สูตรสำเร็จ บาลีไวยากรณ์

126 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ธาตเุ หลา่ ใดไมต่ อ้ งเรยี กหากรรม คอื สง่ิ อนั บุคคลพึงทำ ธาตุเหล่าน้ัน เรียกว่า อกัมม ธาตุ ธาตไุ มม่ กี รรม ธาตุเหล่าใดเรียกหากรรม ธาตุเหล่านั้น เรยี กวา่ สกมั มธาตุ ธาตมุ กี รรม วาจก (๑๑๕) กิริยาศัพท์ท่ีประกอบด้วย วิภัตติ กาล บท วจนะ บรุ ษุ ธาตุ ดงั น้ี จดั เปน็ วาจก คอื กลา่ วบททเี่ ปน็ ประธานของกริ ยิ า ๕ อยา่ งคอื ï กตั ตวุ าจก ๑ ï กมั มวาจก ๑ ï ภาววาจก ๑ ï เหตกุ ตั ตวุ าจก ๑ ï เหตกุ มั มวาจก ๑

วดั พระธรรมกาย 127 กตั ตวุ าจก กิริยาศัพท์ใดกล่าวผู้ทำคือแสดงว่าเป็น กิริยาของผู้ทำน้ันเอง กิริยาศัพท์น้ัน ชื่อว่า กตั ตวุ าจก มอี ทุ าหรณว์ า่ สโู ท โอทนํ ปจต ิ พอ่ ครวั หงุ อยู่ ซง่ึ ขา้ วสกุ กมั มวาจก กริ ยิ าศพั ทใ์ ดกลา่ วกรรม สงิ่ ทบี่ คุ คลพงึ ทำ คือแสดงว่าเป็นกิริยาของกรรมน้ันเอง กิริยา ศพั ทน์ นั้ ชอื่ วา่ กมั มวาจก มอี ทุ าหรณว์ า่ สเู ทน โอทโน ปจยิ เต ขา้ วสกุ อนั พอ่ ครวั หงุ อย ู่ ภาววาจก กริ ยิ าศพั ทใ์ ดกลา่ วแตส่ กั วา่ ความมี ความ เปน็ เทา่ นนั้ ไมก่ ลา่ วกตั ตาและกรรม กริ ยิ าศพั ท์ นน้ั ชอื่ วา่ ภาววาจก มอี ทุ าหรณว์ า่

128 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ เตน ภยู เต อนั เขา เปน็ อยู่ เหตกุ ตั ตวุ าจก กิริยาศัพท์ใดกล่าวผู้ใช้ให้คนอื่นทำ คือ แสดงว่า เป็นกิริยาของผู้ใช้ให้คนอื่นทำนั้น กิริยาศัพท์น้ัน ช่ือว่า เหตุกัตตุวาจก มี อทุ าหรณว์ า่ สามโิ ก สทู ํ โอทนํ ปาเจต ิ นาย ยงั (หรอื ใช)้ พอ่ ครวั ใหห้ งุ อยู่ ซง่ึ ขา้ วสกุ เหตกุ มั มวาจก กริ ยิ าศพั ทใ์ ด กลา่ วสงิ่ ทเ่ี ขาใชใ้ หบ้ คุ คลทำ คอื แสดงวา่ เปน็ กริ ยิ าของสง่ิ นน้ั กริ ยิ าศพั ทน์ น้ั ชอื่ วา่ เหตกุ มั มวาจก มอี ทุ าหรณว์ า่ สามเิ กน สเู ทน โอทโน ปาจาปยิ เต ขา้ วสกุ อนั นาย ยงั (หรอื ใช)้ พอ่ ครวั ใหห้ งุ อยู่

วดั พระธรรมกาย 129 ปจั จยั (๑๑๖) วาจกทง้ั ๕ น้ี กลุ บตุ รจะกำหนดได ้ แมน่ ยำ กเ็ พราะอาศยั ปจั จยั ทปี่ ระกอบ ปจั จยั นนั้ กจ็ ดั เปน็ ๕ หมวดตามวาจก ปจั จยั ใน กตั ตวุ าจก ๑๐ ตวั คอื อ เอ ย ณุ ณา นา ณหฺ า โอ เณ ณย. ปจั จยั ๑๐ ตวั นี้ แบง่ ลงในธาตุ ๘ หมวดอยา่ งน ี้ อ เอ ปจั จยั ลงในหมวด ภู ธาตุ และหมวด รธุ ฺ ธาตุ แตใ่ นหมวด รธุ ฺ ธาตุ ลงนคิ คหติ อาคม หนา้ พยญั ชนะทสี่ ดุ ธาตดุ ว้ ย ย ปจั จยั ลงในหมวด ทวิ ฺ ธาตุ (ทพพฺ ต)ิ ณุ ณา ปจั จยั ลงในหมวด สุ ธาตุ (สณุ าต)ิ นา ปจั จยั ลงในหมวด กี ธาตุ (กนี าต)ิ ณหฺ า ปจั จยั ลงในหมวด คหฺ ธาตุ (คณหฺ าต)ิ โอ ปจั จยั ลงในหมวด ตนฺ ธาตุ (ตโนต)ิ เณ ณย ปจั จยั ลงในหมวด จรุ ฺ ธาตุ (โจเรติ โจรยต)ิ

130 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ในกมั มวาจก ลง ย ปจั จยั กบั ทงั้ อิ อาคม หนา้ ย อ.ุ ดงั น้ี ปจยิ เต สวิ ยิ เต เปน็ ตน้ ในภาววาจก ลง ย ปจั จยั อ.ุ ภยู เต เปน็ ตน้ ในเหตกุ ตั ตวุ าจก ลง ปจั จยั ๔ ตวั คอื เณ ณย ณาเป ณาปย ตวั ใดตวั หนงึ่ อุ ดงั น ้ี เณ = ปาเจติ สพิ เฺ พติ ณย = ปาจยติ สพิ พฺ ยติ ณาเป = ปาจาเปติ สพิ พฺ าเปติ ณาปย = ปาจาปยติ สพิ พฺ าปยติ เปน็ ตน้ ในเหตกุ มั มวาจก ลงปจั จยั ๑๐ ตวั นน้ั ดว้ ย ลง เหตปุ จั จยั คอื ณาเป ดว้ ย ลง ย ปจั จยั กบั ทงั้ อิ อาคม หนา้ ย ดว้ ย อ.ุ ดงั น้ ี ปาจาปยิ เต สพิ พฺ าปยิ เต เปน็ ตน้

วดั พระธรรมกาย 131 ปจั จยั พเิ ศษ ๕ ตวั ยังมีปัจจัยสำหรับประกอบกับธาตุอีก ๓ ตัว คอื ข ฉ ส เปน็ ไปในความปรารถนา อ.ุ ดงั น ้ี ๑. ภชุ ฺ ธาตุ เปน็ ไปในความกนิ ข ปจั จยั (ภชุ +ฺ ข=พภุ กุ ขฺ +ต)ิ เปน็ พภุ กุ ขฺ ต ิ ปรารถนาจะกนิ ๒. ฆสฺ ธาตุ เปน็ ไปในความกนิ ฉ ปจั จยั (ฆส+ฺ ฉ=ชฆิ จฉฺ +ต)ิ เปน็ ชฆิ จฉฺ ติ ปรารถนาจะกนิ ๓. หรฺ ธาตุ เปน็ ไปในความนำไป ส ปจั จยั (หร+ฺ ส=ชคิ สึ +ต)ิ เปน็ ชคิ สึ ติ ปรารถนาจะนำไป ปจั จยั ทส่ี ำหรบั ประกอบดว้ ยนามศพั ทใ์ หเ้ ปน็ กริ ยิ าศพั ท์ ๒ ตวั คอื อาย อยิ เปน็ ไปใน ความประพฤติ อ.ุ ดงั น้ี จริ ายติ ประพฤตชิ า้ อยู่ (จริ +อาย+ต)ิ

132 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ปุตฺติยติ ย่อมประพฤติให้เป็นเพียงดัง บตุ ร (ปตุ ตฺ +อยิ +ต)ิ เปน็ ตน้ กตั ตวุ าจา (๑๑๘) แจก ภู ธาตเุ ปน็ ตวั อยา่ ง ๑. วตตฺ มานา ป. ภวต.ิ ภวนตฺ .ิ ม. ภวส.ิ ภวถ. อ.ุ ภวาม.ิ ภวาม. ๒. ปญจฺ มี ป. ภวต.ุ ภวนตฺ .ุ ม. ภว,ภวาห.ิ ภวถ. อ.ุ ภวาม.ิ ภวาม.

วดั พระธรรมกาย 133 ๓. สตตฺ มี ป. ภเว, ภเวยยุ ภเวถ. ภเวยยฺ .ํุ ม. ภเวยยฺ าส.ิ ภเวยยฺ าถ. อ.ุ ภเวยยฺ าม,ิ ภเวยยฺ .ํ ภเวยยฺ าม. ๔. หยิ ตตฺ น ี ป. อภวา, อภว. อภว.ู ม. อภโว. อภวตถฺ . อุ อภว.ํ อภวมหฺ . ๕. อชชฺ ตตฺ น ี ป. อภว.ิ อภว,ุํ อภวสึ .ุ ม. อภโว. อภวติ ถฺ . อ ุ อภว.ํิ อภวมิ หฺ า. ๖. ภวสิ สฺ นตฺ ิ ป. ภวสิ สฺ ต.ิ ภวสิ สฺ สนตฺ .ิ ม. ภวสิ สฺ ส.ิ ภวสิ สฺ ถ. อ.ุ ภวสิ สฺ าม,ิ ภวสิ สฺ .ํ ภวสิ สฺ าม.

134 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ๗. กาลาตปิ ตตฺ ิ อภวสิ สฺ สํ .ุ ป. อภวสิ สฺ . ม. อภวสิ เฺ ส. อภวสิ สฺ ถ. อ.ุ อภวสิ สฺ .ํ อภวสิ สฺ ามหฺ า. (๑๑๙) แจก ปจฺ ธาตุ เปน็ แบบเทยี บ ๑. วตตฺ มานา ป. ปจต.ิ ปจนตฺ .ิ ม. ปจส.ิ ปจถ. อ.ุ ปจาม.ิ ปจาม. ๒. ปญจฺ ม ี ป. ปจต.ุ ปจนตฺ ุ ม. ปจ, ปจาห.ิ ปจถ. อ.ุ ปจาม.ิ ปจาม. ๓. สตมฺ มี

วดั พระธรรมกาย 135 ป. ปเจ, ปเจยยฺ , ปเจถ. ปเจยยฺ .ุํ ม. ปเจยยฺ าสิ ปเจยยฺ าถ. อ.ุ ปเจยยฺ าม.ิ ปเจยยฺ าม. ๔. หยิ ตตฺ นี ป. อปจา,อปจ. อปจ.ู ม. อปโจ. อปจตถฺ . อ.ุ อปจ.ํ อปจมหฺ . ๕. อชชฺ ตตฺ น ี ป. อปจ,ิ อปเจส.ิ อปจ,ุํ อปจสิํ .ุ ม. อปโจ. อปจติ ถฺ . อ.ุ อปจ.ึ อปจมิ หฺ า. ๖. ภวสิ สฺ นตฺ ิ ป. ปจสิ สฺ ต.ิ ปจสิ สฺ นตฺ .ิ ม. ปจสิ สฺ ส.ิ ปจสิ สฺ ถ. อ.ุ ปจสิ สฺ าม,ิ ปจสิ สฺ .ํ ปจสิ สฺ าม.

136 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ๘. กาลาตปิ ตตฺ ิ ป. อปจสิ สฺ . อปจสิ สฺ สํ .ุ ม. อปจสิ เฺ ส. อปจสิ สฺ ถ. อ.ุ อปจสิ สฺ .ํ อปจสิ สฺ ามหฺ า. (๑๒๑) คำอธบิ ายในกตั ตวุ าจก ๑. พฤทธ์ิ อู ทสี่ ดุ แหง่ ธาตเุ ปน็ โอ บา้ ง เอา โอ เปน็ อว บา้ ง อ.ุ โหต,ิ ภวติ พฤทธ์ิ อี ทส่ี ดุ แหง่ ธาตุ เปน็ เอ บา้ ง เอา เอ เปน็ อย บา้ ง, อ.ุ เสต,ิ สยติ เอา คมฺ เปน็ คจฉฺ บา้ ง, อ.ุ คจฉฺ ติ เปน็ ตน้ ๒. ม-ิ ม-วตตฺ มานา กด็ ี ห-ิ ม-ิ ม-ปญจฺ มี กด็ ี อยู่ ขา้ งหลงั ตอ้ งทฆี ะ อ ทสี่ ดุ ปจั จยั เปน็ อา ใน หมวดธาตุทั้งปวง อุ. คจฺฉาหิ, คจฺฉามิ, คจฉฺ าม เปน็ ตน้ ๓. ลบ หิ ปญจฺ มี เสยี บา้ งกไ็ ด้ แตเ่ มอ่ื ลบ

วดั พระธรรมกาย 137 อยา่ ทฆี ะ อ เปน็ อา ในหมวดธาตทุ งั้ ปวง ๔. ลบ ยยฺ ทส่ี ดุ แหง่ เอยยฺ สตตฺ มี คงไวแ้ ต่ เอ บา้ งกไ็ ด้ ในหมวดธาตทุ ง้ั ปวง, และมกั ใช ้ เอถ อตั ตโนบท แทน เอยยฺ บา้ ง ๕. อตุ ตมบรุ ษุ สตตฺ มี เอกวจนะ มกั ใช้ เอยยฺ ํ อตั ตโนบท แทน เอยยฺ ามิ โดยมาก ในหมวด ธาตทุ งั้ ปวง ๖. อา หยิ ตตฺ นี มกั รสั สะเปน็ อ ในหมวดธาต ุ ทงั้ ปวง ๗. โอ มธั ยมบรุ ษุ หยิ ตตฺ นี และ อชชฺ ตตฺ นี เอก- วจนะ มที ใี่ ชน้ อ้ ย, ใชป้ ฐมบรุ ษุ เสยี เปน็ พน้ื ๘. มกั รสั สะ อี อชชฺ ตตฺ นี เปน็ อิ และลง ส อาคม บา้ ง ในหมวดธาตทุ งั้ ปวง ๙. เอา อํุ เปน็ อสิํ ุ ไดบ้ า้ งในหมวดธาตทุ งั้ ปวง ๑๐. ลง อ อาคมหนา้ ธาตทุ ป่ี ระกอบ หยิ ตตฺ น,ี อชชฺ ตตฺ น,ี และ กาลาตปิ ตตฺ ิ ได ้

138 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ๑๑. ลง อิ อาคม หลังธาตุและปัจจัยที่ประกอบ ดว้ ย อชชฺ ตตฺ นี ภวสิ สฺ นตฺ ิ และ กาลาตปิ ตตฺ ิ ใน หมวดธาตทุ งั้ ปวง ๑๒. อตุ ตมบรุ ษุ ภวสิ สฺ นตฺ ิ เอกวจนะใช้ สสฺ ํ อตั ตโนบท แทน สสฺ ามิ ไดบ้ า้ ง ๑๓. รสั สะ อา กาลาตปิ ตตฺ ิ เปน็ อ ในหมวด ธาตทุ งั้ ปวง ๑๔. ลง นคิ คหติ อาคมในหมวด รธุ ฺ ธาตุ แลว้ อาเทศนิคคหิตเป็นพยัญชนะท่ีสุดวรรคตาม วธิ สี นธ ิ ๑๕. เอา ย กบั ว ทส่ี ดุ แหง่ ทวิ ฺ ธาตุ เปน็ ตน้ เปน็ พพฺ กบั ธฺ ทส่ี ดุ แหง่ พธุ ฺ ธาตุ เปน็ ตน้ เปน็ ชฌฺ กบั หฺ ทสี่ ดุ แหง่ มหุ ฺ ธาตุ เปน็ ตน้ เปน็ ยหฺ กบั สฺ ทสี่ ดุ แหง่ มสุ ฺ ธาตุ เปน็ ตน้ เปน็ สสฺ กบั ชฺ ทส่ี ดุ แหง่ รชฺ ธาตุ เปน็ ตน้ เปน็ ชชฺ ๑๖. พฤทธิ์ ณุ ปจั จยั เปน็ โณ ในหมวด สุ ธาต ุ

วดั พระธรรมกาย 139 ๑๗. เอา า ธาตุ เปน็ ชา ๑๘. ลบ หฺ ทส่ี ดุ แหง่ คหฺ ธาตุ เสยี ๑๙. เมอื่ ลง เณ, ณยฺ ปจั จยั ตอ้ งพฤทธสิ์ ระตวั หนา้ ธาตุ และ ลบ ณฺ เหมอื นวธิ ตี ทั ธติ กมั มวาจก (๑๒๒) แจกแตว่ ตั ตมานา ปฐมบรุ ษุ อยา่ งเดยี ว ปจยิ เต, ปจจฺ เต ปจยิ นเฺ ต, ปจจฺ นเฺ ต รนุ ธฺ ยิ เต. รนุ ธฺ ยิ นเฺ ต สวิ ยิ เต. สวิ ยิ นเฺ ต. สยุ ยฺ เต. สยุ ยฺ นเฺ ต. กยี เต. กยี นเฺ ต คหยิ เต. คหยิ นเฺ ต. กรยิ เต กรยิ นเฺ ต จรุ ยิ เต. จรุ ยิ นเฺ ต.

140 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ (๑๒๓) คำอธบิ ายในกมั มวาจก ๑. ลง อิ อาคม หนา้ ย ปจั จยั ในกมั มวาจก ๒. เอา ย ปจั จยั กบั จฺ ทส่ี ดุ แหง่ ปจฺ ธาตุ เปน็ จจฺ บา้ ง ไมต่ อ้ งลง อิ อาคม ๓. ซอ้ น ยฺ พยญั ชนะที่ ย ปจั จยั บา้ ง เหตกุ ตั ตวุ าจก (๑๒๔) แจก ปจฺ ธาตุ ลง เณ และ ณยฺ ปจั จยั เปน็ ตวั อยา่ ง ๑. วตตฺ มานา ป. ปาเจต.ิ ปาเจนตฺ .ิ ม. ปาเจส.ิ ปาเจถ. อ.ุ ปาเจม.ิ ปาเจม. ๒. ปญจฺ มี ป. ปาเจต.ุ ปาเจนตฺ .ุ ม. ปาเจห.ิ ปาเจถ. อ.ุ ปาเจม.ิ ปาเจม.

วดั พระธรรมกาย 141 ๓. สตตฺ มี ป. ปาเจยยฺ , ปาเจถ ปาเจยยฺ ุํ ม. ปาเจยยฺ าส.ิ ปาเจยยฺ าถ. อ.ุ ปาเจยยฺ าม,ิ ปาเจยยฺ .ํ ปาเจยยฺ าม. ๔. อชชฺ ตตฺ นี ป. อปาเจส.ิ อปาจสึ .ุ ม. – อปาจยติ ถฺ . อ.ุ อปาเจส.ึ อปาจยมิ หฺ า. (หยิ ตตฺ นี ไมไ่ ดใ้ ช้ ไมต่ อ้ งแจก) ๕. ภวสิ สฺ นตฺ ิ ป. ปาเจสสฺ ต.ิ ปาเจสสฺ นตฺ .ิ ม. ปาเจสสฺ ส.ิ ปาเจสสฺ ถ. อ.ุ ปาเจสสฺ าม.ิ ปาเจสสฺ าม. ๖. กาลาตปิ ตตฺ ิ ป. อปาจยสิ สฺ . อปาจยสิ สฺ สํ .ุ ม. อปาจยสิ เฺ ส. อปาจยสิ สฺ ถ. อ.ุ อปาจยสิ สฺ .ํ อปาจยสิ สฺ ามหฺ า.

142 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ (๑๒๕) แจก ปจฺ ธาตุ ลง ณาเป ณาปย ปจั จยั เปน็ ตวั อยา่ ง ๑. วตตฺ มานา ป. ปาจาเปต.ิ ปาจาเปนต.ิ ม. ปาจาเปส.ิ ปาจาเปถ. อ.ุ ปาจาเปม.ิ ปาจาเปม. ๒. ปญจฺ มี ป. ปาจาเปต.ุ ปาจาเปนตฺ .ุ ม. ปาจาเปห.ิ ปาจาเปถ. อ.ุ ปาจาเปม.ิ ปาจาเปม. ๓. สตตฺ มี ป. ปาจาเปยยฺ , ปาจาเปยยฺ .ุํ ปาจาเปถ. ม. ปาจาเปยยฺ าส.ิ ปาจาเปยยฺ าถ. อ.ุ ปาจาเปยยฺ าม,ิ ปาจาเปยยฺ าม. ปาจาเปยยฺ .ํ

วดั พระธรรมกาย 143 ๔. อชชฺ ตตฺ นี ป. อปาจาเปส.ิ อปาจาเปส.ํุ ม. - อปาจาปยติ ถฺ . (ณาปย) อ.ุ อปาจาเปส.ึ อปาจาปยมิ หฺ า. (ณาปย) (หยิ ตตฺ นี ไมไ่ ดใ้ ช้ ไมต่ อ้ งแจก) ๕. ภวสิ สฺ นตฺ ิ ป. ปาจาเปสสฺ ต.ิ ปาจาเปสสฺ นตฺ .ิ ม. ปาจาเปสสฺ ส.ิ ปาจาเปสสฺ ถ. อ.ุ ปาจาเปสสฺ าม.ิ ปาจาเปสสฺ าม. ๖. กาลาตปิ ตตฺ ิ ป. อปาจาปยสิ สฺ . อปาจาปยสิ สฺ สํ .ุ ม. อปาจาปยสิ เฺ ส. อปาจาปยสิ สฺ ถ. อ.ุ อปาจาปยสิ สฺ ํ อปาจาปยสิ สฺ ามหฺ า.

144 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ (๑๒๖) แมถ้ งึ หมวดธาตอุ นื่ กพ็ งึ เทยี บโดยนยั นี ้ จะแจกแตว่ ตั ตมานา ปฐมบรุ ษุ ลง เณ ณาเป ปจั จยั เปน็ ตวั อยา่ งเทา่ นน้ั เอก. พห.ุ รนุ เฺ ธต,ิ รนุ ธฺ าเปต.ิ รนุ เฺ ธนตฺ ,ิ รนุ ธฺ าเปนตฺ .ิ สพิ เฺ พต,ิ สพิ พฺ าเปต.ิ สพิ เฺ พนตฺ ,ิ สพิ พาเปนตฺ .ิ สาเวต.ิ สาเวนตฺ .ิ กนี าเปต.ิ กนี าเปนตฺ .ิ คาเหต,ิ คณหฺ าเปต.ิ คาเหนตฺ ,ิ คณหฺ าเปนตฺ .ิ ตานาเปต.ิ ตานาเปนตฺ .ิ โจราเปต.ิ โจราเปนตฺ .ิ ลงปจั จยั ทม่ี ี ณ แลว้ พฤทธส์ิ ระตวั หนา้ ทไี่ มไ่ ด้ มีพยัญชนะซ้อนอยู่เบ้ืองหลังแล้ว ลบ ณฺ เหมอื นกบั ทก่ี ลา่ วแลว้ ในโคตตตทั ธติ

วดั พระธรรมกาย 145 เหตกุ มั มวาจก (๑๒๖) แจกแตว่ ตั ตมานา ปฐมบรุ ษุ อยา่ งเดยี ว ลง ณาเป ปจั จยั เปน็ ตวั อยา่ ง เอก. พห.ุ ปาจาปยิ เต. ปาจาปยิ นเฺ ต. รนุ ธฺ าปยิ เต. รนุ ธฺ าปยิ นเฺ ต. สพิ พฺ าปยิ เต. สพิ พฺ าปยิ นเฺ ต. สาวยิ เต. (ณย) สาวยิ นเฺ ต. กนี าปยิ เต. กนี าปยิ นเฺ ต. คาหาปยิ เต. คาหาปยิ นเฺ ต. ตานาปยิ เต. ตานาปยิ นเฺ ต. โจราปยิ เต. โจราปยิ นเฺ ต. คำอธิบายในวาจกน้ี พึงเทียบเคียงดูใน วาจกทงั้ ๓

146 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ อสฺ ธาต ุ (๑๒๘) อสฺ ธาตุ ซงึ่ เปน็ ไปในความมี ความเปน็ อยหู่ นา้ แปลงวภิ ตั ตทิ ง้ั หลายแลว้ ลบพยญั ชนะ ตน้ ธาตบุ า้ ง ทส่ี ดุ ธาตบุ า้ ง อยา่ งน้ี ติ เปน็ ตถฺ ิ ลบทสี่ ดุ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อตถฺ ิ อนตฺ ิ คงรปู ลบตน้ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ สนตฺ ิ สิ คงรปู ลบทสี่ ดุ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อส ิ ถ เน ตถฺ ลบทส่ี ดุ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อตถฺ มิ เปน็ มหฺ ิ ลบทส่ี ดุ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อมหฺ ิ ม เปน็ มหฺ ลบทสี่ ดุ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อมหฺ ตุ เปน็ ตถฺ ุ ลบทสี่ ดุ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อตถฺ ุ เอยยฺ เปน็ อยิ า ลบตน้ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ สยิ า เอยยฺ กบั ทงั้ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อสสฺ เอยยฺ ํุ กบั ทงั้ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อสสฺ ํุ เอยยฺ ํุ เปน็ อยิ ํุ ลบตน้ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ สยิ ํุ

วดั พระธรรมกาย 147 เอยยฺ าสิ กบั ทงั้ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อสสฺ เอยยฺ าถ กบั ทง้ั ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อสสฺ ถ เอยยฺ ามิ กบั ทงั้ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อสสฺ ํ เอยยฺ าม กบั ทง้ั ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อสสฺ าม อิ คงรปู ทฆี ะตน้ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อาสิ อุํ คงรปู ทฆี ะตน้ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อาสํุ ตถฺ คงรปู ทฆี ะตน้ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อาสติ ถฺ อึ คงรปู ทฆี ะตน้ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อาสึ มหฺ า คงรปู ทฆี ะตน้ ธาตุ สำเรจ็ รปู เปน็ อาสมิ หฺ า

148 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ กติ ก์ (๑๓๐) กิตก์นั้น เป็นช่ือของศัพท์ท่ีท่าน ประกอบปัจจัยหมู่หนึ่งซ่ึงเป็นเคร่ืองกำหนด หมายเนอ้ื ความของนามศัพท์ และกริ ิยาศัพท์ ทต่ี า่ งๆ กนั กติ กน์ น้ั แบง่ ออกเปน็ ๒ กอ่ น คอื เปน็ นามศพั ทอ์ ยา่ ง ๑ เปน็ กริ ยิ าศพั ทอ์ ยา่ ง ๑ กิตก์ทั้ง ๒ อย่างน้ี ล้วนมี ธาตุ เป็นที่ตั้ง ทง้ั สน้ิ นามกติ ก ์ (๑๓๑) กิตก์ท่ีเป็นนามก็ดี เป็นคุณนามก็ดี เรยี กวา่ นามกติ กๆ์ น้ี จดั เปน็ สาธนะ มปี จั จยั เปน็ เครอื่ งหมายใหร้ วู้ า่ ศพั ทน์ เ้ี ปน็ สาธนะนน้ั ๆ เพอื่ จะใหม้ เี นอื้ ความแปลกกนั

วดั พระธรรมกาย 149 สาธนะ (๑๓๒) ศัพท์ท่ีท่านให้สำเร็จมาแต่รูป วิเคราะหช์ ่ือ สาธนะๆ นน้ั แบ่งเปน็ ๗ คอื ï กตั ตสุ าธนะ ï กมั มสาธนะ ï ภาวสาธนะ ï กรณสาธนะ ï สมั ปทานสาธนะ ï อปาทานสาธนะ ï อธกิ รณสาธนะ รปู วเิ คราะหแ์ หง่ สาธนะจดั เปน็ ๓ คอื ï กตั ตรุ ปู ï กมั มรปู ï ภาวรปู

150 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ กตั ตสุ าธนะ ศพั ทใ์ ดเปน็ ชอื่ ของผทู้ ำคอื ผปู้ ระกอบกริ ยิ า นน้ั เปน็ ตน้ วา่ กมุ ภฺ กาโร ผทู้ ำซง่ึ หมอ้ ทายโก ผู้ให้ โอวาทโก ผู้กล่าวสอน สาวโก ผู้ฟัง ศพั ทน์ น้ั ชอ่ื กตั ตสุ าธนะๆ นกั ปราชญฝ์ า่ ยเรา บญั ญตั ใิ หแ้ ปลวา่ ผู้ ถา้ ลงในอรรถคอื ตสั สลี ะ แปลวา่ ผ.ู้ ..โดยปกต ิ กมั มสาธนะ ผู้ทำๆ ซ่ึงส่ิงใด ศัพท์ท่ีเป็นช่ือของสิ่งนั้น เปน็ ตน้ วา่ ปโิ ย เปน็ ทร่ี กั รโส วสิ ยั เปน็ ทย่ี นิ ดกี ด็ ี ศพั ทท์ เ่ี ปน็ ชอ่ื ของสงิ่ ของทเี่ ขาทำ เปน็ ตน้ วา่ กจิ จฺ ํ กรรมอนั เขาพงึ ทำ ทานํ สง่ิ ของอนั เขาพงึ ให้ (มี ขา้ วนำ้ เปน็ ตน้ ) กด็ ี ชอ่ื วา่ กมั มสาธนะๆ ทเี่ ปน็ กัตตุรูป แปลว่า เป็นที่... ที่เป็นกัมมรูปแปลว่า เปน็ ทอ่ี นั เขา... ภาวสาธนะ ศพั ทบ์ อกกริ ยิ า คอื ความทำของผทู้ ำ เปน็ ตน้ วา่ คมนํ ความไป €านํ ความยนื นสิ ชชฺ า ความ

วดั พระธรรมกาย 151 นง่ั สยนํ ความนอน ชอื่ วา่ ภาวสาธนะ เปน็ ภาวรปู อยา่ งเดยี ว แปลวา่ ความ กไ็ ด้ การ กไ็ ด ้ กรณสาธนะ ผู้ทำๆ ด้วยส่ิงใด ศัพท์ที่เป็นชื่อของส่ิงน้ัน เปน็ ตน้ วา่ พนธฺ นํ วตั ถเุ ปน็ เครอื่ งผกู (มเี ชอื กและ โซ่เป็นต้น) ปหรณํ วัตถุเป็นเคร่ืองประหาร (มี ดาบและงา้ ว เปน็ ตน้ ) วชิ ฌฺ นํ วตั ถเุ ปน็ เครอื่ งไช (มีเหล็กหมาดและสว่าน เป็นต้น) ชื่อว่า กรณ- สาธนะๆ ทเี่ ปน็ กตั ตรุ ปู แปลวา่ เปน็ เครอื่ ง...กไ็ ด้ แปลว่า เป็นเหตุ...ก็ได้ ที่เป็นกัมมรูป แปลว่า เปน็ เครอ่ื งอนั เขา...กไ็ ด้ เปน็ เหตอุ นั เขา...กไ็ ด้ สมั ปทานสาธนะ ผู้ทำๆ ให้แก่ผู้ใดหรือแก่สิ่งใด ศัพท์ท่ี เป็นชื่อของผู้น้ัน ของสิ่งน้ัน เป็นต้นว่า สมปฺ ทานํ วตั ถเุ ปน็ ทม่ี อบให้ ชอื่ วา่ สมั ปทาน- สาธนะๆ ที่เป็นกัตตุรูป แปลว่าเป็นที่... ทเี่ ป็นกมั มรปู แปลวา่ เปน็ ทีอ่ ันเขา...

152 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ อปาทานสาธนะ ผทู้ ำไปปราศจากสง่ิ ใด ศพั ทท์ เ่ี ปน็ ชอ่ื ของ ส่ิงน้ัน เป็นต้นว่า ปภสฺสโร แดนสร้านออก แห่งรัศมี (กายเทวดาจำพวกหนึ่ง) ปภโว แดนเกดิ กอ่ น (มนี ำ้ ตกซง่ึ เปน็ แดนเกดิ ของแมน่ ำ้ เป็นต้น) ภีโม แดนกลัว (ยักษ์) ชื่อว่า อปาทานสาธนะๆ เป็นกัตตุรูปอย่างเดียว แปลวา่ เปน็ แดน อธกิ รณสาธนะ ผู้ทำๆ ในที่ใด ศัพท์ที่เป็นชื่อของท่ีนั้น เปน็ ตน้ วา่ €านํ ทต่ี งั้ , ทย่ี นื อาสนํ ทน่ี งั่ สยนํ ทน่ี อน ชอื่ วา่ อธกิ รณสาธนะๆ ทเ่ี ปน็ กตั ตรุ ปู แปลวา่ เปน็ ท.่ี .. ทเี่ ปน็ กมั มรปู แปลวา่ เปน็ ที่ อนั เขา...

วดั พระธรรมกาย 153 รปู วเิ คราะหแ์ หง่ สาธนะ รปู วเิ คราะหแ์ หง่ สาธนะ จดั เปน็ ๓ ตาม วาจกทง้ั ๓ ทกี่ ลา่ วแลว้ ในอาขยาตนนั้ รปู วเิ คราะหแ์ หง่ สาธนะใด เปน็ กตั ตวุ าจก ก็ดี เป็นเหตุกัตตุวาจกก็ดี สาธนะนั้น เป็น กตั ตรุ ปู รปู วเิ คราะหแ์ หง่ สาธนะใด เปน็ กมั มวาจก หรอื เหตกุ มั มวาจก สาธนะนนั้ เปน็ กมั มรปู รปู วเิ คราะหแ์ หง่ สาธนะใด เปน็ ภาววาจก สาธนะนนั้ เปน็ ภาวรปู ปจั จยั แหง่ นามกติ ก์ (๑๓๔) ปัจจัยที่สำหรับประกอบนามกิตก์ นนั้ มี ๑๔ ตวั จดั เปน็ ๓ พวก คอื กติ ปจั จยั สำหรบั ประกอบกบั ศพั ทท์ เ่ี ปน็ กตั ตรุ ปู อยา่ งเดยี ว

154 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ กจิ จปจั จยั สำหรบั ประกอบกบั ศพั ทท์ เี่ ปน็ กมั มรปู และภาวรปู กิตกิจจปัจจัย สำหรับประกอบกับศัพท ์ แม้ ทงั้ ๓ เหลา่ กติ ปจั จยั อยา่ งน้ี กวฺ ิ ณี ณวฺ ุ ตุ รู กจิ จปจั จยั อยา่ งนี้ ข ณยฺ กติ กจิ จปจั จยั อยา่ งน้ี อ อิ ณ ตเว ติ ตุํ ยุ

วดั พระธรรมกาย 155 (๑๓๕) วเิ คราะหแ์ หง่ นามกติ ก์ ในกติ ปจั จยั กวฺ ิ ปจั จยั สยํ ภวตตี ิ สยมภฺ ู (ผใู้ ด) ยอ่ มเปน็ เอง เหตนุ นั้ (ผเู้ ปน็ ) ชอื่ วา่ ผ ู้ เปน็ เอง สยํ เปน็ บทหนา้ ภู ธาตใุ นความเปน็ ลบ กวฺ ิ เอานคิ คหติ เปน็ ม โดยวธิ สี นธ ิ เปน็ กตตรุ ปู กตั ตสุ าธนะ อเุ รน คจฉฺ ตตี ิ อรุ โค (สัตว์ใด) ย่อมไปด้วยอก เหตุนั้น (สัตว์น้ัน) ชื่อว่าผู้ไปด้วยอก อุร เป็นบทหน้า คม ฺ ธาตุ ในความไป ลบพยญั ชนะทส่ี ดุ ธาตุ คอื มฺ ดว้ ย อำนาจ กวฺ ิ และลบ กวฺ ิ ดว้ ย สํ สฏุ ฐฺ ุ ขนตตี ิ สงโฺ ข (สตั วใ์ ด) ยอ่ มขดุ (ซง่ึ แผน่ ดนิ ) ดี คอื วา่ ดว้ ยดี เหตนุ นั้ (สตั วน์ น้ั ) ชอื่ วา่ ผขู้ ดุ ดี สํ เปน็ บท

156 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ หนา้ ขนฺ ธาตุ ในความขดุ เอานคิ คหติ เปน็ งฺ โดยวธิ สี นธิ ณี ปจั จยั ธมมฺ ํ วทติ สเี ลนาติ ธมมฺ วาท,ี ธมมฺ ํ วตตฺ ุํ สลี มสสฺ าติ วา ธมมฺ วาที (ผใู้ ด) ยอ่ มกลอ่ มซง่ึ ธรรม โดยปกติ เหตนุ น้ั (ผนู้ น้ั ) ชอื่ วา่ ผกู้ ลา่ วซง่ึ ธรรมโดยปกต ิ อกี อยา่ งหนง่ึ ความกลา่ ว ซง่ึ ธรรม เปน็ ปกติ ของเขา เหตนุ นั้ (เขา) ชอื่ วา่ ผมู้ คี วาม กล่าวซ่ึงธรรมเป็นปกติ ธมฺม เป็นบทหน้า วทฺ ธาตุ ในความกลา่ ว พฤทธ์ิ อ ท่ี ว เปน็ อา ดว้ ยอำนาจปจั จยั ทเี่ นอื่ งดว้ ย ณ แลว้ ลบ ณ เหมอื นกลา่ วแลว้ ในโคตตตทั ธติ ถา้ เปน็ อติ ถลี งิ คเ์ ปน็ ธมมฺ วาทนิ ี ถา้ เปน็ นปสุํ กลงิ คเ์ ปน็ ธมมฺ วาทิ วเิ คราะหก์ อ่ น เป็นกัตตุรูป กัตตุสาธนะ ลงในอรรถ

วดั พระธรรมกาย 157 แหง่ ตสั สลี ะ วเิ คราะหห์ ลงั เปน็ สมาสรปู ตัสสีลสาธนะ สมาสรูปตัสสีลสาธนะน ี้ เหน็ อยา่ งไรๆ อยู่ จงึ มไิ ดจ้ ดั เขา้ ในสาธนะ ปาปํ กโรติ สเี ลนาติ ปาปการี (ผใู้ ด) ยอ่ มทำ ซง่ึ บาป โดยปกติ เหตนุ น้ั (ผู้น้ัน) ชื่อว่าผู้ทำซึ่งบาปโดยปกติ ปาป เปน็ บทหนา้ กรฺ ธาตุ ในความทำ ธมมฺ ํ จรติ สเี ลนาติ ธมมฺ จาร ี (ผใู้ ด) ยอ่ มประพฤตซิ ง่ึ ธรรม โดยปกติ เหต ุ นนั้ (ผนู้ นั้ ) ชอ่ื วา่ ผปู้ ระพฤตซิ ง่ึ ธรรมโดยปกต ิ ธมมฺ เปน็ บทหนา้ จรฺ ธาตุ ในความประพฤต,ิ ในความเทยี่ ว ณวฺ ุ ปจั จยั เทตตี ิ ทายโก (ผใู้ ด) ยอ่ มให้ เหตนุ นั้ (ผนู้ น้ั ) ชอื่ วา่ ผใู้ ห ้ ทา ธาตุ ในความให้ ย ปจั จยั หลงั ธาตุ ม ี

158 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ อา เปน็ ทสี่ ดุ ณวฺ ุ เปน็ อก เปน็ กตั ตรุ ปู กตั ตสุ าธนะ ถา้ เปน็ อติ ถลี งิ ค์ เปน็ ทายกิ า เนตตี ิ นายโก (ผใู้ ด) ยอ่ มนำไป เหตนุ น้ั (ผนู้ นั้ ) ชอื่ วา่ ผนู้ ำไป นี ธาตใุ นความนำไป พฤทธ์ิ อี เปน็ เอ แลว้ เอาเปน็ อาย ดว้ ยอำนาจปจั จยั ทเ่ี นอื่ งดว้ ย ณ เหมอื นกลา่ วแลว้ ในโคตตตทั ธติ อนสุ าสตตี ิ อนสุ าสโก (ผใู้ ด) ยอ่ มตามสอน เหตนุ น้ั (ผนู้ นั้ ) ชอื่ วา่ ผตู้ ามสอน อนุ เปน็ บทหนา้ สาสฺ ธาตุ ใน ความสอน สณุ าตตี ิ สาวโก (ผใู้ ด) ยอ่ มฟงั เหตนุ นั้ (ผนู้ น้ั ) ชอื่ วา่ ผฟู้ งั สุ ธาตุ ในความฟงั พฤทธ์ิ อุ เปน็ โอ แลว้ เอาเปน็ อาว ดงั กลา่ วแลว้

วดั พระธรรมกาย 159 ตุ ปจั จยั กโรตตี ิ กตตฺ า, กโรติ สเี ลนาติ วา กตตฺ า (ผใู้ ด) ยอ่ มทำ เหตนุ นั้ (ผนู้ น้ั ) ชอ่ื วา่ ผทู้ ำ อกี อยา่ งหนง่ึ (ผใู้ ด) ยอ่ มทำโดยปกติ เหตนุ น้ั (ผนู้ น้ั ) ชอ่ื วา่ ผทู้ ำโดยปกติ กรฺ ธาตุ ใน ความทำ ลบพยญั ชนะทส่ี ดุ ธาตุ ซอ้ น ตฺ กตตฺ ุ เขา้ กบั ปฐมาวภิ ตั ติ เอกวจนะแหง่ นาม เปน็ กตตฺ า เปน็ กตั ตรฺ ปู กตั ตสุ าธนะ วเิ คราะห ์ หลงั ลงในตสั สลี ะ วทตตี ิ วตตฺ า (ผใู้ ด) ยอ่ มกลา่ ว เหตนุ น้ั (ผนู้ นั้ ) ชอื่ วา่ ผกู้ ลา่ ว วทฺ ธาตุ ในความกลา่ ว ชานาตตี ิ าตา (ผใู้ ด) ย่อมรู้ เหตุน้ัน (ผูน้ ้ัน) ชือ่ ว่าผรู้ ู้ า ธาตุ ในความรู้

160 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ธาเรตตี ิ ธาตา (ผใู้ ด) ยอ่ มทรงไว้ เหตนุ นั้ (ผนู้ น้ั ) ชอ่ื วา่ ผทู้ รงไว้ ธร-ฺ ธา ธาตุ ในความทรง รู ปจั จยั ปารํ คจฉฺ ติ สเี ลนาติ ปารคู (ผใู้ ด) ยอ่ มถงึ ซง่ึ ฝงั่ โดยปกติ เหตนุ น้ั (ผนู้ น้ั ) ชอื่ วา่ ผถู้ งึ ซงึ่ ฝงั่ โดยปกติ ปาร เปน็ บทหนา้ คม ฺ ธาตุ ในความถงึ ลบทส่ี ดุ ธาตุ ดว้ ยอำนาจ ปจั จยั ทเ่ี นอื่ งดว้ ย รฺ แลว้ ลบ รฺ เสยี เปน็ กตั ตสุ าธนะ ลงในตสั สลี ะ วชิ านาติ สเี ลนาติ วญิ ญฺ ู (ผใู้ ด) ยอ่ มรวู้ เิ ศษ โดยปกติ เหตนุ น้ั (ผนู้ น้ั ) ชอื่ วา่ ผรู้ วู้ เิ ศษโดยปกติ วิ เปน็ บทหนา้ า ธาตุ ในความรู้ ซอ้ น ญฺ

วดั พระธรรมกาย 161 ภกิ ขฺ ติ สเี ลนาติ ภกิ ขฺ ุ (ผใู้ ด) ยอ่ มขอ โดยปกติ เหตนุ น้ั (ผนู้ น้ั ) ชอื่ วา่ ผขู้ อโดยปกติ ภกิ ขฺ ธาตใุ นความขอ ไมล่ บทสี่ ดุ ธาตุ รสั สะ อู เปน็ อ ุ (๑๓๖) วเิ คราะหใ์ นกจิ จปจั จยั ข ปจั จยั ทกุ เฺ ขน กรยิ ตตี ิ ทกุ กฺ รํ (กรรมใด) อันเขาทำได้โดยยาก เหตนุ น้ั (กรรมนนั้ ) ชอ่ื วา่ อนั เขาทำไดโ้ ดยยาก ท ุ เปน็ บทหนา้ กรฺ ธาตุ ในความทำ ลบ ขฺ ซอ้ น กฺ เปน็ กมั มรปู กมั มสาธนะ สเุ ขน ภรยิ ตตี ิ สภุ โร (ผใู้ ด) อนั เขาเลยี้ งไดโ้ ดยงา่ ย เหตนุ นั้ (ผนู้ น้ั ) ชื่อว่าอันเขาเลี้ยงได้โดยง่าย สุ เป็นบทหน้า ภรฺ ธาตุ ในความเลย้ี ง

162 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ทกุ เฺ ขน รกขฺ ยิ ตตี ิ ทรุ กขฺ ํ (จติ ใด) อนั เขารกั ษาไดโ้ ดยยาก เหตนุ นั้ (จติ นน้ั ) ชอื่ วา่ อนั เขารกั ษาไดโ้ ดยยาก ทุ เปน็ บทหนา้ รกขฺ ธาตุ ในความรกั ษา ณยฺ ปจั จยั กาตพพฺ นตฺ ิ การยิ ํ (กรรมใด) อนั เขาพงึ ทำ เหตนุ นั้ (กรรมนน้ั ) ชอื่ วา่ อนั เขาพงึ ทำ กรฺ ธาตุ ในความทำ พฤทธิ์ อ เปน็ อา อิ อาคม ลบ ณฺ เสยี เปน็ กมั มรปู กมั มสาธนะ เนตพพฺ นตฺ ิ เนยยฺ ํ (สงิ่ ใด) อนั เขาพงึ นำไป เหตนุ น้ั (สงิ่ นน้ั ) ชอ่ื วา่ อนั เขาพงึ นำไป นี ธาตุ ในความนำไป พฤทธ์ิ อี เปน็ เอ ลบ ณฺ ซอ้ น ยฺ วตตฺ พพฺ นตฺ ิ วชชฺ ํ (คำใด) อนั เขาพงึ กลา่ ว เหตนุ น้ั (คำนน้ั )

วดั พระธรรมกาย 163 ชอื่ วา่ อนั เขาพงึ กลา่ ว วทฺ ธาตุ ในความ กลา่ ว ลบ ณฺ แลว้ เอา ทฺ ทส่ี ดุ ธาตุ กบั ย ทสี่ ดุ ปจั จยั เปน็ ชชฺ ทมติ พโฺ พติ ทมโฺ ม (ผใู้ ด) อนั เขาพงึ ทรมานได้ เหตนุ น้ั (ผนู้ น้ั ) ชอื่ วา่ อนั เขาพงึ ทรมานได้ ทมฺ ธาตุ ในความฝกึ ลบ ณฺ แลว้ เอา มฺ ทสี่ ดุ ธาตกุ บั ย เปน็ มมฺ ยญุ ชฺ ติ พพฺ นตฺ ิ โยคคฺ ํ (สงิ่ ใด) อนั เขาพงึ ประกอบ เหตนุ นั้ (สงิ่ นนั้ ) ชอ่ื วา่ อนั เขาพงึ ประกอบ ยชุ ฺ ธาตุ ในความ ประกอบ ลบ ณฺ แลว้ เอา ชฺ ทส่ี ดุ ธาตุ กบั ย เปน็ คคฺ ครหติ พพฺ นตฺ ิ คารยหฺ ํ (กรรมใด) อนั เขาพงึ ตเิ ตยี น เหตนุ นั้ (กรรมนน้ั ) ช่ือว่าอันเขาพึงติเตียน ครหฺ ธาตุ ในความ ตเิ ตยี น พฤทธ์ิ อ เปน็ อา ลบ ณฺ แลว้ แปร หฺ ไวเ้ บอ้ื งหลงั ยฺ ไวเ้ บอ้ื งหนา้

164 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ทาตพพฺ นตฺ ิ เทยยฺ ํ (สง่ิ ใด) อนั เขาพงึ ให้ เหตนุ นั้ (สงิ่ นนั้ ) ชอื่ วา่ อันเขาพึงให้ ทา ธาตุ ในความให้ ธาตุม ี อา เปน็ ทสี่ ดุ อยหู่ นา้ เอา ณยฺ เปน็ เอยยฺ แลว้ ลบ อา ดว้ ยสระสนธ ิ ศพั ทท์ ป่ี ระกอบดว้ ยปจั จยั นี้ บางศพั ทก์ ใ็ ช้ เปน็ กริ ยิ ากติ กบ์ า้ ง อ.ุ เต จ ภกิ ขฺ ู คารยหฺ า อนง่ึ ภกิ ษุ ท. เหลา่ นนั้ (อนั ทา่ น) พงึ ตเิ ตยี น (๑๓๗) วคิ ราะหใ์ นกติ กจิ จปจั จยั อ ปจั จยั ปฏิ สํ ภชิ ชฺ ตตี ิ ปฏสิ มภฺ ทิ า (ปญั ญาใด) ยอ่ มแตกฉาน ดี โดยตา่ ง เหตนุ นั้ (ปญั ญานนั้ ) ชอ่ื วา่ แตกฉานดโี ดยตา่ ง ปฏิ ส ํ เปน็ บทหนา้ ภทิ ฺ ธาตใุ นความแตก อติ ถลี งิ ค ์ ปฐมาวภิ ตั ตเิ ปน็ อา เปน็ กตั ตฺ รุ ปู กตั ตสุ าธนะ

วดั พระธรรมกาย 165 หติ ํ กโรตตี ิ หติ กกฺ โร (ผใู้ ด) ยอ่ มทำ ซง่ึ ประโยชนเ์ กอ้ื กลู เหตนุ น้ั (ผนู้ นั้ ) ชอ่ื วา่ ผทู้ ำซงึ่ ประโยชนเ์ กอ้ื กลู หติ เปน็ บทหนา้ กรฺ ธาตใุ นความทำ ชอ้ น ก ฺ นสิ สฺ าย นํ วสตตี ิ นสิ สฺ โย (ศษิ ย)์ อาศยั ซง่ึ อาจารยน์ น้ั อยู่ เหตนุ น้ั (อาจารยน์ น้ั ) ชอ่ื วา่ เปน็ ทอี่ าศยั อยู่ (ของศษิ ย)์ นิ เปน็ บทหนา้ สี ธาตใุ นความอาศยั พฤทธ ์ิ อี เปน็ เอ แลว้ เอาเปน็ อย แลว้ ซอ้ น ส ฺ เปน็ กตั ตรุ ปู กมั มสาธนะ สกิ ขฺ ยิ ตตี ิ สกิ ขฺ า, สกิ ขฺ นํ วา สกิ ขฺ า (ธรรมชาติใด) อันเขาศึกษา เหตุนั้น (ธรรมชาตนิ น้ั ) ชอ่ื วา่ อนั เขาศกึ ษา อกี อยา่ งหนงึ่ ความศกึ ษา ชอ่ื วา่ สกิ ขา สกิ ขฺ ฺ ธาตุ ใน ความศกึ ษา, สำเหนยี ก วเิ คราะหห์ นา้ เปน็ กัมมรูป กัมมสาธนะ วิเคราะห์หลังเป็น ภาวรปู ภาวสาธนะ

166 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ วเิ นติ เตนาติ วนิ โย (บณั ฑติ ) ยอ่ มแนะนำ ดว้ ยอบุ ายนน้ั เหตนุ นั้ (อบุ ายนนั้ ) ชอื่ วา่ เปน็ เครอื่ งนำ (ของบณั ฑติ ) วิ เปน็ บทหนา้ นี ธาตุ ในความนำ เปน็ กตั ตรุ ปู กรณสาธนะ ป€มํ ภวติ เอตสมฺ าติ ปภโว (แมน่ ำ้ ) ยอ่ มเกดิ กอ่ น แตป่ ระเทศนนั่ เหตนุ นั้ (ประเทศน่ัน) ช่ือว่าเป็นแดนเกิดก่อน (แห่ง แม่น้ำ) ป เป็นบทหน้า ภู ธาตุ พฤทธิ์ อ ู เปน็ โอ แลว้ เอาเปน็ อว กตั ตรุ ปู อปาทาน สาธนะ อิ ปจั จยั อทุ กํ ทธาตตี ิ อทุ ธ ิ (ประเทศใด) ย่อมทรงไว้ซ่ึงน้ำ เหตุน้ัน (ประเทศนนั้ ) ชอ่ื วา่ ผทู้ รงไวซ้ งึ่ นำ้ (ทะเล) อทุ

วดั พระธรรมกาย 167 เปน็ บทหนา้ ธา ธาตใุ นความทรง เปน็ กตั ตรุ ปู กตั ตสุ าธนะ สนธฺ ยิ ตตี ิ สนธฺ ิ (วาจาใด อนั เขา) ยอ่ มตอ่ เหตนุ นั้ (วาจานน้ั ) ชอื่ วา่ อนั เขาตอ่ สํ เปน็ บทหนา้ ธา ธาต ุ ในความตอ่ เอานคิ คหติ เปน็ นฺ ดว้ ยนคิ คหติ สนธิ เปน็ กมั มรปู กมั มสาธนะ นธิ ยิ ตตี ิ นธิ ิ (สมบตั ใิ ด) อนั เขาฝงั ไว้ เหตนุ น้ั (สมบตั นิ น้ั ) ชอื่ วา่ อนั เขาฝงั ไว้ นิ เปน็ บทหนา้ ธา ธาต ุ ในความฝงั ไว ้ ณ ปจั จยั กมมฺ ํ กโรตตี ิ กมมฺ กาโร (ผใู้ ด) ยอ่ มทำซง่ึ กรรม เหตนุ น้ั (ผนู้ นั้ ) ชอื่ วา่ ผทู้ ำซงึ่ กรรม กมมฺ เปน็ บทหนา้ กร ฺ ธาตใุ นความทำ วธิ พี ฤทธิ์ และลบ ณ ปจั จยั

168 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ได้กล่าวแล้วในโคตตตัทธิต เป็นกัตตุรูป กตั ตสุ าธนะ รชุ ชฺ ตตี ิ โรโค (อาพาธใด) ยอ่ มเสยี ดแทง เหตนุ นั้ (อาพาธนนั้ ) ชอ่ื วา่ ผเู้ สยี ดแทง รชุ ฺ ธาตุ ในความเสยี ด แทง เอา ชฺ เปน็ คฺ เพราะ ณ ปจั จยั วหติ พโฺ พติ วาโห (ภาระใด) อนั เขาพงึ นำไป เหตนุ นั้ (ภาระนนั้ ) ช่ือว่าอันเขาพึงนำไป วหฺ ธาตุ ในความนำ ไป เปน็ กมั มรปู กมั มสาธนะ ปจนํ ปาโก ความหงุ ชอื่ วา่ ปากะ ปจฺ ธาตุ ในความหงุ , ตม้ เอา จฺ เปน็ กฺ เพราะ ณ ปจั จยั เปน็ ภาวรปู ภาวสาธนะ ทสุ สฺ ติ เตนาติ โทโส (ชน) ยอ่ มประทษุ รา้ ย ดว้ ยกเิ ลสนน้ั เหตนุ น้ั (กเิ ลสนน้ั ) ชอื่ วา่ เปน็ เหตปุ ระทษุ รา้ ย (แหง่ ชน)

วดั พระธรรมกาย 169 ทสุ ฺ ธาตุ ในความประทษุ รา้ ย เปน็ กตั ตรุ ปู กรณสาธนะ อาวสนตฺ ิ เอตถฺ าติ อาวาโส (ภกิ ษุ ท) ยอ่ มอาศยั อยใู่ นประเทศนี้ เหตนุ น้ั (ประเทศน)ี้ ชอ่ื วา่ เปน็ ทอ่ี าศยั อยู่ (แหง่ ภกิ ษุ ท.) อา เปน็ บทหนา้ วสฺ ธาตุ ในความอยู่ เปน็ กตั ตรุ ปู อธกิ รณสาธนะ ตเว ปจั จยั กาตเว เพอ่ื จะทำ กรฺ ธาตุ เปน็ กา คนตฺ เว เพอ่ื จะไป คมฺ ธาตุ เอาทสี่ ดุ ธาตุ เปน็ นฺ ปจั จยั นลี้ งในจตตุ ถวี ภิ ตั ตนิ าม ติ ปจั จยั มญฺ ตตี ิ มติ (ปญั ญาใด) ยอ่ มรู้ เหตนุ น้ั (ปญั ญานนั้ ) ชอื่ วา่ ผรู้ ู้ เปน็ กตั ตรุ ปู กตั ตสุ าธนะ

170 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ มญฺ ติ เอตายาติ วา มต ิ อกี อยา่ งหนง่ึ (ชน) ยอ่ มรดู้ ว้ ยปญั ญานน่ั เหตนุ น้ั (ปญั ญานนั่ ) ชอ่ื วา่ เปน็ เหตรุ ู้ (แหง่ ชน) เปน็ กตั ตรุ ปู กรณสาธนะ มนนํ วา มต ิ อกี อยา่ งหนง่ึ ความรู้ ชอ่ื วา่ มติ มนฺ ธาต ุ ในความรู้ ลบทสี่ ดุ ธาตุ เปน็ ภาวรปู ภาว- สาธนะ สรตตี ิ สต ิ (ธรรมชาตใิ ด) ยอ่ มระลกึ เหตนุ นั้ ธรรมชาต ิ นนั้ ) ชอื่ วา่ ผรู้ ะลกึ เปน็ กตั ตรุ ปู กตั ตสุ าธนะ สรติ เอตายาติ วา สต ิ อกี อยา่ งหนง่ึ (ชน) ยอ่ มระลกึ ดว้ ยธรรมชาต ิ นนั่ เหตนุ นั้ (ธรรมชาตนิ น่ั ) ชอื่ วา่ เปน็ เหต ุ ระลกึ (แหง่ ชน) เปน็ กตั ตรุ ปู กรณสาธนะ

วดั พระธรรมกาย 171 สรณํ วา สติ อกี อยา่ งหนง่ึ ความระลกึ ชอ่ื วา่ สติ สร ฺ ธาตุ ในความระลกึ เปน็ ภาวรปู ภาวสาธนะ สมปฺ ชชฺ ติ พพฺ าติ สมปฺ ตตฺ ิ (ธรรมชาตใิ ด อนั เขา) พงึ ถงึ พรอ้ ม เหตนุ นั้ (ธรรมชาตนิ น้ั ) ชอ่ื วา่ อนั เขาพงึ ถงึ พรอ้ ม ส ํ เปน็ บทหนา้ ปทฺ ธาตุ ในความถงึ เอาทส่ี ดุ ธาตเุ ปน็ ตฺ เอานคิ คหติ เปน็ มฺ ดว้ ยนคิ คหติ สนธิ เปน็ กมั มรปู กมั มสาธนะ คจฉฺ นตฺ ิ เอตถฺ าติ คติ (ชน ท.) ยอ่ มไปในภมู นิ น่ั เหตนุ นั้ (ภมู นิ น่ั ) ชอื่ วา่ เปน็ ทไี่ ป (แหง่ ชน ท.) คมฺ ธาตุ ใน ความไป ในความถงึ ลบทส่ี ดุ ธาตุ เปน็ กตั ตรุ ปู อธกิ รณสาธนะ

172 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ตุํ ปจั จยั กาตํุ เพอ่ื จะทำ กรฺ ธาตุ คนตฺ ุํ เพอื่ จะไป คม ฺ ธาตุ ปจั จยั นล้ี งในปฐมาและจตตุ ถวี ภิ ตั ตนิ าม ยุ ปจั จยั เจตยตตี ิ เจตนา (ธรรมชาตใิ ด) ยอ่ มคดิ เหตนุ นั้ (ธรรมชาตนิ น้ั ) ชอ่ื วา่ ผคู้ ดิ จติ ฺ ธาตใุ นความคดิ พฤทธิ์ อ ิ เปน็ เอ เอา ยุ เปน็ อน อติ ถลี งิ ค์ ปฐมา วภิ ตั ตนิ าม เปน็ อา เปน็ กตั ตรุ ปู กตั ตสุ าธนะ กชุ ฌฺ ติ สเี ลนาติ โกธโน (ผใู้ ด) ยอ่ มโกรธ โดยปกติ เหตนุ น้ั (ผนู้ น้ั ) ชื่อว่าผู้โกรธโดยปกติ กุธฺ ธาตุในความโกรธ พฤทธ์ิ อุ เปน็ โอ เปน็ กตั ตรุ ปู กตั ตสุ าธนะ ลงในตสั สลี ะ ภุ ชติ พพฺ นตฺ ิ โภชนํ (สงิ่ ใด) อนั เขาพงึ กนิ เหตนุ น้ั (สงิ่ นนั้ ) ชอ่ื

วดั พระธรรมกาย 173 วา่ อนั เขาพงึ กนิ ภชุ ฺ ธาตใุ นความกนิ เปน็ กมั มรปู กมั มสาธนะ คจฉฺ ยิ เตติ คมนํ (เฉลยสนามหลวง ๒๕๑๔) (อนั เขา) ยอ่ มไป เหตนุ นั้ ชอ่ื วา่ ความไป คมฺ ธาตุ ในความไป เปน็ ภาวรปู ภาวสาธนะ กโรติ เตนาติ กรณ ํ (เขา) ยอ่ มทำ ดว้ ยสง่ิ นน้ั เหตนุ น้ั (สงิ่ นนั้ ) ชอ่ื วา่ เปน็ เครอื่ งทำ (แหง่ เขา) กรฺ ธาตุ ใน ความทำ เปน็ กตั ตรุ ปู กรณสาธนะ สวํ ณณฺ ยิ ติ เอตายาติ สวํ ณณฺ นา (เนอื้ ความ) อนั ทา่ น ยอ่ มพรรณนาพรอ้ ม ดว้ ยวาจานน่ั เหตนุ น้ั (วาจานนั่ ) ชอ่ื วา่ เปน็ เครอ่ื งอนั ทา่ นพรรณนาพรอ้ ม (แหง่ เนอื้ ความ) สํ เปน็ บทหนา้ วณณฺ ธาตุ ในความพรรณนา เปน็ กมั มรปู กรณสาธนะ สยนตฺ ิ เอตถฺ าติ สยนํ (เขา ท.) ยอ่ มนอนในทน่ี ี้ เหตนุ นั้ (ทน่ี )ี้ ชอ่ื

174 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ วา่ เปน็ ทนี่ อน (แหง่ เขา ท.) สี ธาตุ ใน ความนอน พฤทธ์ิ อี เปน็ เอ แลว้ เอาเปน็ อย เปน็ กตั ตรุ ปู อธกิ รณสาธนะ ยุ ปัจจัยน้ี ถ้าธาตุมี รฺ หรือ หฺ อยู่ ขา้ งหนา้ แปลง ยุ เปน็ อณ แตท่ มี่ ี หฺ เปน็ ทสี่ ดุ ไมน่ ยิ มเหมอื นทมี่ ี รฺ เปน็ ทส่ี ดุ กริ ยิ ากติ ก ์ (๑๓๘) กิตก์ท่ีเป็นกิริยา เรียกว่ากิริยากิตก์ๆ นี้ ประกอบด้วย วิภัตติ กาล วจนะ ธาตุ วาจก ปจั จยั เหมอื นอาขยาต ตา่ งแตไ่ มม่ บี ท และบรุ ษุ เทา่ นน้ั วภิ ตั ตแิ ละวจนะ (๑๓๙) วภิ ตั ตแิ หง่ กริ ยิ ากติ กน์ น้ั ไมม่ แี ผนก หนง่ึ เหมอื นวภิ ตั ตอิ าขยาต ใชว้ ภิ ตั ตนิ าม ถา้ นาม

วดั พระธรรมกาย 175 ศัพท์เป็นวิภัตติและวจนะใด กิริยากิตก์ก็เป็น วภิ ตั ตแิ ละวจนะอนั นน้ั ตาม อยา่ งน ี้ ภกิ ขฺ ุ คามํ ปณิ ฑฺ าย ปวฏิ โฺ € ภกิ ษุ เขา้ ไปแลว้ สบู่ า้ น เพอื่ กอ้ นขา้ ว. เยเกจิ พทุ ธฺ ํ สรณํ คตา เส (ชน ท)ฺ เหลา่ ใดเหลา่ หนง่ึ ถงึ แลว้ ซง่ึ พระพทุ ธเจา้ วา่ เปน็ ทร่ี ะลกึ ซิ เอกํ ปรุ สิ ํ ฉตตฺ ํ คเหตวฺ า คจฉฺ นตฺ ํ ปสสฺ าม ิ (ขา้ ) เหน็ ซงึ่ บรุ ษุ คนหนงึ่ ถอื ซง่ึ รม่ ไปอย่ ู กาล (๑๔๐) ในกติ ก์น้ี แบ่งกาลทเ่ี ป็นประธาน ได้ ๒ คือ ï ปจั จบุ นั กาล ๑ ï อดตี กาล ๑