สูตรสำเร็จ บาลีไวยากรณ์

276 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ มิได้มีสำเนียงในภาษาบาลี ซ้อนหน้า ตวั เองไมไ่ ด้ ในพยญั ชนะอวรรคทง้ั หลาย ย ล ส ซอ้ นหนา้ ตวั เองได้ (๑๔) พยญั ชนะ ๔ ตวั คอื ย ร ล ว ถา้ อยู่ ห ลั ง พ ยั ญ ช น ะ ตั ว อื่ น อ อ ก เ สี ย ง ผ ส ม กั บ พยญั ชนะตวั หนา้ ตวั ส มสี ำเนยี งเปน็ อสุ มุ ะ แมถ้ งึ เปน็ ตวั สะกดของสระตวั หนา้ แลว้ กย็ งั มเี สยี งปรากฏ หนอ่ ยหนง่ึ ตวั ห นนั้ ถา้ อยหู่ นา้ พยญั ชนะตวั อนื่ กท็ ำ ให้สระที่อยู่ข้างหน้าตนออกเสียงมีลมมากขึ้น เหมอื นคำวา่ พรฺ หมฺ ถา้ พยญั ชนะ ๘ ตวั  ณ น ม, ย ล ว ฬ นำหนา้ มสี ำเนยี งผสมกบั พยญั ชนะนน้ั

วดั พระธรรมกาย 277 อฑั ฒสระ (๑๕) พยญั ชนะวรรคทงั้ ปวงเปน็ มคู ะพยญั ชนะไม่ มมี าตราเลย เพราะจะรวมเขา้ กบั พยญั ชนะวรรค ตวั ใดตวั หนงึ่ ลงในสระเดยี วกนั ออกเสยี งผสมกนั ไมไ่ ด้ เปน็ ไดอ้ ยแู่ ตต่ วั สะกดอยา่ งเดยี ว สว่ นพยญั ชนะคอื ย ร ล ว ส ห ฬ ๗ ตัวนี้ เป็น อัฑฒสระ มีเสียงกึ่งสระ คือกึ่ง มาตรา เพราะพยญั ชนะเหลา่ นี้ บางตวั กร็ วมลง ในสระเดยี วกนั ดว้ ยพยญั ชนะอน่ื ออกเสยี งพรอ้ ม กันได้ บางตัวแม้เป็นตัวสะกด ก็คงออกเสียง หนอ่ ยหนง่ึ พอใหร้ ไู้ ดว้ า่ ตวั นน้ั เปน็ ตวั สะกด ลำดบั อกั ขระ (๑๖) ในคัมภีร์มุขมัคคสารทีปนี ท่านแสดง ลำดบั อกั ขระไวด้ งั นี้ อกั ขระ ๔๑ ตวั แมต้ า่ งกนั โดยฐานทเ่ี กดิ เปน็ ตน้ กเ็ ปน็ ๒ อยา่ ง คอื เปน็ นสิ สยั อยา่ ง ๑

278 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ เปน็ นสิ สติ อยา่ ง ๑ สระ ทเ่ี ปน็ ทอี่ าศยั ของพยญั ชนะ ชอ่ื นสิ สยั พยญั ชนะ อนั อาศยั สระ ชอื่ นสิ สติ (๑๗) สว่ นพยญั ชนะกเ็ ปน็ ๒ อยา่ ง เปน็ วรรค ๑ เปน็ อวรรค ๑ ท่านเรยี งพยัญชนะวรรคไวก้ อ่ น พยัญชนะ ทมี่ ใิ ชว่ รรคไวห้ ลงั เพราะพยญั ชนะวรรคมากกวา่ พยัญชนะที่ไม่ใช่วรรค ให้รู้จักลำดับของ พยญั ชนะวรรคทงั้ ๕ ตามลำดบั ฐาน แมอ้ กั ขระกแ็ บง่ เปน็ ๒ อยา่ ง คอื โฆสะ ๑ อโฆสะ ๑ ควรจะเรียงโฆสะไว้ก่อน เพราะมากกว่า แตพ่ ยญั ชนะทเ่ี ปน็ อโฆสะมเี สยี งเบากวา่ ทา่ น จงึ ไดเ้ รยี งอโฆสะไวก้ อ่ น โฆสะไวภ้ ายหลงั

วดั พระธรรมกาย 279 ลำดบั การเรยี งอกั ขระ มดี งั น ี้ ๑. เรยี งสระไวก้ อ่ น ๒. ในสระเหลา่ นน้ั กเ็ รยี งสระทมี่ ฐี านเดยี วไวก้ อ่ น ๓. เรยี งพยญั ชนะวรรคไวก้ อ่ น ๔. เรยี งพยญั ชนะอวรรคไวห้ ลงั ๕. ในพยัญชนะวรรคนั้น ต้องเรียงพยัญชนะ ทมี่ เี สยี งเบาไวก้ อ่ น ๖. แมพ้ ยญั ชนะอวรรค กต็ อ้ งเรยี งโฆสะไวก้ อ่ น เพราะโฆสะมมี ากกวา่ อโฆสะ ๗. นิคคหิต ท่านเรียงไว้ในที่สุดของพยัญชนะ ทงั้ ปวง เพราะไมม่ เี สยี ง ไมม่ พี วก และพน้ จากโฆสะและอโฆสะ

280 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ สนธิ (๑๘) สนธิ คอื การตอ่ ศพั ทแ์ ละอกั ขระใหเ้ นอ่ื ง กนั ดว้ ยอกั ขระ เพอ่ื จะยน่ อกั ขระใหน้ อ้ ยลง เปน็ อปุ การะในการแตง่ ฉนั ท ์ ทำคำพดู ใหส้ ละสลวย การตอ่ มี ๒ อยา่ ง คอื ตอ่ ศพั ทท์ มี่ วี ภิ ตั ตใิ หเ้ นอื่ งดว้ ยศพั ทท์ มี่ วี ภิ ตั ติ เชน่ จตตฺ าโร-อเิ ม เปน็ จตตฺ าโรเม เปน็ ตน้ ต่อบทสมาส ย่นอักขระให้น้อยลง เช่น กต-อปุ กาโร ตอ่ เปน็ กโตปกาโร

วดั พระธรรมกาย 281 การตอ่ อกั ขระจดั เปน็ ๓ การตอ่ อกั ขระดว้ ยอกั ขระนน้ั จดั เปน็ ๓ ตาม ความที่เป็นประธานก่อนคือ สระสนธิ (ต่อ สระ) ๑ พยัญชนะสนธิ (ต่อพยัญชนะ) ๑ นคิ คหติ สนธิ (ตอ่ นคิ คหติ ) ๑ สนธกิ ริ โิ ยปกรณ ์ วิธีเป็นอุปการะแก่การทำสนธิ ช่ือว่า สนธกิ ริ โิ ยปกรณ์ มี ๘ อยา่ ง คอื โลโป ลบ อาเทโส แปลง อาคโม ลงอกั ษรตวั ใหม่ วกิ าโร ทำใหผ้ ดิ จากของเดมิ ปกต ิ ปรกต ิ ทโี ฆ ทำใหย้ าว รสสฺ ํ ทใหส้ นั้ สญโฺ โค ซอ้ นตวั อกั ษร

282 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ สระสนธ ิ (๑๙) ในสระสนธิ ไดส้ นธกิ ริ โิ ยปกรณเ์ บอ้ื งตน้ ครบทงั้ ๘ ขาดแต่ สญโฺ โค อยา่ งเดยี ว โลปะสระสนธิ โลโปทต่ี น้ มี ๒ คอื ลบสระหนา้ ๑ ลบสระหลงั ๑ สระทส่ี ดุ ของศพั ทห์ นา้ เรยี ก สระหนา้ สระหนา้ ของศพั ทห์ ลงั เรยี ก สระเบอื้ งปลาย หรอื สระหลงั ลบสระหนา้ อยา่ งน ้ี สระหน้าเป็นรัสสะ สระหลังเป็นทีฆะ หรือสระ หลงั อยหู่ นา้ พยญั ชนะสงั โยค ลบสระหนา้ อ.ุ วา่ ยสสฺ -อนิ ทฺ รฺ ยิ านิ เปน็ ยสสฺ นิ ทฺ รฺ ยิ าน ิ โนห-ิ เอตํ เปน็ โนเหต ํ สเมต-ุ อายสมฺ า เปน็ สเมตายสมฺ า

วดั พระธรรมกาย 283 สระทั้งสองเป็นรัสสะ มีรูปเสมอกัน ลบสระ หนา้ แลว้ ทฆี ะสระหลงั อ.ุ วา่ ตตรฺ -อยํ เปน็ ตตรฺ าย ํ คร-ุ อปุ กาโร เปน็ ครปู กาโร สระทั้งสองเป็นรัสสะ มีรูปไม่เสมอกัน ลบ สระหนา้ อยา่ ทฆี ะสระหลงั อ.ุ วา่ จตหู -ิ อปาเยหิ เปน็ จตหู ปาเยห ิ ยสสฺ -อมิ านิ เปน็ ยสสฺ มิ าน ิ สระหนา้ เปน็ ทฆี ะ สระหลงั เปน็ รสั สะ ลบสระ หนา้ ทฆี ะสระหลงั อ.ุ วา่ สทธฺ า-อธิ เปน็ สทธฺ ธี ลบสระหลงั อยา่ งน ้ี สระทงั้ สองมรี ปู ไมเ่ สมอกนั ลบสระหลงั อ.ุ วา่ จตตฺ าโร-อเิ ม เปน็ จตตฺ าโรเม กนิ นฺ -ุ อมิ า เปน็ กนิ นฺ มุ า

284 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ถา้ มนี คิ คหติ อยหู่ นา้ ลบสระหลงั อ.ุ วา่ อภนิ นทฺ -ํุ อติ ิ เปน็ อภนิ นทฺ นุ ตฺ ิ อาเทสสระสนธิ (๒๐) อาเทโสมี ๒ คอื แปลงสระหนา้ ๑ แปลงสระหลงั ๑ แปลงสระหนา้ อยา่ งน ี้ ถา้ อิ เอ และ อุ โอ อยหู่ นา้ มสี ระอยหู่ ลงั แปลง อิ ตวั หนา้ เปน็ ย ถา้ พยญั ชนะซอ้ นอยู่ ๓ ตวั ลบพยญั ชนะทม่ี รี ปู เสมอกนั เสยี ตวั หนง่ึ อ.ุ วา่ ปฏสิ ณ€ฺ ารวตุ ตฺ -ิ อสสฺ เปน็ ปฏสิ ณ€ฺ ารวตุ ยฺ สสฺ อคคฺ -ิ อาคารํ เปน็ อคยฺ าคารํ เอา เอ เปน็ ย อ.ุ วา่ เต-อสสฺ เปน็ ตยฺ สสฺ เม-อยํ เปน็ มยฺ ายํ เต-อหํ เปน็ ตยฺ าหํ

วดั พระธรรมกาย 285 เอา อุ , โอ เปน็ ว อ.ุ วา่ อถโข-อสสฺ เปน็ อถขวฺ สสฺ พห-ุ อาพาโธ เปน็ พหวฺ าพาโธ จกขฺ -ุ อาปาถํ เปน็ จกขฺ วฺ าปาถ ํ แปลงสระเบอ้ื งหลงั อยา่ งน ้ี ถ้ามีสระอยู่ข้างหน้า แปลง เอ ตัวหน้าแห่ง เอว ศพั ทเ์ ปน็ ริ แลว้ รสั สะสระหนา้ ใหส้ น้ั อ.ุ วา่ ยถา-อวิ เปน็ ยถรวิ ตถา-เอว เปน็ ตถรวิ อาคมสระสนธ ิ (๒๑) อาคโม ลงอกั ษรตวั ใหมน่ น้ั อยา่ งน ้ี ถา้ สระ โอ อยหู่ นา้ พยญั ชนะอยหู่ ลงั ลบ โอ แลว้ ลง อ อาคมไดบ้ า้ ง อ.ุ วา่ โส-สลี วา เปน็ สสลี วา โส-ปญฺ วา เปน็ สปญฺ วา

286 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ เอโส-ธมโฺ ม เปน็ เอสธมโฺ ม พยญั ชนะอยเู่ บอื้ งปลาย ลบ อ ทสี่ ดุ แหง่ สระ เบอ้ื งหนา้ เสยี แลว้ ลง โอ อาคมไดบ้ า้ ง อ.ุ วา่ ปร-สหสสฺ ํ เปน็ ปโรสหสสฺ ํ สรท-สตํ เปน็ สรโทสต ํ วกิ ารสระสนธิ (๒๒) วกิ าโร มี ๒ คอื วกิ ารในเบอ้ื งตน้ ๑ วกิ ารในเบอื้ งปลาย ๑ วกิ ารในเบอ้ื งตน้ นนั้ อยา่ งน ้ี เมอ่ื ลบสระเบอื้ งปลายแลว้ เอาสระเบอื้ งหนา้ คอื อิ เปน็ เอ เอา อุ เปน็ โอ อ.ุ วา่ มนุ -ิ อาลโย เปน็ มเุ นลโย ส-ุ อตถฺ ี เปน็ โสตถฺ ี

วดั พระธรรมกาย 287 วกิ ารในเบอ้ื งปลาย อยา่ งนี้ ลบสระหนา้ วกิ ารสระหลงั อ.ุ วา่ มาลตุ -อริ ติ ํ เปน็ มาลเุ ตรติ ํ พนธฺ สุ สฺ -อวิ เปน็ พนธฺ สุ เฺ สว น-อเุ ปติ เปน็ โนเปต ิ อทุ ก-ํ อมุ กิ ชาตํ เปน็ อทุ โกมกิ ชาต ํ ปกตสิ ระสนธ ิ (๒๓) ตอ่ ตามปกติ อยา่ งนี้ โก-อมิ ํ เปน็ โกอมิ ํ ทฆี ะสระสนธิ (๒๔) ทฆี ํ มี ๒ คอื ทฆี ะสระหนา้ ๑ ทฆี ะสระหลงั ๑

288 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ทฆี ะสระหนา้ อยา่ งน ้ี เมอื่ ลบสระหลงั แลว้ ใหท้ ฆี ะสระหนา้ อ.ุ วา่ กสึ -ุ อธิ เปน็ กสึ ธู สาธ-ุ อติ ิ เปน็ สาธตู ิ ถา้ พยญั ชนะอยขู่ า้ งหลงั ใหท้ ฆี ะสระหนา้ อ.ุ วา่ มนุ -ิ จเร เปน็ มนุ จี เร ทฆี ะสระเบอื้ งปลาย อยา่ งน ี้ ลบสระหนา้ แลว้ ใหท้ ฆี ะสระหลงั อ.ุ วา่ สทธฺ า-อธิ เปน็ สทธฺ ธี จ-อภุ ยํ เปน็ จภู ย ํ รสั สะสระสนธ ิ (๒๕) รสฺสํ น้ันอย่างน้ี ถ้าพยัญชนะก็ดี เอ แหง่ เอว ศพั ทก์ ด็ ี อยเู่ บอื้ งหลงั รสั สะสระ ขา้ งหนา้ ใหม้ เี สยี งสน้ั ไดบ้ า้ ง อ.ุ วา่ โภวาท-ี นาม เปน็ โภวาทนิ าม ยถา-เอว เปน็ ยถรวิ

วดั พระธรรมกาย 289 พยญั ชนะสนธ ิ (๒๖) ในพยญั ชนะสนธิ ไดส้ นธกิ ริ โิ ยปกรณ์ ๕ อยา่ ง คอื โลโป ๑ อาเทโส ๑ อาคโม ๑ ปกติ ๑ สญโฺ โค ๑ โลปะพยญั ชนะสนธ ิ ในโลปะทตี่ น้ นน้ั อยา่ งนี้ เมื่อลบสระเบ้ืองปลายท่ีมีนิคคหิตอยู่หน้าแล้ว ถ้าพยัญชนะซ้อนเรียงกัน ๒ ตัว ลบเสียตัว หนงึ่ อ.ุ วา่ เอว-ํ อสสฺ เปน็ เอวสํ ปปุ ผฺ -ํ อสสฺ า เปน็ ปปุ ผฺ สํ า อาเทสพยญั ชนะสนธ ิ (๒๗) อาเทสพยญั ชนะนนั้ อยา่ งนี้ ถา้ สระอยหู่ ลงั แปลง ติ ทที่ ำเปน็ ตยฺ ใหเ้ ปน็ จจฺ อ.ุ วา่

290 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ อติ -ิ เอวํ เปน็ อจิ เฺ จว ํ ปต-ิ อตุ ตฺ รติ วฺ า เปน็ ปจจฺ ตุ ตฺ รติ วฺ า มี เอก อยหู่ นา้ ใหแ้ ปลง ธ เปน็ ท อ.ุ วา่ เอก-ํ อธิ -อหํ เปน็ เอกมทิ าหํ การแปลงทไี่ มน่ ยิ มสระหรอื พยญั ชนะเบอื้ งปลาย อ.ุ วา่ ธ เปน็ ห สาธ-ุ ทสสฺ นํ เปน็ สาหทุ สสฺ น ํ ท เปน็ ต สคุ โท เปน็ สคุ โต ต เปน็ ฏ ทกุ กฺ ตํ เปน็ ทกุ กฺ ฏํ ต เปน็ ธ คนตฺ พโฺ พ เปน็ คนธฺ พโฺ พ ต เปน็ ตรฺ อตตฺ โช เปน็ อตรฺ โช ค เปน็ ก กลุ ปุ โค เปน็ กลุ ปุ โก ร เปน็ ล มหาสาโร เปน็ มหาสาโล ย เปน็ ช ควฺ โย เปน็ ควฺ โช ว เปน็ พ กวุ โต เปน็ กพุ พฺ โต ย เปน็ ก สยํ เปน็ สก ํ ช เปน็ ย นชิ ํ เปน็ นยิ ํ

วดั พระธรรมกาย 291 ต เปน็ ก นยิ โต เปน้ นยิ โก ต เปน็ จ ภโต เปน็ ภจโฺ จ ป เปน็ ผ นปิ ปฺ ตตฺ ิ เปน็ นปิ ผฺ ตตฺ ิ แปลง อภิ เปน็ อพภฺ อ.ุ วา่ อภ-ิ อคุ คฺ จฉฺ ติ เปน็ อพภฺ คุ คฺ จฉฺ ติ แปลง อธิ เปน็ อชฌฺ อ.ุ วา่ อธ-ิ โอกาโส เปน็ อชโฺ ฌกาโส อธ-ิ อคมา เปน็ อชฌฺ คมา แปลง อว เปน็ โอ อ.ุ วา่ อว-นทธฺ า เปน็ โอนทธฺ า อาคมพยญั ชนะสนธ ิ (๒๘) พยญั ชนะอาคม ๘ ตวั คอื ย ว ม ท น ต ร ฬ ถา้ สระอยหู่ ลงั ลงพยญั ชนะ อาคมไดบ้ า้ ง อยา่ งน้ ี

292 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ย อาคม เชน่ ยถา-อทิ ํ เปน็ ยถายทิ ํ ว อาคม เชน่ อ-ุ ทกิ ขฺ ติ เปน็ วทุ กิ ขฺ ติ ม อาคม เชน่ คร-ุ เอสสฺ ติ เปน็ ครเุ มสสฺ ติ ท อาคม เชน่ อตตฺ -อตโฺ ถ เปน็ อตตฺ ทตโฺ ถ น อาคม เชน่ อโิ ต-อายติ เปน็ อโิ ตนายติ ต อาคม เชน่ ตสมฺ า-อหิ เปน็ ตสมฺ าตหิ ร อาคม เชน่ สพภฺ -ิ เอว เปน็ สพฺ ภเิ รว ฬ อาคม เชน่ ฉ-อายตนํ เปน็ ฉฬายตนํ ในสทั ทนตี วิ า่ ลง ห อาคมไดบ้ า้ ง อ.ุ วา่ ส-ุ อชุ ุ เปน็ สหุ ชุ ุ ส-ุ อฏุ €ฺ ติ ํ เปน็ สหุ ฏุ €ฺ ติ ํ ปกตพิ ยญั ชนะสนธ ิ (๒๙) ตอ่ แบบปกติ อยา่ งนี้ สาธ-ุ ทสสฺ น ํ เปน็ สาธทุ สสฺ น ํ

วดั พระธรรมกาย 293 สญั โญคพยญั ชนะสนธ ิ (๓๐) สญโฺ โค มี ๒ คอื ซอ้ นพยญั ชนะทม่ี รี ปู เหมอื นกนั อยา่ ง ๑ ซอ้ นพยญั ชนะทม่ี รี ปู ไมเ่ หมอื นกนั อยา่ ง ๑ ซอ้ นพยญั ชนะทม่ี รี ปู เหมอื นกนั อ.ุ วา่ อธิ -ปโมทต ิ เปน็ อธิ ปปฺ โมทต ิ จาต-ุ ทส ี เปน็ จาตทุ ทฺ ส ี ซอ้ นพยญั ชนะทมี่ รี ปู ไมเ่ หมอื นกนั อยา่ งน้ี เอาอกั ขระที่ ๑ ซอ้ นหนา้ อกั ขระที่ ๒ เอาอกั ขระท่ี ๓ ซอ้ นหนา้ อกั ขระที่ ๔ อ.ุ วา่ จตตฺ าร-ิ €านานิ เปน็ จตตฺ ารฏิ €ฺ านาน ิ เอโสวจ-ฌานผโล เปน็ เอโสวจชฌฺ านผโล

294 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ นคิ คหติ สนธ ิ (๓๑) ในนคิ คหติ สนธิ ไดส้ นธกิ ริ โิ ยปกรณ์ ๔ อยา่ ง คอื โลโป ๑ อาเทโส ๑ อาคโม ๑ ปกติ ๑ โลปะนคิ คหติ สนธ ิ ในโลปะทต่ี น้ นนั้ อยา่ งน้ ี เมอื่ มสี ระหรอื พยญั ชนะอยเู่ บอื้ งหลงั ลบ นคิ คหติ ซงึ่ อยเู่ บอื้ งหนา้ ไดบ้ า้ ง อ.ุ วา่ ตาส-ํ อห ํ เปน็ ตาสาห ํ วทิ นู -ํ อคคฺ ํ เปน็ วทิ นู คคฺ ํ อรยิ สจจฺ าน-ํ ทสสฺ น ํ เปน็ อรยิ สจจฺ านทสสฺ น ํ พทุ ธฺ าน-ํ สาสน ํ เปน็ พทุ ธฺ านสาสน ํ อาเทสนคิ คหติ สนธ ิ (๓๒) อาเทสนคิ คหติ นน้ั อยา่ งน ี้ เมื่อมีพยัญชนะอยู่หลัง นิคคหิตอยู่หน้า แปลงนคิ คหติ เปน็ พยญั ชนะทส่ี ดุ วรรคไดท้ งั้ ๕ ตวั

วดั พระธรรมกาย 295 ตามสมควรแกพ่ ยญั ชนะวรรคทอ่ี ยเู่ บอื้ งหลงั อ.ุ วา่ เปน็ ง อ.ุ วา่ เอว-ํ โข เปน็ เอวงโฺ ข เปน็  อ.ุ วา่ ธมมฺ -ํ จเร เปน็ ธมมฺ ญจฺ เร เปน็ ณ อ.ุ วา่ ส-ํ €ติ ิ เปน็ สณ€ฺ ติ ิ เปน็ น อ.ุ วา่ ต-ํ นพิ พฺ ตุ ํ เปน็ ตนนฺ พิ พฺ ตุ ํ เปน็ ม อ.ุ วา่ จริ -ํ ปวาส ิํ เปน็ จริ มปฺ วาสํิ ถา้ เอ และ ห อยเู่ บอ้ื งหลงั แปลงนคิ คหติ เปน็  อ.ุ วา่ ปจจฺ ตตฺ -ํ เอว เปน็ ปจจฺ ตตฺ ญเฺ ว ต-ํ เอว เปน็ ตญเฺ ว เอว-ํ ห ิ เปน็ เอวญหฺ ิ ต-ํ ห ิ เปน็ ตญหฺ ิ ถา้ ย อยเู่ บอื้ งหลงั แปลงนคิ คหติ กบั ย เปน็ ญฺ อ.ุ วา่ ส-ํ โยโค เปน็ สญโฺ โค

296 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ในสทั ทนตี วิ า่ ถา้ ล อยเู่ บอื้ งหลงั แปลงนคิ คหติ เปน็ ล อยา่ งนี้ ป-ํ ลงิ คฺ ํ เปน็ ปลุ ลฺ งิ คฺ ํ ส-ํ ลกขฺ ณา เปน็ สลลฺ กขฺ ณา ถ้าสระอยู่เบ้ืองหลัง แปลงนิคคหิตเป็น ม และ ท อ.ุ วา่ ต-ํ อห ํ เปน็ ตมห ํ เอต-ํ อโวจ เปน็ เอตทโวจ อาคมนคิ คหติ สนธ ิ (๓๓) อาคมนคิ คหติ นน้ั อยา่ งนี ้ เม่ือสระก็ดี พยัญชนะก็ดี อยู่เบ้ืองหลัง ลง นคิ คหติ ไดบ้ า้ ง อ.ุ วา่ จกขฺ -ุ อทุ ปาท ิ เปน็ จกขฺ อํ ทุ ปาทิ อว-สโิ ร เปน็ อวสํ โิ ร

วดั พระธรรมกาย 297 ปกตนิ คิ คหติ สนธ ิ (๓๔)ตอ่ แบบปกติ อยา่ งนี้ ธมมฺ -ํ จเร เปน็ ธมมฺ จํ เร

298 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ หลกั สมั พนั ธ์ บทคณุ ๑. แปลวา่ ผ,ู้ ม,ี อนั เรยี กวา่ วเิ สสน ๒. แปลวา่ เปน็ หนา้ ธาตุ วา่ ม,ี วา่ เปน็ หรอื ชนฺ ธาตุ เรยี กวา่ วกิ ตกิ ตตฺ า ๓. แปลวา่ ใหเ้ ปน็ หนา้ กรฺ ธาตุ หรอื กมั มวาจก เรยี กวา่ วกิ ตกิ มมฺ

วดั พระธรรมกาย 299 ปฐมาวภิ ตั ตใิ ชใ้ นอรรถ ๖ อยา่ ง ๑. เปน็ ประธานในประโยคทไี่ มม่ กี ริ ยิ าคมุ พากย ์ เรยี กวา่ ลงิ คฺ ตถฺ ๒. เปน็ ประธานในประโยคกตั ตวุ าจก เรยี กวา่ สยกตตฺ า ๓. เปน็ ประธานในประโยคเหตกุ ตั ตวุ าจก เรยี กวา่ เหตกุ ตตฺ า ๔. เป็นประธานในประโยคกัมมวาจกหรือเหต ุ กมั มวาจก เรยี กวา่ วตุ ตฺ กมมฺ ๕. เปน็ ประธานในประโยคกริ ยิ าปธานนยั (ตวฺ า ปจั จยั คมุ พากย)์ เรยี กวา่ ปกตกิ ตตฺ า ๖. เปน็ ประธานในประโยคเปรยี บเทยี บควบดว้ ย วยิ หรอื อวิ ศพั ท์ เรยี กวา่ อปุ มาลงิ คฺ ตถฺ

300 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ทตุ ยิ าวภิ ตั ตใิ ชใ้ นอรรถ ๖ อยา่ ง (เขา้ กบั กริ ยิ าอยา่ งเดยี ว) ๑. แปลวา่ ซง่ึ เปน็ ทใ่ี หค้ อื กรรม เรยี กวา่ อวตุ ตฺ กมมฺ ๒. แปลวา่ สู่ เปน็ ทไี่ ปถงึ เรยี กวา่ สมปฺ าปณุ ยิ กมมฺ ๓. แปลวา่ ยงั เปน็ ทใี่ ชใ้ หท้ ำ คอื ผถู้ กู ใช้ เรยี กวา่ การติ กมมฺ ๔. แปลวา่ สนิ้ , ตลอด เปน็ ทลี่ ลุ ว่ ง เรยี กวา่ อจจฺ นตฺ สโํ ยค ๕. แปลวา่ กะ, เฉพาะ เปน็ ทรี่ บั รู้ เรยี กวา่ อกถติ กมมฺ ๖. แปลไมอ่ อกสำเนยี งอายตนบิ าต เปน็ วเิ สสนของกริ ยิ า เรยี กวา่ กริ ยิ าวเิ สสน

วดั พระธรรมกาย 301 ตตยิ าวภิ ตั ตใิ ชใ้ นอรรถ ๖ อยา่ ง (เขา้ กบั นามบา้ ง กริ ยิ าบา้ ง อพั พยศพั ทบ์ า้ ง) ๑. แปลวา่ ดว้ ย เปน็ วตั ถเุ ครอ่ื งทำ เรยี กวา่ กรณ ๒. แปลวา่ โดย, ตาม, ขา้ ง เปน็ ทางเครอ่ื ง แปลก เรยี กวา่ ตตยิ าวเิ สสน ๓. แปลวา่ อนั เปน็ ทใ่ี ชใ้ หผ้ อู้ นื่ ทำ คอื ผใู้ ช้ เรยี กวา่ อนภหิ ติ กตตฺ า ๔. แปลวา่ เพราะ เปน็ เหตุ เรยี กวา่ เหต ุ ๕. แปลวา่ ม,ี ดว้ ยทงั้ เปน็ อาการ เรยี กวา่ อติ ถฺ มภฺ ตู ๖. แปลวา่ กบั , ดว้ ย เขา้ กบั สห หรอื สทธฺ ึ ศัพท์ เป็นเคร่ืองประกอบ เรียกว่า สหตถฺ ตตยิ า จตตุ ถวี ภิ ตั ตเิ ขา้ กบั กริ ยิ าอยา่ งเดยี ว ๑. แปลวา่ แก่ เปน็ ทมี่ อบให ้ ๒. แปลวา่ เพอื่ เปน็ ทสี่ ง่ ไป สเมรปฺยี ทกาวนา่ ๓. แปลวา่ ตอ่ เปน็ ทป่ี ระทษุ รา้ ย

302 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ปญั จมวี ภิ ตั ตเิ ขา้ กบั กริ ยิ า ๑. แปลวา่ แต,่ จาก เปน็ แดนออกไป เร ยี กวา่ ๒. แปลวา่ กวา่ เปน็ แดนเปรยี บเทยี บ อปาทาน ๓. แปลวา่ เหต,ุ เพราะ เปน็ เหตุ เรยี กวา่ เหต ุ ฉฏั ฐวี ภิ ตั ตใิ ชใ้ นอรรถ ๖ อยา่ ง เขา้ กบั นามและกริ ยิ านาม ๑. แปลวา่ แหง่ , ของ เรยี กวา่ สามสี มพฺ นธฺ ๒. แปลวา่ แหง่ เขา้ กบั ภาวศพั ท์ และความม,ี ความเปน็ เรยี กวา่ ภาวาทสิ มพฺ นธฺ ๓. แปลวา่ แหง่ เนอื่ งในหมู่ เรยี กวา่ สมหุ สมพฺ นธฺ ๔. แปลวา่ แหง่ ...หนา เปน็ ทรี่ วมกนั อยู่ เรยี กวา่ นทิ ธฺ ารณ (มี นทิ ธฺ ารณยี รบั ) ๕. แปลวา่ เมอ่ื ในประโยคอนาทร เรยี กวา่ อนาทร (มี อนาทรกริ ยิ า รบั ) ๖. แปลวา่ ซง่ึ เปน็ กรรมในบททเ่ี ปน็ นามกติ ก์ เรยี กวา่ ฉฏ€ฺ กี มมฺ

วดั พระธรรมกาย 303 สตั ตมวี ภิ ตั ตใิ ชใ้ นอรรถ ๑๒ อยา่ ง เขา้ กบั นามและกริ ยิ า ๑. แปลวา่ ใน เปน็ ทก่ี ำบงั หรอื เปน็ ทปี่ กปดิ เรยี กวา่ ปฏจิ ฉฺ นนฺ าธาร ๒. แปลวา่ ใน เปน็ ทซ่ี มึ ซาบ หรอื รวมกนั อยู่ เรยี กวา่ พยฺ าปกิ าธาร ๓. แปลวา่ ใน เปน็ ทอี่ าศยั อยู่ วสิ ยาธาร ๔. แปลวา่ ใน เขา้ กบั กริ ยิ า ไมล่ งอรรถไหน (มาตรฐาน) เรยี กวา่ อาธาร ๕. แปลวา่ ใน เขา้ กบั นาม ไมล่ งอรรถไหน เรยี กวา่ ภนิ นฺ าธาร ๖. แปลวา่ ใน, ณ กาลเวลา เรยี กวา่ กาลสตตฺ ม ี ๗. แปลวา่ ในเพราะ เปน็ เครอื่ งหมาย หรอื เหตุ เรยี กวา่ นมิ ติ ตฺ สตตฺ ม ี ๘. แปลวา่ ใน..หนา เรยี กวา่ นทิ ธฺ ารณ (มี นทิ ธฺ ารณยี รบั )

304 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ๙. แปลวา่ ครน้ั เมอื่ เปน็ ประธานในประโยค ลกั ขณะ เรยี กวา่ ลกขฺ ณ หรอื ลกขฺ ณวนตฺ (มี ลกขฺ ณกริ ยิ า รบั ) ๑๐. แปลวา่ เหนอื , บน, ที่ เปน็ ทรี่ องรบั ไว้ เรยี กวา่ อปุ สเิ ลสกิ าธาร ๑๑. แปลวา่ ใกล,้ ณ เปน็ ทใี่ กลเ้ คยี ง เรยี กวา่ สมปี าธาร ๑๒. แปลวา่ อนั วา่ (อ.) ลงในอรรถปฐมาวภิ ตั ติ เปน็ ประธาน เรยี กวา่ สตตฺ มปี จจฺ ตตฺ ประธานพเิ ศษไมแ่ จกวภิ ตั ตนิ าม ๑. ตถา อ.เหมอื นอยา่ งนน้ั เรยี กวา่ ลงิ คฺ ตถฺ ๒. เอวํ อ.อยา่ งนน้ั เรยี กวา่ สจจฺ วาจกลงิ คฺ ตถฺ ๓. อลํ อ.อยา่ เลย, อ.พอละ เรยี กวา่ ปฏเิ สธลงิ คฺ ตถฺ , ลงิ คฺ ตถฺ ๔. อชชฺ อ.วนั น้ี เรยี กวา่ สตตฺ มปี จจฺ ตตฺ ๕. อทิ านิ อ.บดั น,้ี อ.กาลน้ี เรยี กวา่ สตตฺ มปี จจฺ ตตฺ

วดั พระธรรมกาย 305 ๖. ตุํ ปจั จยั ใชเ้ ปน็ ประธาน เชน่ กเถตํุ อ.การกลา่ ว เรยี กวา่ ตมุ ตถฺ กตตฺ า ๗. กมิ งคฺ ํ ปน ก็ อ.องคอ์ ะไรเปน็ เหตเุ ลา่ กมิ งคฺ ํ เรยี กวา่ ลงิ คฺ ตถฺ ปน ศพั ท์ ปจุ ฉฺ นตถฺ ๘. สาธุ อ.ดลี ะ เรยี กวา่ ลงิ คฺ ตถฺ กริ ยิ าคมุ พากย์ และกริ ยิ าในระหวา่ ง ๑. กริ ยิ าอาขยาต เรยี กวา่ อาขยฺ าตบท ๒. กริ ยิ ากติ ก์ คอื ต, อนยี , ตพพฺ ปจั จยั ใช้เป็นกิริยาคุมพากย์ เรียกว่า กิตบท, กติ ตฺ บท ๓. ต, อนยี , ตพพฺ เปน็ วเิ สสนของนาม เรยี กวา่ วเิ สสน ๔. ต, อนยี , ตพพฺ อยหู่ นา้ ธาตุ วา่ ม,ี วา่ เปน็ หรอื ชนฺ ธาตุ เรยี กวา่ วกิ ตกิ ตตฺ า ๕. ต, อนยี , ตพพฺ อยหู่ นา้ กรฺ ธาตุ หรอื กมั มวาจก เรยี กวา่ วกิ ตกิ มมฺ

306 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ๖. อนตฺ , มาน เปน็ กริ ยิ าในระหวา่ งประกอบ ดว้ ยปฐมาวภิ ตั ติ อยหู่ ลงั ตวั ประธาน สมั พนั ธ ์ เขา้ กบั ตวั ประธาน เรยี กวา่ อพภฺ นตฺ รกริ ยิ า ๗. อนตฺ , มาน เปน็ กริ ยิ าในระหวา่ ง อยหู่ นา้ ประธาน หรอื ประกอบดว้ ยวภิ ตั ตอิ น่ื จาก ปฐมาวิภัตติจะอยู่หน้าหรือหลังก็ตาม เรยี กวา่ วเิ สสน ๘. อนตฺ , มาน ประกอบดว้ ยสตั ตมวี ภิ ตั ตเิ ปน็ กริ ยิ ารบั รอง ลกขฺ ณ เรยี ก ลกขฺ ณกริ ยิ า หรอื ลกขฺ ณวนตฺ กริ ยิ า ๙. อนตฺ , มาน ประกอบดว้ ยฉฏั ฐวี ภิ ตั ตเิ ปน็ กริ ยิ ารบั รอง อนาทร เรยี กวา่ อนาทรกริ ยิ า ตนู , ตวฺ า, ตวฺ าน ปจั จยั ๑. ตนู าทปิ จั จยั แปลวา่ แลว้ แปลตามลำดบั กริ ยิ า เรยี กวา่ ปพุ พฺ กาลกริ ยิ า ๒. ตนู าทปิ จั จยั แปลไมอ่ อกสำเนยี งปจั จยั ตาม

วดั พระธรรมกาย 307 ลำดบั กริ ยิ า เรยี กวา่ สมานกาลกริ ยิ า ๓. ตนู าทปิ จั จยั แปลวา่ แลว้ แปลหลงั กริ ยิ า คมุ พากย์ เรยี กวา่ อปรกาลกริ ยิ า ๔. ตนู าทปิ จั จยั แปลวา่ เพราะ แปลหลงั กริ ยิ า คมุ พากย์ เรยี กวา่ เหตกุ าลกริ ยิ า หรอื เหต ุ ๕. ตนู าทปิ จั จยั แปลไมอ่ อกสำเนยี งปจั จยั หลงั กริ ยิ า เรยี กวา่ กริ ยิ าวเิ สสน ๖. ตนู าทปิ จั จยั แปลวา่ ครน้ั ...แลว้ แปลกอ่ น กิริยาอ่ืนถัดกิริยาคุมพากย์ประโยคหน้า เรยี กวา่ ปรโิ ยสานกาลกริ ยิ า ๗. ตนู าทปิ จั จยั แปลไมอ่ อกสำเนยี งปจั จยั หลงั นาม เรยี กวา่ วเิ สสน อติ ิ ศพั ทเ์ รยี กชอ่ื สมั พนั ธไ์ ด้ ๙ อยา่ ง ๑. แปลวา่ วา่ ...ดงั นี้ อมความไวเ้ ตม็ ทเี่ ขา้ กบั กริ ยิ า เรยี กวา่ อาการ

308 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ๒. แปลวา่ วา่ ...ดงั นี้ อมความไวเ้ ตม็ ทเ่ี ขา้ กบั นาม เรยี กวา่ สรปู ๓. แปลว่า มีว่า...ดังนี้เป็นต้น อมความไว ้ บางสว่ นเขา้ กบั นาม เรยี กวา่ อาทยฺ ตถฺ ๔. แปลวา่ ชอ่ื วา่ ใชบ้ อกชอื่ เขา้ กบั กริ ยิ าศพั ท ์ ภายใน อติ ิ เรยี กวา่ สญฺ าโชตก ๕. แปลวา่ เพราะเหตนุ ี้ วางไวเ้ ปน็ ตวั อยา่ งไม ่ เขา้ สมั พนั ธ์ เรยี กวา่ นทิ สสฺ น ๖. แปลว่า เพราะเหตุน้ัน ในรูปวิเคราะห์ไม ่ เขา้ สมั พนั ธ์ เรยี กวา่ เหตวฺ ตถฺ ๗. แปลวา่ ดว้ ยประการดงั น้ี สรปุ เนอ้ื ความไม ่ เขา้ สมั พนั ธ์ เรยี กวา่ ปการตถฺ ๘. แปลว่า คือ อมความข้างในแต่สัมพันธ ์ เขา้ ขา้ งนอก เรกี วา่ สรปู ๙. แปลวา่ แล, ดงั นแ้ี ล เมอ่ื จบเรอ่ื ง ถา้ มี อติ ิ ศพั ทๆ์ เดยี ว เรยี กวา่ สมาปนนฺ ถา้ มี อติ ิ

วดั พระธรรมกาย 309 ๒ ศพั ท์ เรยี กวา่ สมาปนนฺ , ปรสิ มาปนนฺ ประมวลชอื่ สมั พนั ธน์ บิ าตหมวดตา่ งๆ ๑. นบิ าตบอกอาลปน เรยี กวา่ อาลปน ๒. นบิ าตบอกกาล เรยี กวา่ กาลสตตฺ ม ี ๓. นบิ าตบอกท่ี เรยี กวา่ อาธาร ๔. นบิ าตบอกปรเิ ฉท เรยี กวา่ ปรจิ เฺ ฉทนตถฺ ๕. นบิ าตบอกความถาม เรยี กวา่ ปจุ ฉฺ นตถฺ ๖. นบิ าตบอกความรบั เรยี กวา่ สมปฺ ฏจิ ฉฺ นตถฺ ๗. นบิ าตบอกความเตอื น เรยี กวา่ อยุ โฺ ยชนตถฺ ๘. นบิ าตบอกความไดย้ นิ เลา่ ลอื เรยี กวา่ อนสุ สฺ วนตถฺ ๙. นบิ าตบอกประการ เรยี กวา่ ปการตถฺ ๑๐. นบิ าตบอกอยา่ งอนื่ แปลผดิ จากปกตเิ ดมิ หลงั กริ ยิ า เรยี กวา่ กริ ยิ าวเิ สสน

310 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ นบิ าต ห,ิ จ, ปน, ต ุ ๑. แปลวา่ ก,็ แล, กแ็ ล เรม่ิ ตน้ ขอ้ ความ เรยี กวา่ วากยฺ ารมภฺ หรอื วากยฺ ารมภฺ โชตก ๒. แปลวา่ อนงึ่ กลา่ วอกี นยั หนง่ึ เรยี กวา่ สมปฺ ณิ ฑฺ นตถฺ ๓. แปลวา่ ถงึ อยา่ งนนั้ อยหู่ ลงั กญิ จฺ าปิ หรอื กามํ เรยี กวา่ อรจุ สิ จู นตถฺ ๔. แปลวา่ เหมอื นอยา่ งวา่ อยหู่ ลงั ยถา เรยี กวา่ ตปปฺ าฏกิ รณโชตก ๕. แปลวา่ ฝา่ ยวา่ , สว่ นวา่ กลา่ วแยง้ ตา่ ง ประธานกนั เรยี กวา่ ปกขฺ นตฺ รโชตก ๖. แปลวา่ แตว่ า่ กลา่ วแยง้ ตวั ประธานเดยี วกนั เรยี กวา่ วเิ สสโชตก ๗. แปลวา่ เพราะวา่ , เหตวุ า่ แสดงผลยดื ยาว เรยี กวา่ เหตโุ ชตก ๘. แปลวา่ ดว้ ยวา่ แสดงผลโดยยอ่

วดั พระธรรมกาย 311 เรยี กวา่ ผลโชตก ๙. แปลวา่ จรงิ อย,ู่ แทจ้ รงิ กลา่ วรบั รองความ จรงิ เรยี กวา่ ทฬหฺ กี รณโชตก ๑๐. แปลวา่ อนั ตอนตน้ ปฏเิ สธ ตอนหลงั อนโุ ลม เรยี กวา่ อนวฺ ยโชตก ๑๑. แปลวา่ อนั ตอนหลงั กงึ่ ปฏเิ สธตอนตน้ อนโุ ลม เรยี กวา่ พยฺ าตเิ รกโชตก นบิ าต ๒๐ ตวั นี้ สมั พนั ธว์ า่ กริ ยิ าวเิ สสน ๑. อทธฺ า แนแ่ ท ้ ๒. อวสสฺ ํ แนแ่ ท ้ ๓. นนู แน ่ ๔. นานา ตา่ งๆ ๕. ปฏ€ฺ าย จำเดมิ ๖. ปภตู ิ จำเดมิ ๗. ปนุ อกี ๘. ปนุ ปปฺ นุ ํ บอ่ ยๆ ๙. ภยิ โฺ ย ยงิ่ ๑๐. ภยิ โฺ ยโส โดยยง่ิ ๑๑. อาว ี แจง้ ๑๒. กวฺ จ ิ บา้ ง ๑๓. มจิ ฉฺ า ผดิ ๑๔. มธุ า เปลา่ ๑๕. มสุ า เทจ็ ๑๖. สกึ คราวเดยี ว

312 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ๑๗. สตกขฺ ตตฺ ํ รอ้ ยคราว๑๘. สณกิ ํ คอ่ ยๆ ๑๙. สย ํ เอง ๒๐. สาม ํ เอง ชอ่ื สมั พนั ธน์ บิ าตเบด็ เตลด็ ห ิ ดงั จะกลา่ วโดยพสิ ดาร เรยี กวา่ วติ ถฺ ารโชตก ดงั จะกลา่ วโดยยอ่ เรยี กวา่ สงเฺ ขปโชตก จ ดว้ ย (ควบพากย)์ เรยี กวา่ วากยฺ สมจุ จฺ ยตถฺ ดว้ ย (ควบบท) เรยี กวา่ ปทสมจุ จฺ ยตถฺ วา หรอื , หรอื วา่ (ควบพากย)์ เรยี กวา่ วากยฺ วกิ ปปฺ ตถฺ หรอื , หรอื วา่ (ควบบท) เรยี กวา่ ปทวกิ ปปฺ ตถฺ วยิ , อวิ , เสยยฺ ถา, ยถา ราวกะ, เพยี งดงั , ฉนั ใด เรยี กวา่ อปุ มาโชตก ตถา, เอว ํ ฉนั นนั้ เรยี กวา่ อปุ เมยยฺ โชตก น, โน, มา ไม,่ อยา่ เรยี กวา่ ปฏเิ สธ

วดั พระธรรมกาย 313 ตถา, เอว,ํ กถ ํ ดว้ ยประการนน้ั , ดว้ ยประการไร เรยี กวา่ ปการตถฺ ว, เอว, หิ เทยี ว, นนั่ เทยี ว, แล เรยี กวา่ อวธารณ กริ , ขล,ุ สทุ ํ ไดย้ นิ วา่ , ทราบมาวา่ เรยี กวา่ อนสุ สฺ วนตถฺ เจ, ยท,ิ สเจ, อถ, อปเฺ ปว นาม, ยนนฺ นู หากวา่ ผวิ า่ , ถา้ วา่ , ชอ่ื แมไ้ ฉน, กระไรหนอ เรยี กวา่ ปรกิ ปปฺ ตถฺ ปน, ก,ึ กถ,ํ กจจฺ ,ิ น,ุ นน,ุ อทุ าห,ุ อาท,ู เสยยฺ ถที ํ ก็ (กมิ งคฺ )ํ หรอื , อะไร, อยา่ งไร, แลหรอื , หนอ, มใิ ชห่ รอ, หรอื วา่ , อยา่ งไรนี้ เรยี กวา่ ปจุ ฉฺ นตถฺ อาม, อามนตฺ า เออ, ขอรบั , จะ๊ เรยี กวา่ สมปฺ ฏจิ ฉฺ นตถฺ

314 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ องิ ฆฺ , ตคฆฺ , หนทฺ เชญิ เถดิ , เอาเถดิ เรยี กวา่ อยุ โฺ ยชนตถฺ น,ุ วต, ส,ุ โข, เว, หเว, โว หนอ, ส,ิ แล, เวย้ , โวย้ อยใู่ นคาถา เรยี กวา่ ปทปรู ณ อยนู่ อกคาถา เรยี กวา่ วจนาลงกฺ าร อญฺ ทตถฺ ,ุ กาม,ํ กามญจฺ , กญิ จฺ าป,ิ ยทปิ ิ โดยแท,้ แมห้ นอ่ ยหนงึ่ , แมโ้ ดยแท้ เรยี กวา่ อนคุ คฺ หตถฺ จ, อโถ อนงึ่ เรยี กวา่ สมปฺ ณิ ฑฺ นตถฺ อโห โอ, ตาย ฯลฯ (ดใี จ) เรยี กวา่ อจฉฺ รยิ ตถฺ (เสยี ใจ) เรยี กวา่ สเํ วคตถฺ นจี ,ํ อจุ จฺ ํ ตำ่ , สงู เรยี กวา่ วเิ สสน

วดั พระธรรมกาย 315 ปจฉฺ า ในภายหลงั เรยี กวา่ กาลสตตฺ ม ี สทฺ ธ,ึ สห พรอ้ ม, กบั เขา้ กบั นามเรยี กวา่ ทพพฺ สมวาย เขา้ กบั กริ ยิ าเรยี กวา่ กริ ยิ าสมวาย ปน, จ, ตถาป,ิ อถโข ถงึ อยา่ งนนั้ , แมถ้ งึ อยา่ งนนั้ , โดยแทแ้ ล, โดยทแี่ ท้ เรยี กวา่ อรจุ สิ จู นตถฺ ป,ิ อป ิ แม,้ ถงึ แม้ (เพง่ นาม, เขา้ กบั นาม) เรยี กวา่ อเปกขฺ ตถฺ ป,ิ อปิ แม,้ ถงึ แม้ (ใชช้ ม) เรยี กวา่ สมภฺ าวนตถฺ (ใชต้ ำหน)ิ เรยี กวา่ ครหตถฺ อถวา, อปจิ อกี อยา่ งหนงึ่ เรยี กวา่ อปรนยั

316 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ จ ปน กแ็ ล (นบิ าตใชแ้ ปลรวมกนั ทกุ ๆ ประเภท แมก้ ลมุ่ อน่ื ) เรยี กวา่ นปิ าตสมหุ ชอ่ื สมั พนั ธเ์ บด็ เตลด็ พเิ ศษ ๑. วา, อถวา, อปจิ อกี อยา่ งหนงึ่ เรยี กวา่ อปรนยั ๒. ปนุ ปปฺ นุ ํ บอ่ ยๆ เรยี กวา่ ปนุ ปปฺ นุ ตถฺ ๓. กกึ ารณา เพราะเหตไุ ร เรยี กวา่ เหต ุ ๔. อติ ิ าปนเหตกุ ํ มอี นั ใหร้ วู้ า่ .... ดงั น้ี เปน็ เหตุ อติ ิ ศพั ท์ เรยี กวา่ สรปู ในาปน- าปนเหตกุ ํ เรยี กวา่ กริ ยิ าวเิ สสน (ในกริ ยิ าหลงั ) ๕. เอวํ อยา่ งนี้ เรยี กวา่ กริ ยิ าวเิ สสน ๖. ยาว กด็ ี อญฺ ตรฺ กด็ ี (อยตู่ วั เดยี ว) เรยี กวา่ กริ ยิ าวเิ สสน ๗. ยททิ ํ กด็ ี เสยยฺ ถที ํ กด็ ี เรยี กวา่ ทสสฺ นนปิ าต

วดั พระธรรมกาย 317 ๘. สกกฺ า อาจ, อลํ ควร (ใชเ้ ปน็ กริ ยิ า) เรยี กวา่ กริ ยิ าบทภาววาจก ๙. ตวฺ า ปจั จยั คมุ พากย์ เรยี กวา่ กริ ยิ าปธานนยั ๑๐. ยญเฺ จ เสยโฺ ย (แปลรวมกนั ) เรยี กวา่ กริ ยิ าวเิ สสน ๑๑. ยํ ใด (ทไ่ี มใ่ ชว่ เิ สสนะ อยแู่ ละแปลตวั เดยี ว) เรยี กวา่ กริ ยิ าปรามาส ๑๒. ยสมฺ า เหตใุ ด เรยี กวา่ กริ ยิ าปรามาส ๑๓. หิ เหตใุ ด เรยี กวา่ กริ ยิ าปรามาส ๑๔. ตุํ ปจั จยั เพอ่ื อนั เรยี กวา่ ตมุ ตถฺ สมปฺ ทาน ๑๕. ชอ่ื วา่ (เชน่ ตสิ โฺ ส ชอ่ื วา่ ตสิ สะ) เรยี กวา่ สญฺ าวเิ สสน ๑๖. ชอ่ื วา่ (นามศพั ท์ เชน่ อมิ าย นาม) เรยี กวา่ สญฺ าโชตก ๑๗. ชอื่ วา่ (บทอธบิ ายอยหู่ นา้ ตวั มใี นคาถา) เรยี กวา่ สญฺ า (สญญฺ )ี

318 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ๑๘. คอื วา่ (บทอธบิ ายอยหู่ ลงั ตวั มใี นคาถา เรยี กวา่ ววิ รยิ (ววิ รณ) ๑๙. มญเฺ  เหน็ จะ เรยี กวา่ สสํ ยตถฺ ๒๐. สาธุ ดงั ขา้ พเจา้ ขอโอกาส เรยี กวา่ อายาจนตถฺ ๒๑. เตนหิ ถา้ อยา่ งนนั้ เรกี วา่ วภิ ตตฺ ปิ ฏริ ปู ก ๒๒. วา่ เปน็ (เชน่ พรฺ าหมฺ ณํ วา่ เปน็ พราหมณ)์ เรยี กวา่ สมภฺ าวน ๒๓. คอื (คณุ นามทมี่ วี ภิ ตั ตแิ ละวจนะเสมอดว้ ยนาม) เรยี กวา่ วเิ สสลาภ ี ๒๔. คือ (คุณนามที่มีวิภัตติและวจนะไม่เสมอ ดว้ ยนาม) เรยี กวา่ สรปู ๒๕. คณุ นามเปน็ วเิ สสนะของนาม ทต่ี า่ งลงิ คก์ นั เรยี กวา่ วเิ สสนลงิ คฺ วปิ ลลฺ าส

วดั พระธรรมกาย 319 ๒๖. สัมพันธ์ผสม วิภัตตินามใดแปลด้วย สำเนียงอายตนิบาตของวิภัตติหมวดอื่น เม่ือ เวลาสัมพันธใ์ หบ้ อกชื่อหมวดวิภตั ตไิ ว้ข้างหนา้ แลว้ เตมิ สำเนยี งวภิ ตั ตทิ แ่ี ปลไวข้ า้ งหลงั เชน่ อทิ ธฺ มิ ยรปู ํ ทฏิ €ฺ กาลโต แปลวา่ แตก่ าล แหง่ รปู อนั สำเรจ็ แลว้ ดว้ ยฤทธ์ิ อนั ตนเหน็ แลว้ (ทตุ ยิ าวภิ ตั ติ แปลเปน็ ฉฏั ฐวี ภิ ตั ต)ิ อทิ ธฺ มิ ยรปู ํ สมั พนั ธว์ า่ “ทตุ ยิ าสามสี มพฺ นธฺ ” เปน็ ตน้ ฯ

320 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ หลกั การแปลมคธเปน็ ไทย มี ๙ อยา่ ง ตอ้ งดำเนนิ การแปลไปตามลำดบั ดงั ตอ่ ไปน ี้ ๑. อาลปนะ ๒. นบิ าตตน้ ขอ้ ความ ๓. บทกาลสตั ตมี ๔. บทประธาน ๕. บททเี่ นอ่ื งดว้ ยประธาน ๖. กริ ยิ าในระหวา่ งของประธาน และประโยคแทรก ๗. บททเ่ี นอ่ื งดว้ ยกริ ยิ าในระหวา่ ง และประโยคแทรก ๘. กริ ยิ าคมุ พากย ์ ๙. บททเี่ นอื่ งดว้ ยกริ ยิ าคมุ พากย์

วดั พระธรรมกาย 321 กลอนชว่ ยจำ กลอนสงั ขยา หนงึ่ ถงึ ส ี่ ใชก้ บั สพั พนาม อกี หา้ ตาม เกา้ สบิ แปด แผดเปน็ คณุ เกา้ สบิ เกา้ เขา้ ถงึ โกฏิ ขอโปรดจำ ใหแ้ มน่ ยำ เปน็ นามนาม อยา่ ฉามฉนุ หนง่ึ ถงึ สบิ แปด เปน็ สามลงิ ค์ จรงิ ดอกคณุ สบิ เกา้ จนุ เกา้ สบิ แปด อติ ถลี งิ ค ์ เกา้ สบิ เกา้ ขน้ึ ลา้ นหนา เปน็ นปุํ สว่ นโกฏยิ งุ่ เปน็ อติ ถี นผี้ หู้ ญงิ เอกะหนงึ่ เปน็ เอกะ วา่ สมจรงิ ทวฺ ิ วงิ่ สบิ แปดจุ พหพุ จน์ สบิ เกา้ จรด เกา้ สบิ แปด เปน็ เอกะฝนื ลงิ ค ์ เกา้ สบิ เกา้ ขน้ึ ลว้ น ทา่ นไมป่ ด

322 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ทา่ นบรรยาย ไวว้ า่ เปน็ ๒ พจน์ ควรทอ่ งขาน จดจำ คำอธบิ าย ฯ กาพยว์ ภิ ตั ตอิ าขยาต อนตฺ ิ แปลงเปน็ เร แลว้ ใช้ เต มาแทน ติ ใช้ เอ มาแทน ม ิ สว่ น อนตฺ ิ อนเฺ ต แทน ใช้ ตํ มาแทน ต ุ สว่ น สสฺ ุ ยงั กลบั แมน้ ใช้ หิ นนั้ มาแทน ตามแบบแผนทม่ี มี า สว่ น หิ และ มิ ม ตอ้ งทฆี ะทา้ ยธาตหุ นา แต่ หิ ตามตำรา ลบทงิ้ เสยี ไดเ้ หมอื นกนั แปลง อา ท่ี ทา ธาต ุเปน็ นคิ คหติ ไมผ่ ดิ ผนั ลง มิ และ ม พลนั แลว้ แปลงมาเปน็ ม แทน เอยยฺ ลบเหลอื เอ เปน็ อยิ า ตามแบบแผน เอา ยา และ อา แทน ไมเ่ หมอื นแมน้ ศพั ทบ์ างอนั เอถ แทน เอยยฺ เอยยฺ าม ยงั กลบั ผนั

วดั พระธรรมกาย 323 เปน็ เอมุ ไดเ้ หมอื นกนั เอยยฺ ามิ นนั้ เอยยฺ ํ แทน สว่ น อี มกั รสั สะ แลว้ ลง อ ไปตามแผน เรยี กวา่ อาคมแทน ลงหนา้ ธาตอุ ยา่ ขาดเลย หยิ ต,ฺ อชชฺ ต,ฺ กาลา ทง้ั ๓ หนา ถา้ จะเผย ลง อ หนา้ ธาตไุ ดเ้ ลย ตามเฉลยทม่ี มี า แตว่ า่ อชชฺ ตตฺ น ี อนั หมวดนน้ี แ่ี หละหนา เอา ส อาคมมา คงเพมิ่ ไวท้ า้ ยธาตตุ น สว่ น อิ อาคมนนั้ เรยี งตามชนั้ ไมส่ บั สน วางไวท้ า้ ยหมวดตน ไมป่ ะปนหมวดธาตนุ า ใชล้ งทที่ า้ ยธาต ุ หมวด อชชฺ และ กาลา ภวสิ สฺ นตฺ ิ หนา รวมลงมา ๓ พอด ี ยงั มี ห อาคม ทน่ี ยิ มตามทม่ี ี ลงทา้ ย €า ธาตนุ ี้ มไิ ดม้ วี ภิ ตั ตเิ ลย แปลง อุํ เปน็ อสึ ุ ทร่ี ะบตุ ามเฉลย อสํ ุ กไ็ ดเ้ อย ตามทเี่ คยเรยี นกนั มา

324 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ สว่ น โอ ใช้ อี แทน มแี บบแผนมากนกั หนา แปลง อึ เปน็ อํ นา ใชก้ นั มาอยา่ งมากมาย หมวด ภวสิ ฺ คดิ ทงั้ หมด ปรสสฺ บท ตามมงุ่ หมาย หากนำมาลงไว ้ กรฺ ทา้ ยธาตนุ เี้ อย ใหล้ บทกุ สสฺ แปลง กรฺ เสยี เฉยๆ แปลงเปน็ กาห เลย เหลอื ลงไวท้ า้ ยธาตตุ น วกขฺ ามิ วกขฺ าม คอื วจฺ แปลงอกี หน แปลงกบั วภิ ตั ตติ น ไมป่ ะปนตามตำรา วจฉฺ ามิ วจฉฺ าม คอื วสฺ ธาตนุ นั้ หนา แปลงวภิ ตั ตกิ บั ธาตมุ า เปน็ ดงั วา่ นเี้ หมอื นกนั สสฺ า มกั รสั สะ แลว้ ลง อ เพยี งเทา่ นน้ั สสฺ ํ ไมใ่ ชก้ นั แตแ่ ปรผนั ใชต้ วั แทน ใหใ้ ช้ สสฺ าม ิ ฟงั ดซู ติ ามแบบแผน ควรรอู้ ยา่ ดแู คลน เรง่ พากเพยี รเรยี นทอ่ งจำ

วดั พระธรรมกาย 325 กาพยจ์ ำนวนธาตุ ๙ หมวด ป€โม วคโฺ ค (ทล่ี ง อ, เอ ปจั จยั ) ภู ธาตุ มี และ เปน็ เพง่ ดู เหน็ ใช้ ทสิ ฺ หุ ธาตุ เกดิ , เปน็ , ม ี ธาตยุ นิ ดี ใช้ รม ฺ สี ธาตุ อาศยั , นอน ธาตสุ งั่ สอน ใช้ สาส ฺ มรฺ ละชพี ตาย ธาตรุ อ้ งไห้ ใช้ รทุ ฺ ปจฺ หงุ , ตม้ , แกง เสาะ, แสวง ใช้ อสิ ฺ อกิ ขฺ ฺ เพง่ , เหน็ , ด ู ในความรู้ ใช้ มน ฺ ลภฺ ในความได ้ แสรง้ ใสไ่ คล้ ใช้ ลสิ ฺ คมฺ ในความไป รกั , เยอ่ื ใย ใช้ มทิ ฺ ทตุ โิ ย วคโฺ ค (ทลี่ ง อ, เอ นคิ คหติ อาคม) รธุ ฺ กนั้ ละปดิ ไหว, พลาด, ผดิ , ใช้ ขล ฺ มจุ ฺ เปลอื้ ง, ปลด, ปลอ่ ย ถา้ ธาตลุ อย ใช้ วหุ ฺ ภชุ ฺ ในความกนิ เปลยี่ น, แปลง, สนิ้ ใช้ พยฺ ย ภทิ ฺ ตอ่ ย, ทำลาย เจาะ, ถาก, ไส ใช้ ตจฉฺ