สูตรสำเร็จ บาลีไวยากรณ์

226 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ตทั ธติ (๑๐๒) ปัจจัยหมู่หน่ึง เป็นประโยชน์ เกอื้ กลู แกเ่ นอื้ ความยอ่ สำหรบั ใชแ้ ทนศพั ท์ ยอ่ คำพดู ใหส้ น้ั ลง เรยี กงา่ ยๆ เหมอื นคำวา่ สยฺ าเม ชาโต เกดิ ในสยาม ลงปจั จยั แทน ชาต เอาไว้ แต่ สยฺ าม เปน็ สยฺ ามโิ ก เรยี กวา่ ตทั ธติ ตทั ธติ นนั้ โดยสงั เขปแบง่ เปน็ ๓ อยา่ ง คอื สามญั ญตทั ธติ ภาวตทั ธติ อพั ยยตทั ธติ (๑๐๓) สามญั ญตทั ธติ สามญั ญตทั ธติ แบง่ ออกเปน็ ๑๓ อยา่ ง คอื โคตตตทั ธติ

วดั พระธรรมกาย 227 ï ตรตั ยาทติ ทั ธติ ï ราคาทติ ทั ธติ ï ชาตาทติ ทั ธติ ï สมหุ ตทั ธติ ï ฐานตทั ธติ ï พหลุ ตทั ธติ ï เสฏฐตทั ธติ ï ตทสั สตั ถติ ทั ธติ ï ปกตติ ทั ธติ ï สงั ขยาตทั ธติ ï ปรู ณตทั ธติ ï วภิ าคตทั ธติ ในคัมภีร์ศัพทศาสตร์ท้ังหลาย ท่านแบ่ง เปน็ ๑๕ เตมิ อปุ มาตทั ธติ และ นสิ ติ ตทั ธติ (โค ต รา ชา / ส €า พ เส /ต ป สํ ปู วิ )

228 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ โคตตตทั ธติ ในโคตตตัทธิต มีปัจจัย ๘ ตัว คือ ณ ณายน ณาน เณยยฺ ณิ ณกิ ณว เณร (ใชล้ ง แทน โคตตฺ ศพั ท์ หรอื อปจจฺ ศพั ท์ แปลวา่ เหลา่ กอ) ผศู้ กึ ษาพงึ ทราบวา่ เมอื่ ลงปจั จยั ทม่ี ี ณ ถา้ สระอยู่หน้าศัพท์เป็นรัสสะล้วน ไม่มีพยัญชนะ สังโยคอยู่เบ้ืองหลัง ต้องพฤทธิ์ คือ ทีฆะ อ เปน็ อา วกิ าร อิ เปน็ เอ, อุ เปน็ โอ เวน้ ไว้ แตส่ ระทอี่ ยหู่ นา้ ศพั ทเ์ ปน็ รสั สะ มพี ยญั ชนะสงั โยค อยเู่ บอื้ งหลงั หรอื เปน็ ทฆี ะ ไมต่ อ้ งพฤทธิ์ และ พยญั ชนะคอื ณ นนั้ ตอ้ งลบเสยี คงไวแ้ ตส่ ระที่ ณ อาศยั อยู่ และพยญั ชนะอนื่ ๆ ศพั ทท์ ลี่ ง ณ ปจั จยั อยา่ งน ้ี วสิ ฏิ €ฺ สสฺ อปจจฺ ํ วาสฏิ โฺ € เหลา่ กอ แหง่ วสฏิ ฐะ ชอ่ื วาสฏิ ฐะ

วดั พระธรรมกาย 229 โคตมสสฺ อปจจฺ ํ โคตโม เหลา่ กอ แหง่ โคตมะ ชอื่ โคตมะ วสเุ ทวสสฺ อปจจฺ ํ วาสเุ ทโว เหลา่ กอ แหง่ วสเุ ทวะ ชอ่ื วาสเุ ทวะ ศพั ทท์ ลี่ ง ณายน ปจั จยั อยา่ งน้ ี กจจฺ สสฺ อปจจฺ ํ กจจฺ ายโน เหลา่ กอ แหง่ กจั จะ ชอ่ื กจั จายนะ วจฉฺ สสฺ อปจจฺ ํ วจฉฺ ายโน เหลา่ กอ แหง่ วจั ฉะ ชอื่ วจั ฉายนะ โมคคฺ ลลฺ ยิ า อปจจฺ ํ โมคคฺ ลลฺ ายโน เหลา่ กอ แหง่ นางโมคคลั ลี ชอื่ โมคคลั ลายนะ ศพั ทท์ ล่ี ง ณาน ปจั จยั อยา่ งนี ้ กจจฺ าโน, วจฉฺ าโน โมคคฺ ลลฺ าโน วเิ คราะหแ์ ละคำแปลเหมอื น ณายน ปจั จยั

230 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ศพั ทท์ ล่ี ง เณยยฺ ปจั จยั อยา่ งน้ี ภคนิ ยิ า อปจจฺ ํ ภาคเิ นยโฺ ย เหลา่ กอ แหง่ พนี่ อ้ งหญงิ ชอื่ ภาคเิ นยยะ วนิ ตาย อปจจฺ ํ เวนเตยโฺ ย เหลา่ กอ แหง่ นางวนิ ตา ชอ่ื เวนเตยยะ โรหณิ ยิ า อปจจฺ ํ โรหเิ ณยโฺ ย เหลา่ กอ แหง่ นางโรหณิ ี ชอ่ื โรหเิ ณยยะ ศพั ทท์ ล่ี ง ณิ ปจั จยั อยา่ งนี้ ทกขฺ สสฺ อปจจฺ ํ ทกขฺ ิ เหลา่ กอ แหง่ ทกั ขะ ชอื่ ทกั ข ิ วสวสสฺ อปจจฺ ํ วาสวิ เหลา่ กอ แหง่ วสวะ ชอื่ วาสว ิ วรณุ สสฺ อปจจฺ ํ วารณุ ิ เหลา่ กอ แหง่ วรณุ ะ ชอ่ื วารณุ ิ ศพั ทท์ ลี่ ง ณกิ ปจั จยั อยา่ งน้ี สกยฺ ปตุ ตฺ สสฺ อปจจฺ ํ สากยฺ ปตุ ตฺ โิ ก เหลา่ กอ แหง่ บตุ รแหง่ สกั ยะ ชอื่ สากยปตุ ตกิ ะ

วดั พระธรรมกาย 231 นาฏปตุ ตฺ สสฺ อปจจฺ ํ นาฏปตุ ตฺ โิ ก เหลา่ กอ แหง่ บตุ รแหง่ ชนรำ ชอื่ นาฏปตุ ตกิ ะ ชนิ ทตตฺ สสฺ อปจจฺ ํ เชนทตตฺ โิ ก เหลา่ กอ แหง่ ชนิ ทตั ตะ ชอื่ เชนทตั ตกิ ะ ศพั ทท์ ล่ี ง ณว ปจั จยั อยา่ งน ้ี อปุ กสุ สฺ อปจจฺ ํ โอปกโว แหง่ อปุ กชุ อ่ื โอปกวะ มนโุ น อปจจฺ ํ มานโว เหลา่ กอ แหง่ มนุ ชอื่ มานวะ ภคคฺ โุ น อปจจฺ ํ ภคคฺ โว เหลา่ กอ แหง่ ภคั คุ ชอื่ ภคั ควะ ศพั ทท์ ล่ี ง เณร ปจั จยั อยา่ งนี ้ วธิ วาย อปจจฺ ํ เวธเวโร เหลา่ กอ แหง่ หญงิ แมห่ มา้ ย ชอ่ื เวธเวระ สมณสสฺ อปจจฺ ํ สามเณโร เหลา่ กอ แหง่ สมณะ ชอ่ื สามเณระ

232 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ตรตั ยาทติ ทั ธติ ในตรตั ยาทติ ทั ธติ ลง ณกิ ปจั จยั อยา่ งนี้ นาวาย ตรตตี ิ นาวโิ ก (โย ชโน) ชนใด ยอ่ มขา้ ม ดว้ ยเรอื เหตนุ นั้ (โส ชโน) ชนนน้ั ) ชอื่ นาวกิ ะ (ผขู้ า้ มดว้ ยเรอื ) ตเิ ลหิ สสํ ฏ€ฺ ํ โภชนํ เตลกิ ํ โภชนะ ระคนพรอ้ มแลว้ ดว้ ยเมลด็ งา ท. ชอ่ื เตลกิ ะ (ระคนแลว้ ดว้ ยงา) สกเฏน จรตตี ิ สากฏโิ ก (ชโน) ชนใด ยอ่ มเทย่ี วไปดว้ ยเกวยี น เหตนุ น้ั (ชนนน้ั ) ชอื่ สากฏกิ ะ (ผเู้ ทยี่ วไปดว้ ยเกวยี น) ราชคเห ชาโต ราชคหโิ ก (ชโน) ชนเกดิ แลว้ ในเมอื งราชคฤห์ ชอื่ ราชคหกิ ะ (ผเู้ กดิ ในเมอื งราชคฤห)์ ตสมฺ ึ วสติ วา ราชคหโิ ก (ชโน) อกี อยา่ งหนงึ่ ชนใด ยอ่ มอยู่ ในเมอื ง ราชคฤห์ นน้ั ชนนน้ั ชอื่ ราชคหกิ ะ

วดั พระธรรมกาย 233 (ผอู้ ยใู่ นเมอื งราชคฤห)์ กาเยน กตํ กมมฺ ํ กายกิ ํ กรรมอนั ชนทำแลว้ ดว้ ยกาย ชอ่ื กายกิ ะ (กรรมอนั ชนทำแลว้ ดว้ ยกาย) ตสมฺ ึ วา วตตฺ ตตี ิ กายกิ ํ (ยํ กมมฺ )ํ อกี อยา่ งหนง่ึ กรรมใด ยอ่ มเปน็ ไป ในกายนน้ั เหตนุ นั้ (ตํ กมมฺ )ํ กรรมนน้ั ชอื่ กายกิ ะ (เปน็ ไปในกาย) ทวฺ าเร นยิ ตุ โฺ ต โทวารโิ ก (ชโน) ชน ประกอบแลว้ ในประตู ชอื่ โทวารกิ ะ (ผปู้ ระกอบในประต)ู สกเุ ณ หนตฺ วฺ า ชวี ตตี ิ สากณุ โิ ก (ชโน) ชนใด ฆา่ ซงึ่ นกทงั้ หลายเปน็ อยู่ เหตนุ น้ั ชนนน้ั ชอื่ สากณุ กิ ะ (ผฆู้ า่ ซงึ่ นกเปน็ อย)ู่ สงฆฺ สสฺ สนตฺ กํ สงฆฺ กิ ํ (ยํ วตถฺ )ุ ของใด เปน็ ของมอี ยแู่ หง่ สงฆ์ (ตํ วตถฺ )ุ

234 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ของนนั้ ชอื่ สงั ฆกิ ะ (ของมอี ยแู่ หง่ สงฆ)์ อกเฺ ขน ทพิ พฺ ตตี ิ อกขฺ โิ ก (ชโน) ชนใด ยอ่ มเลน่ ดว้ ยสะกา เหตนุ นั้ ชนนน้ั ชอื่ อกั ขกิ ะ (ผเู้ ลน่ ดว้ ยสะกา) ราคาทติ ทั ธติ ในราคาทติ ทั ธติ ลง ณ ปจั จยั อยา่ งน้ ี กสาเวน รตตฺ ํ วตถฺ ํ กาสาว ํ ผา้ (อนั บคุ คล) ยอ้ มแลว้ ดว้ ยรสฝาด) ช่ือกาสาวะ (ผ้าอันบุคคล ย้อมแล้ว ดว้ ยรสฝาด) มหสิ สสฺ อทิ ํ มสํ ํ มาหสิ ํ เนอื้ น้ี ของกระบอื ชอื่ มาหสิ ะ (ของกระบอื ). มคเธ ชาโต มาคโธ (ชโน) ชน เกดิ แกว้ ในแวน่ แควน้ มคธ ชอ่ื มาคธะ (ผเู้ กดิ ในแวน่ แควน้ มคธ) ตสมฺ ึ วสตตี ิ วา มาคโธ (ชโน) อกี อยา่ งหนง่ึ ชนใด ยอ่ มอยู่ ในแวน่ แควน้

วดั พระธรรมกาย 235 มคธนน้ั เหตนุ นั้ ชนนน้ั ชอ่ื มาคธะ (ผอู้ ยใู่ นแวน่ แควน้ มคธ) ตตรฺ วา อสิ สฺ โร มาคโธ (ชโน) อกี อยา่ งหนงึ่ ชนเปน็ อสิ ระในแวน่ แควน้ มคธ นน้ั ชอื่ มาคธะ (เปน็ อสิ ระในแวน่ แควน้ มคธ) กตตฺ กิ าย นยิ ตุ โฺ ต มาโส กตตฺ โิ ก เดอื น ประกอบดว้ ยฤกษก์ ตั ตกิ า ชอ่ื กตั ตกิ า (เดอื นประกอบดว้ ยฤกษก์ ตั ตกิ า) วยฺ ากรณํ อธเิ ตติ เวยยฺ ากรโณ (ชโน) ชนใด ยอ่ มเรยี นซง่ึ พยากรณ์ เหตนุ นั้ ชนนน้ั ชอ่ื เวยยากรณะ (ผเู้ รยี นซงึ่ พยากรณ)์ ชาตาทติ ทั ธติ ในชาตาทติ ทั ธติ มปี จั จยั ๓ ตวั คอื อมิ อยิ กยิ ศพั ทท์ ล่ี ง อมิ ปจั จยั อยา่ งนี ้ ปเุ ร ชาโต ปรุ โิ ม (ชโน) ชน เกดิ แลว้ ในกอ่ น ชอ่ื ปรุ มิ ะ (เกดิ แลว้ ในกอ่ น)

236 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ มชเฺ ฌ ชาโต มชฌฺ โิ ม (ชโน) ชน เกดิ แลว้ ในทา่ มกลาง ชอ่ื มชั ฌมิ ะ (เกดิ แลว้ ในทา่ มกลาง) ปจฉฺ า ชาโต ปจฉฺ โิ ม (ชโน) ชน เกดิ แลว้ ในภายหลงั ชอื่ ปจั ฉมิ ะ (เกดิ แลว้ ในภายหลงั ) ปตุ โฺ ต อสสฺ อตถฺ ตี ิ ปตุ ตฺ โิ ม บตุ ร ของชนนนั้ มอี ยู่ เหตนุ น้ั ชนนน้ั ชอ่ื วา่ มบี ตุ ร อนเฺ ต นยิ ตุ โฺ ต อนตฺ โิ ม (ชโน) ชน ประกอบ ในทส่ี ดุ ชอื่ อนั ตมิ ะ (ผปู้ ระกอบในทสี่ ดุ ) ศพั ทท์ ลี่ ง อยิ ปจั จยั อยา่ งน้ี มนสุ สฺ ชาตยิ า ชาโต มนสุ สฺ ชาตโิ ย (ชโน) ชน เกดิ แลว้ โดยชาตแิ หง่ มนษุ ย์ ชอ่ื มนสุ สชาตยิ ะ (เกดิ แลว้ โดยชาตแิ หง่ มนษุ ย)์

วดั พระธรรมกาย 237 อสสฺ ชาตยิ า ชาโต อสสฺ ชาตโิ ย (สตโฺ ต) สตั ว์ เกดิ แลว้ โดยชาตแิ หง่ มา้ ชอ่ื อสั สชาตยิ ะ (เกดิ แลว้ โดยชาตแิ หง่ มา้ ) ปณฑฺ ติ ชาตยิ า ชาโต ปณฑฺ ติ ชาตโิ ย (ชโน) ชน เกดิ แลว้ โดยชาตแิ หง่ บณั ฑติ ชอื่ ปณั ฑติ ชาตยิ ะ (เกดิ แลว้ โดยชาตแิ หง่ บณั ฑติ ). ปณฑฺ ติ ชาติ อสสฺ อตถฺ ตี ิ วา ปณฑฺ ติ ชาตโิ ย อกี อยา่ งหนง่ึ ชาตแิ หง่ บณั ฑติ ของชนนน้ั มอี ยู่ เหตนุ นั้ ชนนน้ั ช่ือว่าผมู้ ชี าต ิ แหง่ บณั ฑติ ศพั ทท์ ล่ี ง กยิ ปจั จยั อยา่ งนี้ อนเฺ ธ นยิ ตุ โฺ ต อนธฺ กโิ ย (ชโน) ชน ประกอบแลว้ ในความมดื ชอื่ อนั ธกยิ ะ (ประกอบในความมดื )

238 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ สมหุ ตทั ธติ ในสมหุ ตทั ธติ มปี จั จยั ๓ ตวั คอื กณฺ ณ ตา ศพั ทท์ ล่ี ง กณฺ ปจั จยั อยา่ งน้ ี มนสุ สฺ านํ สมโุ ห มานสุ โก ประชมุ แหง่ มนษุ ยท์ งั้ หลาย ชอื่ มานสุ กะ (ประชมุ แหง่ มนษุ ย์ หรอื หมแู่ หง่ มนษุ ย)์ มยรุ านํ สมโุ ห มายรุ โก ประชมุ แหง่ นกยงู ทงั้ หลาย ชอ่ื มายรุ กะ (ประชมุ แหง่ นกยงู หรอื ฝงู แหง่ นกยงู ) กโปตานํ สมโุ ห กาโปตโก ประชมุ แหง่ นกพริ าบทงั้ หลาย ชอ่ื กาโปตกะ (ประชมุ แหง่ นกพริ าบ หรอื ฝงู แหง่ นกพริ าบ) ศพั ทท์ ล่ี ง ณ ปจั จยั อยา่ งน้ ี มนสุ สฺ านํ สมโุ ห มานโุ ส ประชมุ แหง่ มนษุ ยท์ งั้ หลาย ชอ่ื มานสุ ะ

วดั พระธรรมกาย 239 มยรุ านํ สมโุ ห มายโุ ร ประชมุ แหง่ นกยงู ทงั้ หลาย ชอื่ มายรุ ะ กโปตานํ สมโุ ห กาโปโต ประชมุ แหง่ นกพริ าบทงั้ หลาย ชอ่ื กาโปตะ ศพั ทท์ ล่ี ง ตา ปจั จยั อยา่ งนี ้ คามานํ สมโุ ห คามตา ประชมุ แหง่ ชาวบา้ นทง้ั หลาย ชอ่ื คามตา ชนานํ สมโุ ห ชนตา ประชมุ แหง่ ชนทงั้ หลาย ชอื่ ชนตา สหายานํ สมโุ ห สหายตา ประชมุ แหง่ สหายทงั้ หลาย ชอ่ื สหายตา

240 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ฐานตทั ธติ ในฐานตทั ธติ ลง อยี ปจั จยั อยา่ งน้ ี มทนสสฺ €านํ มทนยี ํ ทต่ี งั้ แหง่ ความเมา ชอ่ื มทนยี ะ (ทตี่ ง้ั แหง่ ความเมา) พนธฺ นสสฺ €านํ พนธฺ นยี ํ ทต่ี งั้ แหง่ ความผกู ชอื่ พนั ธนยี ะ (ทตี่ ง้ั แหง่ ความผกู ) โมจนสสฺ €านํ โมจนยี ํ ทต่ี ง้ั แหง่ ความแก้ ชอ่ื โมจนยี ะ (ทต่ี งั้ แหง่ ความแก)้ อยี , เอยยฺ ปจั จยั ๒ ตวั น้ี ลงในอรรถคอื อรห (ควร) อยา่ งน้ี ทสสฺ นํ อรหตตี ิ ทสสฺ นโี ย (ชโน) ชนใด ยอ่ มควร ซงึ่ ความเหน็ เหตนุ นั้

วดั พระธรรมกาย 241 ชนนน้ั ชอ่ื ทสั สนยี ะ (ผคู้ วรซงึ่ ความเหน็ หรอื นา่ ด)ู ปชู นํ อรหตตี ิ ปชู นโี ย ปชู เนยโฺ ย วา (ชโน) ชนใด ยอ่ มควร ซงึ่ บชู า เหตนุ น้ั ชนนนั้ ชอ่ื ปชู นยี ะ ชอ่ื ปชู เนยยะบา้ ง (ผคู้ วรซง่ึ บชู า) ทกขฺ ณิ ํ อรหตตี ิ ทกขฺ เิ ณยโฺ ย (ชโน) ชนใด ยอ่ มควร ซงึ่ ทกั ขณิ า เหตนุ น้ั ชนนน้ั ชอื่ ทกั ขเิ ณยยะ (ผคู้ วรซง่ึ ทกั ขณิ า) ในสทั ทนตี วิ า่ อยี ปจั จยั ลงในอรรถอนั อน่ื ได้ บา้ งอยา่ งน้ ี อปุ าทานานํ หติ ํ อปุ าทานยี ํ เกอ้ื กลู แกอ่ ปุ าทานทงั้ หลาย ชอ่ื อปุ าทานยี ะ (เกอื้ กลู แกอ่ ปุ าทาน) อทุ เร ภวํ อทุ รยี ํ (โภชน)ํ โภชนะ มใี นทอ้ ง ชอ่ื อทุ รยี ะ (โภชนะมใี นทอ้ ง)

242 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ พหลุ ตทั ธติ ในพหลุ ตทั ธติ ลง อาล ุ ปจั จยั อยา่ งนี ้ อภชิ ฌฺ า อสสฺ ปกติ อภชิ ฌฺ าลุ อภชิ ฌา เปน็ ปกติ ของชนนนั้ ชนนน้ั ชอ่ื วา่ มอี ภชิ ฌาเปน็ ปกต ิ อภชิ ฌฺ า อสสฺ พหลุ า วา อภชิ ฌฺ าลุ อกี อยา่ งหนง่ึ อภชิ ฌา ของชนนน้ั มาก ชนนนั้ ชอื่ วา่ มอี ภชิ ฌามาก สตี ํ อสสฺ ปกติ สตี าลุ หนาว เปน็ ปกติ ของประเทศนน้ั ประเทศนนั้ ชอ่ื วา่ มหี นาวเปน็ ปกติ สตี ํ เอตถฺ พหลุ ํ วา สตี าล ุ อกี อยา่ งหนง่ึ หนาว ในประเทศนน้ั มาก ประเทศนนั้ ชอ่ื วา่ มหี นาวมาก ทยา อสสฺ ปกติ ทยาลุ ความเอน็ ดู เปน็ ปกตขิ องชนนน้ั ชนนน้ั

วดั พระธรรมกาย 243 ชอ่ื วา่ มคี วามเอน็ ดเู ปน็ ปกติ ทยา อสสฺ พหลุ า วา ทยาลุ อกี อยา่ งหนง่ึ ความเอน็ ดู ของชนนน้ั มาก ชนนนั้ ชอื่ วา่ มคี วามเอน็ ดมู าก เสฏฐตทั ธติ ในเสฏฐตทั ธติ มปี จั จยั ๕ ตวั คอื ตร ตม อยิ สิ สฺ ก อยิ อฏิ €ฺ ศพั ทลี่ ง ตร ปจั จยั อยา่ งน้ ี ปาปตโร เปน็ บาปกวา่ ปณฑฺ ติ ตโร เปน็ บณั ฑติ กวา่ หนี ตโร เลวกวา่ ปณตี ตโร ประณตี กวา่ ศพั ทท์ ล่ี ง ตม ปจั จยั อยา่ งน ี้ ปาปตโม เปน็ บาปทสี่ ดุ ปณฑฺ ติ ตโม เปน็ บณั ฑติ ทสี่ ดุ หนี ตโม เลวทสี่ ดุ ปณตี ตโม ประณตี ทสี่ ดุ ศพั ทท์ ล่ี ง อยิ สิ สฺ ก ปจั จยั อยา่ งนี ้ ปาปยิ สิ สฺ โก เปน็ บาปกวา่

244 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ศพั ทท์ ล่ี ง อยิ ปจั จยั อยา่ งนี้ ปาปโิ ย เปน็ บาปกวา่ กนโิ ย นอ้ ยกวา่ เสยโฺ ย ประเสรฐิ กวา่ เชยโฺ ย เจรญิ กวา่ ศพั ทท์ ล่ี ง อฏิ €ฺ ปจั จยั อยา่ งน้ ี ปาปฏิ โฺ € เปน็ บาปทสี่ ดุ กนฏิ โฺ € นอ้ ยทสี่ ดุ เสฏโฺ € ประเสร€ิ ทสี่ ดุ เชฏโฺ € เจรญิ ทสี่ ดุ ในปจั จยั ทง้ั ๕ น้ี ตร และ อยิ ปจั จยั ลงใน วเิ สสคณุ ศพั ท์ ตม และ อฏิ €ฺ ปจั จยั ลงในอต-ิ วเิ สสคณุ ศพั ท์ ตามนยั ทก่ี ลา่ วแลว้ ในคณุ นาม แต่ท่านแสดงวิเคราะห์ไว้เป็นแบบเดียว ไมต่ า่ งกนั อยา่ งน ้ี สพเฺ พ อเิ ม ปาปา อยมเิ มสํ วเิ สเสน ปาโปต,ิ ปาปตโร, ปาปตโม ชน ท. เหลา่ น้ี ทงั้ ปวง เปน็ บาป ชนนเี้ ปน็ บาปโดยวเิ ศษ แหง่ (กวา่ ) ชน ท. เหลา่ นี้ เหตนุ นั้ ชนนี้ ชอ่ื ปาปตร,ปาปตม

วดั พระธรรมกาย 245 ตทสั สตั ถทิ ตั ธติ ในตทตั สตั ถทิ ตั ธติ ลงปจั จยั ๙ ตวั คอื ว,ี ส, ส,ี อกิ , อ,ี ร, วนต,ุ มนตฺ ,ุ ณ, ศพั ทท์ ล่ี ง วี ปจั จยั อยา่ งน ี้ เมธา อสสฺ อตถฺ ตี ิ เมธาว ี เมธา (ปญั ญา) ของชนนนั้ มอี ยู่ เหตนุ นั้ ชนนนั้ ชอื่ วา่ มเี มธา มายา อสสฺ อตถฺ ตี ิ มายาวี (มายา) ของชนนน้ั มอี ยู่ เหตนุ น้ั ชนนน้ั ชอ่ื วา่ มมี ายา ศพั ทท์ ล่ี ง ส ปจั จยั อยา่ งน ี้ สเุ มธา อสสฺ อตถฺ ตี ิ สเุ มธโส เมธาดี ของชนนนั้ มอี ยู่ เหตนุ นั้ ชนนนั้ ชอื่ วา่ มเี มธาดี

246 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ศพั ทท์ ล่ี ง สี ปจั จยั อยา่ งนี ้ ตโป อสสฺ อตถฺ ตี ิ ตปสี ตปะ (ความเพยี รอนั เผาบาป) ของชนนน้ั มอี ยู่ เหตนุ นั้ ชนนน้ั ชอื่ วา่ มตี ปะ เตโช อสสฺ อตถฺ ตี ิ เตชสี เดช ของชนนนั้ มอี ยู่ เหตนุ น้ั ชนนนั้ ชอ่ื วา่ มเี ดช ศพั ทท์ ลี่ ง อกิ ปจั จยั อยา่ งน ี้ ทณโฺ ฑ อสสฺ อตถฺ ตี ิ ทณฑฺ โิ ก ไมเ้ ทา้ ของชนนนั้ มอี ยู่ เหตนน้ั ชนนนั้ ชอื่ วา่ มไี มเ้ ทา้ อตโฺ ถ อสสฺ อตถฺ ตี ิ อตถฺ โิ ก ความตอ้ งการของชนนนั้ มอี ยู่ เหตนุ นั้ ชนนน้ั ชอื่ วา่ มคี วามตอ้ งการ

วดั พระธรรมกาย 247 ศพั ทท์ ล่ี ง อี ปจั จยั อยา่ งน ้ี ทณโฺ ฑ อสสฺ อตถฺ ตี ิ ทณฑฺ ี ไมเ้ ทา้ ของชนนนั้ มอี ยู่ เหตนุ นั้ ชนนนั้ ชอื่ วา่ มไี มเ้ ทา้ สขุ ํ อสสฺ อตถฺ ตี ิ สขุ ี สขุ ของชนนนั้ มอี ยู่ เหตนุ น้ั ชนนน้ั ชอื่ วา่ มสี ขุ โภโค อสสฺ อตถฺ ตี ิ โภคี โภคะ (สมบตั )ิ ของชนนนั้ มอี ยู่ เหตนุ น้ั ชนนนั้ ชอื่ วา่ มโี ภคะ ศพั ทท์ ลี่ ง ร ปจั จยั อยา่ งน้ ี มธุ อสสฺ อตถฺ ตี ิ มธโุ ร นำ้ ผงึ้ ของขนมนนั้ มอี ยู่ เหตนุ น้ั ขนมนนั้ ชอ่ื วา่ มนี ำ้ ผงึ้ (มรี สหวาน) มขุ ํ อสสฺ อตถฺ ตี ิ มขุ โร ปากของชนนน้ั มอี ยู่ เหตนุ นั้ ชนนนั้ ชอ่ื วา่ มปี าก (คนมปี ากกลา้ )

248 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ศพั ทท์ ล่ี ง วนตฺ ุ ปจั จยั อยา่ งนี้ คโุ ณ อสสฺ อตถฺ ตี ิ คณุ วา คณุ ของชนนนั้ มอี ยู่ เหตนุ น้ั ชนนน้ั ชอื่ วา่ มคี ณุ ธนํ อสสฺ อตถฺ ตี ิ ธนวา ทรพั ย์ ของชนนน้ั มอี ยู่ เหตนุ นั้ ชนนน้ั ชอื่ วา่ มที รพั ย์ ปญฺ า อสสฺ อตถฺ ตี ิ ปญฺ วา ปญั ญา ของชนนน้ั มอี ยู่ เหตนุ น้ั ชนนน้ั ชอ่ื วา่ มปี ญั ญา ปญุ ฺ ํ อสสฺ อตถฺ ตี ิ ปญุ ฺ วา บญุ ของชนนนั้ มอี ยู่ เหตนุ น้ั ชนนน้ั ชอื่ วา่ มบี ญุ ศพั ทท์ ลี่ ง มนตฺ ุ ปจั จยั อยา่ งน้ ี อายุ อสสฺ อตถฺ ตี ิ อายสมฺ า อายุ ของชนนน้ั มอี ยู่ เหตนุ น้ั ชนนนั้ ชอื่ วา่ มอี ายุ

วดั พระธรรมกาย 249 สติ อสสฺ อตถฺ ตี ิ สตมิ า สติ ของชนนนั้ มอี ยู่ เหตนุ น้ั ชนนน้ั ชอื่ วา่ มสี ติ จกขฺ ุ อสสฺ อตถฺ ตี ิ จกขฺ มุ า จกั ษุ ของชนนน้ั มอี ยู่ เหตนุ น้ั ชนนนั้ ชอ่ื วา่ มจี กั ษุ (คนตาดหี รอื คนมญี าณ) ชตุ ิ อสสฺ อตถฺ ตี ิ ชตุ มิ า ความโพลง ของชนนนั้ มอี ยู่ เหตนุ น้ั ชนนนั้ ชอ่ื วา่ มคี วามโพลง ในสทั ทนตี ิ ศพั ทค์ ือ ปุตตฺ มิ า ชนมีบุตร ปาปมิ า ชนมบี าป (มาร) ลง อมิ นตฺ ุ ปจั จยั วเิ คราะหเ์ หมอื น มนตฺ ุ ปจั จยั ศพั ทท์ ล่ี ง ณ ปจั จยั อยา่ งน้ ี สทธฺ า อสสฺ อตถฺ ตี ิ สทโฺ ธ ศรทั ธา ของชนนน้ั มอี ยู่ เหตนุ นั้ ชนนนั้ ชอื่ วา่ มศี รทั ธา

250 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ มจเฺ ฉรํ อสสฺ อตถฺ ตี ิ มจเฺ ฉโร ความตระหน่ี ของชนนน้ั มอี ยู่ เหตนุ น้ั ชนนน้ั ชอื่ วา่ มคี วามตระหน่ี ปกตติ ทั ธติ ในปกตติ ทั ธติ ลง มย ปจั จยั อยา่ งน้ ี สวุ ณเฺ ณน ปกตํ โสวณณฺ มยํ (ภาชน)ํ ภาชนะ อนั บคุ คลทำแลว้ ดว้ ยทอง ชอ่ื โสวณั ณมยะ (อนั บคุ คลทำแลว้ ดว้ ยทอง) สวุ ณณฺ สสฺ วกิ าโร วา โสวณณฺ มยํ (ภาชน)ํ อกี อยา่ งหนงึ่ ภางชนะเปน็ วกิ าร แหง่ ทอง ชอื่ โสวณั ณมยะ (เปน็ วกิ ารแหง่ ทอง) มตตฺ กิ าย ปกตํ มตตฺ กิ ามยํ (ภาชน)ํ ภาชนะ อนั บคุ คลทำแลว้ ดว้ ยดนิ ชอื่ มตั ตกิ ามยะ (อนั บคุ คลทำแลว้ ดว้ ยดนิ ) มตตฺ กิ าย วกิ าโร วา มตตฺ กิ ามย ํ อกี อยา่ งหนง่ึ (ภาชนะ) เปน็ วกิ าร แหง่ ดนิ

วดั พระธรรมกาย 251 ชอ่ื มตั ตกิ ามยะ (เปน็ วกิ ารแหง่ ดนิ ) อยสา ปกตํ อโยมย ํ (ภาชนะ) อนั บคุ คลทำแลว้ ดว้ ยเหลก็ ชอื่ อโยมยะ (อนั บคุ คลทำแลว้ ดว้ ยเหลก็ ) อยโส วกิ าโร วา อโยมยํ อกี อยา่ งหนง่ึ (ภาชนะ) เปน็ วกิ าร แหง่ เหลก็ ชอื่ อโยมยะ (เปน็ วกิ ารแหง่ เหลก็ ) ปรู ณตทั ธติ ในปรู ณตทั ธติ มปี จั จยั ๕ ตวั คอื ตยิ ถ ฐ ม อ ี ศพั ทท์ ลี่ ง ตยิ ปจั จยั อยา่ งน ้ี ทวฺ นิ นฺ ํ ปรู โณ ทตุ โิ ย (ชน) เปน็ ทเ่ี ตม็ แหง่ ชนทงั้ หลาย ๒ ชอ่ื วา่ ที่ ๒ ตณิ ณฺ ํ ปรู โณ ตตโิ ย (ชน) เปน็ ทเ่ี ตม็ แหง่ ชนทง้ั หลาย ๓ ชอื่ วา่ ที่ ๓

252 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ศพั ทท์ ล่ี ง ถ ปจั จยั อยา่ งน้ ี จตนุ นฺ ํ ปรู โณ จตตฺ โถ (ชน) เปน็ ทเ่ี ตม็ แหง่ ชนทงั้ หลาย ๔ ชอื่ วา่ ที่ ๔ ศพั ทท์ ลี่ ง € ปจั จยั อยา่ งน ้ี ฉนนฺ ํ ปรู โณ ฉฏโฺ € (ชน) เปน็ ทเี่ ตม็ แหง่ ชนทงั้ หลาย ๖ ชอื่ วา่ ท่ี ๖ ศพั ทท์ ลี่ ง ม ปจั จยั อยา่ งน้ี ปญจฺ นนฺ ํ ปรู โณ ปญจฺ โม (ชน) เปน็ ทเ่ี ตม็ แหง่ ชนทงั้ หลาย ๕ ชอื่ วา่ ที่ ๕ สตตฺ นนฺ ํ ปรู โณ สตตฺ โม (ชน) เปน็ ทเี่ ตม็ แหง่ ชนทง้ั หลาย ๗ ชอ่ื วา่ ท่ี ๗ ในอิตถีลิงค์ ตั้งแต่ เอกาทส จน ถึง อฏฺ€ารส ลง อี ปจั จยั อยา่ งน ้ี เอกาทสนนฺ ํ ปรู ณี เอกาทสี (อติ ถฺ )ี (หญงิ ) เปน็ ทเ่ี ตม็ แหง่ หญงิ ทง้ั หลาย ๑๑

วดั พระธรรมกาย 253 ชอื่ วา่ ท่ี ๑๑ ทวฺ าทสนนฺ ํ ปรู ณี ทวฺ าทสี (อติ ถฺ )ี (หญงิ ) เปน็ ทเ่ี ตม็ แหง่ หญงิ ทงั้ หลาย ๑๒ ชอ่ื วา่ ที่ ๑๒ อฑเฺ ฒน ทตุ โิ ย ทวิ ฑโฺ ฒ ทยิ ฑโฺ ฒ ทสี่ อง ดว้ ยทง้ั กงึ่ ชอื่ ทวิ ฑั ฒะ และ ทยิ ฑั ฒะ (หนง่ึ กบั ครง่ึ ) อฑเฺ ฒน ตตโิ ย อฑฒฺ ตโิ ย อฑฒฺ เฒยโฺ ย ที่ ๓ ดว้ ยทง้ั กงึ่ ชอ่ื อฑั ฒตยิ ะและ อฑั ฒเตยยะ (สองกบั ครงึ่ ) อฑเฺ ฒน จตตุ โฺ ถ อฑฒฺ ฑุ โฺ ฒ ท่ี ๔ ดว้ ยทงั้ กงึ่ ชอ่ื วา่ อฑั ฒฑุ ฒะ (สามกบั ครง่ึ )

254 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ สงั ขยาตทั ธติ ในสงั ขยาตทั ธติ ลง ก ปจั จยั อยา่ งน ้ี เทวฺ ปรมิ าณานิ อสสฺ าติ ทวฺ กิ ํ ปรมิ าณทงั้ หลาย ของวตั ถนุ น้ั ๒ เหตนุ นั้ (วตั ถนุ นั้ ) ชอื่ วา่ ปรมิ าณ ๒ ตณี ิ ปรมิ าณานิ อสสฺ าติ ตกิ ํ ปรมิ าณทงั้ หลาย ของวตั ถนุ น้ั ๓ เหตนุ นั้ (วตั ถนุ น้ั ) ชอ่ื วา่ มปี รมิ าณ ๓ วภิ าคตทั ธติ ในวภิ าคตทั ธติ มปี จั จยั ๒ ตวั คอื ธา โส ศพั ทท์ ล่ี ง ธา ปจั จยั อยา่ งนี้ เอเกน วภิ าเคน เอกธา โดยสว่ นเดยี ว ชอื่ เอกธา ทวฺ หี ิ วภิ าเคหิ ทวฺ ธิ า โดยสว่ นทง้ั หลาย ๒ ชอื่ ทวฺ ธิ า

วดั พระธรรมกาย 255 ศพั ทท์ ลี่ ง โส ปจั จยั อยา่ งน้ี ปเทน วภิ าเคน ปทโส โดยความจำแนก โดยบท ชอื่ ปทโส สตุ เฺ ตน วภิ าเคน สตุ ตฺ โส โดยความจำแนก โดยสตู ร ชอ่ื สตุ ตฺ โส (๑๐๔) ภาวตทั ธติ ในภาวตัทธิตมีปัจจัย ๖ ตัว คือ ตฺต ณฺย ตตฺ น ตา ณ กณ ฺ ศพั ทท์ ลี่ ง ตตฺ ปจั จยั อยา่ งน้ ี (ในชอื่ ) จนทฺ สสฺ ภาโว จนทฺ ตตฺ ํ ความเปน็ แหง่ พระจนั ทร์ ชอื่ จนั ทตั ตะ (ในชาต)ิ มนสุ สฺ สสฺ ภาโว มนสุ สฺ ตตฺ ํ ความเปน็ แหง่ มนษุ ย์ ชอ่ื มนสุ สตั ตะ (ในทพั พะ) ทณฑฺ โิ น ภาโว ทณฑฺ ติ ตฺ ํ ความเปน็ แหง่ คนมไี มเ้ ทา้ ชอื่ ทณั ฑติ ตะ

256 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ (ในกริ ยิ า) ปาจกสสฺ ภาโว ปาจกตตฺ ํ ความเปน็ แหง่ คนหงุ ชอ่ื ปาจกตั ตะ (ในคณุ ) นลี สสฺ ภาโว นลี ตตฺ ํ ความเปน็ แหง่ ของเขยี ว ชอ่ื นลี ตั ตะ ศพั ทท์ ี่ ลง ณยฺ ปจั จยั อยา่ งน ้ี ปณฑฺ ติ สสฺ ภาโว ปณฑฺ จิ จฺ ํ ความเปน็ แหง่ บณั ฑติ ชอ่ื ปณั ฑจิ จะ กสุ ลสสฺ ภาโว โกสลลํ ความเปน็ แหง่ คนฉลาด ชอ่ื โกสลั ละ สมณสสฺ ภาโว สามญฺ ํ ความเปน็ แหง่ สมณะ ชอ่ื สามญั ญะ สหุ ทสสฺ ภาโว โสหชชฺ ํ ความเปน็ แหง่ เพอื่ น (คนมใี จด)ี ชอ่ื โสหชั ชะ ปรุ สิ สสฺ ภาโว โปรสิ สฺ ํ ความเปน็ แหง่ บรุ ษุ ชอ่ื โปรสิ สะ

วดั พระธรรมกาย 257 นปิ กสสฺ ภาโว เนปกกฺ ํ ความเปน็ แหง่ คนมปี ญั ญา (รกั ษาไวซ้ งึ่ ตน) ชอ่ื เนปกั กะ อปุ มาย ภาโว โอปมมฺ ํ ความเปน็ แหง่ อปุ มา ชอ่ื โอปมั มะ ผศู้ กึ ษาพงึ สงั เกต ณยฺ ปจั จยั นี้ พฤทธสิ์ ระ ตัวหน้าที่เป็นรัสสะล้วน และต้องลบพวกปัจจัย ทมี่ ี ณ อกั ษร เมอ่ื ลบ ณ แลว้ เหลอื อยแู่ ต่ ย ลบ อ สระทส่ี ดุ ศพั ทข์ า้ งหนา้ เสยี เหมอื นศพั ท์ คอื ปณั ฑติ ะ ลบ อ เสยี คงแต่ ปณั ฑติ แลว้ เอาพยัญชนะที่สุดศัพท์ ซึ่งมีสระอันลบเสียแล้ว นั้น กับ ย ปัจจัย อาเทส ตามสถานท่ีควร อยา่ งน ี้ เอา ตยฺ เปน็ จจฺ เอา ลยฺ เปน็ ลลฺ เอา ณยฺ เปน็ ญฺ เอา ทยฺ เปน็ ชชฺ

258 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ นอกนนั้ เอาเปน็ เหมอื นพยญั ชนะหนา้ ย ทงั้ ๒ ตวั หรอื คงไวอ้ ยา่ งเดมิ ไมอ่ าเทส ในสัททนีติว่า ศัพท์คือ วิริยํ ความเป็นผู้ กล้า (ความเพียร) และ อาลสิยํ ความเป็นผู้ เกยี จครา้ น ลง ณยิ ปจั จยั โสเจยยฺ ํ ความเปน็ ของสะอาด ลง เณยยฺ ปจั จยั ทาสพยฺ ํ ความ เปน็ ทาส ลง พยฺ ปจั จยั ศพั ทท์ ล่ี ง ตตฺ น ปจั จยั อยา่ งน ้ี ปถุ ชุ ชฺ นสสฺ ภาโว ปถุ ชุ ชฺ นตตฺ น ํ ความเปน็ แหง่ ปถุ ชุ น ชอื่ ปถุ ชุ ชนตั ตนะ เวทนาย ภาโว เวทนตตฺ นํ ความเปน็ แหง่ เวทนา ชอื่ เวทนตั ตนะ ศพั ทท์ ลี่ ง ตา ปจั จยั อยา่ งน ี้ มทุ โุ น ภาโว มทุ ตุ า ความเปน็ แหง่ คนออ่ น (คนใจออ่ น) ชอ่ื มทุ ตุ า

วดั พระธรรมกาย 259 นทิ ทฺ ารามสสฺ ภาโว นทิ ทฺ ารามตา ความเปน็ แหง่ คนมคี วามหลบั เปน็ ทมี่ ายนิ ดี ชอ่ื นทิ ทฺ ารามตา สหายสสฺ ภาโว สหายตา ความเปน็ แหง่ สหาย ชอื่ สหายตา ศพั ทท์ ล่ี ง ณ ปจั จยั อยา่ งน้ี วสิ มสสฺ ภาโว เวสม ํ ความเปน็ แหง่ ของเสมอปราศ (ไมเ่ สมอ) ชอื่ เวสมะ สจุ โิ น ภาโว โสจํ ความเปน็ แหง่ ของสะอาด ชอ่ื โสจะ มทุ โุ น ภาโว มททฺ ว ํ ความเปน็ แหง่ คนออ่ น ชอ่ื มทั ทวะ

260 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ศพั ทท์ ล่ี ง กณฺ ปจั จยั คอื รมณยี สสฺ ภาโว รามณยี กํ ความเปน็ แหง่ ของอนั บคุ คลพงึ ยนิ ดี ชอ่ื รามณยี กะ มนญุ ฺ สสฺ ภาโว มานญุ ฺ กํ ความเปน็ แหง่ ของทเ่ี ปน็ ทฟ่ี ใู จ ชอื่ มานญุ ญกะ

วดั พระธรรมกาย 261 (๑๐๕) อพั ยยตทั ธติ อพั ยยตทั ธติ มี ปจั จยั ๒ ตวั คอื ถา ถํ ใช้ ลงแทน ปการ ศพั ท์ แปลวา่ ประการ ดงั น ้ี ถา ปจั จยั ลงหลงั สพั พนามอยา่ งน ้ี เยน ปกาเรน ยถา โดยประการใด เตน ปกาเรน ตถา โดยประการนนั้ สพเฺ พน ปกาเรน สพพฺ ถา โดยประการทงั้ ปวง ถํ ปจั จยั ลงหลงั กึ และ อมิ อยา่ งน ้ี เกน ปกาเรน กถํ โดยประการไร, อยา่ งไร อมิ นิ า ปกาเรน อติ ถฺ ํ โดยประการน,้ี อยา่ งน้ี

262 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ตทั ธติ นอกแบบ มี ๒ คอื ๑.อปุ มาตทั ธติ ลง อยิ ติ ตตฺ ปจั จยั แทน วยิ ศพั ท์ อยา่ งน ี้ ธโุ ม วยิ ทสิ สฺ ตตี ิ ธมุ ายติ ตตฺ ํ (วตถฺ )ุ (วตั ถใุ ด) ยอ่ มปรากฏ ดจุ ควนั เหตนุ น้ั (วตั ถนุ น้ั ) ชอื่ ธมุ ายติ ตั ตะ (ปรากฏดจุ ควนั ) ตมิ ริ ํ วยิ ทสิ สฺ ตตี ิ ตมิ ริ ายติ ตตฺ (ํ วตถฺ )ุ (วตั ถใุ ด) ยอ่ มปรากฏ ดจุ หมอก เหตนุ นั้ (วตั ถนุ น้ั ) ชอื่ ตมิ ริ ายติ ตั ตะ (ปรากฏดจุ หมอก) ๒. นสิ สติ ตทั ธติ ลง ล ปจั จยั แทน นสิ สฺ ติ ศพั ทอ์ ยา่ งน้ ี ทฏุ €ฺ ํ นสิ สฺ ติ ํ ทฏุ €ฺ ลลฺ ํ (กมมฺ )ํ (กรรม) อาศยั แลว้ ซงึ่ วตั ถอุ นั ชวั่ ชอื่ ทฏุ ฐลั ละ เวทํ นสิ สฺ ติ ํ เวทลลฺ ํ (สาสน)ํ (ศาสนา) อาศยั แลว้ ซงึ่ เวท ชอื่ เวทลั ละ

วดั พระธรรมกาย 263 ทฏุ ฐฺ โุ น €านํ ทฏุ ฐฺ ลุ ลฺ ํ (กมมฺ )ํ (กรรม) เปน็ ทตี่ ง้ั แหง่ วตั ถอุ นั ชว่ั ชอื่ ทฏุ ฐลุ ละ เวทสสฺ €านํ เวทลลฺ ํ (สาสน)ํ (ศาสนา) เปน็ ทต่ี ง้ั แหง่ เวท ชอื่ เวทลั ละ บทสรปุ ตทั ธติ ๑. โคตตตัทธิต สมุหตัทธิต ภาวตัทธิต เป็น นามนามไมต่ อ้ งมอี ญั ญบท นอกนน้ั เปน็ คณุ นาม ๒. วิภาคตัทธิต อัพยยตัทธิต เป็นอัพยยศัพท ์ พวกนบิ าต แจกดว้ ยวภิ ตั ตไิ มไ่ ด ้ ๓. บทตัทธิตส่วนใหญ่เป็นนามศัพท์ จึงมีองค ์ ประกอบเหมอื นนามศพั ท์ คอื ลงิ ค์ วจนะ วภิ ตั ติ และการนั ต์

264 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ อกั ขรวธิ ี สมญั ญาภธิ าน (๑) เน้ือความของถ้อยคำท้ังปวง ต้อง หมายรู้กันด้วยอักขระ เมื่ออักขระวิบัติแล้ว ก็เข้าใจเนื้อความยาก เพราะฉะนั้นความเป็น ผฉู้ ลาดในอกั ขระ จงึ มอี ปุ การะมาก คำวา่ อกั ขระนนั้ วา่ ตามทน่ี กั ปราชญท์ า่ น ประสงค์ กเ็ ปน็ ๒ อยา่ ง เปน็ เสยี งอยา่ ง ๑ เปน็ ตวั หนงั สอื อยา่ ง ๑ เพราะฉะนน้ั เสยี งกด็ ี ตวั หนงั สอื กด็ ี ชอื่ อกั ขระ อกั ขระ แปลวา่ ไมร่ รู้ กั สนิ้ อยา่ ง ๑ ไมเ่ ปน็ ของแขง็ อยา่ ง ๑

วดั พระธรรมกาย 265 (๒) อกั ขระทใี่ ชใ้ นภาษาบาลนี นั้ มี ๔๑ ตวั คอื อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ ๘ ตวั นชี้ อ่ื สระ ก ข ค ฆ ง จ ฉ ช ฌ  ฏ € ฑ ฒ ณ ต ถ ท ธ น ป ผ พ ภ ม ย ร ล ว ส ห ฬ ํ (อ)ํ ๓๓ ตวั นี้ ชอื่ พยญั ชนะ สระ (๓) อกั ขระ ๔๑ ตวั น้ี อกั ขระเบอ้ื งตน้ ๘ ตวั ตง้ั แต่ อ จนถงึ โอ ชอื่ วา่ สระ ออกเสยี งไดต้ าม ลำพงั ตนเอง และทำพยญั ชนะใหอ้ อกเสยี งได้ สระ ๘ ตวั น้ี ชอื่ วา่ นสิ สยั เปน็ ทอี่ าศยั ของพยญั ชนะ บรรดาพยญั ชนะตอ้ งอาศยั สระจงึ ออกเสยี งได ้ ในสระ ๘ ตวั นนั้ สระมมี าตราเบา ๓ ตวั คอื อ อิ อุ ชอ่ื วา่ รสั สะ มเี สยี งสน้ั เหมอื นคำวา่ อติ ครุ เปน็ ตน้

266 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ สระอกี ๕ ตวั คอื อา อี อู เอ โอ ชอ่ื วา่ ทฆี ะ มเี สยี งยาว เหมอื นคำวา่ ภาคี วธู เสโข เปน็ ตน้ เอ โอ ๒ ตวั นี้ ทมี่ พี ยญั ชนะสงั โยค (ตวั สะกด) ซอ้ นอยเู่ บอ้ื งหลงั จดั เปน็ รสั สะ เหมอื น คำวา่ เสยโฺ ย โสตถฺ ิ เปน็ ตน้ สระทเ่ี ปน็ ทฆี ะลว้ น และสระทเี่ ปน็ รสั สะ ม ี พยญั ชนะสงั โยค และนคิ คหติ อยเู่ บอื้ งหลงั ชอื่ วา่ ครุ มเี สยี งหนกั เหมอื นคำวา่ ภปู าโล เอสี มนสุ สฺ นิ โฺ ท โกเสยยฺ ํ เปน็ ตน้ สระที่เป็นรัสสะล้วน ไม่มีพยัญชนะสังโยค และนิคคหิตอยู่เบ้ืองหลัง ช่ือ ลหุ มีเสียงเบา เหมอื นคำวา่ ปติ มนุ ิ เปน็ ตน้ สระนน้ั จดั เปน็ ๓ คู่ คอื อ อา เรยี กวา่ อ วณั โณ อิ อี เรยี กวา่ อิ วณั โณ อุ อู เรยี กวา่ อุ วณั โณ

วดั พระธรรมกาย 267 เอ โอ ๒ ตวั น้ี เปน็ สงั ยตุ ตสระ ประกอบ เสยี งสระ ๒ ตวั เปน็ เสยี งเดยี วกนั อ กบั อิ ผสมกนั เปน็ เอ อ กบั อุ ผสมกนั เปน็ โอ เพราะฉะนนั้ สระ ๒ ตวั นี้ จงึ เกดิ ใน ๒ ฐาน พยญั ชนะ (๔) อกั ขระทเี่ หลอื จากสระ ๓๓ ตวั มี ก เปน็ ตน้ มี นคิ คหติ เปน็ ทส่ี ดุ ชอ่ื วา่ พยญั ชนะ คำว่าพยัญชนะน้ัน แปล่วา ทำเนื้อความให้ ปรากฏ อกั ขระเหลา่ นี้ เปน็ นสิ สติ เพราะตอ้ ง อาศยั สระจงึ ออกเสยี งได ้ พยญั ชนะ ๓๓ ตวั นี้ จดั เปน็ ๒ พวก คอื วรรค ๑ อวรรค ๑

268 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ วรรคจดั เปน็ ๕ อยา่ งนี้ ก ข ค ฆ ง ๕ ตวั น้ี เรยี กวา่ ก วรรค จ ฉ ช ฌ  ๕ ตวั นี้ เรยี กวา่ จ วรรค ฏ € ฑ ฒ ณ ๕ ตวั น้ี เรยี กวา่ ฏ วรรค ต ถ ท ธ น ๕ ตวั น้ี เรยี กวา่ ต วรรค ป ผ พ ภ ม ๕ ตวั น้ี เรยี กวา่ ป วรรค พยญั ชนะ ๒๕ ตวั นี้ เปน็ พวกๆ กนั ตาม ฐานกรณท์ เี่ กดิ จงึ ชอื่ วา่ วรรค พยญั ชนะ ๘ ตวั นี้ คอื ย ร ล ว ส ห ฬ อํ เรยี กวา่ อวรรค เพราะไมเ่ ปน็ พวกเปน็ หมกู่ นั ตามฐานกรณท์ เี่ กดิ (๕) พยญั ชนะ คอื อํ เรยี กวา่ นคิ คหติ ตามสาสนโวหาร เรยี กวา่ อนสุ าร ตามคมั ภรี ศ์ พั ทศาสตร ์ นคิ คหติ แปลวา่ กดสระ หรอื กรณ์ คอื อวยั วะทที่ ำเสยี ง

วดั พระธรรมกาย 269 อนสุ าร แปลวา่ ไปตามสระ คอื พยญั ชนะ ตวั นี้ ตอ้ งไปตามหลงั สระ คอื อ อิ อุ เสมอ เหมอื น คำวา่ อหํ เสตํุ อกาสํิ เปน็ ตน้ ฐานกรณข์ องอกั ขระ (๖) ฐาน คอื ทตี่ งั้ ทเ่ี กดิ ของอกั ขระมี ๖ คอื กณโฺ € คอ ตาลุ เพดาน มทุ ธฺ า ศรี ษะกว็ า่ ปมุ่ เหงอื กกว็ า่ ทนโฺ ต ฟนั โอฏโฺ € รมิ ฝปี าก นาสกิ า จมกู อกั ขระบางเหลา่ เกดิ ในฐานเดยี ว บางเหลา่ เกดิ ใน ๒ ฐาน อกั ขระทเี่ กดิ ในฐานเดยี ว อยา่ งน้ี อ อา, ก ข ค ฆ ง, ห ๘ ตวั น ้ี เกดิ ทค่ี อ เรยี กวา่ กณ€ฺ ชา

270 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ อิ อ,ี จ ฉ ช ฌ , ย ๘ ตวั น้ี เกดิ ทเ่ี พดาน เรยี กวา่ ตาลชุ า ฏ € ฑ ฒ ณ, ร ฬ ๗ ตวั นี้ เกดิ ทศ่ี รี ษะกว็ า่ ทปี่ มุ่ เหงอื กกว็ า่ เรยี กวา่ มทุ ธฺ ชา ต ถ ท ธ น, ล ส ๗ ตวั นี้ เกดิ ทฟ่ี นั เรยี กวา่ ทนตฺ ชา อุ อ,ู ป ผ พ ภ ม ๗ ตวั น้ี เกดิ ทรี่ มิ ปาก เรยี กวา่ โอฏ€ฺ ชา นคิ คหติ เกดิ ในจมกู เรยี กวา่ นาสกิ ฏ€ฺ านชา อกั ขระเหลา่ นี้ ยกเสยี แตพ่ ยญั ชนะทส่ี ดุ วรรค ๕ ตวั คอื ง  ณ น ม เกดิ ในฐานเดยี วกนั เอ เกดิ ใน ๒ ฐาน คอื คอและเพดาน เรยี กวา่ กณ€ฺ ตาลโุ ช โอ เกดิ ใน ๒ ฐาน คอื คอและรมิ ฝปี าก เรยี กวา่ กณโฺ €ฏ€ฺ โช

วดั พระธรรมกาย 271 พยญั ชนะทส่ี ดุ วรรค ๕ ตวั เกดิ ในสองฐาน คอื ตามฐานของตนๆ และจมกู เรยี กวา่ สกฏ€ฺ านนาสกิ ฏ€ฺ านชา ว เกดิ ใน ๒ ฐาน คอื ฟนั และรมิ ฝปี าก เรยี กวา่ ทนโฺ ตฏ€ฺ โช ห พยญั ชนะทป่ี ระกอบดว้ ยพยญั ชนะ ๘ ตวั คอื  ณ น ม ย ล ว ฬ เกดิ แตอ่ ก เรยี กวา่ อรุ ชา ถา้ ไมไ่ ดป้ ระกอบเกดิ ในคอ ตามฐานเดมิ ของตน เรยี กวา่ กณ€ฺ ชา (๗) กรณ์ คอื ฐานทท่ี ำอกั ขระ มี ๔ คอื ชวิ หฺ ามชฌฺ ํ ทา่ มกลางลน้ิ ชวิ โฺ หปคคฺ ํ ถดั ปลายลน้ิ เขา้ มา ชวิ หฺ คคฺ ํ ปลายลน้ิ สกฏ€ฺ านํ ฐานของตน ทา่ มกลางลนิ้ เปน็ กรณข์ องอกั ขระทเี่ ปน็ ตาลชุ ะ

272 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ถดั ปลายลนิ้ เขา้ มา เปน็ กรณข์ องอกั ขระ ทเ่ี ปน็ มทุ ธชะ ปลายลน้ิ เปน็ กรณข์ องอกั ขระทเ่ี ปน็ ทนั ตชะ ฐานของตน เปน็ กรณข์ องอกั ขระทเ่ี หลอื จากนี้ เสยี งของอกั ขระ (๘) มาตราทจี่ ะวา่ อกั ขระนน้ั ดงั น ี้ สระสน้ั มาตราเดยี ว สระยาว ๒ มาตรา สระทม่ี พี ยญั ชนะสงั โยคอยเู่ บอื้ งหลงั ๓ มาตรา พยญั ชนะทง้ั ปวงกงึ่ มาตรา (๙) สระ ๘ ตวั นน้ั ยอ่ ลงเปน็ ๒ คอื มเี สยี งสนั้ อยา่ ง ๑ มเี สยี งยาวอยา่ ง ๑ (๑๐) แมถ้ งึ พยญั ชนะกม็ เี สยี งไมต่ า่ งกนั นกั ท่ี

วดั พระธรรมกาย 273 ตา่ งกนั คอื ค ช ฑ ท พ ๕ ตวั น ี้ พยญั ชนะแบง่ เปน็ ๒ ตามทมี่ เี สยี งกอ้ งและไมก่ อ้ ง พยญั ชนะทม่ี เี สยี งกอ้ ง เรยี กวา่ โฆสะ พยญั ชนะทม่ี เี สยี งไมก่ อ้ ง เรยี กวา่ อโฆสะ พยญั ชนะท่ี ๑ ที่ ๒ ในวรรคทงั้ ๕ คอื ก ข, จ ฉ, ฏ €, ต ถ, ป ผ และ ส ๑๑ ตวั น้ี เปน็ อโฆสะ พยญั ชนะที่ ๓ ท่ี ๔ ท่ี ๕ ในวรรคทง้ั ๕ คอื ค ฆ ง, ช ฌ , ฑ ฒ ณ, ท ธ น, พ ภ ม และ ย ร ล ว ห ฬ ๒๑ ตวั น้ี เปน็ โฆสะ นคิ คหติ นกั ปราชญผ์ รู้ ศู้ พั ทศาสตรป์ ระสงคเ์ ปน็ โฆสะ ส่วนนักปราชญ์ฝ่ายศาสนา ประสงค์เป็น โฆสาโฆสวมิ ตุ ติ คอื พน้ จากโฆสะและอโฆสะ (๑๑) พยั ชนะวรรคทเ่ี ปน็ โฆสะและอโฆสะ ก็

274 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ แบง่ เปน็ ๒ ตามเสยี งหยอ่ นและหนกั พยญั ชนะทถ่ี กู ฐานของตนหยอ่ นๆ ชอ่ื สถิ ลิ พยัญชนะที่ถูกฐานของตนหนักบันลือ เสยี งดงั ชอ่ื ธนติ พยญั ชนะท่ี ๑ ที่ ๓ ในวรรคทง้ั ๕ (คอื ก ค จ ช ฏ ฑ ต ท ป พ) เปน็ สถิ ลิ พยญั ชนะที่ ๒ ท่ี ๔ ในวรรคทงั้ ๕ (คอื ข ฆ ฉ ฌ € ฒ ถ ธ ผ ภ) เปน็ ธนติ ในคัมภีร์กัจจายนเภท แสดงไว้ว่า พยญั ชนะทสี่ ดุ วรรค ๕ ตวั เปน็ สถิ ลิ แตใ่ น คมั ภรี ท์ ง้ั หลายอน่ื ทา่ นมไิ ดก้ ลา่ ว (๑๒) พยญั ชนะทเี่ ปน็ สถิ ลิ อโฆสะ (ก จ ฏ ต ป) มเี สยี งเบากวา่ ทกุ พยญั ชนะ

วดั พระธรรมกาย 275 ธนติ โฆสะ (ข ฉ € ถ ผ) มเี สยี งหนกั กวา่ สถิ ลิ อโฆสะ สถิ ลิ โฆสะ (ค ช  ฑ ท พ) มเี สยี งดงั กวา่ ธนติ อโฆสะ ธนติ โฆสะ (ฆ ฌ ฒ ธ ภ) มเี สยี งกอ้ งกวา่ สถิ ลิ โฆสะ เปน็ ชน้ั ๆ ดงั น ้ี พยญั ชนะสงั โยค (๑๓) ลักษณะที่จะประกอบพยัญชนะซ้อนกัน ไดด้ งั นี้ ในพยญั ชนะวรรคทงั้ หลาย พยญั ชนะที่ ๑ ซอ้ นหนา้ พยญั ชนะที่ ๑ และ ที่ ๒ ในวรรคของตนได้ (สกโฺ ก อกขฺ ร)ํ พยญั ชนะที่ ๓ ซอ้ นหนา้ พยญั ชนะท่ี ๓ และ ที่ ๔ ในวรรคของตนได้ (อคคฺ ิ สทธฺ า) พยญั ชนะสดุ วรรค ๕ ตวั ซอ้ นหนา้ พยญั ชนะในวรรคของตนไดท้ งั้ ๕ ตวั ยกเสยี แตต่ วั ง ซง่ึ เปน็ ตวั สะกดอยา่ งเดยี ว