ชางพระท่ีนั่งเหยียบหลมถลำลงไปหนอยหน่ึง สมเด็จพระสรรเพชญที่ ๘ พิโรธมากคิดวาพระราชโอรส ทั้ง ๒ คิดการกบฏ โปรดใหจับลงอาญาท้ัง ๒ พระองคจนกวาจะเสด็จคืนพระนคร พระราชโอรสทั้ง ๒ พระองคใ หขาหลวงรบี ไปเฝากรมพระเทพามาตย ใหข ้ึนมาทูลขอพระราชทานอภยั โทษ ในรัชกาลของพระองคปรากฏหลักฐานตางประเทศเชนหลักฐานฝรั่งเศสวามีความพยายามใน การร้ือฟนพระราชไมตรีใหดีคงเดิมอีก ขณะเดียวกันพระองคก็ทรงอำนวยความสะดวกใหพอคาวาณิช ตางชาติ เชน อังกฤษ ฮอลนั ดา เขามาตงั้ หา งรานสนิ คา ในอยุธยามากขน้ึ ดว ย ในปลายรัชกาลน้ัน หลังจากเสด็จกลับจากทรงสักการะรอยพระพุทธบาทเมืองสระบุรีแลว ก็ทรงพระประชวร ทรงเวนราชสมบัติใหกรมพระราชวังบวรสถานมงคล จากนั้นก็เสด็จสวรรคต ณ พระท่นี ง่ั สรุ ยิ าศนอ มรินทรเ มอ่ื พ.ศ. ๒๒๕๒ มพี ระชนมายุรวม ๔๖ พรรษา ปรดี ี พิศภูมิวถิ ี เอกสารอางองิ กรมศลิ ปากร. พระราชพงศาวดารฉบบั พระราชหตั ถเลขา เลม ๒. กรุงเทพฯ: คลังวิทยา, ๒๕๑๖. ดำรงราชานุภาพ, สมเดจ็ พระเจา บรมวงศเ ธอ กรมพระยา. ชมุ นมุ พระนิพนธ. กรุงเทพฯ: บรรณกจิ , ๒๕๔๓.

พระพุทธรูปปางอมุ บาตร อทุ ศิ พระราชกศุ ลถวายสมเด็จพระสรรเพชญที่ ๙ สรา งในรชั กาลพระบาทสมเด็จพระนัง่ เกลาเจา อยหู ัว ปจ จุบันประดษิ ฐานภายในหอราชกรมานสุ ร วัดพระศรีรตั นศาสดาราม

สมเด็จพระสรรเพชญท ี่ ๙ (พระเจาทายสระ) สมเด็จพระสรรเพชญที่ ๙ (พระเจาทายสระ) ทรงเปนพระมหากษัตริยรัชกาลท่ี ๓๐ แหงกรุงศรอี ยุธยา ครองราชยระหวา ง พ.ศ. ๒๒๕๒-พ.ศ. ๒๒๗๕ กอนข้ึนเสวยราชสมบัติ เจาฟาเพชรหรือกรมพระราชวังบวรสถานมงคลไดรับราชการอยูกอน แลว เมื่อเสวยราชยไดเสด็จไปประทับ ณ พระท่ีน่ังบรรยงกรัตนาสนซึ่งตั้งอยูกลางสระน้ำทางทิศ ตะวันตกของบริเวณพระราชวังหลวง อันเปนเหตุใหคนท่ัวไปขนานพระนามวาพระเจาทายสระ หลัง จากนัน้ กท็ รงสถาปนาพระบณั ฑรู นอ ย เจาฟาพรพระอนชุ าธริ าชข้ึนเปน กรมพระราชวังบวรสถานมงคล เม่ือเสด็จข้ึนครองราชยแลว ทรงบูรณปฏิสังขรณมณฑปพระพุทธบาทและจัดงานสมโภชใหญ จากนั้นทรงบูรณะวัดมเหยงคณนอกพระนคร พรอมกับท่ีพระอนุชาธิราชกรมพระราชวังบวรสถาน มงคลทรงบูรณะวัดกุฎีดาวข้ึน ใน พ.ศ. ๒๒๕๓ นักเสด็จเจาเมืองเขมรเกิดวิวาทกับนักแกวฟาสะจอง ฝายนักแกวฟาสะจองไปขอความชวยเหลือจากทัพญวนใหมาตีเขมร ทำใหนักเสด็จตองหลบหนีเขามา พ่ึงพระบรมโพธิสมภาร สมเด็จพระสรรเพชญที่ ๙ โปรดใหต้ังบานเรือนแถบวัดคางคาวในกำแพง พระนครตอนใต ตอมาสมเด็จพระสรรเพชญท่ี ๙ โปรดใหยกทัพไทยไปชวยรบเขมรเพ่ือตีเมืองคืน กองทัพเรือและกองทัพบกสามารถลอมเมืองเขมรได จนในท่ีสุดนักแกวฟาสะจองยอมออนนอมเปน เมืองข้ึนของอยุธยาตอไป ใน พ.ศ. ๒๒๖๘ เสด็จพระราชดำเนินพรอมดวยกรมพระราชวังบวรไปยัง วัดปาโมก เน่ืองจากเจาอธิการวัดนั้นกราบบังคมทูลเรื่องน้ำเซาะตล่ิงหนาวัด และเกรงวาพระนอนจะ ทรุดลงน้ำ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหชะลอพระพุทธไสยาสนองคนั้นเขามาและสรางพระวิหาร ครอบไว ในดานการปกครองนั้น สมเด็จพระสรรเพชญท่ี ๙ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหออกพระราช- กำหนดฉบับหนึ่งในจุลศักราช ๑๐๘๙ ชื่อพระราชกำหนดวิธีปกครองหัวเมือง วาดวยหนาที่ของ ผูปกครองหัวเมืองในเร่ืองตาง ๆ เชน การพิจารณาความ การดูแลทุกขสุขของราษฎร ตลอดจนการ ปฏิบัติตนและสิ่งที่พึงกระทำเพ่ือใหราษฎรอยูอยางผาสุก ท้ังไดทรงขุดคลองมหาไชยที่ขุดคางอยูแตครั้ง แผนดินกอนใหแลวเสร็จ และโปรดใหขุดคลองเกร็ดนอยลัดคุงบางบัวทองใหตรงเพื่อใหราษฎรเดินทาง สะดวกย่งิ ขึน้ การฟนฟูไมตรีกับฝร่ังเศสและการคาขายยังไมประสบความสำเร็จ เพราะทางฝรั่งเศสยังตองการ เมอื งทา มะรดิ อยตู อ ไป กบั ตอ งการสทิ ธใ์ิ นการเผยแผค รสิ ตศ าสนาจนเกนิ ไป ทำใหค วามสมั พนั ธไ มร าบรน่ื

ตลอดรัชกาล สวนกับประเทศสเปนนั้นพระองคไดเสด็จออกรับราชทูตของพระเจาฟลิปปใน พ.ศ. ๒๒๖๑ สมเด็จพระสรรเพชญท่ี ๙ มีพระราชโอรสธิดา ๕ พระองค คือ เจาฟานเรนทร เจาฟาหญิง เทพ เจาฟาหญิงปทุม เจาฟาอภัย และเจาฟาปรเมศ เมื่อทรงพระประชวรหนักในตอนปลายรัชกาล ไดพระราชทานราชสมบัติใหแกเจาฟาอภัย เพราะเจาฟานเรนทรทรงผนวชเปนภิกขุภาวะ แตกรม พระราชวังบวรสถานมงคลไมยอม เห็นวาจะตองใหราชสมบัติแกเจาฟานเรนทร ในที่สุดทำใหเกิดศึก แยง ราชบลั ลังกระหวางเจา ฟา อภยั และกรมพระราชวงั บวรสถานมงคลพระอนชุ าธิราช สมเดจ็ พระสรรเพชญท ี่ ๙ เสด็จสวรรคตเมื่อ พ.ศ. ๒๒๗๕ ทรงครองราชยไ ด ๒๔ ป ปรดี ี พิศภมู วิ ถิ ี เอกสารอา งองิ กรมศลิ ปากร. พระราชพงศาวดารฉบับพระราชหตั ถเลขา เลม ๒. กรุงเทพฯ: คลังวิทยา, ๒๕๑๖.

พระพทุ ธรปู ปางประดษิ ฐานรอยพระพุทธบาท อุทิศพระราชกศุ ลถวายสมเดจ็ พระเจา อยูห ัวบรมโกศ สรางในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนง่ั เกลาเจา อยหู ัว ปจ จุบนั ประดิษฐานภายในหอราชกรมานุสร วดั พระศรีรัตนศาสดาราม

สมเด็จพระเจาอยหู วั บรมโกศ สมเดจ็ พระเจา อยหู วั บรมโกศ หรอื สมเดจ็ พระบรมราชาธริ าชท่ี ๓ ทรงเปน พระมหากษตั รยิ  รัชกาลที่ ๓๑ แหงกรุงศรีอยุธยา พระนามเดิมคือเจาฟาพร เปนพระราชโอรสองคท่ี ๒ ในสมเด็จพระ สรรเพชญที่ ๘ (พระเจาเสือ) กับพระอัครมเหสี พระเชษฐาคือเจาฟาเพชรซ่ึงตอมาเปนสมเด็จพระ สรรเพชญที่ ๙ (พระเจาทายสระ) เจาฟาพรประสูติเมื่อ พ.ศ. ๒๒๒๔ ใน พ.ศ. ๒๒๔๖ เม่ือ สมเด็จพระบรมราชชนกเสด็จข้ึนครองราชย ไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาโปรดกระหมอมใหเรียก เจาฟา พรวา พระบณั ฑรู นอ ย ในรชั กาลตอ มา สมเดจ็ พระสรรเพชญท ่ี ๙ ไดท รงพระกรณุ าโปรดเกลาฯ สถาปนาสมเด็จพระอนชุ าธิราชเจาพระองคน ีข้ น้ึ เปน กรมพระราชวังบวรสถานมงคล (วงั หนา ) สมเด็จพระอนุชาธิราช กรมพระราชวังบวรทรงมีบทบาทสำคัญในการปฏิสังขรณและบูรณะ ศาสนสถานในกรุงศรีอยุธยา ทรงเปนแมกองกำกับการปฏิสังขรณวัดกุฎีดาวโดยเสด็จไปทอดพระเนตร หนึ่งหรือสองเดือนคร้ังหน่ึง เปนเวลา ๓ ปเศษการปฏิสังขรณจึงแลวเสร็จ ตอมาใน พ.ศ. ๒๒๖๘ เจาอธิการวัดปาโมกแจงแกพระยาราชสงครามวา พระพุทธไสยาสนวัดปาโมกน้ันน้ำกัดเซาะตลิ่งพังเขา มาถึงพระวิหารแลว อีกไมนานพระพุทธไสยาสนอาจจะพังลงน้ำเสีย พระยาราชสงครามจึงกราบ บังคมทูลสมเด็จพระสรรเพชญที่ ๙ (พระเจาทายสระ) พระองคทรงปรึกษาเหลาเสนาบดีวาควรจะรื้อ พระพุทธไสยาสนไปกอใหม หรือควรจะชะลอไปไวที่ใหม พระยาราชสงครามไดไปตรวจดูแลวเห็นวา อาจชะลอลากไปไดจ งึ กราบบงั คมทลู แตก รมพระราชวงั บวรไมท รงเหน็ ดว ย ตรสั วา พระพทุ ธไสยาสนน น้ั องคใหญโตนัก หากชะลอลากไปอาจจะหักพัง เปนท่ีเสื่อมเสียพระเกียรติยศได เห็นควรร้ือไปกอใหม ใหงามย่ิงกวาเกา พระยาราชสงครามจึงทูลอาสาวาจะดำเนินการชะลอลากใหสำเร็จโดยขอถวายชีวิต เปนเดิมพัน พระราชาคณะท้ังปวงก็เห็นชอบดวย สมเด็จพระสรรเพชญท่ี ๙ จึงโปรดใหพระยา ราชสงครามดำเนินการจนสำเร็จ โดยพระองคและกรมพระราชวังบวรเสด็จไปทอดพระเนตรอยูเนือง ๆ กรมพระราชวังบวรไดทรงพระราชนิพนธบันทึกการชะลอพระพุทธไสยาสนคร้ังน้ันไวเปนโคลงสี่สุภาพ จำนวน ๖๙ บท เรียกกนั ตอมาวาโคลงชะลอพระพทุ ธไสยาสนว ดั ปาโมก สมเดจ็ พระอนชุ าธริ าช กรมพระราชวงั บวร เปน ทไี่ วว างพระราชหฤทยั ของสมเดจ็ พระสรรเพชญ ที่ ๙ ครง้ั หนงึ่ ทง้ั สองพระองคเ สดจ็ ประพาสปา หวั เมอื งนครนายก คนื หนงึ่ ขณะทรงชา งไลช า งปา อยนู นั้ ชางทรงสมเด็จพระอนุชาธิราชว่ิงไมทันยั้งโถมเขาแทงทายชางพระท่ีนั่งจนควาญทายตกจากหลังชาง และชางทรงก็เจ็บ สมเด็จพระอนุชาธิราชตกพระทัยกลัวพระราชอาญา รีบตามเสด็จไปเฝาและกราบ บังคมทูลวาเปนเวลาท่ีเมฆบดบังดวงจันทรพอดี จึงทรงเห็นไมถนัด เมื่อกระชั้นก็ทรงรั้งชางไวไมทัน สมเด็จพระสรรเพชญท ่ี ๙ มิไดกริว้ พระราชอนุชาแตอยา งใด ทรงพระกรุณาโปรดงดโทษให

เมื่อสมเด็จพระสรรเพชญท่ี ๙ ประชวรใกลสวรรคต ไดมีพระราชกระแสรับส่ังใหพระเจาลูกเธอ เจาฟาอภัย พระราชโอรสองคท่ี ๒ ไดรับราชสมบัติ สมเด็จพระอนุชาธิราชไมทรงยินยอม จึงเกิด สงครามกลางเมือง สมเด็จพระอนุชาธิราชทรงเปนฝายชนะ จึงไดปราบดาภิเษกขึ้นเปนกษัตริยแหง ราชวงศบ า นพลูหลวงเปน ลำดับที่ ๔ เมือ่ พ.ศ. ๒๒๗๕ ในแผนดินน้ีมีเจาตางเมืองมาพ่ึงพระบรมโพธิสมภารหลายองค เชน เม่ือเจาเมืองหงสาวดีคิด กบฏตอกรุงอังวะ เจาเมืองเมาะตะมะชื่อนักวารุตองเกรงวาหงสาวดีจะยกมาตีเมืองเมาะตะมะดวย จึง พาไพรพลหนีมาพ่ึงพระบรมโพธิสมภาร ฝายเจากรุงอังวะเมื่อรูวารามัญเมืองเมาะตะมะหนีกบฏมาอยู กรุงศรีอยุธยาอยางมีความสุข ก็สงราชทูตเชิญราชบรรณาการมาเจริญพระราชไมตรีกับกรุงศรีอยุธยา ดวยความขอบพระทัย ทางฝายกัมพุชประเทศ เม่ือเจาเมืองทั้งสองคือนักพระรามาธิบดีกับนักพระศรี ไชยเชษฐสูรบกับพวกญวนไมได ก็ไดพาไพรพลหนีมาพึ่งพระบรมโพธิสมภารกรุงศรีอยุธยา ในตอนตน รัชกาล นักพระแกวฟาแหงกัมพูชาไดสงชางพังเผือกชางหนึ่งมาถวายสมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศ และยังมหี ัวเมืองตา งๆ เชน นครศรธี รรมราช ไชยา สงชางพลายลกั ษณะพเิ ศษเขา มาถวายดว ย ดานการพระพุทธศาสนา สมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศโปรดใหบูรณปฏิสังขรณศาสนสถาน หลายแหง เชน พระมหาเจดียและพระอารามวัดภูเขาทอง และโปรดท่ีจะเสด็จพระราชดำเนินไป นมัสการพระพุทธบาทเปนประจำทุกป ท้ังยังไดโปรดใหอาราธนาพระราชาคณะพรอมดวยคณะสงฆ ไปยงั ลงั กาทวปี เพอ่ื เผยแผแ ละฟน ฟพู ระพทุ ธศาสนาในลงั กาทวปี ตามคำทลู ขอของพระเจา กติ ตศิ ริ ริ าชสหี  ผูครองกรุงสิงขัณฑนครแหงลังกาทวีป ทำใหเกิดมีพระสงฆในลังกานิกายสยามวงศที่มีชื่อเสียงเปนท่ี เคารพศรทั ธาของชาวลงั กาตราบเทา ทกุ วันน้ี ในรัชกาลสมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศ ศิลปะวรรณคดีเจริญรุงเรือง พระองคทรงเปนกวีผูทรง พระราชนิพนธวรรณคดีไวหลายเรื่อง นอกจากโคลงชะลอพระพุทธไสยาสนวัดปาโมก ซึ่งเปนบันทึก เหตุการณในประวัติศาสตรที่มีคุณคาแลว ยังมีโคลงสุภาษิตอีก ๕ เรื่อง ซ่ึงนักวิชาการวรรณคดี สันนิษฐานวาเปนพระราชนิพนธ ไดแก โคลงพาลีสอนนอง โคลงราชสวัสดิ์ โคลงทศรถสอนพระราม โคลงประดิษฐพระรวง และโคลงราชานุวัตร พระราชโอรสและพระราชธิดาก็ทรงพระราชนิพนธ วรรณคดีเปนมรดกสืบทอดมา ไดแก สมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟากรมขุนเสนาพิทักษ หรือเจาฟา ธรรมธิเบศร หรือเจาฟากุง ซึ่งเปนสมเด็จกรมพระราชวังบวรในตอนตนรัชกาล ทรงพระนิพนธกาพย เหเรือ กาพยหอโคลงประพาสธารทองแดง กาพยหอโคลงนิราศธารโศก พระมาลัยคำหลวง และ นันโทปนันทสูตรคำหลวง พระราชธิดาทั้งสองคือเจาฟาหญิงกุณฑลและเจาฟาหญิงมงกุฎไดทรงฟง นิทานปนหยีของชวาท่ีนางขาหลวงชาวมลายูเลาถวาย เจาฟาหญิงกุณฑลทรงพระนิพนธบทละครเร่ือง ดาหลัง (อิเหนาใหญ) และเจาฟาหญิงมงกุฎทรงพระนิพนธบทละครเร่ืองอิเหนา (อิเหนาเล็ก) ซ่ึงเปน ท่ีมาของวรรณคดีเรื่องเอกในตนรัตนโกสินทร พระราชนิพนธพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราช ๒ เรือ่ ง คอื บทละครเรือ่ งดาหลงั และอเิ หนา

สมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศเสด็จสวรรคตในปขาล แรม ๕ ค่ำ เดือน ๖ จ.ศ. ๑๑๒๐ (พ.ศ. ๒๓๐๑) รวมเวลาที่อยใู นราชสมบตั ิ ๒๖ ป พระชนมายุ ๗๘ พรรษา กุสมุ า รักษมณี เอกสารอา งอิง กรมศิลปากร. ประชมุ พงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม ๑-๓. กรงุ เทพฯ: กองวรรณกรรมและประวตั ิศาสตร, ๒๕๔๒. . พระราชพงศาวดารฉบับพระราชหตั ถเลขา เลม ๒. กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร, ๒๕๔๒.

พระพุทธรปู ปางเปด โลก อุทศิ พระราชกศุ ลถวายสมเดจ็ พระเจา อุทุมพร สรา งในรชั กาลพระบาทสมเด็จพระนง่ั เกลา เจาอยหู ัว ปจ จุบันประดิษฐานภายในหอราชกรมานุสร วดั พระศรรี ัตนศาสดาราม

สมเด็จพระเจา อทุ ุมพร สมเด็จพระเจาอุทุมพรทรงเปนพระมหากษัตริยรัชกาลท่ี ๓๒ แหงกรุงศรีอยุธยา เปน พระราชโอรสในสมเด็จพระบรมราชาธิราชท่ี ๓ (สมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศ) ประสูติแตกรมหลวง พิพิธมนตรี (พระพันวัสสานอยหรือพระอัครมเหสีนอย) มีพระเชษฐารวมพระราชชนกชนนีคือสมเด็จ เจาฟาเอกทัศ (ทรงกรมเปนกรมขุนอนุรักษมนตรี เสวยราชยเปนสมเด็จพระบรมราชาที่ ๓ หรือ สมเด็จพระท่นี ง่ั สุรยิ าศนอมรนิ ทร) พระนามสมเด็จพระเจาอุทุมพรมาจากพระนามเดิมคือสมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟาอุทุมพร ดวยสาเหตุตามท่ีบันทึกในพระราชพงศาวดารกรุงสยามจากตนฉบับของบริติชมิวเซียม กรุงลอนดอนวา ขณะสมเด็จพระราชชนนีทรงครรภนั้น สมเด็จพระราชชนกทรงพระสุบินวามีผูถวายดอกมะเด่ือ ซึ่งพระองคทรงทำนายวา “ดอกมะเดื่อเปนคนหายากในโลกนี้” เม่ือพระราชโอรสประสูติจึง พระราชทานนามวา สมเด็จเจาฟาอุทุมพรราชกุมาร สวนราษฎรเรียกวา เจาฟาดอกเดื่อหรือดอก มะเดื่อ (อุทุมพรแปลวามะเด่ือ) เม่ือสมเด็จพระราชชนกเสด็จข้ึนเสวยราชยใน พ.ศ. ๒๒๗๖ ทรง พระกรณุ าโปรดเกลา ฯ สถาปนาเปนสมเดจ็ เจาฟากรมขุนพรพนิ ติ ถึง พ.ศ. ๒๓๐๐ พระเจาลูกเธอ กรมหม่ืนเทพพิพิธทรงปรึกษาเจาพระยาอภัยราชาผูวาท่ี สมุหนายกและเจาพระยามหาเสนาพระยาพระคลัง แลวกราบบังคมทูลพระกรุณาขอพระราชทานให สมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟากรมขุนพรพินิตข้ึนดำรงตำแหนงพระมหาอุปราช กรมพระราชวังบวร สถานมงคล แทนท่ีสมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟาธรรมธิเบศร กรมพระราชวังบวร พระราชโอรสประสูติ แตพระอัครมเหสีใหญ ซ่ึงทรงกระทำผิดเปนมหันตโทษ ตองพระราชอาญาเฆี่ยนจนทิวงคตตั้งแต พ.ศ. ๒๒๙๘ แตสมเด็จเจาฟากรมขุนพรพินิตไดทรงทำเรื่องราวกราบบังคมทูลพระกรุณาวาสมเด็จพระ เชษฐา กรมขนุ อนรุ กั ษม นตรมี อี ยู ขอพระราชทานใหเ ปน กรมพระราชวงั บวรสถานมงคล สมเดจ็ พระเจา อยหู วั บรมโกศจึงมีพระราชโองการตามทีบ่ ันทึกไวในพระราชพงศาวดารฉบบั พระราชหัตถเลขาวา กรมขุนอนุรักษมนตรีนั้นโฉดเขลาหาสติปญญาและความเพียรมิได ถาจะใหดำรง ฐานาศักด์ิมหาอุปราชสำเร็จราชกิจกึ่งหน่ึงน้ัน บานเมืองก็จะเกิดภัยพิบัติฉิบหายเสีย เห็น แตกรมขุนพรพินิต กอปรดวยสติปญญาเฉลียวฉลาดหลักแหลม สมควรจะดำรงเศวตฉัตร ครองสมบตั ิรักษาแผนดนิ สบื ไปเหมือนดังคำปรกึ ษาทา วพระยามขุ มนตรีท้งั ปวง

พรอมกันนั้น สมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศก็มีรับสั่งใหสมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟากรมขุน อนุรักษมนตรีออกผนวช ณ วัดลมุดปากจั่น แลวทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหประกอบพระราชพิธี อุปราชาภิเษก ณ พระท่ีนั่งสรรเพชญปราสาท อัญเชิญสมเด็จเจาฟากรมขุนพรพินิตเถลิงถวัลยราชยที่ กรมพระราชวังบวรสถานมงคล แตสมเด็จเจาฟากรมขุนพรพินิตมิไดเสด็จประทับ ณ พระราชวังบวรฯ ยงั คงประทับ ณ พระตำหนักสวนกระตา ยในพระราชวังหลวงดงั เดมิ ถึง พ.ศ. ๒๓๐๑ สมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศทรงพระประชวรหนัก เสด็จออก ณ พระท่ีนั่ง ทรงปน มีพระราชดำรัสใหหาพระราชโอรสผูใหญซ่ึงประสูติจากพระสนม คือ กรมหม่ืนเทพพิพิธ กรมหมื่นจิตรสุนทร กรมหม่ืนสุนทรเทพ และกรมหมื่นเสพภักดี มาเฝาพรอมกัน ตรัสมอบ พระราชสมบัติแกกรมพระราชวังบวรฯ ใหพระเจาลูกเธอท้ัง ๔ กรมถวายสัตยยอมเปนขาทูลละอองธุลี พระบาทตอหนาพระท่ีน่ัง ฝายสมเด็จเจาฟากรมขุนอนุรักษมนตรีซึ่งทรงผนวชอยู เม่ือทรงทราบเร่ือง สมเด็จพระราชชนกทรงพระประชวรหนกั กล็ าผนวชเสดจ็ มาประทบั ณ พระตำหนกั สวนกระตา ย เมื่อสมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศเสด็จสวรรคต เจาสามกรม มีกรมหม่ืนจิตรสุนทร กรมหม่ืน สุนทรเทพ และกรมหม่ืนเสพภักดี ก็เรงระดมอาวุธและผูคนจะกอการกบฏ กรมพระราชวังบวรฯ มี พระบัณฑูรใหหาทาวพระยาขาทูลละอองธุลีพระบาทที่ประชุมพรอมกันอยูท่ีศาลาลูกขุนเขามาเฝา ณ พระตำหนักสวนกระตายเพื่อปรึกษาราชการแผนดิน และโปรดใหนิมนตพระราชาคณะ ๕ รูป ใหไป วากลา วโนมนา วเจาสามกรมใหส มคั รสมานสามัคคถี ึงสองคร้ัง เจา สามกรมจึงมาเฝา กระทำสตั ยถวาย เม่ือสรงพระบรมศพและอัญเชิญพระโกศขึ้นประดิษฐานบนพระท่ีนั่งบรรยงกรัตนาสนแลว กรม พระราชวังบวรฯ ทรงปรึกษาเปนความลับกับสมเด็จเจาฟากรมขุนอนุรักษมนตรี แลวใหกุมตัว เจา สามกรมสำเร็จโทษดว ยทอนจนั ทน สมเด็จพระเจาอุทุมพรเสด็จข้ึนครองราชย แตสมเด็จเจาฟากรมขุนอนุรักษมนตรีสมเด็จ พระเชษฐาแสดงพระองคปรารถนาในราชสมบัติ เสด็จข้ึนอยูแตบนพระท่ีนั่งสุริยาศนอมรินทร สมเด็จ พระเจาอุทุมพรทรงเห็นเปนพระเชษฐารวมพระอุทรจึงยอมถวายราชสมบัติ ขณะเสด็จดำรงราช- อาณาจักรไดเพียง ๑๐ วัน แลวถวายบังคมลาออกทรงพระผนวช ณ วัดเดิม จากน้ันเสด็จประทับ ณ วัดประดู ในแผนดินสมเด็จพระเจาเอกทัศ ขุนนางท่ีเปนพี่นองกับพระสนมเอกประพฤติชั่ว จนขุนนาง ผูใหญรวมคิดกับกรมหมื่นเทพพิพิธซึ่งกราบถวายบังคมลาทรงผนวช ณ วัดกระโจม จะกำจัด สมเด็จพระเจาเอกทัศ โดยจะเชิญเสด็จสมเด็จพระเจาอุทุมพร ซ่ึงตอนนี้พระราชพงศาวดารบันทึก พระนามวาขุนหลวงหาวัดลาผนวชมาเสวยราชสมบัติ สมเด็จพระเจาอุทุมพรมิไดทรงหาม แตกลับไป เฝาสมเด็จพระเชษฐาธิราช ถวายพระพรแจงเรื่องผูคิดกบฏและขอรับพระราชทานชีวิตเหลากบฏ สมเด็จพระเจาเอกทัศจึงมีพระราชโองการใหจับพวกกบฏลงพระราชอาญาเฆี่ยนแลวจำไว สวนกรม หมน่ื เทพพิพิธใหส กึ แลว เนรเทศไปเกาะลงั กา

ถึง พ.ศ. ๒๓๐๓ พระเจาอลองพญากษัตริยพมายกทัพมาตีกรุงศรีอยุธยา ขุนนางและราษฎร พากันไปกราบทูลวิงวอนใหสมเด็จพระเจาอุทุมพรลาพระผนวชออกมาชวยสมเด็จพระเชษฐาธิราช บัญชาการปองกันพระนคร ทรงถอดถอนขาราชการดีที่ตองโทษออกมาชวยราชการ และใหจำคุก ขุนนางท่ีประพฤติชั่ว สมเด็จพระเจาอุทุมพรทรงเตรียมการท้ังเรื่องไพรพล เสบียงอาหาร คายคูประตู หอรบ ทรงบัญชาการรบอยางเขมแข็ง เม่ือการรบถึงขั้นระดมยิงปนใหญใสกัน ไดเสด็จทรงชางตน พลายแสนพลพายเลียบพระนคร ทรงตรวจตราและกำชับเจาหนาที่ใหระวังรักษาทุกๆหนาท่ี พมา รุกประชิดพระนครต้ังแตวันแรม ๘ ค่ำ เดือน ๕ ถึงวันข้ึน ๒ ค่ำ เดือน ๖ ก็ตองเลิกทัพกลับไป เพราะ พระเจาอลองพญาถูกปนใหญแตกตองพระวรกายขณะทรงบัญชาการจุดปนใหญ และสิ้นพระชนมท่ี นอกดา นเมืองตาก หลังสงคราม สมเด็จพระเจาอุทุมพรเสด็จขึ้นเฝาสมเด็จพระเชษฐาธิราชเนือง ๆ แตค่ำวันหนึ่ง กลับมีพระราชโองการใหเขาเฝาถึงท่ีขางใน ครั้นเสด็จเขาไปทอดพระเนตรเห็นสมเด็จพระเจาเอกทัศ ถอดพระแสงดาบพาดพระเพลาอยู ก็เขาพระทัยวาทรงรังเกียจ จะทำราย มิใหอยูในฆราวาส สมเด็จ พระเจาอุทุมพรจึงเสด็จลงเรือพระท่ีนั่งไปวัดโพธ์ิทองคำหยาด ทรงพระผนวช แลวเสด็จกลับเขามา ประทบั ณ วัดประดู พ.ศ. ๒๓๐๗ พระเจามังระกษัตริยพมาใหเกณฑทัพมาตีกรุงศรีอยุธยา เมื่อทัพพมาใกล พระนคร สมเด็จพระเจาเอกทัศโปรดใหนิมนตพระสงฆพระราชาคณะที่อยูวัดนอกเมืองใหเขามาอยูวัด ในพระนคร สมเด็จพระเจาอุทุมพรก็เสด็จเขามาประทับท่ีวัดราชประดิษฐาน ขุนนางและราษฎร ชวนกันไปทูลเชิญเสด็จใหลาผนวชออกชวยปองกันพระนคร ก็ไมทรงลาผนวช แมเมื่อเสด็จออก บิณฑบาต ชาวเมืองจะไดชวนกันเขียนหนังสือหอใสบาตรทูลวิงวอนใหลาผนวชเปนจำนวนมากทุกๆวัน ก็ตาม เม่ือกรุงศรีอยุธยาเสียแกพมาใน พ.ศ. ๒๓๑๐ เนเมียวสีหบดีแมทัพพมาไดคุมพระภิกษุ สมเด็จพระเจาอุทุมพรหรือขุนหลวงหาวัดหรือขุนหลวงวัดประดู และพระราชวงศไปพมา เมื่อถึง เมืองอังวะ พระเจามังระใหสึกออกเปนคฤหัสถ และใหเช้ือพระวงศกษัตริยเมืองไทยไปต้ังบานเรือน ท่ีเมืองจักไก (หรือจักกาย ปจจุบันเรียกสะกาย) ตรงขามแมน้ำกับเมืองอังวะ สมเด็จพระเจาอุทุมพร สวรรคตทีอ่ งั วะเม่ือ พ.ศ. ๒๓๓๙ ปจจุบันมีหนังสือที่รวมพิมพเอกสารเกี่ยวกับกรุงศรีอยุธยา ๓ เร่ืองที่มีความเก่ียวของกับสมเด็จ พระเจาอุทุมพร คือหนังสือคำใหการขุนหลวงหาวัด ตนฉบับเดิมเปนภาษามอญ และหนังสือคำใหการ ชาวกรุงเกา ตนฉบับเดิมเปนภาษาพมา เปนเร่ืองท่ีพระเจาอังวะใหถามเชลยไทยท่ีจับไปเมืองพมาครั้ง พ.ศ. ๒๓๑๐ เก่ียวกับพงศาวดารและขนบธรรมเนียมไทย ซ่ึงยอมมีคำใหการของสมเด็จพระเจาอุทุมพร ดวย หนังสืออีกเร่ืองคือคำใหการขุนหลวงวัดประดูทรงธรรม ฉบับน้ีเปนเอกสารจากหอหลวงของไทย วาดวยภูมิสัณฐานพระนครศรีอยุธยาและขนบธรรมเนียมตาง ๆ และมีเรื่องพระราชพงศาวดารปลาย

อยุธยาอีกชวงหนึ่ง เพียงแตมีเร่ืองพระราชพิธีลงสรงเจาฟาและพิธีโสกันตเจาฟาของสมเด็จพระเจา ลกู เธอ เจา ฟา อุทุมพรดวย นอกจากสมเด็จพระเจาอุทุมพรจะทรงพระปรีชาสามารถ พรอมทั้งสติปญญา คุณธรรม และ พระปรีชาสามารถดานการปกครองและการสงครามดังกลาวแลว พระราชพงศาวดารยังไดกลาวถึง พระราชกรณียกิจดานบำรุงพระศาสนา คือโปรดใหสรางวัดอุทุมพรอารามและใหปฏิสังขรณหลังคา พระมณฑปพระพุทธบาท หมุ ทองสองช้ัน สิ้นทอง ๒๔๔ ชัง่ วีณา โรจนราธา เอกสารอา งอิง กรมศลิ ปากร. พระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา เลม ๒. กรงุ เทพฯ: ไอเดียสแควร, ๒๕๓๕. คณะกรรมการชำระประวัติศาสตรไทย. คำใหการขุนหลวงวัดประดูทรงธรรม เอกสารจากหอหลวง. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ คุรสุ ภาลาดพรา ว, ๒๕๓๔. คำใหการชาวกรุงเกา คำใหการขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิต์ิ. พระนคร: คลังวิทยา, ๒๕๑๐. ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม ๒ พระราชพงศาวดารกรุงสยามจากตนฉบับของบริติชมิวเซียม กรุง ลอนดอน. กรุงเทพฯ: โรงพมิ พค รุ ุสภาลาดพราว, ๒๕๔๒. พระราชพงศาวดารกรงุ ศรีอยุธยา และจุลยุทธการวงศ. กรงุ เทพฯ: โรงพมิ พม หาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั , ๒๕๓๕.

พระพุทธรูปปางลลี า อุทศิ พระราชกศุ ลถวายสมเด็จพระเจา เอกทัศ สรา งในรชั กาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยหู ัว ปจ จบุ ันประดษิ ฐานภายในหอราชกรมานุสร วดั พระศรรี ตั นศาสดาราม

สมเด็จพระเจาเอกทัศ (สมเดจ็ พระทีน่ ง่ั สุรยิ าศนอ มรนิ ทร) สมเดจ็ พระเจา เอกทศั หรอื สมเดจ็ พระทน่ี ง่ั สรุ ยิ าศนอ มรนิ ทร มพี ระนามตามพระสพุ รรณบฏั วาสมเด็จพระบรมราชาท่ี ๓ ทรงเปนพระมหากษัตริยรัชกาลที่ ๓๓ หรือพระองคสุดทายของ กรุงศรีอยุธยา เปนพระราชโอรสในสมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศ ประสูติแตกรมหลวงพิพิธมนตรี (พระพนั วสั สานอ ยหรอื พระอคั รมเหสนี อ ย) และเปน พระเชษฐารว มพระราชชนกชนนกี บั สมเดจ็ พระเจา อทุ มุ พร พระนามสมเด็จพระเจาเอกทัศมาจากพระนามเดิมคือสมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟาเอกทัศ เม่ือ สมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศเสด็จข้ึนเสวยราชสมบัติใน พ.ศ. ๒๒๗๕ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ สถาปนาใหเปน สมเดจ็ เจาฟา กรมขุนอนรุ ักษมนตรี หลังจากท่ีสมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟาธรรมธิเบศร กรมพระราชวังบวรสถานมงคล ทิวงคต ใน พ.ศ. ๒๒๙๘ จนถึง พ.ศ. ๒๓๐๐ กรมหมื่นเทพพิพิธพระเจาลูกเธอผูใหญซ่ึงกำเนิดแตพระสนมได ปรึกษาเจาพระยาอภัยราชาผูวาท่ีสมุหนายกและเจาพระยามหาเสนาพระยาพระคลัง กราบบังคมทูล พระกรุณาขอพระราชทานใหสมเด็จพระเจาอุทุมพรขณะทรงดำรงพระอิสริยยศสมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟากรมขุนพรพินิตขึ้นดำรงตำแหนงพระมหาอุปราช ซึ่งสมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศทรงเห็นชอบ แมสมเด็จเจาฟากรมขุนพรพินิตจะทำเรื่องกราบบังคมทูลขอพระราชทานใหสมเด็จเจาฟากรมขุน อนุรักษมนตรีพระเชษฐารวมพระอุทรเปนกรมพระราชวังบวรฯ สมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศกลับมี พระราชโองการดังปรากฏในพระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขาวา “กรมขุนอนุรักษมนตรีน้ัน โฉดเขลาหาสตปิ ญญาและความเพียรมิได ถา จะใหด ำรงฐานาศกั ดม์ิ หาอปุ ราชสำเร็จราชการก่งึ หนึง่ น้นั บานเมืองก็จะเกิดภัยพิบัติฉิบหายเสีย” และมีพระราชดำรัสส่ังสมเด็จเจาฟากรมขุนอนุรักษมนตรีวา “จงไปบวชเสียอยาใหกีดขวาง” สมเด็จเจาฟากรมขุนอนุรักษมนตรีทรงกลัวพระราชอาญา จำพระทัย ทูลลาไปทรงผนวชแลวเสด็จประทับ ณ วดั ลมดุ ปากจนั่ เมื่อสมเด็จพระราชชนกทรงพระประชวรใกลเสด็จสวรรคต สมเด็จเจาฟากรมขุนอนุรักษมนตรีก็ ทรงลาผนวช เสด็จมาประทับ ณ พระตำหนักสวนกระตาย เม่ือสมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศเสด็จ สวรรคตแลว ไดทรงใหคำปรึกษาสมเด็จพระอนุชาธิราชซึ่งทรงดำรงตำแหนงกรมพระราชวังบวรสถาน มงคลใหจับตัวเจาสามกรม คือ กรมหม่ืนจิตรสุนทร กรมหม่ืนสุนทรเทพ และกรมหมื่นเสพภักดีซ่ึงเปน กบฏ และใหสำเร็จโทษดว ยทอนจนั ทน

พระราชพงศาวดารบางฉบับ เชน ฉบับพระราชหัตถเลขา บันทึกโดยตรงวาเมื่อสมเด็จพระ อนุชาธิราชเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติเปนสมเด็จพระเจาอุทุมพรแลว สมเด็จเจาฟากรมขุนอนุรักษ มนตรีทรงแสดงพระองคปรารถนาในราชสมบัติ เสด็จข้ึนอยูแตบนพระที่นั่งสุริยาศนอมรินทร เปนท่ีมา แหงการที่พระราชพงศาวดารจารึกพระนามอีกพระนามหนึ่งวา สมเด็จพระท่ีน่ังสุริยาศนอมรินทร สมเดจ็ พระเจาอทุ ุมพรจงึ ยอมถวายราชสมบัติ แลวกราบถวายบงั คมลาออกทรงพระผนวช พระราชพงศาวดารบางฉบับ เชน พระราชพงศาวดารกรุงสยามจากตนฉบับของบริติชมิวเซียม กรุงลอนดอน และพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยธุ ยาฉบับพนั จันทนุมาศ (เจิม) บันทึกเพียงวา เมื่อกำจัด เจาสามกรมแลว กรมพระราชวังบวรฯ จะถวายราชสมบัติแกสมเด็จพระเชษฐาธิราช แตสมเด็จเจาฟา กรมขุนอนุรักษมนตรีไมทรงรับ ไมทรงตองการใหผิดรับส่ังของสมเด็จพระราชชนก แตเรื่องเสด็จอยู ณ พระที่นั่งสุริยาศนอมรินทรนั้นตรงกัน และท่ีสุดสมเด็จพระเจาอุทุมพรก็ถวายราชสมบัติแกสมเด็จพระ เชษฐาธิราชหลังจากครองราชยเพียง ๑๐ วัน แลวถวายบังคมลาออกทรงพระผนวชประทับ ณ วัด ประดู พระราชพงศาวดารจึงบันทึกพระนามวา ขนุ หลวงหาวัด เม่ือสมเด็จพระเจาเอกทัศเสด็จข้ึนครองราชยแลว กรมหมื่นเทพพิพิธก็กราบถวายบังคมลาออก ทรงผนวชดวย แตตอมาเมื่อเห็นวาสมเด็จพระเจาเอกทัศทรงยอมใหพระราชมนตรีบริรักษ (ปน) จางวางมหาดเล็กและหม่ืนศรีสรรักษพ่ีและนองพระสนมเอกกระทำช่ัวในพระราชวังและประมาทหม่ิน ขุนนางผูใหญ พระภิกษุกรมหมื่นเทพพิพิธก็ไดรวมกับเจาพระยาอภัยราชา พระยายมราช พระยา เพชรบุรี หมื่นทิพเสนา กับนายจุย นายแพงจัน เขาเฝาขุนหลวงหาวัด ทูลปรึกษาจะกำจัดสมเด็จ พระเจาเอกทัศ และจะทูลเชิญขุนหลวงหาวัดใหลาผนวชกลับมาครองราชยดังเดิม ขุนหลวงหาวัดมิได ปฏิเสธ แตกลับเขาเฝาสมเด็จพระเชษฐาธิราช ถวายพระพรแจงเหตุใหทรงทราบ แตขอพระราชทาน ชีวิตคนเหลานั้นไว สมเด็จพระเจาเอกทัศจึงมีพระราชโองการใหจับเหลากบฏมาเฆ่ียนและจองจำไว สว นกรมหม่นื เทพพพิ ิธน้นั ใหเ นรเทศไปลงั กาทวปี พรอมเรือของสมณทตู ในสมัยเดียวกันน้ี ทางประเทศพมา ราชวงศอลองพญาต้ังตัวเปนใหญปราบปรามหัวเมืองพมา มอญไวในอำนาจแลว ใน พ.ศ. ๒๓๐๓ ก็ยกทัพเขาตีกรุงศรีอยุธยาทางเมืองกุย ตีหัวเมืองเรื่อยมา จนถึงสุพรรณบุรี ขุนนางและประชาราษฎรชวนกันไปกราบทูลวิงวอนขุนหลวงหาวัด เชิญเสด็จ ลาผนวชมาชวยราชการแผนดิน สมเด็จพระเจาอุทุมพรทรงลาผนวชออกมาชวยสมเด็จพระเจาเอกทัศ บัญชาการรบปองกันพระนคร จนพมาตองยกทัพกลับไปเพราะลูกปนใหญแตกตองพระวรกาย พระเจาอลองพญาขณะทรงบัญชาการจุดปนใหญบาดเจ็บสาหัส และสิ้นพระชนมระหวางถอยทัพถึง นอกดานเมืองตาก หลังสงคราม พระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขาวา ค่ำวันหน่ึงสมเด็จพระเจาเอกทัศ มีพระราชโองการใหสมเด็จพระอนุชาธิราชเขาเฝาท่ีขางใน โดยทรงถอดพระแสงดาบพาดพระเพลา สมเด็จพระอนุชาธิราชก็ทรงเขาพระทัยวาทรงรังเกียจ จะทำราย มิใหอยูในฆราวาส จึงเสด็จออก

ทรงพระผนวชอกี ครง้ั พ.ศ. ๒๓๐๗ พระเจามังระ กษัตริยพมาใหเกณฑทัพใหญเขาตีกรุงศรีอยุธยาท้ังจากทางเหนือ และทางใต ทัพหัวเมืองของไทยไมอาจรับทัพพมา มีเพียงชาวบานบางระจันที่สามารถรับศึกพมาได ถึง ๗ คร้ัง แตก็ตองพายแพเพราะกรุงไมยอมสงอาวุธไปชวย ฝายขาราชการในกรุงก็แตกสามัคคีจน ไมอาจรบชนะพมาได เมื่อพมาใกลถึงพระนคร สมเด็จพระเจาเอกทัศโปรดใหนิมนตพระสงฆพระราชาคณะที่อยูวัด นอกเมืองเขามาอยูในพระนคร ซ่ึงขุนหลวงหาวัดหรือขุนหลวงวัดประดูก็เสด็จเขามาประทับท่ีวัด ราชประดิษฐาน ขุนนางและราษฎรพากันกราบทูลวิงวอน รวมท้ังเขียนหนังสือหอใสบาตรขณะทรง บณิ ฑบาตใหล าผนวช แตก ไ็ มทรงลาผนวชอีก เม่ือกรุงศรีอยุธยาแตก พมาเขากรุงได สมเด็จพระเจาเอกทัศเสด็จหนี พระราชพงศาวดารบาง ฉบับวาเสด็จไปโดยลำพังพระองคเดียว แตบางฉบับวาลงเรือนอยไปกับมหาดเล็กสองคน ไดรับความ ทุกขลำบากจนเสด็จสวรรคต พระราชพงศาวดารบางฉบับวา ชนท้ังปวงนำพระศพมาฝงไว แต บางฉบับก็วาพวกพมาไปพบสมเด็จพระเจาเอกทัศท่ีบานจิก (ขางวัดสังฆาวาส) ทรงอดอาหารกวา ๑๐ วัน พอถึงคายโพธิ์สามตนก็สวรรคต สุกี้พระนายกองใหเชิญพระศพฝงไวท่ีโคกพระเมรุตรงหนา วิหารพระมงคลบพิตร อันเปนที่ทำพระเมรุทองสนามหลวงคร้ังกรุงเกา รอเม่ือวางราชการจะถวาย พระเพลิง แตหลังจากน้ันอีกเพียง ๗ เดือน เจาตากหรือสมเด็จพระเจาตากสินมหาราชไดกลับมา ตีคายโพธ์ิสามตนได และใหขุดพระศพพระเจาแผนดินซ่ึงพระนายกองฝงไวน้ัน อัญเชิญใสพระโกศตาม สังเขป ทำพระเมรุหุมดวยผาขาว แลวเชิญพระโกศตั้งในพระเมรุต้ังเคร่ืองบูชาสักการะพอสมควร ให นมิ นตพระสงฆท ่เี หลืออยมู าสดบั ปกรณ ทรงถวายไทยทาน แลวถวายพระเพลงิ สมเด็จพระเจาเอกทัศทรงเปนพระมหากษัตริยที่บำเพ็ญพระราชกรณียกิจดานทะนุบำรุง พระพุทธศาสนาเปนนิจ ในเอกสารเกาที่รวมไวในคำใหการขุนหลวงวัดประดูทรงธรรม เอกสารจาก หอหลวงวาทรงสรางวัดลมุด วัดครุธธา ทรงต้ังอยูในธรรมสุจริต เสด็จไปนมัสการพระศรีสรรเพชญ ทุกเวลามิไดขาด พระบาทจงกรมอยูเปนนิจ ทรงตั้งอยูในทศพิธราชธรรม ในรัชสมัยน้ีพระราช- พงศาวดารไดบันทึกเหตุการณสำคัญทางพระพุทธศาสนาคือ กำปนทูตท่ีออกไปสงพระสงฆไปอุปสมบท กุลบุตรสืบพระพุทธศาสนา ณ ลังกาทวีปต้ังแตสมัยสมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศไดกลับเขามา จึงทรง พระกรุณาใหแตงกำปนใหมใน พ.ศ. ๒๓๐๑ ใหอาราธนาพระวิสุทธาจารย พระวรญาณมุนีพระราชา คณะ ๒ รูป พระสงฆอันดับ ๓ รูป ไปลังกาทวีปกับขาหลวง เพ่ือออกไปผลัดพระสงฆซึ่งไปคร้ังกอน ใหกลับมา ท่ีลังกาพระอุบาล พระอริยมุนี และพระสงฆท่ีออกไปคร้ังกอนไดบวชกุลบุตรชาวสิงหลเปน ภิกษุถึงเจ็ดรอยเศษ สามเณรพันคน พระสงฆที่ออกไปคร้ังหลังบวชชาวสิงหลเปนภิกษุอีกสามรอย สามเณรก็มาก อยไู ดป เศษ พระภิกษุไทยก็เดินทางกลบั คงแตพระอบุ าลีและพระสงฆอ นั ดบั อยูบา ง วีณา โรจนราธา

เอกสารอางองิ กรมศิลปากร. พระราชพงศาวดารฉบบั พระราชหตั ถเลขา เลม ๒. กรงุ เทพฯ: ไอเดียสแควร, ๒๕๓๕. คณะกรรมการชำระประวัติศาสตรไทย. คำใหการขุนหลวงวัดประดูทรงธรรม เอกสารจากหอหลวง. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ คุรุสภาลาดพราว, ๒๕๓๔. คำใหการชาวกรุงเกา คำใหการขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารกรุงเกาฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์. พระนคร: คลังวิทยา, ๒๕๑๐. ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา. “พงศาวดารเรื่องไทยรบพมา.” ใน ประชุมพงศาวดารฉบับ กาญจนาภิเษก เลม ๑๑. กรงุ เทพฯ: โรงพิมพค ุรุสภาลาดพรา ว, ๒๕๕๑. ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม ๒ พระราชพงศาวดารกรุงสยามจากตนฉบับของบริติชมิวเซียม กรุง ลอนดอน. กรุงเทพฯ: โรงพมิ พค รุ สุ ภาลาดพราว, ๒๕๔๒. “พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม).” ใน ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม ๓. กรงุ เทพฯ: โรงพิมพค รุ สุ ภาลาดพรา ว, ๒๕๔๒. พระราชพงศาวดารกรงุ ศรีอยุธยา และจุลยทุ ธการวงศ. กรงุ เทพฯ: โรงพมิ พม หาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๓๕.

พระมหากษัตรยิ ไทย สมยั ธนบุรี

พระบรมราชานสุ าวรยี สมเด็จพระเจาตากสนิ มหาราช ประดษิ ฐาน ณ วงเวยี นใหญ กรุงเทพมหานคร

สมเดจ็ พระเจา กรุงธนบุรี (สมเด็จพระเจาตากสนิ มหาราช) สมเด็จพระเจากรุงธนบุรี หรือสมเด็จพระเจาตากสินมหาราชมีพระนามเมื่อครองราชยตาม พระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขาวา สมเด็จพระบรมราชาที่ ๔ และมีพระนามท่ีราษฎรเรียก เมื่อลว งรชั กาลแลววา ขุนหลวงตาก ทรงเปน พระมหากษตั ริยพ ระองคเ ดียวของกรงุ ธนบรุ ี พระราชประวัติเม่ือทรงพระเยาวของสมเด็จพระเจาตากสินมหาราชเปนนิทานเชิงอภินิหาร เพราะบันทึกไวในหนังสืออภินิหารบรรพบุรุษ ซึ่งพอสรุปเฉพาะสวนสำคัญของพระราชประวัติวา เสด็จ พระราชสมภพใน พ.ศ. ๒๒๗๗ ในแผนดินสมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศแหงกรุงศรีอยุธยา บิดาช่ือ ไหยฮอง มารดาชื่อนางนกเอ้ียง บิดาเปนขุนพัฒนนายอากรบอนเบ้ีย เจาพระยาจักรีสมุหนายก รับเล้ียงในฐานะบุตรบุญธรรม ใหชื่อวา สิน ครั้นเติบใหญศึกษาเลาเรียนในสำนักพระอาจารยทองดี มหาเถระ ณ วัดโกษาวาสน จากนั้นไดถวายตัวเปนมหาดเล็ก ไดรับยศเปนหลวงยกกระบัตร แลวได เล่ือนเปน พระยาตาก พระราชประวัติชวงนี้ไดมีผูศึกษาวิเคราะหกันมาก วันพระราชสมภพนั้นหากยึดจดหมายเหตุ โหรวาเสด็จสวรรคตเมื่อพระชนมพรรษาได ๔๘ พรรษา ๑๕ วัน และหากเปนวันที่ ๖ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ สมเด็จพระเจาตากสินมหาราชเสด็จพระราชสมภพวันท่ี ๒๒ มีนาคม พ.ศ. ๒๒๗๗ เร่ือง พระชาติภูมิสรุปไดวาทรงเปนชาวไทยเช้ือสายจีน บิดามาจากมณฑลกวางตุง มารดาเปนคนไทย และ จากเอกสารราชวงศชิงและเอกสารภาคเอกชนจีนกลาวถึงพระนามวา “เจิ้งเจา” ซึ่งแปลวา กษัตริย แซเจิ้ง (ตรงกบั เสยี งจีนแตจ ๋ิววา “แต” ) และพระนามเดมิ คอื สิน พระราชพงศาวดารไดบันทึกถึงตอนที่สมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาท สมเด็จพระอนุชา ธิราชในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชคร้ังยังทรงเปนนายสุจินดามหาดเล็กหนีพมา ไปพ่ึงเจาตาก ณ เมืองจันทบุรี เจาตากก็รับชุบเล้ียงไวต้ังเปนพระมหามนตรี เพราะรูจักคุนเคยกัน แตกอนกรุงศรีอยุธยายังไมเสียแกพมา และการท่ีสมเด็จพระเจาตากสินมหาราชทรงพระราชนิพนธ รามเกยี รต์ิ ก็แสดงวา ทรงไดรับการศึกษาและทรงรอบรูขนบธรรมเนยี มประเพณีไทย อยางไรก็ตาม ยังมีพระราชพงศาวดารฉบับยอย ๆ ท่ีบันทึกเชื้อสายสมเด็จพระเจาตากสิน มหาราชแตกตางกันออกไป เชน พระราชพงศาวดารเหนือเลขที่ ๔๗ กลาววา พระยานักเลงมีเช้ือสาย พระเจามักกะโท ทรงพระนามพระยาตาก ต้ังเมืองใหมที่ธนบุรี และสมุดไทยดำฉบับหมายเลข ๒/ไฆ กลาววา เดิมช่ือจีนแจง เปนพอคาเกวียนกอนท่ีจะมีความชอบในแผนดินจนไดเปนผูสำเร็จราชการ แผนดินอยู ณ เมืองตาก ซ่ึงก็ตรงกับท่ีพระราชพงศาวดารฉบับความพิสดาร เชน ฉบับพระราช- หัตถเลขาบันทึกเรื่องหนังสือพุทธทำนายของมหาโสภิตอธิการวัดใหมวา เม่ือพระนครเสียแกพมาแลว

จะมีบุรุษพอคาเกวียนไดเปนพระยาครองเมืองบางกอกได ๑๐ ป ตองเสียเมืองแกพมาใหเสด็จไปอยู เมืองลพบุรี ซ่ึงสมเด็จพระเจาตากสินมหาราชก็ไดเสด็จไปประทับเมืองลพบุรี ๗ วันพอเปนเหตุ อาจ เพราะทรงเปนพอคาเกวียนจึงทรงชำนาญภูมิประเทศ และทรงเชี่ยวชาญรับส่ังไดหลายภาษาท้ังจีน ลาว และญวน พระราชพงศาวดารฉบับความพิสดารเร่ิมบันทึกเร่ืองสมเด็จพระเจาตากสินมหาราชเม่ือ พ.ศ. ๒๓๐๘ สมัยสมเด็จพระเจาเอกทัศ ตั้งแตยังทรงเปนพระยาตากมาชวยราชการสงครามปองกันพมา ซ่ึงยกทัพมาลอมกรุงศรีอยุธยา พระยาตากมีฝมือการรบเขมแข็งจึงไดเลื่อนตำแหนงเปนพระยา วชิรปราการ เจาเมืองกำแพงเพชร ระหวางทำศึกรักษาพระนคร แมจะพยายามบัญชาการรบและตอสู ขาศึกจนสุดความสามารถ แตดวยความออนแอของผูบัญชาการและการขาดการประสานงานที่ดี ระหวางแมทัพนายกอง ทำใหพระยาวชิรปราการเกิดความทอแทใจหลายครั้ง เม่ือเห็นวาถึงจะอยูชวย รกั ษากรงุ กไ็ มเ กดิ ประโยชนอ นั ใด พระยาวชริ ปราการจงึ ตดั สนิ ใจพาสมคั รพรรคพวกประมาณ ๕๐๐ คน พระราชพงศาวดารบางฉบับวาประมาณ ๑,๐๐๐ คน ยกออกจากคายวัดพิชัยตีฝาทัพพมาไปทางทิศ ตะวนั ออกในเดอื นยี่ พ.ศ. ๒๓๐๙ พระยาวชิรปราการนำพรรคพวกสูรบชนะพมาที่ไลติดตามไปตลอดทาง จนกิตติศัพทความ สามารถเปนที่เลื่องลือ ทำใหมีผูคนมาขอเขาเปนบริวารมากมาย ที่ไมยอมออนนอมก็จำตองตีหักเอา คายได เสนทางการเดินทัพออกจากคายวัดพิชัยนอกกำแพงเมืองไปบานขาวเมา บานสัมบัณฑิต บาน โพสังหาร บานพรานนก ผานเมืองนครนายก ปราจีนบุรี ฉะเชิงเทรา ชลบุรี ครั้นถึงเมืองระยอง พระยากำแพงเพชรคาดการณวาคงเสียกรุงแลวจึงตั้งตัวเปนเจาเพ่ือรวบรวมผูคนกูแผนดิน พวกบริวาร จึงเรียกวาเจาตากแตน้ันมา ขณะนั้นทางกรุงศรีอยุธยายังไมเสียแกพมา เจาตากจึงระวังตัวมิใหคน ท้ังหลายเห็นวาเปนกบฏ และใหเรียกคำส่ังเพียงพระประศาสนอยางเจาเมืองเอก พระระยองพา พรรคพวกออกมาตอนรับแตโดยดี แตก็ยังมีกรมการเมืองบางสวนคิดแข็งขอ พระยาวชิรปราการรู จงึ วางแผนปราบผูคดิ รา ยแตกพา ยไป และเขา ยึดเมอื งระยองเปนสทิ ธ์ิขาด เมื่อกรุงศรีอยุธยาเสียแกพมาในวันท่ี ๗ เมษายน พ.ศ. ๒๓๑๐ ผูมีอำนาจบางคนคิดตั้งตัวเปน ใหญ พระยาจันทบุรีซ่ึงเดิมเคยสัญญาวาจะเปนไมตรีกับเจาตากก็ไมทำตามสัญญา เจาตากจึงยกทัพไป ปราบ เขา ยดึ ไดจ นั ทบรุ แี ละตราดตามลำดบั หลงั จากยดึ เมอื งตราดไดแ ลว เจา ตากกย็ กทพั กลบั มาตงั้ มนั่ ท่ีจนั ทบุรีและใชเปนที่จัดเตรียมกำลังพล เสบียงอาหาร อาวุธยุทโธปกรณ รวมทัง้ ตอเรือได ๑๐๐ ลำ หลังจากส้ินฤดูมรสุมเจาตากก็ยกทัพออกจากจันทบุรีเขาปากแมน้ำเจาพระยาในเดือน ๑๒ ป เดียวกัน เมื่อยึดเมืองธนบุรีไดแลวจึงบุกเขาโจมตีคายโพธ์ิสามตนที่พระนครศรีอยุธยา และสามารถยึด คายโพธ์ิสามตนไดใน ๒ วัน ขับไลพมาออกไปจากพระนครศรีอยุธยา รวมเวลาท่ีไทยสูญเสียเอกราชแก พมาคราวนั้นเพียง ๗ เดือน เจาตากไดจัดการบานเมืองใหอยูในสภาพปกติ จัดหาท่ีประทับใหแก บรรดาเจานายที่ถูกพมาคุมตัวไวแตยังไมทันสงไปพมา จัดการปลดปลอยผูคนที่ถูกกักขัง พรอมทั้ง

แจกจายทรัพยสินเคร่ืองอุปโภคบริโภคโดยถวนหนา แลวใหจัดการพระบรมศพสมเด็จพระเจาเอกทัศ พอสมพระเกียรติเทาท่ีจะทำไดในขณะนั้น จากน้ันก็อพยพผูคนมาตั้งราชธานีอยูที่เมืองธนบุรี ซ่ึงใน เวลาน้ันนับวามีชัยภูมิเหมาะสมกวากรุงศรีอยุธยา เมื่อยายมาประทับท่ีกรุงธนบุรีแลว เจาตากทำพิธี ปราบดาภิเษกข้ึนครองราชสมบัติ แตไมมีหลักฐานปรากฏชัดเจนวาเมื่อใด ทางราชการจึงกำหนดเอา วันแรกสุดท่ีเสด็จออกขุนนาง ตามที่ปรากฏในจดหมายเหตุโหรเปนวันคลายวันปราบดาภิเษก คือวันท่ี ๒๘ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๓๑๑ ภายหลังปราบดาภิเษกแลว สมเด็จพระเจาตากสินมหาราชทรงดำเนินการสรางชาติใหเปนปก แผนมั่นคงทันที โดยนอกจากจะทรงทำสงครามขับไลพมากวา ๑๐ ครั้งแลว ยังทรงปราบปรามบรรดา คนไทยท่ีแยกตัวไปตั้งเปนชุมนุมตางๆ มีชุมนุมเจาพระยาพิษณุโลก (เรือง) ชุมนุมเจาพระฝาง (เรือน) ชุมนุมเจาพระยานครศรีธรรมราช (หนู) และชุมนุมเจาพิมาย หรือกรมหม่ืนเทพพิพิธพระราชโอรสใน สมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศ กระทั่งถึง พ.ศ. ๒๓๑๓ จึงสามารถมีชัยเหนือชุมนุมตางๆ ไดทั้งหมด สงผลใหชาติไทยกลับมารวมเปนอันหนึ่งอันเดียวกันอีกคร้ัง หลังศึกอะแซหวุนก้ีใน พ.ศ. ๒๓๑๘ แลว สมเด็จพระเจากรุงธนบุรีทรงดำเนินการขยายพระราชอาณาเขตของกรุงธนบุรีออกไปอีกจนกวางใหญ ไพศาล ทิศเหนือไดถึงเมืองเชียงใหม ทิศใตตลอดหัวเมืองตานี (ปตตานี) ทิศตะวันออกตลอดกัมพูชา จำปาศักดิ์จดญวนใต ทิศตะวันออกเฉียงเหนือตลอดเวียงจันทน หัวเมืองพวน และนครหลวงพระบาง ทิศตะวนั ตกจดเมืองมะริดและตะนาวศรี ออกมหาสมุทรอนิ เดีย สวนการฟนฟูประเทศนั้น แมวาตลอดรัชสมัยจะเต็มไปดวยการศึกสงคราม สมเด็จพระเจา ตากสินมหาราชยังเอาพระทัยใสดูแลโดยใกลชิด ทรงทำนุบำรุงบานเมืองท้ังในดานการเมือง การ ปกครอง เศรษฐกิจ สังคม เชน โปรดใหชำระกฎหมาย โปรดใหพิจารณาตัดสินคดีความตางๆตามปกติ ไมใหค่ังคางแมในยามสงคราม โปรดใหสงสำเภาหลวงไปคาขายถึงเมืองจีนตลอดถึงอินเดียตอนใต โปรดใหขุดคูคลองเพ่ือประโยชนดานการคาขายและดานยุทธศาสตรไปพรอมกัน โปรดใหขยายพื้นที่ให ทหารควบคุมไพรพลทำนา นอกจากนี้ ยังทรงพระราชนิพนธบทละครเร่ืองรามเกียรติ์บางตอน ท้ังยัง โปรดใหการอุปถัมภเหลากวี ใหรวบรวมบรรดาชางฝมือและใหฝกสอนทุกแผนกเทาท่ีมีครูสอน โปรด ใหบำรุงการศึกษาตามวัดวาอารามตางๆ ใหต้ังหอหนังสือหลวงรวบรวมตำราตางๆที่กระจัดกระจาย เม่ือคราวเสียกรุง โปรดใหปฏิสังขรณวัดวาอารามใหม และใหคัดลอกพระไตรปฎกที่ยังหลงเหลือจาก เมอื งนครศรธี รรมราชสรา งเปน ฉบบั หลวง และโปรดใหเ ขยี นสมดุ ภาพไตรภมู ใิ นสำนกั สมเดจ็ พระสงั ฆราช เปนตน การฟนฟูบานเมืองเกือบทุกดานน้ีไดรับการสืบสานสรางเสริมจนสำเร็จสมบูรณในรัชกาลท่ี ๑ แหง กรงุ รตั นโกสนิ ทร คร้ันลวงถึงปลายรัชกาล สมเด็จพระเจาตากสินมหาราชใฝพระราชหฤทัยในทางศาสนาทำให สำคัญพระองควาบรรลุโสดาบัน เกิดความวุนวายท้ังแผนดิน ผูคนถูกลงโทษโดยปราศจากความผิดมี เพิ่มข้ึนทุกวัน ชาวกรุงเกาบางพวกจึงรวมตัวกันกอการกบฏ สมเด็จพระเจาตากสินมหาราชโปรดให

พระยาสรรค (สรรคบุรี) ข้ึนไปปราบกบฏ แตพระยาสรรคกลับเขากับพวกกบฏยกทัพมาตีกรุงธนบุรี สมเด็จพระเจาตากสินมหาราชทรงรับผิดและยอมเสด็จออกผนวช ณ วัดแจง (วัดอรุณราชวราราม) ในระหวา งนนั้ กรงุ ธนบรุ เี กดิ ความวนุ วายฆา ฟน กนั ไมเ วน แตล ะวนั เกดิ สงครามกลางเมอื งระหวา งกรมขนุ อนุรักษสงคราม (พระเจาหลานเธอในสมเด็จพระเจาตากสินมหาราช) เปนฝายพระยาสรรค กับพระยา สุริยอภัย (สมเด็จพระเจาหลานเธอในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช) ซึ่งนำทัพเมือง นครราชสมี ามาปราบกบฏ พระยาสรุ ยิ อภยั เปน ฝา ยมชี ยั ในทส่ี ดุ พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอดฟา จฬุ าโลก มหาราช ครั้งเปนสมเด็จเจาพระยามหากษัตริยศึกซ่ึงกำลังยกทัพไปตีเขมรทราบขาวการจลาจลจาก พระยาสุริยอภัย ก็เลิกทัพกลับถึงกรุงธนบุรี หลังจากไตสวนจนทราบเหตุการณทั้งปวงแลว ใหบรรดา ขาราชการพิจารณาปรึกษาโทษสมเด็จพระเจาตากสินมหาราช และสำเร็จโทษเม่ือวันท่ี ๖ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ สมเด็จพระเจาตากสินมหาราชทรงเปนพระมหากษัตริยผูมีพระมหากรุณาธิคุณอันยิ่งใหญแก ปวงชนชาวไทย ทางราชการจึงกำหนดใหวันท่ี ๒๘ ธันวาคมของทุกปเปนวันสมเด็จพระเจาตากสิน มหาราช และใหมีรัฐพิธีถวายสักการะ ณ พระบรมราชานุสาวรียท่ีวงเวียนใหญ กรุงเทพฯ ตั้งแต พ.ศ. ๒๔๙๗ สืบมาทุกป และเมื่อวันที่ ๒๗ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๒๔ คณะรัฐมนตรีมีมติใหเทิดพระนามวา สมเดจ็ พระเจา ตากสินมหาราช วณี า โรจนราธา เอกสารอา งองิ กรมศิลปากร. พระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา เลม ๒. กรงุ เทพฯ: ไอเดยี สแควร, ๒๕๓๕. คณะกรรมการมูลนิธิสมเด็จพระเจาตากสินมหาราช. สมเด็จพระเจาตากสินมหาราช. กรุงเทพฯ: ศรีบุญเรืองพับลิเคชั่น, ๒๕๓๓. “จดหมายเหตุโหร.” และ “พระราชพงศาวดารเหนือ.” ใน ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม ๑. กรุงเทพฯ: โรงพมิ พครุ ุสภาลาดพราว, ๒๕๔๒. ตว น ลี่ เซงิ . พลกิ ตนตระกูลไทย. กรุงเทพฯ: พริ าบสำนักพมิ พ, ม.ป.ป. นิธิ เอียวศรวี งศ. การเมอื งไทยสมัยพระเจากรุงธนบุร.ี กรงุ เทพฯ: ศลิ ปวฒั นธรรม, ๒๕๒๙. “พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม).” และ “พระราชพงศาวดารกรุงธนบุรีฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม).” ใน ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภเิ ษก เลม ๓. กรงุ เทพฯ: โรงพมิ พค ุรุสภาลาดพรา ว, ๒๕๔๒. อภินิหารบรรพบุรุษ. ม.ป.ท., ๒๔๗๓. (สมเด็จพระเจาพ่ียาเธอ เจาฟากรมพระนครสวรรควรพินิตโปรดใหพิมพเปน ของชำรว ยในงานพระราชทานเพลิงศพ หมอมเจา ปย ภกั ดีนารถ สปุ ระดิษฐ)

พระมหากษัตริยไ ทย สมยั รตั นโกสนิ ทร

พระบรมสาทิสลกั ษณพระบาทสมเด็จพระพทุ ธยอดฟาจฬุ าโลกมหาราช ประดษิ ฐาน ณ มขุ กระสนั ตะวนั ออก พระท่ีนัง่ จักรมี หาปราสาท

พระบาทสมเด็จพระพทุ ธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระมหากษัตริยรัชกาลที่ ๑ แหง กรุงรัตนโกสินทร มีพระนามเดิมวา ดวงหรือทองดวง เสด็จพระราชสมภพที่กรุงศรีอยุธยา เมื่อวันที่ ๒๐ มีนาคม พ.ศ. ๒๒๗๙ ในรัชกาลสมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศ เปนพระโอรสในสมเดจ็ พระปฐมบรม มหาชนกซึ่งมีพระนามเดิมวา ทองดี สืบเช้ือสายมาจากเจาพระยาโกษาธิบดี (ปาน) ในสมัยสมเด็จพระ นารายณมหาราช รับราชการในกรมอาลักษณเปนพระอักษรสุนทร พระราชชนนีมีพระนามวา หยก หรือดาวเรือง เม่ือทรงเจริญพระชนมพรรษาไดถวายตัวเปนมหาดเล็กในสมเด็จพระเจาอุทุมพรขณะ ดำรงพระยศสมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เมื่อทรงอุปสมบทและลาพระผนวชแลวกลับเขารับราชการเปน มหาดเล็กหลวง เมื่อมีพระชนมพรรษา ๒๕ พรรษา สมเด็จพระเจาเอกทัศทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเปนหลวงยกกระบัตร เมืองราชบุรี และไดสมรสกับธิดาตระกูลคหปตนีที่ตำบลอัมพวา แขวงเมือง สมทุ รสาคร ช่อื นาก (สมเด็จพระอมรินทราบรมราชนิ ี) เมื่อสมเด็จพระเจาตากสินมหาราชทรงกอบกูเอกราชและสถาปนากรุงธนบุรีเปนราชธานีแลว พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชทรงเขารับราชการในกรุงธนบุรีเปนพระราชวรินทร เจากรมพระตำรวจนอกขวา ทรงเปนกำลังสำคัญของสมเด็จพระเจาตากสินมหาราช คูกับสมเด็จพระ อนุชาธิราช (สมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาท) ทำศึกสงครามกูบานเมืองหลายครั้งและไดเล่ือน บรรดาศกั ดโิ์ ดยลำดบั ดงั น้ี พ.ศ. ๒๓๑๑ โดยเสด็จปราบชุมนุมเจาพิมาย ไดเลื่อนเปนพระยาอภัยรณฤทธ์ิ จางวางกรมพระ ตำรวจ พ.ศ. ๒๓๑๒ ทรงเปนแมทัพไปตีเขมรไดเมืองพระตะบองและเสียมราฐ พ.ศ. ๒๓๑๓ ได เลื่อนเปนพระยายมราชวาที่สมุหนายก พ.ศ. ๒๓๑๔ เล่ือนเปนเจาพระยาจักรี เปนแมทัพไปตีเขมร พ.ศ. ๒๓๑๗ ทรงเปนแมทัพหนาไปตีเชียงใหม และลงมาชวยรบกับพมาท่ีเมืองราชบุรีจนชนะ พ.ศ. ๒๓๑๘ ทรงเปนแมทัพรบตานทัพพมาท่ีเมืองพิษณุโลกเปนสามารถ จนอะแซหวุนก้ีแมทัพพมา ขอดูตัวและกลาวสรรเสริญ ดังบันทึกในพระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขาวา “รูปก็งาม ฝมือก็เขมแข็ง สูรบเราผูเปนผูเฒาได จงอุตสาหรักษาตัวไว ภายหนาจะไดเปนกษัตริยเปนแท” สงครามคร้ังนั้น เมืองพิษณุโลกถูกลอมจนขาดเสบียงอาหาร จำตองทิ้งเมือง ตีหักไปต้ังมั่นท่ีเมือง เพชรบูรณ แตพอดีอะแซหวุนก้ีถูกเรียกตัวกลับ พ.ศ. ๒๓๑๙ ทรงเปนแมทัพไปตีหัวเมืองตะวันออกได เมืองจำปาศักด์ิ เมืองโขง เมืองอัตปอ และเกลี้ยกลอมไดเมืองตะลุง เมืองสุรินทร เมืองสังขะ และ เมืองขุขันธ ถึง พ.ศ. ๒๓๒๐ จึงทรงไดรับพระมหากรุณาปูนบำเหน็จเปน เจาพระยามหากษัตริยศึก พ.ศ. ๒๓๒๑ ทรงเปนแมทัพไปตีเวียงจันทน หลวงพระบาง และอัญเชิญพระแกวมรกตกับพระบางลง

มายังกรุงธนบุรี และใน พ.ศ. ๒๓๒๓ ทรงเปนแมทัพไปปราบจลาจลเมืองเขมร แตเม่ือทรงทราบขาว จลาจลในกรุงธนบุรี จึงยกทัพกลับมากรุงธนบุรี เสด็จกลับถึงกรุงธนบุรีเม่ือวันที่ ๖ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ ประทับบนศาลาลูกขุนมหาดไทย ตัดสินสำเร็จโทษสมเด็จพระเจาตากสินมหาราช แลวเหลา ขุนนางและราษฎรทั้งหลายพรอมกันกราบบังคมทูลเชิญสมเด็จเจาพระยามหากษัตริยศึกข้ึนครองราช- สมบัติ วันนถ้ี ือเปนวนั สถาปนามหาจักรีบรมราชวงศ เม่ือพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชทรงรับอัญเชิญเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ แลว โปรดใหยายพระนครมาทางฝงตะวันออกของแมน้ำเจาพระยาเยื้องกับกรุงธนบุรีพระนครเดิม ดวยมีพระราชดำริวาฝงตะวันออกมีชัยภูมิดีกวา และสามารถปองกันขาศึกไดดีกวา โปรดใหตั้งพิธียก เสาหลักเมืองเมื่อวันท่ี ๒๑ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ และใหกอสรางพระราชวังลอมดวยไมระเนียดไวกอน พอใหต้ังการพระราชพิธีปราบดาภิเษกโดยสังเขปเมื่อวันที่ ๑๐ มิถุนายน พ.ศ. ๒๓๒๕ จากน้ันจึง โปรดเกลา ฯ ใหกอสรางพระบรมมหาราชวัง พระราชวังบวรสถานมงคล และพระนครอยางถาวรตอไป เมื่อกอสรางวัดพระศรีรัตนศาสดารามแลวเสร็จใน พ.ศ. ๒๓๒๗ จึงอัญเชิญพระพุทธมหามณี รัตนปฏิมากร (พระแกวมรกต) จากพระราชวังเดิมกรุงธนบุรี มาประดิษฐานในพระอุโบสถ และเม่ือ สรางพระนครแลวเสร็จใน พ.ศ. ๒๓๒๘ โปรดใหกระทำพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งท่ี ๒ ใหถูกตอง ตามโบราณราชประเพณี และใหมีการสมโภชพระนครตอเน่ืองกัน พระราชทานนามพระนครวา “กรุงเทพมหานคร บวรรัตนโกสินทร มหินทรายุทธยา มหาดิลกภพ นพรัตนราชธานีบูรีรมย อุดม ราชนิเวศนมหาสถาน อมรพิมานอวตารสถิต สักกะทัตติยวิษณุกรรมประสิทธ์ิ” ตอมาพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลา เจา อยหู ัวทรงแปลงสรอย “บวรรัตนโกสินทร” เปน “อมรรตั นโกสินทร” ในเวลาเดียวกับการสรางพระนครซึ่งลอมดวยกำแพง ปอม และคูเมืองน้ัน พระบาทสมเด็จพระ พุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชทรงใหตระเตรียมเสบียงอาหาร อาวุธทั้งซ้ือและหลอเอง และตอเรือรบ ไวตอสูขาศึกที่สำคัญคือพมา และใน พ.ศ. ๒๓๒๘ พมาก็ยกกองทัพมาถึง ๙ ทัพ ดวยกำลังพลมากกวา ไทยถึงเทาตัว แตกลับมีขอเสียเพราะไมสามารถเขาถึงกรุงพรอมกัน ขณะท่ีพระบาทสมเด็จพระ พุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชทรงกำหนดยุทธศาสตรโดยใหออกไปสกัดทัพพมาไมใหถึงเมืองหลวง ใหต อสูท พั สำคญั กอ น ทัพใดเสรจ็ ศกึ ก็ใหห นุนไปชวยดานอ่ืน ทำใหต ที ัพพมา แตกพา ยไปทุกทพั คร้ัน พ.ศ. ๒๓๒๙ พระเจาปดุงกษัตริยพมายกทัพมารบแกตัว เปลี่ยนยุทธวิธีการรบโดยเตรียม ยุงฉางมาพรอม ต้ังคายใหญท่ีทาดินแดงและสามสบ เมืองกาญจนบุรี ต้ังคายชักปกกาถึงกัน ขุดสนาม เพลาะปกขวากหนาแนน และทำสะพานเช่ือมถึงกัน แตเมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราชทรงเปนแมทัพทรงตีคายทาดินแดง และสมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาท สมเด็จพระ อนชุ าธริ าชทรงตีคา ยสามสบ ระดมกำลังเพียง ๓ วัน พมา กแ็ ตกพายไปส้ิน ในปตอมา พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชจึงเสด็จนำทัพไปตีเมืองทวายของ พมาเปนการตอบแทน แตไมอาจตีหักไดสำเร็จ เพราะเสนทางทุรกันดารและขัดสนเสบียงอาหาร

อยางไรก็ตามใน พ.ศ. ๒๓๓๔ ทวาย ตะนาวศรี และมะริดไดขอสวามิภักด์ิตอไทย แตพอพมายกลงมา ทัง้ ๓ เมอื งเกรงกลัวจงึ กลบั ไปขึ้นกับพมา อกี ใน พ.ศ. ๒๓๓๖ พมายังพยายามจะชิงหัวเมืองทางเหนือหรือดินแดนลานนาตั้งแต พ.ศ. ๒๓๓๐ จนถึง พ.ศ. ๒๓๔๘ กองทัพไทยและลานนาไดรวมกันตอสูจนขับไลพมาออกไปจากลานนา และยังไดเชียงตุง แสนหวี เมอื งล้ือ สิบสองปน นาไวใ นราชอาณาจกั รไทยดวย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชยังไดทรงขยายพระราชอาณาเขต โดยการทำ สงครามและโดยการอปุ ถัมภค ้ำจุนประเทศอน่ื ๆรอบพระราชอาณาจกั ร ดงั นี้ ลาว เปนประเทศราชของไทยแลวในสมัยกรุงธนบุรี พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราชจึงทรงแตงต้ังกษัตริยลาวที่ทรงไววางพระทัยใหปกครองเวียงจันทน ทั้งเมื่อกษัตริยหลวง พระบางคิดจะเอาใจออกหางไปพึ่งพมา เจาอนุแหงเวียงจันทนยังชวยไปตีหลวงพระบาง จับกษัตริย หลวงพระบางสงมากรงุ เทพมหานคร เขมร เปน ประเทศราชของไทยเชน กนั ภายในประเทศเกดิ จลาจล พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอด- ฟาจุฬาโลกมหาราชโปรดใหพระยายมราช (แบน) ไประงับเหตุ รักษาราชการในเมืองเขมร และพา นักองเองเขามากรุงเทพมหานคร ทรงชุบเล้ียงคูกับสมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟากรมหลวงอิศรสุนทร (พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย) ถึง ๑๒ ป จึงทรงแตงตั้งเปนสมเด็จพระนารายณรามาธิบดี ออกไปครองกรุงกัมพูชา และเม่ือสมเด็จพระนารายณรามาธิบดีพิราลัย ก็โปรดใหสมเด็จฟาทะละหะ เปนผูสำเร็จราชการ จนนักองจันท พระราชโอรสสมเด็จพระนารายณรามาธิบดีเจริญวัย จึงทรงแตงตั้ง เปนสมเด็จพระอทุ ัยราชาครองกรุงกมั พชู า ญวน พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชทรงเกื้อหนุนองเชียงสือท่ีหนีภัยกบฏ ไกเซินมาพ่ึงพระบรมโพธิสมภารจนกูชาติบานเมืองได ถวายตนไมเงินตนไมทองเปนราชบรรณาการ เม่ือต้ังตนเปนจักรพรรดิ ทรงพระนามพระเจาเวียดนามยาลองจึงเลิกถวายตนไมเงินตนไมทอง แตมีพระราชสาสนและถวายส่ิงของมีคาดวยสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณ และพระบาทสมเด็จ พระพุทธยอดฟาจฬุ าโลกมหาราชโปรดใหเชิญพระราชสาสนพรอ มเคร่อื งสำหรับกษตั รยิ ไ ปพระราชทาน มลายู ต้ังแตศึกสงคราม ๙ ทัพ เมื่อสมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาททรงขับไลพมาออก ไปจากภาคใตแลว ไดเสด็จลงไปปราบหัวเมืองใตไดเมืองตานี (ปตตานี) แลว ไทรบุรี กลันตัน และ ตรังกานกู ย็ อมออนนอม โปรดใหเมืองสงขลาและเมืองนครศรีธรรมราชควบคุมดูแล นอกจากนี้ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชยังทรงรักษาสัมพันธไมตรีกับจีน ราชวงศชิงสืบตอจากสมัยกรุงธนบุรี เพราะไดประโยชนจากการคาสำเภา รวมทั้งเปดรับชาวตะวันตก ที่เขา มาคาขาย มโี ปรตุเกสและอังกฤษ เปนตน พระราชกรณียกิจดานทะนุบำรุงบานเมือง พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ตอ งทรงดำเนนิ การไปพรอ มกบั การสงคราม เพราะเปน เรอ่ื งของการฟน ฟปู ระเทศ ดว ยมพี ระราชประสงค

“สรางใหเหมือนสมัยบานเมืองดี” ซึ่งมีผลดานจิตวิทยาทำใหอาณาประชาราษฎรมีขวัญและกำลังใจ และยงั มีผลทำใหป ระเทศขางเคียงเกรงขามเมื่อเห็นวาบา นเมอื งไทยบริบูรณรุงเรืองดจุ เดมิ การจัดระเบียบการปกครอง ทรงยึดแบบอยางคร้ังกรุงศรีอยุธยา มีอัครมหาเสนาบดีสมุห- พระกลาโหมดูแลหัวเมืองฝายใต สมุหนายกดูแลหัวเมืองฝายเหนือ กรมทาดูแลหัวเมืองฝายตะวันตก จัดการปกครองแบบจตุสดมภ คือ เวียง วัง คลัง นา หัวเมืองแบงเปนหัวเมืองช้ันเอก ชั้นโท ชั้นตรี ชนั้ จตั วา และหัวเมืองประเทศราช ดานกฎหมายบานเมือง โปรดใหชำระพระราชกำหนดกฎหมายใหถูกตอง แลวใหอาลักษณ ชุบเสนหมึกไว ประทับตราพระราชสีห พระคชสีห และบัวแกว ซึ่งเปนตราของสมุหนายก สมุห- พระกลาโหม และพระคลัง แสดงวาใชบังคับทั่วราชอาณาจักร กฎหมายน้ีเรียกกันวากฎหมายตรา สามดวง ดา นศาสนา ใน พ.ศ. ๒๓๓๑ โปรดใหส งั คายนาพระไตรปฎ กทวี่ ดั นพิ พานารามซง่ึ ไดพ ระราชทาน นามใหมวา วัดพระศรีสรรเพ็ชญดาราม ปจจุบันคือวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎ์ิ นับเปนการสังคายนา ลำดับท่ี ๙ ของโลก และยังโปรดใหตรากฎพระสงฆควบคุมสมณปฏิบัติและขอพึงปฏิบัติของ พทุ ธศาสนกิ ชนอีกหลายฉบบั รวมทงั้ พระราชกำหนดกวดขนั ศลี ธรรมขา ราชการและพลเมอื ง ดานขนบธรรมเนียมประเพณีและศิลปวัฒนธรรม โปรดใหรื้อฟนและทรงอุปภัมภทุกแขนง โปรดใหสรางปราสาทพระราชวัง วัดวาอาราม เชน วัดพระศรีรัตนศาสดาราม วัดพระเชตุพนวิมล มังคลาราม วดั สระเกศ และวดั สทุ ศั นเทพวราราม โปรดใหรอื้ ฟน พระราชพธิ สี ำคญั ๆ ครงั้ กรงุ ศรอี ยธุ ยา มาจัดทำอยางถูกตองตามแบบแผนราชประเพณี ทั้งยังโปรดเกลาฯ ใหมีประกาศ มีการจดจารบันทึก ไวเปนแบบแผนสืบมา ต้ังแตพระราชพิธีบรมราชาภิเษก พระราชพิธีสมโภชพระนคร พระราชพิธี พืชมงคล พระราชพิธีถือน้ำพระพิพัฒนสัตยา พิธีทรงผนวชสมเด็จพระเจาลูกเธอ พระราชพิธีโสกันต พระราชพิธีสมโภชพระเศวตกุญชร การออกพระเมรุและพระราชพิธีถวายพระเพลิงหรือพระราชทาน เพลิงที่ทองสนามหลวง โปรดใหรวบรวมพระราชพงศาวดารและเอกสารสำคัญของบานเมืองที่ กระจัดกระจายมาชำระเรียบเรียงขึ้นใหม ทรงสงเสริมนักปราชญราชกวี สรางงานวรรณกรรมสำคัญ โดยทรงเปน ผนู ำทรงพระราชนพิ นธบทละครเร่ืองรามเกียรต์ิฉบับยาวครบสมบูรณและเพลงยาวรบพมา ทที่ า ดินแดง เปนตน พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชเสด็จสวรรคตเมื่อวันที่ ๗ กันยายน พ.ศ. ๒๓๕๒ พระชนมพรรษา ๗๒ พรรษา ทรงดำรงสริ ิราชสมบัติ ๒๘ ป พระนาม “พระพุทธยอดฟา” เปนพระนามจากการที่พระบาทสมเด็จพระน่ังเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๓ ถวายพระนามพระพุทธรูปทรงเคร่ือง ๒ พระองคหนาฐานชุกชีพระพุทธมหามณีรัตน- ปฏิมากร ซึ่งทรงสรางเพ่ือเปนพระพุทธรูปฉลองพระองครัชกาลที่ ๑ และรัชกาลท่ี ๒ โดยถวาย พระนามวาพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกและพระพุทธเลิศหลาสุลาลัย แลวโปรดใหเรียกพระนามแผนดิน

ที่เรียกกันวาแผนดินตนเปนแผนดินพระพุทธยอดฟา และแผนดินกลางเปนแผนดินพระพุทธเลิศหลา สุลาลัย (พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงเปลี่ยนเปนพระพุทธเลิศหลานภาลัย) สวน พระราชสมัญญานาม “มหาราช” นั้น คณะรัฐมนตรีไดมีมติเม่ือวันที่ ๒๓ กุมภาพันธ พ.ศ. ๒๕๒๕ ใหถวายพระราชสมัญญานามเปนพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช และใหเปล่ียนช่ือ วันจักรี วันที่ ๖ เมษายน เปนวันพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชและวันท่ีระลึก มหาจกั รบี รมราชวงศ วีณา โรจนราธา เอกสารอา งองิ กรมศิลปากร. พระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา เลม ๒. กรงุ เทพฯ: ไอเดียสแควร, ๒๕๓๕. กระทรวงศึกษาธกิ าร. หนงั สืออางอิงวิชาภาษาไทย ประวตั ิวรรณคดี. พระนคร: โรงพมิ พครุ สุ ภาพระสุเมรุ, ๒๕๑๑. คณะกรรมการจัดงานสมโภชกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป. ประวัติศาสตรกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๑ - รัชกาลท่ี ๓ พ.ศ. ๒๓๒๕-พ.ศ. ๒๓๙๔ เลม ๑. กรงุ เทพฯ: อมรินทรการพมิ พ, ๒๕๒๕. จรรยา ประชิตโรมรัน, พลตรี. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพแหง จุฬาลงกรณมหาวทิ ยาลยั , ๒๕๔๒. ทองตอ กลว ยไม ณ อยุธยา. พระบรมราชจักรวี งศ. กรงุ เทพฯ: บพธิ การพมิ พ, ๒๕๔๗. ทิพากรวงศ (ขำ บุนนาค), เจาพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลท่ี ๑. กรุงเทพฯ: โรงพิมพการ ศาสนา, ๒๕๓๑. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี, เจาพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลท่ี ๓. กรุงเทพฯ: โรงพิมพคุรุสภา ลาดพราว, ๒๕๔๗. พิทยลาภพฤฒิยากร, พระวรวงศเธอ กรมหมื่น. เร่ืองพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกทรงฟนฟูวัฒนธรรม. พระนคร: โรงพมิ พพ ระจนั ทร, ๒๕๐๐. (นายสนนั่ บณุ ยศริ พิ นั ธุ พมิ พช ว ยในงานคลา ยวนั ประสตู ิ พ.ศ. ๒๕๐๐)

พระบรมสาทิสลักษณพ ระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลา นภาลยั ประดิษฐาน ณ มุขกระสนั ตะวนั ออก พระที่นง่ั จักรมี หาปราสาท

พระบาทสมเด็จพระพทุ ธเลิศหลานภาลัย พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยเปนพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระ พุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชกับสมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี พระนามเดิม ฉิม ทรงพระราชสมภพ เม่ือวันพุธที่ ๒๔ กุมภาพันธ พ.ศ. ๒๓๑๐ ณ นิวาสสถานตำบลอัมพวา สมุทรสงคราม ซ่ึงขณะนั้น กรุงศรีอยุธยาเสียแกพมาแลว ขณะท่ีประสูตินั้นพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชยัง ทรงรับราชการเปนหลวงยกกระบัตรเมืองราชบุรี พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยไดโดยเสด็จ พระบรมราชชนกในการศกึ สงครามตลอดมา ทั้งกอ นและหลงั เสดจ็ ข้นึ ครองราชสมบตั ิ เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชทรงปราบดาภิเษกขึ้นครองราชสมบัติเปน ปฐมกษัตริยแหงพระบรมราชวงศจักรีเมื่อวันที่ ๖ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ จึงโปรดเกลาฯ ใหสถาปนา พระเกียรติยศเปนเจาฟาตางกรม ทรงพระนามวา สมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟากรมหลวงอิศรสุนทร และไดทรงรับราชการใกลชิดพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ดูแลงานตางพระเนตร พระกรรณเสมอมา ใน พ.ศ. ๒๓๔๙ ทรงไดรับการสถาปนาข้ึนเปนกรมพระราชวังบวรสถานมงคล ท่พี ระมหาอุปราช หลังจากท่สี มเดจ็ พระบวรราชเจา มหาสรุ สิงหนาทเสดจ็ สวรรคต ใน พ.ศ. ๒๓๕๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชเสด็จสวรรคต พระบาท สมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยจึงไดเสด็จข้ึนครองราชสมบัติเปนพระมหากษัตริยรัชกาลท่ี ๒ แหง พระบรมราชวงศจักรี ทรงประกอบพระราชกรณียกิจที่สรางความเจริญรุงเรืองใหแกบานเมืองเปน อเนกประการ ทำใหบ า นเมืองสงบและอดุ มสมบรู ณ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยถือไดวาเปนยุคทองของวรรณคดีเพราะ วรรณคดีของชาติรุงเรืองมาก ไดทรงสงเสริมงานศิลปะทุกประเภท ทรงพระปรีชาสามารถในงาน วรรณกรรมและบทละครเปนอยางย่ิง ทรงพระราชนิพนธงานวรรณกรรมและบทละครตาง ๆ ท่ีทรง คุณคาไวจำนวนมาก เชน เสภาเร่ืองขุนชางขุนแผน (บางตอน) บทละครเร่ืองอิเหนา รามเกียรติ์ คาวี ไกรทอง มณีพิชัย สังขทอง ไชยเชษฐ กาพยเหเรือ และบทพากยโขนตอนเอราวัณ นาคบาศ และ นางลอย พระราชนิพนธเร่ืองอิเหนาไดรับยกยองจากวรรณคดีสโมสรเม่ือ พ.ศ. ๒๔๕๙ วาเปนยอด ของบทละครรำ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวทรงพระราชนิพนธไวในคำนำบทละครเร่ือง รามเกียรติ์วา “นกั เลงหนังสือกด็ ี นกั เลงดลู ะครก็ดี ตองยอมรบั ทงั้ น้ันวาเปนหนงั สอื อันดี เปนบทกลอน ไพเราะและถอยคำสำนวนดี เปนตัวอยางดีย่ิงอันหน่ึงแหงจินตกวีนิพนธในภาษาไทยเรา สมควรแลว ที่จะเปนหนังสือซึ่งจะรักษาไวเปนแบบแผน” สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงยกยองวา “สวนบทละครนั้น พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย พระองคเปนจินตกวีอยาง

วิเศษที่สดุ องค ๑” บทพระราชนิพนธตางๆ นอกจากจะมีความไพเราะงดงามแลว ยังใหความรูดานการศึกษา ขนบธรรมเนียมประเพณีและวฒั นธรรมดว ย เชน ประเพณโี สกนั ต ประเพณีงานพระเมรุ นอกจากนี้พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยยังสนพระราชหฤทัยดานศิลปะการดนตรี เปนอยางย่ิง ทรงเช่ียวชาญและโปรดซอสามสาย พระองคมีซอคูพระหัตถอยูคันหน่ึง พระราชทานนาม วา “ซอสายฟาฟาด” ในรชั สมยั ของพระองคศลิ ปะดา นนาฏกรรมเจรญิ รุงเรอื งมาก ความงดงามไพเราะ ทั้งบทและกระบวนการรำไดปรับปรุงและใชเปนแบบแผนทางนาฏศิลปของชาติมาจนปจจุบัน และ ศิลปะดานการดนตรีก็เจริญรุงเรืองท้ังทางมโหรี ปพาทย และขับรอง ท้ังยังทรงงานศิลปกรรมที่ทรง คุณคายิ่งไวอีกหลายประการ เชน หนาหุนพระยารักใหญและพระยารักนอย ลวดลายพระที่นั่งสนาม จันทรซ่ึงเปนพระท่ีนั่งไมขนาดเล็ก หุนพระพักตรพระพุทธรูปประธานวัดอรุณราชวราราม บานประตู พระวิหารวดั สทุ ศั นเทพวรารามท่ีแกะเปนรูปปา เขาลำเนาไพรและสงิ สาราสัตวน านาชนดิ เปนตน พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยโปรดเกลาฯ ใหขยายอาณาเขตพระบรมมหาราชวัง และทรงสรางสวนสำหรับประพาสไวในพระบรมมหาราชวังท่ีสรางไวเดิมในรัชสมัยพระบาทสมเด็จ พระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เรียกวาสวนขวา ใหมีความงดงามบริบูรณ การสรางสวนขวานี้มี นัยสำคัญเกี่ยวกับราชการบานเมืองคือทำใหปรากฏพระเกียรติยศแสดงใหนานาประเทศเห็นวาไทย มีกำลังสรางราชธานีไดใหมเหมือนดังราชธานีเดิมครั้งกรุงศรีอยุธยา เม่ือชาวตางประเทศและหัวเมือง ประเทศราชมาเฝา โปรดเกลาฯ ใหพนักงานพาไปชมความงามของสวนขวา ซึ่งเปนท่ีสรรเสริญ พระเกียรติยศไปนานาประเทศ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย โปรดเกลาฯ ใหออกประกาศยกเลิก ธรรมเนยี มการยงิ กระสนุ ในระหวา งเสดจ็ พระราชดำเนนิ เพอื่ ใหเ กดิ ความเปน ธรรมแกอ าณาประชาราษฎร ทรงไดชางเผือกเอกมาสูพระบารมีถึง ๓ ชาง ถือวาเปนม่ิงมงคลเพ่ิมพูนพระเกียรติยศ จึงโปรดเกลาฯ ใหธงที่ชักในเรือกำปนหลวงที่ไปคาขายยังนานาประเทศทำรูปชางสีขาวอยูกลางวงจักรติดในธงพื้นแดง และใชเปนธงชาติไทยตอมาจนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว จึงเปล่ียนมาเปน ธงไตรรงคเ ชนปจจบุ ัน ดานการคากับตางประเทศ ปรากฏวาการคากับจีนและประเทศทางตะวันตกเฟองฟูมาก ทรง สงเสริมการคากับตางประเทศ โดยทรงสงเรือสำเภาไปคาขายกับจีน เขมร ญวน มลายู มีเรือสินคา ของหลวงเดินทางไปจีนเปนประจำ รวมท้ังประเทศตะวันตกตาง ๆ เชน โปรตุเกส อังกฤษ นำรายได เขาสปู ระเทศจำนวนมาก ในดานสังคม ทรงพระราชดำริวาการสูบฝนเปนอันตรายแกผูสูบ ทั้งกอใหเกิดคดีอาชญากรรม ข้ึนมาก แมฝ น จะนำรายไดจ ำนวนมากเขา พระคลังหลวง แตด ว ยพระมหากรณุ าธคิ ุณทมี่ ีตอ ราษฎร ทรง ตราพระราชกำหนดหา มมิใหซ้ือขายและสูบฝน ทรงกำหนดบทลงโทษสำหรับผฝู าฝนไวอยางหนกั

ในดานปกครองนั้น ทรงริเร่ิมการแตงตั้งเจานายใหกำกับราชการกระทรวงตางๆหลายพระองค เชน โปรดเกลาฯ ใหสมเด็จพระสัมพันธวงศเธอ เจาฟากรมขุนอิศรานุรักษทรงกำกับราชการกรม มหาดไทย พระเจานองยาเธอ กรมหม่ืนศักดิพลเสพสำเร็จราชการกรมพระกลาโหม และพระเจา ลูกยาเธอ กรมหม่ืนเจษฎาบดินทร (พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว) สำเร็จราชการกรมพระคลัง (คือกรมทา) การใหเจานายกำกับราชการกระทรวงตางๆนับเปนพระราชดำริท่ีมีความสำคัญตอการ บริหารราชการแผนดิน เพราะเจานายจะไดทรงเรียนรูการบริหารงานซ่ึงเปนประโยชนในเวลาตอมา เปนอยางยิง่ สวนการพระศาสนา ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหริเริ่มการประกอบพิธีวิสาขบูชาข้ึนใน พ.ศ. ๒๓๖๐ เปน ครง้ั แรกในสมยั รตั นโกสนิ ทร พระราชกรณยี กจิ ในการฟน ฟปู ระเพณกี ารจดั งานวนั วสิ าขบชู า ไดเปนประเพณีสืบตอมาจนถึงปจจุบัน และโปรดเกลาฯ ใหมีการแกไขวิธีสอบพระปริยัติธรรมซึ่งเดิม แบงเปน ๓ ข้ัน คือ เปรียญตรี เปรียญโท และเปรียญเอก โดยโปรดใหกำหนดวิธีสอบเปน ๙ ประโยค ผูสอบได ๓ ประโยคขึ้นไปนับวาเปนเปรียญ นอกจากน้ียังโปรดเกลาฯ ใหมีการสังคายนาบทสวดมนต และมีพระราชดำริวาพระสงฆในลังกาทวีปเปนสมณวงศเดียวกับพระสงฆในสยามประเทศ และเคยมี สมณไมตรีติดตอกันมาต้ังแตคร้ังกรุงศรีอยุธยา แตขาดการติดตอไป จึงโปรดเกลาฯ ใหสงสมณทูตไป ลงั กาเพื่อทราบการพระศาสนาและศาสนาวงศใ นลงั กาทวีปดว ย พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยโปรดเกลาฯ ใหสรางเมืองท่ีปากลัดตอจากท่ีคางไว พระราชทานนามวา เมืองนครเข่ือนขันธ แลวโปรดใหยายครัวมอญเมืองปทุมธานีไปอยูท่ีเมือง นครเข่ือนขันธ และใน พ.ศ. ๒๓๖๒ โปรดเกลาฯ ใหพระเจาลูกยาเธอ กรมหมื่นเจษฎาบดินทรทรงเปน แมกองสรางเมืองสมุทรปราการ ใหเปนเมืองปอมปราการสำหรับปองกันขาศึกที่ใชเสนทางเดินทัพมาตี ไทยทางทะเล พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยทรงครองสิริราชสมบัติเปนเวลา ๑๕ ป เสด็จสวรรคต เมื่อวันท่ี ๒๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๖๗ ขณะพระชนมพรรษา ๕๖ พรรษา พระองคมีพระราชโอรสและ พระราชธิดา รวม ๗๓ พระองค องคการการศึกษา วิทยาศาสตร และวัฒนธรรมแหงสหประชาชาติ (UNESCO) ไดประกาศ ยกยองพระเกียรติคุณใหพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยเปนบุคคลสำคัญของโลกในอภิลักขิต- สมัยครบรอบ ๒๐๐ ป แหงพระบรมราชสมภพ เมื่อ พ.ศ. ๒๕๑๑ นับวาทรงเปนคนไทยลำดับท่ี ๓ ท่ี ไดรับการประกาศเกยี รตคิ ุณน้ี กฤษฎา บณุ ยสมิต

เอกสารอา งอิง กนกวลี ชชู ยั ยะ และกฤษฎา บุณยสมิต. บุคคลสำคัญของไทยทโ่ี ลกยกยอง. กรงุ เทพฯ: เมธีทิปส, ๒๕๔๖. คณะอนุกรรมการประชาสัมพันธการจัดงานพระบรมราชานุสรณป ๒๕๒๑. เฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระพุทธ- เลิศหลาฯ ในศุภวาระครบ ๒๐๐ ป วันพระบรมราชสมภพ ๒ กุมภาพันธ ๒๕๒๑. กรุงเทพฯ: โรงพิมพยันฮี, ๒๕๒๑. ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๒. กรุงเทพฯ: ไอเดียสแควร, ๒๕๔๖. ใตรมพระบารมีจักรีนฤบดินทร สยามินทราธิราช. กรุงเทพฯ: ดานสุทธาการพิมพ, ๒๕๔๗. (ราชบัณฑิตยสถานจัดพิมพ ในโอกาสทีพ่ ระบาทสมเดจ็ พระเจา อยหู ัวทรงเจริญพระชนมพรรษา ๗๕ พรรษา) ทพิ ากรวงศ, เจาพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรตั นโกสนิ ทร รชั กาลท่ี ๒. กรงุ เทพมหานคร: องคการคา คุรุสภา, ๒๕๐๔. ปถพีรดี. “งานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยท่ีอุทยานพระบรมราชานุสรณ อำเภออัมพวา จังหวัดสมุทรสงคราม วันที่ ๘-๙ กุมภาพันธ ๒๕๔๖.” สกุลไทย. ปที่ ๔๙ ฉบับที่ ๒๕๒๑ (กุมภาพันธ ๒๕๔๖): หนา ๑๑๖-๑๑๗. มูลนิธิพระบรมราชานุสรณ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยในพระบรมราชูปถัมภ. จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๒ เลม ๓ จลุ ศักราช ๑๑๗๑-๑๑๗๔. กรุงเทพฯ: อมรนิ ทรการพมิ พ, ๒๕๒๘. เร่ืองอเิ หนาพระราชนพิ นธร ชั กาลท่ี ๒. กรงุ เทพฯ: บรรณาคาร, ๒๕๔๓.

พระบรมสาทสิ ลักษณพ ระบาทสมเด็จพระนงั่ เกลาเจาอยูหัว ประดษิ ฐาน ณ มุขกระสนั ตะวนั ออก พระท่ีน่ังจกั รมี หาปราสาท

พระบาทสมเด็จพระนงั่ เกลาเจา อยูห วั พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว พระนามเดิมวาหมอมเจาทับ เปนพระราชโอรสใน พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย (ขณะทรงดำรงพระอิสริยยศเปนสมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟากรมหลวงอิศรสุนทร) กับเจาจอมมารดาเรียม (ตอมาภายหลังทรงไดรับสถาปนาเปนสมเด็จพระ ศรีสุลาลัย) เสด็จพระราชสมภพเมื่อวันจันทรท่ี ๓๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๓๐ ณ พระราชวังเดิม กรุงธนบุรี ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช คร้ัน พ.ศ. ๒๓๔๙ สมเด็จพระราชบิดา ทรงไดรับอุปราชาภิเษกเปนพระมหาอุปราช จึงทรงดำรงพระอิสริยยศเปนพระเจาหลานเธอ พระองคเจาทับ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชทรงพระกรุณาโปรดเกลาโปรด กระหมอมใหทำพิธีโสกันตเปนการพิเศษ และเม่ือครบปที่จะทรงพระผนวช ก็โปรดเกลาฯ ใหทรง พระผนวช ณ วัดพระศรรี ัตนศาสดาราม แลวเสด็จไปประทบั จำพรรษา ณ วัดราชสิทธาราม เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยเสด็จขึ้นครองราชสมบัติใน พ.ศ. ๒๓๕๒ พระองค เจาทับทรงรับราชการสนองพระเดชพระคุณจนเปนท่ีไววางพระราชหฤทัย ใน พ.ศ. ๒๓๕๖ โปรด เกลาฯ ใหสถาปนาทรงกรมเปนพระเจาลูกยาเธอ กรมหม่ืนเจษฎาบดินทร ทรงกำกับราชการกรมทา กรมพระคลังมหาสมบัติ และกรมพระตำรวจวาความฎีกา ซ่ึงเปนราชการสำคัญเก่ียวกับความม่ันคง ความมั่งคั่งของชาติ และความสงบสุขของราษฎร พระองคมีพระราชศรัทธาในพระพุทธศาสนาเปน อยางย่ิง ทรงบำเพ็ญพระราชกุศลเลี้ยงพระมิไดขาด ทรงตั้งโรงทานเล้ียงดูราษฎรที่อัตคัดขัดสน ณ บริเวณหนาวังทาพระซึ่งเปนท่ีประทับในขณะนั้น ดานการคาทรงแตงสำเภาหลวงและสำเภาสวน พระองคไปคาขายที่เมืองจีน สรางความมั่งค่ังใหชาติอยางยิ่ง ฐานะสวนพระองคก็มั่นคงจนพระบาท สมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยทรงเรียกวาเจาสัว จอหน ครอวเฟด ทูตของผูสำเร็จราชการอังกฤษ ที่อินเดียสงมาเจรจาทางพระราชไมตรี แสดงความเห็นไวในเอกสารของจอหน ครอวเฟด สรุปไดวา กรมหมื่นเจษฎาบดินทรทรงวาราชการสิทธิ์ขาดท้ังดานการตางประเทศและการคา ทรงเปนเจานายที่ ฉลาดหลกั แหลมที่สดุ ในบรรดาเจา นายและขุนนางขาราชการชน้ั ผูใหญใ นราชสำนกั สยาม ใน พ.ศ. ๒๓๖๓ พมายกกำลังมาตั้งยุงฉางสะสมเสบียงอาหารเตรียมทำศึกท่ีปลายดานเมือง กาญจนบุรี กรมหม่ืนเจษฎาบดินทรทรงไดรับพระบรมราชโองการใหคุมกำลังไปขัดตาทัพที่ตำบล ปากแพรก ริมแมน้ำนอ ย เปนเวลาประมาณปเศษ พมา เลิกทัพกลับไปโดยไมตองรบกัน พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยเสด็จสวรรคตใน พ.ศ. ๒๓๖๗ โดยมิไดตรัสมอบ การสบื พระราชสันตตวิ งศ พระสังฆราช พระราชาคณะผูใหญ พระบรมวงศานุวงศ และเสนาบดีผูใหญ รวมประชุมปรึกษาหารือกัน เห็นควรมอบสิริราชสมบัติใหกรมหมื่นเจษฎาบดินทรรักษาแผนดินสืบไป