Hồ Chí Minh toàn tập - Tập 2

236 GöI §OµN CHñ TÞCH QUèC TÕ N¤NG D¢N M¸txc¬va C¸c ®ång chÝ th©n mÕn, T«i göi ®Õn c¸c ®ång chÝ sè ®Çu tiªn cña tê N«ng d©n Trung Quèc do Quèc d©n §¶ng xuÊt b¶n, vµ tê Li-tao do P.O.1) cña Qu¶ng §«ng xuÊt b¶n, ®ång thêi víi nh÷ng b¸o c¸o vÒ phong trµo n«ng d©n ®¨ng ë t¹p chÝ Qu¶ng Ch©u. T«i sÏ rÊt c¶m ¬n c¸c ®ång chÝ nÕu göi cho t«i t− liÖu tuyªn truyÒn b»ng tiÕng Ph¸p hay tiÕng Anh - nhÊt lµ b¸o h»ng ngµy cña Quèc tÕ N«ng d©n tõ sè ®Çu tiªn ®Ó t«i cã thÓ dÞch cho b¸o chÝ Trung Quèc chóng t«i. T«i ®· viÕt cho c¸c ®ång chÝ nhiÒu lÇn vÒ vÊn ®Ò nµy. Nh−ng cho ®Õn nay, t«i kh«ng nhËn ®−îc g× c¶. Chµo céng s¶n. Qu¶ng Ch©u, ngµy 3-2-26 NGUYÔN A.Q2). Tµi liÖu bót tÝch tiÕng Ph¸p, b¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. _______________ 1) P.O: Peasant Organisation (Tæ chøc n«ng d©n) (BT). 2) Trong nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p, t¸c gi¶ ký tªn b»ng tiÕng Nga (BT).

237 GöI §OµN CHñ TÞCH QUèC TÕ N¤NG D¢N C¸c ®ång chÝ th©n mÕn, T«i muèn biÕt t¹i sao tÊt c¶ nh÷ng th− mµ t«i ®· göi ®Õn c¸c ®ång chÝ ®Òu kh«ng ®−îc tr¶ lêi, vµ nhÊt lµ nh÷ng yªu cÇu cña t«i vÒ b¸o c¸o vµ tµi liÖu kh¸c dïng cho tuyªn truyÒn. TÊt c¶ nh÷ng th− mµ c¸c ®ång chÝ giao cho t«i ®Ó göi ®i Giava, Manila, Ên §é vµ nh÷ng n¬i kh¸c ®· ®−îc göi ®i. ChØ cã mét th− quay tr¶ l¹i t«i, v× kh«ng cã ng−êi nhËn, ®ã lµ th− göi Ban biªn tËp Petir, Langi¬, ¸tgÐt - Xumat¬ra1). T«i göi ®Õn c¸c ®ång chÝ nh÷ng bµi c¾t ë b¸o cã liªn quan ®Õn phong trµo n«ng d©n (th¸ng 2 vµ th¸ng 3), vµ mét sè b¸o n«ng d©n cña Quèc d©n §¶ng. T«i vÉn hy väng c¸c ®ång chÝ vui lßng göi cho t«i tµi liÖu ®Ó tuyªn truyÒn. Xin göi c¸c ®ång chÝ lêi chµo anh em. Qu¶ng Ch©u, ngµy 8-3-1926 NILèPXKI (N.A.Q) Th− ®¸nh m¸y b»ng tiÕng Ph¸p, b¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. _______________ 1) Nguyªn b¶n lµ: Redactie Petir, Langeh, Atjes - Sumatra (BT).

238 B¸O C¸O GöI QUèC TÕ CéNG S¶N (B¸o c¸o cña §«ng D−¬ng) §ång chÝ th©n mÕn, A. Sau ®©y lµ nh÷ng viÖc t«i ®· lµm cho §«ng D−¬ng tõ khi ®Õn ®©y: 1. Tæ chøc mét tæ bÝ mËt. 2. Tæ chøc mét Héi Liªn hiÖp n«ng d©n (nh÷ng ng−êi An Nam sèng ë Xiªm). 3. Tæ chøc mét tæ thiÕu nhi (7) lùa chän trong con em n«ng d©n vµ c«ng nh©n. C¸c em ®ang ë Qu¶ng Ch©u vµ ®−îc nu«i d¹y b»ng tiÒn cña chóng t«i. 4. Tæ chøc mét tæ phô n÷ c¸ch m¹ng (b¾t ®Çu tõ th¸ng 4 gåm kho¶ng 12 héi viªn). 5. Tæ chøc mét tr−êng tuyªn truyÒn35. C¸c häc viªn ®−îc bÝ mËt ®−a ®Õn Qu¶ng Ch©u. Sau mét th¸ng r−ìi häc tËp hä trë vÒ n−íc. Kho¸ thø nhÊt ®−îc 10 häc viªn. Kho¸ thø hai sÏ më vµo th¸ng 7 tíi, sÏ cã kho¶ng 30 ng−êi. V× ®i ®−êng th× l©u ngµy (kho¶ng 2 tuÇn lÔ), nguy hiÓm vµ tèn kÐm nhiÒu vµ kh¶ n¨ng tµi chÝnh cña chóng t«i th× eo hÑp (víi tiÒn l−¬ng cña t«i, tiÒn l−¬ng cña mét trong sè c¸c ®ång chÝ cña t«i vµ mét Ýt trî cÊp cña c¸c ®ång chÝ Nga), nªn c«ng viÖc kh«ng ®−îc nhanh chãng nh− chóng t«i mong muèn.

B¸o c¸o göi quèc tÕ céng s¶n 239 B. VÒ t×nh h×nh chÝnh trÞ §«ng D−¬ng th× ®ång chÝ h·y ®äc bµi cña t«i göi cho Inprekorr1) kÌm theo ®©y. C. ë Pari cã mét tæ chøc cña thuéc ®Þa - Héi liªn hiÖp c¸c thuéc ®Þa36 - trong ®ã cã nhiÒu ng−êi An Nam. Nh÷ng ng−êi An Nam nµy cã 2 tê b¸o: tê Le Paria37 b»ng tiÕng Ph¸p vµ tê L'Ame Annamite2) b»ng tiÕng quèc ng÷. Trong sè ng−êi An Nam ®ã cã mét ng−êi, NguyÔn ThÕ TruyÒn, mµ c¸c ®ång chÝ chóng ta ë Ban Nghiªn cøu thuéc ®Þa biÕt râ. T«i nhê ®ång chÝ gióp t«i liªn l¹c víi NguyÔn ThÕ TruyÒn do Ban Nghiªn cøu thuéc ®Þa lµm trung gian vµ nãi víi NguyÔn ThÕ TruyÒn göi c¸c tê b¸o ®ã cho t«i. TÊt c¶ th− tõ göi cho t«i ph¶i qua M¸txc¬va, v× kh«ng thÓ liªn l¹c trùc tiÕp ®−îc. D. ë ®©y, chóng t«i ®· xuÊt b¶n tê b¸o h»ng tuÇn Thanh niªn38. Tõ 20 th¸ng 4, t«i cã göi cho hiÖu s¸ch cña §¶ng 550 phr¨ng vµ nhê göi cho t«i b¸o L'HumanitÐ, b¸o La Vie OuvriÌre vµ t¹p chÝ Inprekorr b»ng tiÕng Anh vµ tiÕng Ph¸p, mµ c¸c ®ång chÝ Trung Quèc ®· yªu cÇu t«i cung cÊp. H«m nay lµ ngµy 3 th¸ng 6 mµ t«i vÉn ch−a nhËn ®−îc g× c¶. Nhê ®ång chÝ hái giïm hiÖu s¸ch v× sao? C¶m ¬n vµ göi ®ång chÝ lêi chµo céng s¶n th©n thiÕt. NGUYÔN ¸I QUèC §Þa chØ: Nilèpxki Nhê «ng l·nh sù Liªn bang Céng hoµ x· héi chñ nghÜa X«viÕt t¹i Qu¶ng Ch©u chuyÓn. Tµi liÖu b»ng tiÕng Ph¸p, l−u t¹i Côc L−u tr÷ V¨n phßng Trung −¬ng §¶ng. _______________ 1) Tªn viÕt t¾t cña tËp san Th− tÝn quèc tÕ (Correspondance internationale), c¬ quan nghiªn cøu lý luËn cña Quèc tÕ Céng s¶n (BT). 2) An Nam hån (BT).

240 GöI Uû BAN TRUNG ¦¥NG THIÕU NHI1) C¸c ®ång chÝ th©n mÕn, Chóng t«i cã t¹i ®©y (Qu¶ng Ch©u, Trung Quèc) mét nhãm thiÕu nhi An Nam39. C¸c em ®Òu tõ 12 ®Õn 15 tuæi. §ã lµ nh÷ng thiÕu nhi céng s¶n ®Çu tiªn cña n−íc An Nam, bÞ chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p ¸p bøc, vµ ë ®ã mäi viÖc gi¸o dôc ®Òu bÞ cÊm. C¸c em cßn nhá nh−ng c¸c em ®· ®au khæ nhiÒu. C¸c em ®· ®Ó cha mÑ ë nhµ c¸ch hµng ngh×n kil«mÐt ®Ó bÝ mËt ®Õn Trung Quèc. NhiÒu em cã cha mÑ bÞ ng−êi Ph¸p b¾t giam v× c¸c em ®· bá gia ®×nh ®i ra n−íc ngoµi, nh− nh÷ng ng−êi c¸ch m¹ng! Khi chóng t«i nãi víi c¸c em vÒ c¸ch m¹ng Nga, vÒ Lªnin vµ vÒ c¸c b¹n, - nh÷ng chiÕn sÜ lªninnÝt Nga nhá tuæi - th× c¸c em rÊt sung s−íng vµ ®ßi sang víi c¸c b¹n, ®Ó th¨m c¸c b¹n, ë víi c¸c b¹n, häc tËp víi c¸c b¹n, vµ ®Ó trë thµnh nh− c¸c b¹n - nh÷ng chiÕn sÜ lªninnÝt ch©n chÝnh nhá tuæi. Chóng t«i ®· høa víi c¸c em lµ sÏ viÕt th− cho c¸c b¹n vÒ vÊn ®Ò ®ã. Vµ giê ®©y t«i ®· lµm viÖc Êy. Chóng t«i hy väng r»ng c¸c b¹n sÏ kh«ng tõ chèi tiÕp nhËn 3 hay 4 b¹n nhá An Nam cña c¸c b¹n, cã ph¶i kh«ng? NÕu c¸c b¹n ®ång ý cho c¸c em ®Õn th× c¸c b¹n sÏ lµm nh÷ng viÖc sau ®©y: 1. Uû nhiÖm cho ®ång chÝ B«r«®in, ®¹i diÖn cña Liªn X« t¹i _______________ 1) Uû ban Trung −¬ng §éi ThiÕu niªn tiÒn phong trùc thuéc Trung −¬ng §oµn Thanh niªn Céng s¶n Lªnin (BT).

Göi ñy ban trung −¬ng thiÕu nhi 241 Qu¶ng Ch©u, lµm mäi ®iÒu cÇn thiÕt cho hµnh tr×nh cña c¸c em (göi th− cña c¸c b¹n cho Quèc tÕ Céng s¶n hay cho Bé D©n uû ngo¹i giao)1). 2. Nãi râ c¸c b¹n cã thÓ tiÕp nhËn bao nhiªu thiÕu nhi An Nam. 3. §Õn th¸ng nµo th× ë M¸txc¬va b¾t ®Çu rÐt? (V× c¸c em thiÕu nhi ®ã ®Õn tõ mét n−íc rÊt nãng, ph¶i chän thêi gian cho c¸c em ®i). 4. Tíi M¸txc¬va th× c¸c em sÏ ®Õn ®Þa chØ nµo? T«i ®îi c¸c b¹n tr¶ lêi vµ göi ®Õn c¸c b¹n lêi chµo céng s¶n. Ngµy 22 th¸ng 7 n¨m 1926 NGUYÔN ¸I QUèC §Þa chØ cña t«i: Nilèpxki, H·ng th«ng tÊn R«xta, Qu¶ng Ch©u, Trung Quèc. Tµi liÖu tiÕng Ph¸p, l−u t¹i Côc L−u tr÷ V¨n phßng Trung −¬ng §¶ng. _______________ 1) Nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p t¸c gi¶ viÕt “Narkomindel” (BT).

242 GöI §¹I DIÖN §OµN THANH NI£N CéNG S¶N PH¸P T¹I QUèC TÕ THANH NI£N CéNG S¶N §ång chÝ th©n mÕn, Chóng t«i ®· ®−a ®Õn Qu¶ng Ch©u mét sè trÎ em An Nam. Chóng t«i ®· lËp mét nhãm thiÕu nhi. Chóng t«i muèn göi 3 hay 4 em qua Nga ®Ó c¸c em ®−îc tiÕp thô mét nÒn gi¸o dôc céng s¶n chñ nghÜa tèt ®Ñp. T«i ®· viÕt th− cho Uû ban Trung −¬ng thiÕu nhi M¸txc¬va. T«i ®Ò nghÞ ®ång chÝ ñng hé yªu cÇu cña t«i vµ tiÕn hµnh mäi ho¹t ®éng cÇn thiÕt ®Ó ng−êi ta tr¶ lêi t«i ®−îc mau chãng vµ thuËn lîi h¬n. T«i chê th− tr¶ lêi cña ®ång chÝ vµ göi ®Õn ®ång chÝ lêi chµo céng s¶n anh em. §Þa chØ: ¤. Lu, Th«ng tÊn x· R«xta, Qu¶ng Ch©u, Trung Quèc. (§ång chÝ h·y ®−a th− cña ®ång chÝ cho ng−êi liªn l¹c cña Quèc tÕ Céng s¶n vµ ®õng göi qua b−u ®iÖn, v× ë ®©y t«i ho¹t ®éng bÊt hîp ph¸p). Qu¶ng Ch©u, ngµy 22 th¸ng 7 n¨m 1926 NGUYÔN ¸I QUèC Tµi liÖu tiÕng Ph¸p, l−u t¹i Côc L−u tr÷ V¨n phßng Trung −¬ng §¶ng.

243 PHONG TRµO C¸CH M¹NG ë §¤NG D¦¥NG T×nh h×nh kinh tÕ. Xø §«ng D−¬ng bÞ Ng©n hµng §«ng D−¬ng, thµnh lËp n¨m 1875, thèng trÞ vÒ mÆt kinh tÕ. §Õn n¨m 1924, vèn cña ng©n hµng lµ 64.400.000 phr¨ng. Còng trong thêi kú nµy, doanh sè lªn tíi 4.503.000.000 phr¨ng vµ thu ®−îc 34.000.000 phr¨ng tiÒn l·i. ChÝnh Ng©n hµng §«ng D−¬ng ®· chØ huy tÝn dông c«ng nghiÖp, th−¬ng nghiÖp ë §«ng D−¬ng, C«ng ty má than B¾c Kú (c«ng ty nµy h»ng n¨m xuÊt c¶ng 1.400.000 tÊn than trÞ gi¸ 12.000.000 ®ång hay 201.000.000 phr¨ng) vµ C«ng ty ho¶ xa V©n Nam. VÒ th−¬ng nghiÖp nãi chung, ë §«ng D−¬ng, doanh sè h¬n 4 tû phr¨ng. B¸n thuèc phiÖn thu ®−îc 215.000.000 phr¨ng vµ b¸n r−îu thu ®−îc kho¶ng 1 tû phr¨ng tiÒn l·i. Trong sè 1 tû phr¨ng nµy, ChÝnh phñ thu 200.000.000 phr¨ng, sè cßn l¹i vµo tói bän t− b¶n ®éc quyÒn. Nh− vËy lµ chØ cã ®Çu ®éc d©n b¶n xø mµ ®Õ quèc Ph¸p ®· thu ®−îc 415.000.000 phr¨ng! Ng©n s¸ch toµn §«ng D−¬ng lµ 1.327.000.000 phr¨ng. Ng−êi ta xuÊt c¶ng 1.500.000 tÊn g¹o trÞ gi¸ 252.000.000 phr¨ng vµ 80.000 t¹ cao su. §«ng D−¬ng thÞnh v−îng nh− vËy. Nh−ng sù thÞnh v−îng Êy chØ lµm lîi riªng cho ng−êi Ph¸p mµ thiÖt h¹i cho ng−êi An Nam. Mçi ngµy, ®µn «ng chØ kiÕm ®−îc 32 xu, ®µn bµ 28 xu, trÎ con 16 xu. H¬n n÷a, hä kh«ng ®−îc tr¶ l−¬ng ®Òu ®Æn vµ kh«ng ph¶i

244 Hå CHÝ MINH TOµN TËP bao giê còng nhËn b»ng tiÒn mÆt. C«ng ty má than tæ chøc ra nh÷ng cöa hµng b¸n thùc phÈm vµ c¸c vËt dông kh¸c. Thî b¾t buéc ph¶i mua hµng ë ®Êy, gi¸ ®¾t h¬n thÞ tr−êng 10%. Th−êng th× ng−êi ta tr¶ l−¬ng b»ng hµng ho¸ lÊy ë c¸c cöa hµng ®ã, ng−êi thî chØ ®−îc lÜnh mét Ýt tiÒn mÆt vµ m·i 15 ngµy hay mét th¸ng sau míi ®−îc lÜnh; chÝnh b»ng c¸ch nµy mµ c«ng ty ng¨n ®−îc thî thuyÒn bá trèn. Theo lêi thó nhËn cña Toµn quyÒn §«ng D−¬ng th× ®êi sèng cña thî má qu¸ khæ cùc vµ c«ng viÖc cña hä qu¸ nÆng nÒ nªn trong sè 15.907 thî má thèng kª ®−îc vµo n¨m 1906, kh«ng ai sèng ®Õn 60 tuæi. Vµ bän t− b¶n thuéc ®Þa còng l¹i viÖn cí ®ã ®Ó tõ chèi kh«ng tæ chøc quü h−u bæng cho thî thuyÒn b¶n xø! §êi sèng n«ng d©n còng ch¼ng h¬n g×. §Êt th× xÊu, ph−¬ng ph¸p canh t¸c th× l¹c hËu, do ®ã n¨ng suÊt rÊt thÊp kÐm. S¶n l−îng mét hÐcta ë ch©u ¢u lµ 4.670 kil« thãc, ë NhËt B¶n 3.320 kil«, ë Nam D−¬ng 2.150 kil«, cßn ë §«ng D−¬ng s¶n l−îng chØ cã 1.210 kil«. Ng−êi b¶n xø ®o ruéng ®Êt b»ng \"mÉu\", chø kh«ng ®o b»ng hÐcta. Mét mÉu ®Êt tèt s¶n xuÊt kho¶ng 50 thïng thãc trÞ gi¸ 24®75. Trong sè tiÒn nµy, ChÝnh phñ ®· trÝch thu 2®10, kho¶ng 10%. Nh−ng cµy cÊy mçi mÉu ruéng, ng−êi n«ng d©n ®· ph¶i chi hÕt 28®50 vÒ t¸t n−íc, ph©n bãn, gièng m¸, thuª tr©u bß, nh©n c«ng, v.v.. Nh− vËy lµ lç vèn mÊt 3®75. Ng−êi ta sÏ hái: \"ThÕ th× ng−êi n«ng d©n sèng thÕ nµo ®−îc vµ lÊy g× mµ ®ãng thuÕ?\". Cã thÓ tr¶ lêi ®¬n gi¶n nh− thÕ nµy: sèng thÕ nµo còng ®−îc, nh−ng ng−êi n«ng d©n vÉn ph¶i sèng vµ ph¶i ®ãng gãp. Mét c©u tôc ng÷ An Nam cã nãi: \"Kh«ng lµm còng chÕt, mµ lµm còng chÕt\". TËp qu¸n ngh×n x−a còng nh− søc m¹nh cña tr¨m ngµn mèi quan hÖ kh¸c ®· trãi chÆt ng−êi n«ng d©n víi ruéng ®Êt. NÕu biÕt n¬i nµo tho¸t th©n ®−îc th× hä còng ®· røt bá ra ®i. Suèt n¨m, phÇn lín nh÷ng ng−êi n«ng d©n ph¶i ¨n rau ¨n

Phong trµo c¸ch m¹ng ë ®«ng d−¬ng 245 khoai. RÊt Ýt khi hä ¨n c¬m, chØ trong nh÷ng ngµy giç tÕt ch¼ng h¹n, th× hä míi d¸m ®éng tíi h¹t c¬m quý gi¸ Êy. Ngoµi thuÕ m¸ nÆng nÒ, t¨ng lªn 550% trong kho¶ng m−êi n¨m, ng−êi d©n b¶n xø cßn bÞ khæ së víi tr¨m ngh×n thø h¹ch s¸ch. Tê b¸o Khai ho¸ cña ng−êi b¶n xø ë B¾c Kú míi ®©y cã viÕt: \"BiÕt bao ng−êi ®· bÞ b¾t tr¸i phÐp. Hä bÞ giam cÇm hµng th¸ng trêi... LÝnh tr¸ng b¾t hä ®ãng tiÒn nµy tiÒn kia, råi cßn hµnh h¹ hä n÷a... Cã ng−êi bÞ ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn ®Õn nçi ph¶i vµo nhµ th−¬ng. Tãm l¹i, nÕu ng−êi nµo v« phóc bÞ b¾t mµ nghÌo ®ãi th× ®µnh cam phËn, cßn kÎ h¬i kh¸ gi¶ th× ph¶i b¸n vî ®î con ®Ó nép tiÒn ph¹t dï cã bÞ b¾t oan còng vËy\". Cßn cã nh÷ng tr−êng hîp nghiªm träng h¬n nhiÒu. Nh− mét tªn C«ng sø ë Cao Miªn ®· bßn rót tiÒn thuÕ cña nh÷ng ng−êi d©n cïng khæ ®Ó x©y dùng mét l©u ®µi nghØ m¸t tèn 57.600.000 phr¨ng, tªn Êy cßn b¾t d©n ®¾p thªm mét con ®−êng tõ nhµ ë ®Õn lÇu nghØ m¸t. H¬n 1.900 ng−êi ®· thiÖt m¹ng trªn con ®−êng nµy! T×nh h×nh chÝnh trÞ. Th¸ng 11 n¨m ngo¸i, khi Varen, \"nhµ x· héi\" tíi nhËn chøc Toµn quyÒn, d©n b¶n xø cã ®−a \"TËp d©n nguyÖn cña ng−êi An Nam\", ®ßi tù do b¸o chÝ, tù do ng«n luËn, quyÒn lËp héi vµ héi häp, v.v.. Còng nh− bän Toµn quyÒn tr−íc, Varen ®· høa hÑn nhiÒu ®Ó kh«ng lµm g× c¶. Còng thêi kú Êy, bän mËt th¸m Ph¸p b¾t cô Phan Béi Ch©u ë Th−îng H¶i. Cô lµ mét nhµ l·o thµnh yªu n−íc xuÊt d−¬ng tõ 20 n¨m nay. Ng−êi ta ®−a cô vÒ B¾c Kú ®Ó xö ¸n. MÆc dÇu ChÝnh phñ Ph¸p gi÷ bÝ mËt vô b¾t bí nµy, nh−ng ng−êi An Nam ai còng biÕt tin, mét phong trµo ph¶n ®èi s«i næi kh¾p n¬i. Khi Varen ®Õn B¾c Kú, sinh viªn biÓu t×nh ®ßi th¶ nhµ l·o c¸ch m¹ng bÞ b¾t gi÷. Hä mang cê vµ biÓu ng÷ kªu gäi: \"¢n x¸ cho cô Phan Béi Ch©u!\", \"§¶ ®¶o chÕ ®é thùc d©n tµn b¹o!\". §©y lµ lÇn ®Çu tiªn ng−êi ta ®−îc thÊy mét sù kiÖn nh− vËy ë §«ng D−¬ng. Varen buéc ph¶i ©n x¸ cho cô Phan Béi Ch©u, nh−ng vÉn bÝ mËt gi¸m s¸t cô.

246 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Tõ ®ã phong trµo sinh viªn tiÕp tôc ph¸t triÓn s«i næi, ®Õn th¸ng 3 võa råi, phong trµo míi thËt m¹nh. Khi Bïi Quang Chiªu, mét ng−êi thuéc ph¸i quèc gia, míi ë Ph¸p vÒ - Chiªu võa tæ chøc ë Ph¸p mét cuéc vËn ®éng chèng nh÷ng tªn quan cai trÞ thuéc ®Þa thèi n¸t - hµng ngh×n ng−êi An Nam do sinh viªn h« hµo, ®· ®i ®ãn vµ ®ãn tiÕp rÇm ré40. H«m ®ã, bän ph¸t xÝt Ph¸p còng tæ chøc ph¶n biÓu t×nh, chóng huy ®éng c¶ qu©n lÝnh, mËt th¸m vµ c¶nh s¸t. Bän ph¸t xÝt b¾n sóng lôc chØ thiªn, vµ ®¸ «ng Chiªu. MÆc dÇu cã sù khiªu khÝch ®ª tiÖn Êy, ng−êi b¶n xø vÉn gi÷ mét th¸i ®é rÊt b×nh tÜnh. §iÒu ®ã ®· lµm thÊt b¹i ©m m−u cña bän Ph¸p ®Þnh g©y ra mét \"ngµy ®Ém m¸u\" hßng d¹y cho ng−êi An Nam biÕt phôc tïng chóng! Còng ®óng vµo dÞp nµy, nhµ chÝ sÜ Phan Chu Trinh, mét ng−êi thuéc ph¸i quèc gia kh¸c, võa qua ®êi. 30.000 ng−êi An Nam ë kh¾p xø Nam Kú ®· lµm lÔ an t¸ng theo quèc lÔ vµ kh¾p n−íc ®· tæ chøc lÔ truy ®iÖu nhµ chÝ sÜ. ChØ trong vµi ba ngµy, mét cuéc l¹c quyªn ®· thu ®−îc 100.000 ®ång. TÊt c¶ häc sinh, sinh viªn ®Òu ®Ó tang cô. Tr−íc phong trµo yªu n−íc cña toµn d©n, bän thùc d©n Ph¸p sî h·i, b¾t ®Çu ph¶n c«ng l¹i. Chóng cÊm häc sinh ®Ó tang vµ tæ chøc l¹c quyªn. Chóng cÊm tæ chøc c¸c lÔ truy ®iÖu, v.v.. §Ó ph¶n ®èi l¹i, häc sinh ®· b·i kho¸. ë Hµ Néi, H¶i Phßng, Nam §Þnh, HuÕ, Sµi Gßn, Phó L©m, v.v. ®©u ®©u häc sinh còng ®Òu b·i kho¸. N÷ sinh còng tham gia phong trµo. Mét sù viÖc ®Çy ý nghÜa sau ®©y ®· chøng tá tinh thÇn yªu n−íc cña häc sinh: T¹i tr−êng Saxlu L«ba ë Sµi Gßn cã ng−êi ®· viÕt lªn b¶ng mÊy ch÷: \"A.B. L.F.\" (A bas les Francais - §¶ ®¶o thùc d©n Ph¸p). C¸c gi¸o s− Ph¸p b¾t häc sinh lªn xo¸ b¶ng. Ch¼ng mét em nµo chÞu xo¸ c¶. Tªn \"x· héi\" Varen ra lÖnh cho hiÖu tr−ëng c¸c tr−êng \"ph¶i th¼ng tay trõng trÞ nh÷ng hµnh ®éng v« kû luËt\". ThÕ lµ ®· x¶y ra nhiÒu cuéc kh¸m xÐt, b¾t bí vµ ®uæi hµng lo¹t häc sinh. Riªng ë Sµi Gßn, h¬n 500 häc sinh ®· bÞ ®uæi ra khái tr−êng.

Phong trµo c¸ch m¹ng ë ®«ng d−¬ng 247 C¸c tæ chøc chÝnh trÞ. ë B¾c Kú, cã mét héi bÝ mËt gäi lµ \"Phôc ViÖt\"41. Míi ®©y héi nµy cã r¶i truyÒn ®¬n, mµ sau ®©y lµ vµi ®o¹n trÝch dÉn: \"N−íc Ph¸p dïng vò lùc ®Ó b¾t n−íc ta lµm n« lÖ... hä ®· ¸p bøc d©n ta nhiÒu n¨m nay... Trong c¶nh « nhôc vµ c¨m thï ®ã, chóng ta, ng−êi An Nam kh«ng thÓ ®éi trêi chung víi ng−êi Ph¸p. Hìi hai m−¬i l¨m triÖu ®ång bµo! Nh÷ng ai kh«ng chÞu ®em lßng s¾t ®¸ ra lËt ®æ c−êng quyÒn, th× thµ h·y ®Ó cho thÞt x−¬ng tù tan n¸t mµ ®Òn nî n−íc. \"... C−êng quyÒn ®· ®Õn ngµy m¹t vËn. C¸c d©n téc ®ang h−ëng øng lêi kªu gäi cña n−íc Nga c¸ch m¹ng. Ên §é vµ Ai CËp ®· vïng dËy ®ßi l¹i tù do... LÏ nµo ng−êi An Nam chóng ta l¹i vÉn ch×m ®¾m trong giÊc ngñ triÒn miªn?... Hìi d©n téc An Nam! NÕu chóng ta kh«ng ®¹t ®−îc (viÖc tù gi¶i phãng) b»ng ph−¬ng ph¸p «n hoµ, th× chóng ta kh«ng ngÇn ng¹i hµnh ®éng quyÕt liÖt ®Ó tr¶ thï nhµ, nî n−íc vµ ®Ó chen vai thÝch c¸nh víi n¨m ch©u... Hìi d©n téc An Nam! H·y mau mau thøc tØnh...\". ë Nam Kú, cã mét nhãm trÝ thøc T©y häc tù x−ng lµ \"§¶ng LËp hiÕn\", hä lµ mét nhãm «n hoµ chñ tr−¬ng \"Ph¸p - An Nam ®Ò huÒ\". Theo chóng t«i biÕt th× nhãm nµy kh«ng cã hÖ thèng tæ chøc, kh«ng cã ®iÒu lÖ, kh«ng cã c¸n bé. §ã lµ mét tæ chøc tËp hîp nhau vÒ mÆt tinh thÇn. V× hä th−êng ®¶ kÝch chÕ ®é cai trÞ thèi n¸t ë thuéc ®Þa trong khi vÉn t«n träng \"chñ quyÒn Ph¸p\" nªn hä cã ¶nh h−ëng kh¸ lín trong quÇn chóng ng−êi b¶n xø. Cã mét nhãm kh¸c lµ nhãm \"Thanh niªn An Nam\". Nhãm nµy tiÕn bé vµ ho¹t ®éng h¬n. C¬ quan b¸o chÝ cña nhãm nµy do mét ng−êi ®· gia nhËp quèc tÞch Ph¸p lµm chñ nhiÖm, th−êng trÝch in bµi cña b¸o L'HumanitÐ xuÊt b¶n ë Pari. Nhãm nµy còng xuÊt b¶n, d−íi h×nh thøc nh÷ng s¸ch nhá, b¶n Tuyªn ng«n D©n quyÒn vµ b¶n Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n42 cña M¸c. TÊt nhiªn lµ ChÝnh phñ Ph¸p hÕt søc t×m c¸ch ph¸ bá nhãm

248 Hå CHÝ MINH TOµN TËP nµy, nh−ng kh«ng kÕt qu¶, v× nhãm ®ã ®−a tæ chøc thµnh ®¶ng. V× thÕ ChÝnh phñ Ph¸p bÌn ®µn ¸p c¸c thµnh viªn cña nhãm ®ã. Th¸ng 3, nhãm \"Thanh niªn An Nam\" cã tæ chøc mét cuéc mÝt tinh ph¶n ®èi viÖc trôc xuÊt mét ng−êi B¾c Kú. Cuéc mÝt tinh th«ng qua kiÕn nghÞ nh− sau: \"Chóng t«i 3.000 ng−êi An Nam... sau khi nghe diÔn thuyÕt nãi chuyÖn... nhËn thÊy r»ng viÖc trôc xuÊt nh÷ng ng−êi An Nam quª ë B¾c Kú vµ Trung Kú ra khái ®Þa phËn Nam Kú lµ mét hµnh ®éng ®éc ®o¸n..., chóng t«i cùc lùc ph¶n ®èi sù l¹m quyÒn nµy... vµ khÈn thiÕt ®ßi ChÝnh phñ Ph¸p ë §«ng D−¬ng ph¶i t«n träng nh÷ng quyÒn tù nhiªn vµ bÊt kh¶ x©m ph¹m cña con ng−êi vµ cña c«ng d©n ®· ®−îc x¸c nhËn trong HiÕn ph¸p cña n−íc Céng hoµ Ph¸p, nhÊt lµ: 1) tù do b¸o chÝ viÕt b»ng tiÕng b¶n xø, 2) bá c©u thóc th©n thÓ vÒ d©n sù vµ th−¬ng sù, 3) tù do häc tËp, héi häp vµ tù do ®i l¹i\". Tr−íc cuéc mÝt tinh, ng−êi ta ®· r¶i truyÒn ®¬n, cuèi tê truyÒn ®¬n cã c©u: \"NÕu ChÝnh phñ kh«ng chÞu tr¶ l¹i cho chóng t«i nh÷ng quyÒn tù do cÇn thiÕt nãi trªn (quyÒn tù do b¸o chÝ, v.v.) th× chóng t«i kh«ng cßn chót tin t−ëng nµo ë thiÖn ý cña ChÝnh phñ vµ chóng t«i nguyÖn cïng nhau tËn t©m tËn lùc ho¹t ®éng ®Ó gi¶i phãng d©n téc An Nam\". Còng v× ®· viÕt nh÷ng tiÕng gi¶i phãng d©n téc An Nam vµ ®· ph¸t hµnh sè ®Çu tiªn vµ còng lµ sè cuèi cïng cña b¸o An Nam trÎ - DiÔn ®µn gi¶i phãng quèc gia, trong ®ã cã ®¨ng l¹i bµi cña b¸o L'HumanitÐ vµ b¸o Le Paria, mµ hai t¸c gi¶, nh÷ng ng−êi ®· viÕt truyÒn ®¬n, ®· tæ chøc mÝt tinh, võa lµ chñ nhiÖm võa lµ qu¶n lý tê b¸o, ®· bÞ kÕt ¸n hai n¨m tï! Do hai vô ¸n nµy, häc sinh l¹i tiÕp tôc b·i kho¸. Thùc d©n Ph¸p l¹i dïng nh÷ng biÖn ph¸p hµnh chÝnh ®Ó trÊn ¸p tr¶ thï. T×nh h×nh chÝnh trÞ ë §«ng D−¬ng cã thÓ tãm t¾t trong lêi than v·n sau ®©y cña mét tê b¸o tiÕng Ph¸p ë B¾c Kú:

Phong trµo c¸ch m¹ng ë ®«ng d−¬ng 249 \"Vô biÕn ®éng nµy... ®· lµm cho n−íc ta x−a nay yªn æn biÕt bao, ®· trë thµnh trung t©m cña nh÷ng cuéc biÕn ®éng vµ hçn lo¹n\". TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p, sè 91, ngµy 14-8-1926.

250 LßNG HIÕU TH¶O CñA NG¦êI TRUNG HOA ë Trung Quèc, gia ®×nh lµ nÒn t¶ng cña x· héi. Vµ lßng hiÕu th¶o lµ nÒn t¶ng cña gia ®×nh. ChÝnh trªn nÒn t¶ng nµy ®· kiÕn t¹o nªn nh÷ng luËt lÖ, phong tôc, thÓ chÕ, triÕt häc, nghÖ thuËt vµ t− t−ëng Trung Hoa. Ngay tõ tuæi thiÕu niªn, ng−êi ta ®· häc thuéc lßng 24 tÊm g−¬ng hiÕu th¶o, trong ®ã miªu t¶ nh÷ng sù hy sinh cao c¶ cña con c¸i mµ t×nh yªu chóng dµnh cho cha mÑ lín ®Õn møc ®· lµm xóc ®éng c¶ thiªn thÇn lÉn kÎ c−íp. §Õn tuæi lÊy vî, ng−êi con trai kh«ng ®ßi hái ng−êi vî t−¬ng lai cã võa lßng m×nh hay kh«ng, mµ lµ cã võa lßng bè mÑ anh ta hay kh«ng. Ngay c¶ khi bè mÑ ®· chÕt th× anh ta vÉn ph¶i xin ý kiÕn hä qua trung gian lµ «ng thÇy ®Þa lý. Trong ba n¨m, sau c¸i chÕt cña bè hoÆc mÑ, con c¸i kh«ng ®−îc ¨n nh÷ng mãn ¨n ngon, kh«ng ®−îc nghe nh¹c, kh«ng ®−îc mÆc c¸i g× kh¸c ngoµi v¶i x« gai. Anh ta kh«ng ®−îc xuÊt hiÖn tr−íc ®¸m ®«ng, kh«ng ®−îc lÊy vî, kh«ng ®−îc dù thi hay kh«ng ®−îc øng cö vµo c¸c cuéc tuyÓn chän. Trong thêi gian ®Ó tang, anh ta ph¶i than v·n vÒ sù mÊt m¸t kh«ng thÓ ®Òn bï ®−îc vµ chØ ®−îc nghÜ ®Õn c¸c ®Êng sinh thµnh ®· cho anh ta cuéc sèng mµ hä võa tõ biÖt câi ®êi nµy. TÊt c¶ mäi ng−êi Trung Hoa, tõ bËc thiªn tö ®Õn kÎ thø d©n bÇn hµn nhÊt ®Òu ph¶i tu©n theo nh÷ng luËt lÖ nµy. MÆc dï cã vÎ \"d©n chñ\" nh− vËy, nh−ng 99 phÇn tr¨m nh÷ng hµnh ®éng hy sinh

Lßng hiÕu th¶o cña ng−êi trung hoa 251 cao c¶ ®ã chØ ®−îc thùc hiÖn ®Çy ®ñ bëi con c¸i nh÷ng ng−êi nghÌo. ë ®©y cßn cã mét ®iÒu g× ®ã rÊt quan träng mµ c¸c nhµ ®¹o ®øc cña chóng ta d−êng nh− kh«ng biÕt tíi: lµ vÎ ®Ñp ®¹o ®øc tù nã còng ph¶i phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ. Ngµy nay, sù x©m nhËp cña chñ nghÜa t− b¶n ®· lµm rung chuyÓn m¹nh mÏ nh÷ng phong tôc Trung Hoa. Nã lµm biÕn mÊt nh÷ng tËp qu¸n gia tr−ëng gi÷a chñ vµ thî. Nã huû ho¹i nghiªm träng c¸c mèi liªn hÖ gia ®×nh vµ lßng hiÕu th¶o. Trong nhµ m¸y, cha, mÑ vµ con c¸i, mçi ng−êi ®Òu ph¶i bá søc lao ®éng ra nh− nhau ®Ó kiÕm g¹o, ®Òu ph¶i ®Êu tranh víi mét nghÞ lùc nh− nhau ®Ó chèng l¹i sù bãc lét; c¸i t«n ti trËt tù truyÒn thèng ®· bÞ thay thÕ bëi sù b×nh ®¼ng tr−íc luËt kinh tÕ. Con c¸i kh«ng cßn thêi gian ®Ó chØ ch¨m sãc bè mÑ m×nh n÷a, vî kh«ng cßn thêi gian ®Ó ch¨m sãc chång. TÊt c¶ ®Òu cùc nhäc. TÊt c¶ ®Òu ph¶i vËt lén. TÊt c¶ ®Òu trë thµnh \"B»NG H÷U\"1). Tuy nhiªn, tµn tÝch cña bèn ngh×n n¨m v¨n hiÕn kh«ng ®Ó cho nh÷ng ®øc tÝnh cè h÷u ngµy mét ngµy hai bÞ ch«n vïi ®i bëi kÎ ®µo huyÖt tµn nhÉn lµ sù x« ®Èy cña chñ nghÜa t− b¶n. Vµ chóng ta vÉn cßn nh×n thÊy, lóc nµy hay lóc kh¸c, nh÷ng kú tÝch dÞ th−êng, mét mÆt nã ®¸nh dÊu t©m hån cao th−îng cña ng−êi nghÌo, mÆt kh¸c nã ®¸nh dÊu tÝnh cÊp thiÕt ph¶i xo¸ bá ngay sù thèng trÞ cña ®Æc quyÒn vµ së h÷u. Tê Phô n÷ b¸o ë Thiªn T©n ®· kÓ cho chóng ta mét chuyÖn sau ®©y: \"ë B¾c Kinh, cã mét bµ go¸ sèng cïng c« con g¸i 14 tuæi cña m×nh trªn mét c¨n phßng s¸t m¸i, c¶ hai ®Òu lµ thî bÎ ghi. C« con g¸i hÕt søc yªu th−¬ng mÑ m×nh vµ dµnh cho bµ mét t×nh hiÕu th¶o c¶m ®éng nhÊt. Bµ mÑ c« èm rÊt nÆng. Kh«ng cã tiÒn ®Ó mêi thÇy thuèc, còng kh«ng cã tiÒn ®Ó mua thøc ¨n cho mÑ, c« g¸i téi nghiÖp rÊt ®au khæ, kh«ng biÕt xoay së ra sao. Cuèi cïng, c« tù c¾t _______________ 1. Nguyªn v¨n viÕt hoa ý nãi: B¹n bÌ (BT).

252 Hå CHÝ MINH TOµN TËP mét miÕng thÞt ®ïi ®em nÊu canh d©ng cho mÑ m×nh. Bµ mÑ, sau khi ¨n mµ kh«ng biÕt mãn ¨n dÞ th−êng nµy, lËp tøc c¶m thÊy trong ng−êi dÔ chÞu h¬n\". TÊt c¶ nh÷ng sù hy sinh anh hïng, nh÷ng ®au ®ín nh− vËy ®Òu cã thÓ tr¸nh ®−îc d−íi chÕ ®é céng s¶n. NGUYÔN ¸I QuèC Tµi liÖu tiÕng Ph¸p, l−u t¹i Côc L−u tr÷ V¨n phßng Trung −¬ng §¶ng.

253 \"V¡N MINH\" PH¸P ë §¤NG D¦¥NG NÒn \"v¨n minh\" Ph¸p t¹i §«ng D−¬ng thÓ hiÖn ë nh÷ng chiÒu h−íng kh¸c nhau. Tr−íc hÕt, th«ng qua sù c−íp bãc tr¬ tr¸o nh©n d©n b¶n xø - nh÷ng ng−êi n«ng d©n nghÌo An Nam vµ Cao Miªn bÞ chiÕm ®o¹t tr¾ng trîn -, nh»m thùc hiÖn mét nÒn kinh tÕ ®åi b¹i ®¸ng hæ thÑn. §iÒu ®ã còng diÔn ra nh− vËy ë Nam Kú. Nh÷ng ng−êi b¶n xø t¹i n¬i nµy ®· bÞ c−íp ®o¹t kh«ng d−íi 115.000 hÐcta ruéng ®Êt, vµ ng−êi ta tÝnh r»ng, trong Ýt n¨m n÷a, sè diÖn tÝch nµy sÏ lªn ®Õn 200.000 hÐcta. TÊt c¶ c¸c tÇng líp thùc d©n ®¹i diÖn cho nÒn \"v¨n minh\" ®Òu nhóng tay vµo nh÷ng cuéc c−íp ®o¹t ®ã. TÊt nhiªn, ®i ®Çu lµ nh÷ng viªn chøc cao cÊp nhÊt cña Ph¸p t¹i nh÷ng thuéc ®Þa nµy. TiÕn sÜ C«nh¾c, Thèng ®èc Nam Kú, ®· bÞ c«ng khai kÕt téi trong Uû ban Thuéc ®Þa lµ ®· xuyªn t¹c, gi¶ m¹o vµ ®¸nh c¾p c¸c biªn b¶n cña Uû ban. Mét viªn chøc cao cÊp kh¸c, viªn C«ng sø Sabachiª, ®· ¸p dông mét chÕ ®é thèng trÞ chuyªn quyÒn ghª gím nh»m thùc hiÖn c¸c kÕ ho¹ch cña m×nh, mµ qua ®ã, c¸c nhµ giam chËt nÝch tï nh©n; kh«ng nh÷ng thÕ, chóng ®· quyÕt ®Þnh vµ thi hµnh v« sè nh÷ng b¶n ¸n tö h×nh ch−a tõng biÕt ®Õn ë n¬i ®©y cho tíi lóc bÊy giê. Trong lÇn trë vÒ n−íc cña l·nh tô nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa d©n téc Bïi Quang Chiªu, khi ®ã ®· trë thµnh mét kÎ tháa hiÖp næi tiÕng xÊu xa, c¸c tay sóng An Nam ®· bÞ t−íc vò khÝ, nh−ng v« sè sóng liªn thanh l¹i ®−îc chuÈn bÞ s½n sµng ®Ó chèng l¹i ®¸m ®«ng khæng lå ®ang å ¹t kÐo tíi gÇn ®Ó chµo mõng «ng ta. T¹i mét

254 Hå CHÝ MINH TOµN TËP vô xö hai nhµ b¸o An Nam trÎ tuæi, ng−êi ta ®· huy ®éng c¶ qu©n ®éi, sen ®Çm, d©n binh, c¶nh s¸t thµnh phè vµ mËt vô. D©n b¶n xø kh«ng ®−îc phÐp ®Æt ch©n tíi nhiÒu n¬i cña thµnh phè Sµi Gßn. Chóng kh«ng cßn tin vµo binh lÝnh Ph¸p vµ tÊt nhiªn, cµng Ýt tin h¬n vµo binh lÝnh An Nam. V× thÕ chóng ®−a tíi thuéc ®Þa nh÷ng ng−êi Xªnªgan, hä bÞ cÊm kh«ng ®−îc giao tiÕp víi d©n b¶n xø. V× lo sî binh lÝnh ch©u Phi ®−îc ®−a ®Õn sÏ cã thÓ liªn hÖ víi d©n ch©u ¸, nªn chóng chñ tr−¬ng tuyªn truyÒn sù thï ghÐt vµ chia rÏ binh lÝnh da ®en vµ nh÷ng ng−êi b¶n xø da vµng. Khi \"®¶ng viªn x· héi\" Varen ®−îc bæ nhiÖm lµm Toµn quyÒn tõ Ph¸p ®Õn, sóng èng vµ ®¹n d−îc còng th−êng ®−îc göi tíi. NhiÒu chuyÕn tµu vËn t¶i ®−a nh÷ng c«ng cô \"v¨n minh\" cña Ph¸p ®· sang §«ng D−¬ng. Sù khñng bè m¹nh nhÊt vÉn tiÕp diÔn ë tÊt c¶ c¸c miÒn cña §«ng D−¬ng, ë Nam Kú, Cao Miªn, Trung Kú vµ B¾c Kú. Ngµy nµo còng cã nh÷ng cuéc b¾t bí giam cÇm hµng lo¹t ng−êi. BÞ theo dâi ®Æc biÖt chÆt chÏ lµ nh÷ng sinh viªn, mµ mét sè hä ®ang t×m c¸ch tiÕp tôc häc tËp ë n−íc ngoµi. Bëi v× tõ sau cuéc b·i kho¸ réng lín cña sinh viªn, tr−êng häc cña c¸c thuéc ®Þa ®· bÞ ®ãng cöa ®èi víi hä. ë mét lo¹t thuéc ®Þa Ph¸p, nh− ®¶o Rªuyni«ng n»m s¸t hßn ®¶o lín Ma®ag¸txca bªn bê biÓn phÝa §«ng ch©u Phi, hay nh− ®¶o T©n Calª®«ni n»m ë phÝa T©y ch©u óc, sè d©n ®· nhanh chãng bÞ gi¶m sót v× r−îu m¹nh vµ lao dÞch. Do ®ã, bän thùc d©n kh«ng cã ®ñ lùc l−îng lao ®éng lµm cho c¸c ®ån ®iÒn cña chóng, vµ bëi thÕ, chóng yªu cÇu ChÝnh phñ Nam Kú ph¶i b¶o ®¶m cung cÊp c¸c lùc l−îng lao ®éng. ThÕ lµ ng−êi ta th−êng ®äc ®−îc nh÷ng tin tøc vÒ viÖc tæ chøc ®−a 2.000 thî thuyÒn sang T©n Calª®«ni, n¬i ®· cã 62.000 d©n vµo n¨m 1875, vµ nay d©n sè gi¶m xuèng cßn 27.000 v× c«ng viÖc \"khai ho¸\" cña Ph¸p. ViÖc di c− cña c¸c lùc l−îng lao ®éng nµy tÊt nhiªn còng lµ \"tù nguyÖn\" nh− khi vËn chuyÓn \"nh÷ng ng−êi t×nh nguyÖn\" tõ §«ng D−¬ng sang nh÷ng n¬i trËn m¹c cña ch©u ¢u, vµ míi ®©y, sang

“v¨n minh” ph¸p ë ®«ng d−¬ng 255 Marèc vµ Xyri. Ng−êi ta hay nghe nãi ®Õn nh÷ng cuéc ra ®i, nh−ng kh«ng bao giê nghe nãi tíi ngµy trë vÒ cña \"nh÷ng ng−êi t×nh nguyÖn\" ®· bÞ c−ìng bøc b»ng b¹o lùc mµ ph¶i ®i. HiÖn nay ®ang cã kho¶ng 6.000 \"ng−êi t×nh nguyÖn\" tõ B¾c Kú trªn ®¶o T©n Calª®«ni. Sau h¬n s¸u m−¬i n¨m ng−êi Ph¸p chiÕm ®ãng §«ng D−¬ng, nÒn gi¸o dôc ë §«ng D−¬ng vÉn lu«n lu«n dõng l¹i ë tr×nh ®é v« cïng thÊp kÐm. C¸c lùc l−îng lao ®éng kh«ng ®−îc ®µo t¹o ®Ó cã tr×nh ®é. Thay vµo ®ã, ë §«ng D−¬ng, l¹i cã 2.000 n¬i bu«n b¸n r−îu m¹nh vµ thuèc phiÖn. Trong n¨m 1924, toµn §«ng D−¬ng cã 20 triÖu d©n, song chØ cã 213.977 häc sinh vµ 4.193 gi¸o viªn b¶n xø, trong khi ngay t¹i quÇn ®¶o Philippin bÞ ®Õ quèc Hoa Kú ¸p bøc víi 10 triÖu d©n ®· cã 1.128.977 häc sinh vµ 25.451 gi¸o viªn b¶n xø. ë §«ng D−¬ng, kh«ng chØ thiÕu tr−êng häc, mµ tr−êng së hiÖn cã còng thËt kÐm cái. Ng−êi ta cßn thÊy râ sù thèi n¸t cña thùc d©n Ph¸p qua thó nhËn cña tê L'Impartial, c¬ quan ng«n luËn cña Ph¸p ë §«ng D−¬ng r»ng viªn Thèng ®èc C«nh¾c ®· ph¹m mét lo¹t hµnh ®éng tham nhòng. C¶ ng−êi \"®¶ng viªn x· héi\" Varen còng tham gia h¨ng h¸i vµo viÖc tham nhòng v× chØ mét vµi th¸ng sau khi tíi §«ng D−¬ng, «ng ta ®· göi vÒ Ph¸p 74 hßm tÆng phÈm cã träng l−îng 4.910 kil« vµ kÝch cì lµ 30 mÐt khèi. §Ó b¶o vÖ Hµ Néi, dinh luü cña bän Ph¸p bÊt tµi vµ v« l−¬ng t©m, bän cai trÞ B¾c Kú ®· cã téi trong viÖc ph¸ vì ®ª mµ kh«ng th«ng b¸o kÞp thêi cho d©n biÕt, lµm cho 20.000 d©n chóng ë n«ng th«n ®· bÞ chÕt ®uèi. Chóng cÊm c¸c b¸o ®¨ng tin vÒ hµnh ®éng d· man ®ã. A.P. TËp san Inprekorr, sè 17, n¨m 1927.

256 H·Y NHí §ÕN NH÷NG NG¦êI BÞ Tï §µY V× CHÝNH TRÞ CñA CHóNG TA Tr−êng hîp Lª Ngäc Liªn BÞ ®µy sang T©n Calª®«ni1) n¨m 1913, ®−îc tha n¨m 1924, ng−êi ®ång bang cña chóng ta l¹i bÞ kh−íc tõ viÖc tr¶ vÒ quª h−¬ng. Ngµy 5-9-1913, sau nh÷ng qu¶ bom ë Hµ Néi vµ Th¸i B×nh2), toµ ®Ò h×nh Hµ Néi, trong mét phiªn toµ xö kÝn, c¨n cø vµo nh÷ng b¸o c¸o cña c¶nh s¸t, quyÕt ®Þnh kÕt ¸n tö h×nh v¾ng mÆt Phan Béi Ch©u vµ hoµng th©n C−êng §Ó, ®−a lªn m¸y chÐm kho¶ng chôc ng−êi v« téi vµ ®−a ®i ®µy kho¶ng ba chôc ng−êi kh¸c. Lª Ngäc Liªn bÞ nçi bÊt h¹nh vµ ®−îc vinh dù liÖt vµo sè sau nµy víi lêi nhËn xÐt khã hiÓu nh− sau: \"¢m m−u chèng an ninh quèc gia vµ ®ång lo· tô tËp víi bän bÊt l−¬ng\". Chóng ta thö t×m c¸ch gi¶i ®¸p trß ®è ch÷ nµy. N¨m 1913, Lª Ngäc Liªn víi t− c¸ch mét ng−êi thî ®· \"hîp _______________ 1) Nouvelle CalÐdonie: Mét hßn ®¶o trong Th¸i B×nh D−¬ng, phÝa ®«ng ¤xtr©ylia, bÞ Ph¸p chiÕm tõ n¨m 1853 vµ biÕn thµnh n¬i giam gi÷ tï ®µy nh÷ng ng−êi tham gia phong trµo chèng Ph¸p, gi¶i phãng d©n téc (BT). 2) T¸c gi¶ muèn nãi ®Õn vô nh÷ng ng−êi cña ViÖt Nam Quang phôc héi lµ Ph¹m V¨n Tr¸ng nÐm t¹c ®¹n giÕt chÕt Tæng ®èc Th¸i B×nh NguyÔn Duy Hµn (19-4-1913) vµ vô NguyÔn Kh¾c CÇn nÐm t¹c ®¹n vµo kh¸ch s¹n Hµ Néi (26-4-1913) (BT).

H·y nhí ®Õn nh÷ng ng−êi bÞ tï ®µy... 257 t¸c\" víi Kh¸nh Ký, mét ng−êi anh em cña m×nh. ¤ng Kh¸nh Ký hiÖn nay lµ mét trong nh÷ng nhµ nhiÕp ¶nh lín nhÊt ë Sµi Gßn vµ «ng ta ch−a bao giê, theo t«i biÕt, bÞ tai tiÕng hoÆc tè c¸o lµ bÊt l−¬ng. Nh− thÕ, kh«ng ph¶i v× lµ mét ng−êi ®· hîp t¸c víi Kh¸nh Ký mµ Lª Ngäc Liªn bÞ kÕt ¸n ph¸t v·ng. VËy th× v× lý do g×? - Nh− thÕ nµy: thêi bÊy giê cã mét héi lín theo chñ nghÜa d©n téc gäi lµ \"§«ng Kinh nghÜa thôc\". §−îc thµnh lËp do nh÷ng nho sÜ cã danh väng nhÊt ë B¾c Kú, trong ®ã cã «ng Cö Can, th©n sinh L−¬ng Ngäc QuyÕn, ng−êi anh hïng cña cuéc khëi nghÜa lín Th¸i Nguyªn, c¸c «ng Phan Tiªn Phong vµ Phan Träng Kiªn, anh em cña Phan V¨n Tr−êng, tr¹ng s− ë Toµ th−îng thÈm Pari, héi \"§«ng Kinh nghÜa thôc\" dù ®Þnh truyÒn b¸ häc vÊn trong qu¶ng ®¹i quÇn chóng nh©n d©n cña chóng ta. Héi më t¹i Hµ Néi nh÷ng líp häc c«ng khai vµ kh«ng lÊy tiÒn. Lª Ngäc Liªn dù nh÷ng líp Êy, kÕt th©n víi vµi ng−êi b¹n vµ mêi hä vÒ nhµ uèng trµ, chØ cã thÕ. Bçng nh÷ng vô ®¸nh bom x¶y ra. Mét sù ®µn ¸p khèc liÖt ®· Ëp xuèng nh÷ng héi viªn cña \"§«ng Kinh nghÜa thôc\". Nhµ cÇm quyÒn b¾t giam bõa b·i gi¸o s−, häc sinh vµ b¹n bÌ cña hä. Khi c¶nh s¸t x«ng vµo nhµ Lª Ngäc Liªn, hä thÊy ng−êi ®ång h−¬ng cña chóng ta ®ang ngñ tr−a víi mét trong nh÷ng ng−êi b¹n cïng líp. ThÕ lµ ®ñ l¾m råi: ®Êy lµ nh÷ng ng−êi ©m m−u chèng an ninh quèc gia, ®Êy nh÷ng kÎ ®ång lo· tô tËp víi bän bÊt l−¬ng! Lª Ngäc Liªn ®· bÞ ®µy sang T©n Calª®«ni vµo th¸ng 9-1913 nh− thÕ ®Êy. Ngµy 29-12-1924, anh chÝnh thøc biÕt tin m×nh ®−îc tha. §Õn thêi ®iÓm nµy, anh ®· tr¶i qua 11 n¨m bÞ ®µy ¶i. Qu¶ thËt, còng ®· ®Õn lóc, v× nh÷ng g× anh sai ph¹m..., ng−êi ta ph¶i ®Ó cho anh trë vÒ xø së víi gia ®×nh cña m×nh. C¸c b¹n tin nh− thÕ µ? - C¸c b¹n ®· nhÇm. Ngay lóc ®ã, Lª Ngäc Liªn ®−îc bän qu¶n lao b¸o cho biÕt lµ hä hoµn toµn kh«ng cã

258 Hå CHÝ MINH TOµN TËP tr¸ch nhiÖm g× vÒ viÖc håi h−¬ng cña anh vµ anh ph¶i tù m×nh xoay së mäi phÝ tæn tõ Numªa1) ®Õn H¶i Phßng. Anh ta, mét ng−êi bÞ ®µy ¶i, thÕ hä muèn anh ta tr¶ b»ng c¸i g× míi ®−îc chø? ThËt lµ ngu xuÈn vµ ®ª tiÖn. Nh−ng, chÝnh quyÒn thùc d©n lµ nh− thÕ ®Êy. Ngµy 20-1-1926, Lª Ngäc Liªn göi ®¬n lªn Thèng ®èc T©n Calª®«ni. Kh«ng ®−îc tr¶ lêi. Ngµy 25-2-1926, göi ®¬n lªn Bé tr−ëng thuéc ®Þa. Kh«ng ®−îc tr¶ lêi. Lª Ngäc Liªn nhê Héi Nh÷ng ng−êi lao ®éng §«ng D−¬ng ë M¸cx©y can thiÖp, héi nµy nhê Ph©n héi Nh©n quyÒn M¸cx©y vµ Ph©n héi M¸cx©y l¹i nhê Uû ban Trung −¬ng cña Héi ë Pari (th¸ng 6-1926). Kh«ng ®−îc tr¶ lêi. Tr−íc sù lÈn tr¸nh chung Êy, ë phÝa h÷u vµ phÝa t¶, ng−êi ®ång h−¬ng cña chóng ta sÏ buéc ph¶i, theo ng−êi ta nãi víi t«i, nhê ®Õn Héi Ch÷ thËp ®á quèc tÕ vµ c¶ §¶ng Céng s¶n. Nh− thÕ ng−êi ta sÏ cã thªm mét b»ng chøng r»ng chÝnh lµ ChÝnh phñ ®Èy nh÷ng ng−êi An Nam ®Õn víi chñ nghÜa b«nsªvÝch mµ vÒ chñ nghÜa nµy, ChÝnh phñ l¹i kh«ng ngõng vung vÈy mét con ngo¸o ép, cè nhiªn lµ ®Ó lõa dèi hßng che lÊp nh÷ng viÖc lµm bÈn thØu cña m×nh. Nh−ng ngo¹i trõ ChÝnh phñ vµ bän thèng ®èc, ph¶i ch¨ng ng−êi ta cã thÓ tin ch¾c r»ng nh÷ng tæ chøc gäi lµ thuéc ph¸i t¶, cô thÓ ë ®©y lµ Héi Nh©n quyÒn, ®· h¬i qu¸ h÷ng hê khi ph¶i b¶o vÖ quyÒn cña nh÷ng qu©n khèn khæ ng−êi da mµu? NGUYÔN ¸I QUèC B¸o L'Ame Annamite, ngµy 1-2-1927. _______________ 1) Numªa: Thñ phñ cña T©n Calª®«ni (BT).

259 TH¦ GöI CHI Bé §¶NG TR¦êNG §¹I HäC PH¦¥NG §¤NG M¸txc¬va, ngµy 25 th¸ng 6 n¨m 1927 Göi Chi bé céng s¶n Tr−êng ®¹i häc céng s¶n cña nh©n d©n lao ®éng Ph−¬ng §«ng mang tªn ®ång chÝ Xtalin, C¸c ®ång chÝ th©n mÕn, Theo quyÕt ®Þnh cña Ban Ph−¬ng §«ng, Ban bÝ th− latinh cña Quèc tÕ Céng s¶n vµ ®¹i diÖn §¶ng Céng s¶n Ph¸p ë Ban ChÊp hµnh, mét nhãm céng s¶n An Nam ®· ®−îc thµnh lËp víi c¸c ®ång chÝ sau ®©y: - Phon Shon, - Le Man, - Jiao, - Min Khan, - Lequy1). §ång chÝ cuèi cïng ®−îc cö lµm bÝ th− nhãm. V× c¸c ®ång chÝ ®ã ®Òu lµ sinh viªn tr−êng c¸c ®ång chÝ vµ ®Ó cho hä cã thÓ häc c¸ch lµm viÖc, chóng t«i yªu cÇu chi bé _______________ 1) BÝ danh cña NguyÔn ThÕ Rôc, Ng« §øc Tr×, Bïi C«ng Trõng, Bïi L©m vµ TrÇn Phó - nh÷ng sinh viªn ViÖt Nam ®ang häc t¹i Tr−êng ®¹i häc Ph−¬ng §«ng (BT).

260 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ®ång chÝ chØ ®Þnh mét hay hai ®ång chÝ ch¨m lo viÖc gi¸o dôc céng s¶n cho nhãm ®ã, ®Ó ®µo t¹o c¸c ®ång chÝ ®ã theo sinh ho¹t cña §¶ng. Ban bÝ th− latinh §¹i biÓu An Nam cña Quèc tÕ Céng s¶n NGUYÔN ¸I QUèC G. HUMBE Tµi liÖu tiÕng Ph¸p, l−u t¹i Côc L−u tr÷ V¨n phßng Trung −¬ng §¶ng.

261 B¸O C¸O GöI BAN PH¦¥NG §¤NG QUèC TÕ CéNG S¶N 1) Tõ th¸ng 11-1924, t«i ®−îc Ban Ph−¬ng §«ng vµ §¶ng Céng s¶n Ph¸p ph¸i ®Õn Qu¶ng Ch©u ®Ó lµm viÖc cho §«ng D−¬ng. V× trong suèt thêi gian Êy (1924 - 1927), t«i kh«ng nhËn ®−îc quü, còng kh«ng ®−îc l−¬ng cña Quèc tÕ Céng s¶n, t«i ph¶i lµm viÖc dÞch thuËt ®Ó kiÕm sèng vµ ®Ó phô thªm cho c«ng t¸c mµ nã ngèn tõ 75 ®Õn 80% tiÒn l−¬ng cña t«i, céng víi tiÒn ®ãng gãp cña c¸c ®ång chÝ. MÆc dï thiÕu thêi gian vµ tiÒn, nhê sù gióp ®ì cña c¸c ®ång chÝ ng−êi Nga vµ An Nam, chóng t«i ®· cã thÓ: 1) §−a 75 thanh niªn An Nam ®Õn häc ë Tr−êng Tuyªn truyÒn do chóng t«i tæ chøc ë Qu¶ng Ch©u, 2) XuÊt b¶n 3 tê tuÇn b¸o nhá, 3) Ph¸i nh÷ng ng−êi tuyªn truyÒn võa míi ®−îc ®µo t¹o vÒ Xiªm, Trung Kú, B¾c Kú vµ Nam Kú, 4) Thµnh lËp mét liªn ®oµn c¸ch m¹ng do mét uû ban gåm 5 uû viªn ë Qu¶ng Ch©u l·nh ®¹o, liªn ®oµn ®· b¾t rÔ kh¾p n¬i trong tÊt c¶ c¸c xø §«ng D−¬ng ®ã. Tuy nhiªn viÖc ®i l¹i cña c¸c sinh viªn vµ tuyªn truyÒn viªn, viÖc tæ chøc c¸c líp häc, v.v. tèn kÐm nhiÒu tiÒn (cho mçi sinh viªn tõ §«ng D−¬ng ®Õn Qu¶ng Ch©u vµ trë vÒ, chóng t«i chi hÕt 200 ®«la). V¶ l¹i sù gióp ®ì tµi chÝnh cña c¸c ®ång chÝ kh«ng ®Òu ®Æn vµ khã nhËn nªn t«i kh«ng thÓ tiÕp tôc lµm nh− vËy ®−îc. V× thÕ nh÷ng ®ång chÝ ng−êi Nga ë Qu¶ng Ch©u ®· t¸n thµnh dù kiÕn ®i M¸txc¬va ®Ó xin tiÒn cña t«i.

262 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Khi ®oµn §¹i biÓu Quèc tÕ C«ng nh©n ®Õn Qu¶ng Ch©u, ®ång chÝ §«ri« (®¹i diÖn §¶ng Céng s¶n Ph¸p), ®ång chÝ V«lin (®¹i diÖn nh÷ng ®ång chÝ ng−êi Nga ë Qu¶ng Ch©u) vµ t«i, chóng t«i ®· chuÈn bÞ vµ göi Ban Ph−¬ng §«ng mét kÕ ho¹ch c«ng t¸c vµ mét dù ¸n tµi chÝnh. Cho ®Õn ngµy 5 th¸ng 5, t«i kh«ng nhËn ®−îc c©u tr¶ lêi vÒ vÊn ®Ò ®ã, còng kh«ng nhËn ®−îc chØ thÞ nµo kh¸c. 2) Khi cuéc ®¶o chÝnh næ ra1), 3 trong 5 ñy viªn cña Uû ban §«ng D−¬ng chóng t«i bÞ b¾t gi÷, t«i suýt bÞ b¾t, t−íng Lý TÕ Th©m cã quan hÖ mËt thiÕt víi bän ®Õ quèc Ph¸p ë §«ng D−¬ng vµ ë H¹ M«n, mét ®ång chÝ ng−êi Nga duy nhÊt cã tr¸ch nhiÖm lóc ®ã ®ang ë Qu¶ng Ch©u còng kh«ng thÓ gióp ®ì ®−îc chóng t«i, hoÆc cho mét lêi khuyªn nµo, thËm chÝ ngõng tr¶ tiÒn cho t«i víi t− c¸ch lµ ng−êi phiªn dÞch. Kh«ng thÓ lµm g× ®−îc, trô së cña chóng t«i bÞ c¶nh s¸t ®Õn kh¸m xÐt vµ gi¸m s¸t. Khi ®ã, t«i chØ cßn c¸ch lµ ph¶i chän gÊp gi÷a hai con ®−êng hoÆc lµ ®Ó bÞ b¾t hay tiÕp tôc qua M¸txc¬va vÒ c«ng t¸c ë Xiªm. 3) ChÝnh trªn tµu tõ Th−îng H¶i ®Õn Vla®iv«xtèc, ®ång chÝ §«ri« ®· gÆp t«i vµ ®Ò nghÞ tr−íc khi ®i Xiªm, h·y ®Õn Pari ®·. §ång chÝ nãi ®Ó ®ång chÝ sÏ hái Ban ChÊp hµnh. ë Vla®iv«xtèc, ®ång chÝ V«itinxki tõ Trung Quèc ®Õn sau t«i vµi ngµy, ®· ®Ò nghÞ t«i quay trë l¹i Th−îng H¶i. Nh− vËy, vÊn ®Ò ®Æt ra víi t«i lµ: t«i ph¶i theo ®Ò nghÞ nµo chø kh«ng thÓ nhËn c¶ hai ®Ò nghÞ cïng mét lóc. T«i ph¶i ®i ®©u, Xiªm hay Th−îng H¶i? C«ng t¸c cña t«i ë n−íc nµo cÇn h¬n c¶? Ph¶i ch¨ng chóng t«i sÏ thö tæ chøc mét sè lÝnh An Nam ë Th−îng H¶i (v¶ l¹i theo hä nãi víi t«i th× hä ®· s½n sµng trë vÒ n−íc) vµ bá l¹i tÊt c¶ c«ng viÖc ®· ®−îc b¾t ®Çu ë §«ng D−¬ng? VÊn ®Ò ®ã do c¸c ®ång chÝ quyÕt ®Þnh. T«i chØ ®−îc phÐp nãi quan ®iÓm cña t«i nh− sau: _______________ 1) Cuéc chÝnh biÕn ph¶n c¸ch m¹ng th¸ng 4-1927 cña T−ëng Giíi Th¹ch (BT).

B¸o c¸o göi ban ph−¬ng ®«ng quèc tÕ céng s¶n 263 Dï r»ng vÒ b¶n th©n vµ vÒ mÆt vËt chÊt th× ®èi víi t«i, t«i ë Th−îng H¶i sÏ tèt h¬n nhiÒu, nh−ng t«i muèn ®i Xiªm h¬n. a) V× c«ng t¸c trong binh lÝnh An Nam ë Th−îng H¶i ch¾c ch¾n lµ rÊt hay, song c«ng viÖc hoÆc nãi cho ®óng h¬n lµ sù tiÕp tôc c«ng viÖc ë §«ng D−¬ng - dï kÕt qu¶ cßn xa x«i vµ Ýt nh−ng l¹i quan träng h¬n. b) V× ë Th−îng H¶i chø kh«ng ph¶i ë Xiªm, nhiÒu ®ång chÝ kh¸c cã thÓ thay t«i. c) V× nh÷ng tin tøc vÒ cuéc ph¶n biÕn Trung Quèc do ®Õ quèc Ph¸p truyÒn lan ®ang gieo r¾c sù nhôt chÝ trong ng−êi An Nam vµ trong lóc nµy, nÕu chóng ta ®Ó c«ng t¸c kh«ng liªn tôc th× tÊt c¶ nh÷ng g× chóng ta ®· lµm trong 3 n¨m qua sÏ mÊt hÕt vµ chóng ta sÏ rÊt khã lµm l¹i tõ ®Çu v× t©m tr¹ng nh÷ng ng−êi An Nam ®· nhiÒu lÇn thÊt väng. V× thÕ, t«i tiÕp tôc ®i M¸txc¬va ®Ó tr×nh bµy yªu cÇu cña t«i. 4) Yªu cÇu cña t«i: Ngay b©y giê t«i kh«ng thÓ lËp mét dù trï ng©n s¸ch chi tiÕt cho c«ng t¸c cña t«i ë §«ng D−¬ng (®i qua Xiªm). V× vËy, t«i chØ cã thÓ lËp dù trï theo c¸ch ¸ng chõng víi nh÷ng con sè phï hîp víi hoµn c¶nh. BiÕt sù khã kh¨n vÒ liªn l¹c tõ §«ng D−¬ng ®i M¸txc¬va, vµ ®Þnh thêi gian c− tró ë thuéc ®Þa nµy kho¶ng chõng 2 n¨m, t«i tr×nh bµy víi c¸c ®ång chÝ mét yªu cÇu vÒ ng©n s¸ch tÝnh theo Mü kim nh− sau: L−¬ng th¸ng 150 ®«la trong 2 n¨m (cho t«i vµ nh÷ng ng−êi gióp viÖc) 3.600 $ Quü ®Ó c«ng t¸c trong 2 n¨m (mçi th¸ng 200 ®«la) 4.800 $ TiÒn chi bÊt th−êng 1.100 $ Tæng céng 9.500 $ TÊt nhiªn, ë ®©y tiÒn l−¬ng chØ lµ t−îng tr−ng v× ngoµi phÇn chi tiªu tèi cÇn thiÕt cho chóng t«i, phÇn cßn l¹i sÏ chuyÓn sang quü c«ng t¸c. Vµ nÕu c¸c ®ång chÝ vui lßng chÊp thuËn th× ng©n s¸ch nµy chØ ®−îc thùc hiÖn tõ ngµy t«i ®Õn B¨ng Cèc. Trong khi chê ®îi quyÕt ®Þnh cña c¸c ®ång chÝ, xin c¸c ®ång chÝ vui lßng: 1) ®−a t«i vµo bÖnh viÖn, 2) khi t«i ra bÖnh viÖn cho phÐp

264 Hå CHÝ MINH TOµN TËP t«i ®−îc häc vµi kinh nghiÖm cÇn thiÕt cho c«ng t¸c cña t«i, 3) vµ cho t«i lªn ®−êng cµng sím cµng tèt. Göi c¸c ®ång chÝ lêi chµo céng s¶n. M¸txc¬va th¸ng 6-1927 1) CÊu t¹o cña mét ph©n ban 2) ViÖc göi c¸c sinh viªn 3) Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu vµ t− liÖu1). Tµi liÖu ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p, b¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. _______________ 1) Ba dßng thªm nµy viÕt tay (BT).

265 TH¦ GöI PH. BIU §ång chÝ th©n mÕn, Nhê ®ång chÝ nãi víi n÷ ®ång chÝ thay chÞ M¸cg« r»ng, nÕu t«i cã th− tõ g× xin göi theo ®Þa chØ d−íi ®©y: ¸i Quèc Kr−m - Eppat«ria Nhµ an d−ìng Lªnin. Xin chµo tÊt c¶ Th¸ng 8 n¨m 1927 B−u ¶nh cña NguyÔn ¸i Quèc göi Ph. Biu (tiÕng Ph¸p). B¶n chôp l−u t¹i B¶o tµng Hå ChÝ Minh.

266 NH÷NG TéI ¸C KINH KHñNG CñA CHñ NGHÜA §Õ QUèC PH¸P ë §¤NG D¦¥NG Sau cuéc x©m chiÕm cña ®Õ quèc Ph¸p, nh©n d©n c¸c ®¶o T©n £brÝt1) ®· bÞ tiªu diÖt bëi r−îu, c¸c bÖnh hoa liÔu vµ lao ®éng khæ sai, nh÷ng tai häa do nÒn v¨n minh ®Õ quèc chñ nghÜa du nhËp vµo trong n−íc. Sù kiÖn nµy ®· ®−îc «ng nghÞ ¸cxinb«, b¸o c¸o viªn vÒ ng©n s¸ch thuéc ®Þa, chÝnh thøc thó nhËn t¹i NghÞ viÖn Ph¸p. Nßi gièng b¶n xø th× bÞ giÕt chãc, nh−ng ®Êt ®ai c¸c ®¶o vÉn ph× nhiªu vµ vÉn mang lîi cho bän thùc d©n Ph¸p. Tuy nhiªn, bän nµy kh«ng tù canh t¸c ®−îc trong c¸c ®ån ®iÒn cña m×nh. Chóng cÇn cã n« lÖ. Chóng t×m ®Õn n« lÖ ë §«ng D−¬ng. Ngµy x−a ng−êi ta dïng ph−¬ng ph¸p tuyÓn mé. C«ng nh©n vµ n«ng d©n §«ng D−¬ng - bÞ thuÕ m¸ ®Ì nÆng ®Õn lôn b¹i, bÞ c¸i nghÌo khæ theo ®uæi vµ bÞ mua chuéc bëi høa ®−îc l−¬ng bæng cao - tù ®−a m×nh vµo trßng, xuèng tµu ®i sang \"T©n lôc ®Þa\". Nh−ng hä bÞ giÕt h¹i bëi sù ng−îc ®·i cña chñ ®ån ®iÒn kh«ng kÐm g× c¸c bÖnh tËt cña vïng nhiÖt ®íi, phÇn lín nh÷ng ng−êi \"cam kÕt ra ®i\" kh«ng bao giê cßn thÊy ®Êt n−íc vµ gia ®×nh _______________ 1) Nouvelle HÐbrides: Tªn cò cña c¸c ®¶o Vanuatu ë Th¸i B×nh D−¬ng, tõ n¨m 1887 bÞ thùc d©n Anh vµ Ph¸p ®« hé, n¨m 1906 ®−îc quyÒn tù trÞ, n¨m 1980 giµnh ®−îc ®éc lËp, lÊy tªn n−íc lµ Vanuatu (BT).

Nh÷ng téi ¸c kinh khñng cña chñ nghÜa ®Õ quèc... 267 m×nh n÷a. Tõ ®ã trë ®i, nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng kh¸c thµ chÕt ®ãi trªn ®Êt nhµ cßn h¬n ®em th©n sang chÕt ë ®ån ®iÒn P«linªdi thuéc Ph¸p. Nh÷ng cuéc tuyÓn mé ®Çy téi ¸c HiÖn nay, ®Ó cung cÊp nh©n c«ng cho ®ån ®iÒn cña hä, ng−êi Ph¸p kh«ng lïi b−íc tr−íc nh÷ng ph−¬ng tiÖn ®Çy téi ¸c nhÊt. D−íi ®©y lµ mét vµi thÝ dô: Nh÷ng tªn thùc d©n Ph¸p yªu cÇu c¸c quan cai trÞ Ph¸p ë §«ng D−¬ng - nh÷ng kÎ lu«n lu«n lµ ®ång lo· vµ ®«i khi chung vèn víi hä - b¾t c¸c lµng ë §«ng D−¬ng cung cÊp mét sè cu li. NÕu c¸c lµng - biÕt lµ m×nh ph¶i lµm g× ®èi víi sè phËn cña ng−êi m×nh - kh«ng thi hµnh ngay mÖnh lÖnh th× bÞ trõng ph¹t. HoÆc lµ, lîi dông t×nh tr¹ng ®ãi kÐm lu«n x¶y ra ë §«ng D−¬ng, ng−êi Ph¸p cho ng−êi §«ng D−¬ng vay tiÒn råi Ýt l©u sau cho b¾t hä v× kh«ng tr¶ ®−îc nî, buéc hä ph¶i ®¸p tµu sang ¤xtr©ylia. HoÆc n÷a, chóng lµm nh− dïng cu li vµo mét c«ng viÖc g× ®ã trªn tµu biÓn, råi bçng nhiªn, cu li thÊy m×nh bÞ trãi vµ giam trong khoang tµu, khi tµu s¾p khëi hµnh. Chóng ®¸nh lõa nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng thÊt nghiÖp, høa cho hä mét viÖc lµm ë mét tØnh bªn. Chóng ®−a c¸c n¹n nh©n xuèng tµu vµ, gi÷a ®−êng, ®æi h−íng ®i. ThÕ lµ, chóng b¾t cãc nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng b»ng søc m¹nh hoÆc b»ng thñ ®o¹n vµ ®−a hä ®i trong nh÷ng chuång b»ng s¾t, ®Õn tËn T©n £brÝt. Nh÷ng chøng cí kh«ng thÓ chèi c·i Trªn tµu biÓn, ng−êi §«ng D−¬ng chen chóc nh− nh÷ng con vËt trong nh÷ng khoang thiÕu kh«ng khÝ, kh«ng cã ¸nh s¸ng. Chóng cho hä ¨n uèng ch¼ng lµ bao. Ng−êi èm bÞ nÐm xuèng biÓn \"®Ó khái l©y sang nh÷ng ng−êi kh¸c\". Hä lu«n bÞ nh÷ng ng−êi mang sóng canh gi÷. Tíi c¸c ®¶o, hä bÞ giam trong mét tr¹i, tøc lµ mét c¸i chî; chñ ®ån ®iÒn ®Õn xem hä, chän vµ mua mét ®Çu ng−êi víi gi¸ bao nhiªu ®ã.

268 Hå CHÝ MINH TOµN TËP §Ó ®−a phô n÷ ®i, chóng cho hä ®−îc mang con theo. Nh−ng mét khi hä ®· xuèng tµu, chóng qu¨ng trÎ em xuèng n−íc \"®Ó thñ tiªu nh÷ng c¸i måm v« Ých\". §iÒu nµy ®· tõng x¶y ra víi nh÷ng ng−êi ®µn bµ B¾c Kú. Th¸ng 7 võa qua, mét tµu biÓn cËp bÕn Taoxvin víi 480 ng−êi §«ng D−¬ng nhèt trong nh÷ng chuång ë ®¸y tµu. §−îc mét thuû thñ b¸o cho biÕt, nh÷ng ng−êi Trung Quèc ë Taoxvin ®Þnh xuèng gióp c¸c n¹n nh©n, nh−ng hä bÞ nh÷ng ng−êi g¸c cã vò trang trªn tµu c¶n l¹i. Trong lêi kªu gäi ng−êi Trung Quèc ®¨ng trªn b¸o Daily Standard, nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng khèn khæ kia nãi r»ng: Ng−êi ta ®· dïng thuèc mª b»ng thuèc l¸ tÈm ®éc, ®Ó kÐo hä ®Õn t« giíi Ph¸p ë Qu¶ng Ch©u Loan råi b¾t cãc; trªn tµu biÓn hä chÞu ®ùng ®Õn møc kinh khñng ®ãi, kh¸t vµ nhÊt lµ sù ®éc ¸c cña nh÷ng kÎ canh g¸c: ng−êi èm bÞ nÐm xuèng n−íc. WANG TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p, sè 99, ngµy 28-9-1927.

269 Sù THèNG TRÞ CñA §Õ QUèC PH¸P ë §¤NG D¦¥NG CUéC XUNG §éT \"HOA - VIÖT\" Tõ 19 ®Õn 22-8, gi÷a ng−êi An Nam vµ Hoa kiÒu ë H¶i Phßng, mét h¶i c¶ng ë B¾c Kú, ®· x¶y ra nh÷ng cuéc Èu ®¶ ®æ m¸u. Cã 8 Hoa kiÒu chÕt vµ 125 ng−êi bÞ th−¬ng, 8 nhµ m¸y vµ 12 c¨n nhµ Hoa kiÒu bÞ ®èt ch¸y. B¸o chÝ Ph¸p ë §«ng D−¬ng vµ ë Ph¸p cho r»ng cuéc xung ®ét nµy chØ liªn can ®Õn ng−êi An Nam vµ Hoa kiÒu th«i, vµ nguyªn nh©n lµ do hai d©n téc ®ã \"hiÒm thï\" nhau, cßn ng−êi Ph¸p th× kh«ng dÝnh d¸ng g× ®Õn vô xung ®ét Êy c¶. Kh¼ng ®Þnh nh− vËy lµ kh«ng ®óng. Ch¼ng ph¶i h«m nay mµ còng kh«ng ph¶i h«m qua ng−êi Hoa míi ®Õn §«ng D−¬ng. Hä ®· ë ®©y hµng thÕ kû nay råi. Vµ tõ khi hä ®Õn ë ®©y, hä ®· lu«n lu«n gi÷ mét vÞ trÝ rÊt quan träng trong ®êi sèng kinh tÕ cña §«ng D−¬ng. Nh−ng ch−a bao giê l¹i cã nh÷ng cuéc xung ®ét gi÷a ng−êi An Nam vµ c¸c \"chó\" kh¸ch cña hä c¶. Cuéc xung ®ét hiÖn nay, còng nh− cuéc tÈy chay hµng ho¸ cña Hoa kiÒu n¨m 1919 lµ do bän thùc d©n Ph¸p g©y nªn v× nh÷ng lý do sau ®©y: Ýt l©u nay, trong d©n chóng An Nam, ®ang cã mét sù s«i sôc m¹nh mÏ: nh÷ng cuéc biÓu t×nh cña nh÷ng ng−êi cã tinh thÇn d©n téc, nh÷ng cuéc b·i kho¸ cña giíi ®¹i häc, nh÷ng cuéc b·i c«ng cña thî thuyÒn, nh÷ng cuéc næi dËy cña n«ng d©n, ho¹t ®éng cña c¸c tæ

270 Hå CHÝ MINH TOµN TËP chøc c¸ch m¹ng bÝ mËt, viÖc bÇu nh÷ng cùu chÝnh trÞ ph¹m vµo \"ViÖn d©n biÓu\" b¶n xø, v.v. vµ v.v.. TÊt c¶ t×nh h×nh Êy ®· lµm cho bän thùc d©n Ph¸p ho¶ng sî, chóng t×m mäi c¸ch ®Ó l¸i ho¹t ®éng chÝnh trÞ ®ã ®i theo mét h−íng kh¸c. Trong n¨m qua, ng−êi An Nam ®· tá ra cã nhiÒu c¶m t×nh víi c¸ch m¹ng Trung Quèc. Khi tµu chiÕn Mis¬lª cña Ph¸p, trªn ®−êng sang Trung Quèc, cËp bÕn Sµi Gßn ®Ó tu söa, anh em c«ng nh©n x−ëng tµu ë h¶i c¶ng ®ã ®· ®×nh c«ng kh«ng chÞu tu söa43. Còng n¨m Êy, khi n¨m Hoa kiÒu ë Sµi Gßn bÞ nhµ chøc tr¸ch Ph¸p trôc xuÊt v× tuyªn truyÒn c¸ch m¹ng, th× hµng ngh×n ng−êi An Nam ®· tù ®éng häp nhau l¹i ®Ó tiÔn ch©n. Mèi t×nh th©n thiÖn Hoa - ViÖt Êy ®· lµm cho bän Ph¸p rÊt ho¶ng sî. Hoa kiÒu sèng ë §«ng D−¬ng ®Òu bÞ bän thùc d©n Ph¸p ra søc ¸p bøc vµ bãc lét. ThuÕ kho¸ nÆng nÒ. Còng nh− ng−êi An Nam, Hoa kiÒu ®Òu b¾t buéc ph¶i cã giÊy th«ng hµnh míi ®−îc ®i tõ n¬i nµy ®Õn n¬i kh¸c, tèn rÊt nhiÒu tiÒn vµ mÊt nhiÒu th× giê, ®ång thêi l¹i bÞ trë ng¹i rÊt lín trong c«ng viÖc bu«n b¸n. C«ng nh©n Hoa kiÒu kh«ng cã quyÒn tù do tæ chøc. TÊt c¶ nh÷ng sù viÖc ®ã vµ nh÷ng sù hµ l¹m kh¸c ®· g©y nªn mét phong trµo chèng Ph¸p trong giíi ng−êi Hoa, phong trµo nµy kÕt hîp víi tinh thÇn quËt khëi cña ng−êi An Nam sÏ lµ mét nguy c¬ rÊt lín cho chñ nghÜa ®Õ quèc. ChÝnh v× tÊt c¶ nh÷ng lý do Êy ®· khiÕn ®Õ quèc Ph¸p t×m c¸ch chia rÏ Hoa kiÒu vµ ng−êi An Nam, lµm cho hä chèng lÉn nhau. Nh−ng ©m m−u cña bän ®Õ quèc tõ ngµy 19 ®Õn 22-8 qu¸ − lé liÔu khiÕn ngay nh÷ng ng−êi kh«ng chó ý l¾m còng thÊy râ ®−îc. Trong mét n−íc cã chÕ ®é kiÓm duyÖt th−êng xuyªn, cã tÊt c¶ nh÷ng viªn chøc kÓ c¶ c¸c ®èc häc vµ gi¸o viªn ®Òu lµm mËt th¸m, mét n−íc mµ mçi th¸ng ng−êi ta tr¶ ba m−¬i ®ång cho mçi häc sinh t×nh nguyÖn lµm mËt th¸m, mét n−íc mµ bÊt kú cuéc héi häp vµ tËp hîp nµo còng ®Òu bÞ cÊm ®o¸n c¶, lµm thÕ nµo mµ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn Êy, ng−êi ta l¹i cã thÓ tæ chøc nh÷ng cuéc Èu ®¶ ®æ m¸u nh− vËy ®−îc? Lµm sao mµ bän c¶nh s¸t vµ nhµ chøc tr¸ch

Sù thèng trÞ cña ®Õ quèc ph¸p ë ®«ng d−¬ng 271 Ph¸p - lu«n lu«n ®−îc th«ng b¸o vÒ bÊt kú mét hµnh ®éng nhá nµo cña ng−êi b¶n xø vµ lóc nµo còng s½n sµng ®µn ¸p - l¹i chØ can thiÖp rÊt muén, sau khi ®· cã nhiÒu ng−êi bÞ giÕt chÕt, nhiÒu thiÖt h¹i ®· x¶y ra? V× sao mµ nh÷ng cuéc Èu ®¶ Êy l¹i cã thÓ kÐo dµi tõ 19 ®Õn 22-8 mµ kh«ng cã lÊy mét biÖn ph¸p nµo ®Ó ng¨n chÆn c¶? Bëi vËy, ng−êi ta b¾t buéc ph¶i kÕt luËn r»ng cuéc xung ®ét Êy kh«ng nh÷ng ®−îc bän ®Õ quèc Ph¸p lµm ng¬ mµ chóng cßn cã dông ý nhen lªn vµ g©y ra n÷a. VIÖN \"§UMA\" AN NAM Do sù thóc Ðp cña quÇn chóng b¶n xø, bän ®Õ quèc Ph¸p buéc ph¶i nh©n nh−îng hoÆc nãi cho ®óng h¬n lµ gi¶ bé nh©n nh−îng. Chóng ph¸i mét \"®¶ng viªn §¶ng X· héi\" sang lµm toµn quyÒn. Chóng tung ra khÈu hiÖu \"Ph¸p - An Nam hîp t¸c\". Chóng tæ chøc ra \"ViÖn d©n biÓu\". Song kÕt qu¶ l¹i hoµn toµn tr¸i víi ®iÒu mong muèn cña chóng. Sau mét thêi kú nu«i ¶o t−ëng, ng−êi An Nam b©y giê ®· biÕt thÕ nµo lµ mét ®¹i biÓu cña Quèc tÕ thø hai. Hä thÊy r»ng, sù \"hîp t¸c\" ®−îc ca tông nhiÒu nh− thÕ ®· thÓ hiÖn thµnh nh÷ng sù bãc lét bØ æi vµ nh÷ng cuéc ®µn ¸p th¼ng tay ®èi víi bÊt kú mét cuéc biÓu d−¬ng chÝnh trÞ nµo cña ng−êi b¶n xø. ViÖn \"§uma\" An Nam (kh«ng ph¶i do cuéc ®Çu phiÕu phæ th«ng mµ chØ do c¸c kú môc, ®Þa chñ vµ th−¬ng nh©n bÇu ra) kh«ng hÒ xoa dÞu ®−îc ng−êi An Nam, mµ cßn ®−a l¹i cho hä c¬ héi ®Ó tá râ tinh thÇn ph¶n kh¸ng cña m×nh. Trong c¸c cuéc bÇu cö võa qua, nh÷ng ng−êi ra øng cö, mµ nhiÒu ng−êi biÕt râ nh÷ng ho¹t ®éng yªu n−íc cña hä vµ viÖc hä chØ trÝch chÕ ®é cai trÞ cña ng−êi Ph¸p, còng nh− nh÷ng chÝnh trÞ ph¹m ®i ®µy vÒ, ®Òu tróng cö. MÆc dï nhµ chøc tr¸ch Ph¸p dïng m−u kÕ vµ h¨m do¹, nh−ng kh«ng cã mét ng−êi øng cö nµo do ChÝnh phñ giíi thiÖu, l¹i tróng cö c¶.

272 Hå CHÝ MINH TOµN TËP TÊt c¶ nh÷ng \"vÞ d©n biÓu\" nµy chØ cã tiÕng nãi t− vÊn th«i. C¸c vÞ d©n biÓu Trung Kú th× mçi n¨m héi häp mét lÇn vµ lóc nµo häp lµ do kh©m sø quyÕt ®Þnh. ThËm chÝ hä kh«ng cã lÊy mét phßng häp, hay mét phßng ®Ó lµm viÖc. Mçi mét kú häp ®Òu do mét viªn chøc ng−êi Ph¸p chñ to¹. Nh−ng c¸i ®ã vÉn kh«ng lµm cho c¸c vÞ ®¹i biÓu An Nam ®¸ng th−¬ng Êy rôt rÌ lªn tiÕng vµ ph¸t hiÖn ra ®−îc nh÷ng ®iÒu kh¸ bæ Ých. Trong kú häp håi th¸ng 8, \"ng−êi ph¸t ng«n\"1) cña ViÖn d©n biÓu Trung Kú ®· tuyªn bè: \"Chóng t«i kh«ng cã phßng ®Ó lµm viÖc, kh«ng cã ng©n s¸ch, kh«ng cã g× hÕt. N¨m ngo¸i, thËm chÝ chóng t«i còng kh«ng cã c¬ héi nµo ®Ó th¶o luËn ®−îc. Trong sè hµng tr¨m yªu s¸ch cña chóng t«i, kh«ng mét yªu s¸ch nµo ®−îc thùc hiÖn c¶... \"ChÝnh b¶n th©n c¸c ®¹i biÓu còng kh«ng cã quyÒn ¨n nãi, thö hái trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh− vËy, lµm thÕ nµo mµ hä l¹i cã thÓ gióp ®ì ®−îc ng−êi kh¸c? ThÕ mµ nh©n d©n l¹i tin r»ng chóng t«i cã quyÒn tham gia gi¶i quyÕt mäi vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn ®Êt n−íc nªn tr«ng mong nhiÒu ë chóng t«i... Tê th«ng tri th¸ng 2 võa råi cña ChÝnh phñ thuéc ®Þa ®· hoµn toµn lµm mÊt hÕt phÈm c¸ch cña chóng t«i, nªn chóng t«i kh«ng thÓ lµm ®−îc mét viÖc g× c¶. ThËt lµ nhôc nh· vµ buån th¶m biÕt bao!... \"Víi nh÷ng thñ ®o¹n ®µn ¸p cña ChÝnh phñ sö dông trong tÊt c¶ mäi c¬ héi, th× tÊt ph¶i cã an ninh vµ trËt tù. ThÕ mµ ch¼ng cã kÕt qu¶ g×. C¸c cuéc rèi lo¹n vÉn liªn tiÕp næ ra... NhiÒu ng−êi An Nam ®· bÞ hµnh h¹, truy n·, b¾t gi÷ vµ cÇm tï v× téi ®· ®äc b¸o chÝ ®· cã phÐp cña së kiÓm duyÖt. C¶ nhµ ®Òu bÞ ph¹t nÕu ng−êi nhµ ph¹m mét téi lµ ph¸t biÓu trong mét cuéc häp. TrÎ em chØ kh«ng ®i häc mét buæi lµ bÞ ®uæi vµ nh− thÕ lµ suèt ®êi bÞ dèt n¸t... V× trung thµnh víi lîi Ých cña nh©n d©n, mµ mét sè ®¹i biÓu ®· bÞ tho¸ m¹ tr−íc c«ng chóng...\". _______________ 1) Trong nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p t¸c gi¶ viÕt b»ng tiÕng Anh: \"speaker\" (BT).

Sù thèng trÞ cña ®Õ quèc ph¸p ë ®«ng d−¬ng 273 Viªn Kh©m sø ®· tr¶ lêi mét c©u tinh tÕ. ¤ng ta tr×nh bµy ch−¬ng tr×nh cña ChÝnh phñ thuéc ®Þa, ch−¬ng tr×nh ®ã cã thÓ tãm t¾t nh− sau: \"Hìi d©n An Nam! C¸c ng−êi h·y nhÉn nhôc mµ chÞu ®ùng\" vµ «ng ta nãi: \"Sau khi ChÝnh phñ ®· tr×nh bµy rÊt râ rµng vµ døt kho¸t råi, nÕu c¸c «ng cßn ngÇn ng¹i kh«ng chÊp thuËn hoÆc nÕu c¸c «ng ph¶n ®èi l¹i mµ kh«ng cã lý do c¨n b¶n, th× ChÝnh phñ sÏ tin r»ng c¸c «ng kh«ng thiÕt g× ®Õn t−¬ng lai cña xø nµy... C¸c «ng nªn biÕt r»ng, muèn v¨n minh vµ tiÕn bé, th× ph¶i cã kû luËt vµ ph¶i t«n träng chÝnh quyÒn ®· ®−îc thiÕt lËp\". §ãI, DÞCH T¶, THUÕ KHO¸, V.V.. D©n sè §«ng D−¬ng gi¶m ®i nhanh chãng v× n¹n ®ãi kÐm, dÞch t¶ vµ... chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p. Sè ng−êi chÕt so víi sè ng−êi sinh ra nhiÒu h¬n gÊp béi. Sè trÎ em chÕt thËt lµ khñng khiÕp. Ta h·y lÊy thµnh phè H¶i Phßng lµm thÝ dô. Theo thèng kª håi th¸ng 7-1927, trong thµnh phè nµy, ng−êi An Nam sinh ®−îc 147 trÎ. 81 lµ con trai vµ 66 lµ con g¸i. Cïng trong thêi gian ®ã, cã 204 ng−êi chÕt, trong ®ã cã 84 lµ trÎ em. Trong sè 147 trÎ em míi ®Î, chØ cßn sèng ®−îc 63 em! §Ó chøng minh râ r»ng v× nghÌo khæ mµ ng−êi An Nam bÞ chÕt nhiÒu, chóng ta h·y so s¸nh nh÷ng thèng kª vÒ sè ng−êi sinh ra vµ chÕt ®i gi÷a ng−êi n−íc ngoµi vµ ng−êi b¶n xø cïng ë thµnh phè ®ã. §èi víi ng−êi ¢u, cø sè trÎ sinh ra lµ 8 th× sè ng−êi chÕt lµ 3, trong sè chÕt ®ã cã mét lµ trÎ em. §èi víi Hoa kiÒu, cø sè trÎ sinh ra lµ 22 th× sè ng−êi chÕt lµ 23, trong sè chÕt nµy cã 6 trÎ em. C¸c tØnh Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, HuÕ, Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i (Trung Kú) ®Òu bÞ n¹n dÞch t¶ hoµnh hµnh. D©n c− ho¶ng sî. §Çu th¸ng 8, mçi ngµy cã hµng tr¨m ng−êi èm ®−îc ®−a ®Õn nhµ

274 Hå CHÝ MINH TOµN TËP th−¬ng HuÕ. ChØ riªng tØnh Qu¶ng Nam ®· cã h¬n 7.000 ng−êi bÞ bÖnh trong th¸ng 8. Ch−a ph¶i ®· hÕt. Trêi n¾ng nh− ®èt lµm cho lóa m¸ kh« hÐo tr−íc khi n¶y h¹t. Trêi n¾ng nh− thÕ lµ nguy c¬ cña n¹n ®ãi, ®ång thêi l¹i lµm cho n¹n dÞch h¹ch t¨ng lªn. MÆt kh¸c, B¾c Kú th× bÞ tµn ph¸ v× ®ãi kÐm do n¹n lôt g©y ra. §Ó b¶o vÖ ng−êi Ph¸p ë Hµ Néi khái bÞ c¶nh lôt léi, khi B¾c Kú bÞ n−íc trµn vÒ, ChÝnh phñ thuéc ®Þa ®· cho ph¸ vì ®ª Gia L©m ë phÝa bªn kia Hµ Néi, ®Ó th¸o n−íc vÒ phÝa Êy. Hä lµm nh− vËy mµ kh«ng b¸o cho ng−êi b¶n xø biÕt tr−íc, nªn 20.000 ng−êi An Nam ®· bÞ c¬ quan cai trÞ cña ng−êi Ph¸p lµm cho bÞ chÕt ®uèi! Sau nh÷ng trËn lôt, ng−êi An Nam ë Trung Kú vµ Nam Kú ®· tæ chøc quyªn gãp ®Ó cøu gióp c¸c ®ång bµo bÊt h¹nh cña m×nh. Nhµ chøc tr¸ch Ph¸p ®· xo¸y mÊt phÇn lín sè tiÒn ®ã bá vµo quü ®Ó n©ng gi¸ ®ång phr¨ng lªn! MÆc dï nh÷ng hiÖn vËt quyªn gãp rÊt nhiÒu, nh−ng nhµ chøc tr¸ch chØ ph©n ph¸t cho nh÷ng ng−êi bÞ n¹n mçi ng−êi mét th¸ng ®−îc cã hai kil« r−ìi g¹o th«i! ChØ riªng ë B¾c Kú, ng−êi ta ®· tÝnh ra cã ®Õn 155 ®ån ®iÒn lín thuéc quyÒn cña ng−êi Ph¸p, mçi c¸i réng trªn 200 hÐcta. Trong sè ®ån ®iÒn Êy, 11 c¸i réng trªn 500 hÐcta, 4 c¸i trªn 600 hÐcta, 5 c¸i trªn 700 hÐcta, 1 c¸i trªn 800 hÐcta, 5 c¸i trªn 900 hÐcta, 9 c¸i trªn 1.100 hÐcta, 7 c¸i tõ 1.200 hÐcta ®Õn 1.500 hÐcta, 2 c¸i tõ 1.500 hÐcta ®Õn 2.500 hÐcta, 3 c¸i tõ 3.150 ®Õn 3.750 hÐcta, 1 c¸i trªn 4.100 hÐcta, 1 c¸i trªn 5.500 hÐcta, 1 c¸i trªn 6.900 hÐcta, 1 c¸i trªn 7.500 hÐcta, 1 c¸i trªn 8.515 hÐcta. Råi ®Õn 34 khu má kh«ng nh÷ng chØ cã má mµ cßn cã ruéng ®Êt ë xung quanh n÷a, trong sè ®ã cã 7 khu réng tõ 800 ®Õn 1.500 hÐcta, 8 khu tõ 1.500 ®Õn 2.900 hÐcta, 1 khu trªn 3.000 hÐcta, 2 khu tõ 3.600 ®Õn 4.900 hÐcta, 1 khu trªn 6.100 hÐcta, 3 khu tõ 13.000 ®Õn 13.800 hÐcta, 1 khu trªn 18.000 hÐcta, 1 khu trªn 22.000 hÐcta, 1 khu trªn 25.000 hÐcta.

Sù thèng trÞ cña ®Õ quèc ph¸p ë ®«ng d−¬ng 275 Nh− vËy th× ng−êi An Nam ch¼ng cßn ®−îc bao nhiªu n÷a. BÊt chÊp tÊt c¶ t×nh tr¹ng ®ã vµ mÆc dï xø nµy ®· bÞ ®ñ thø tai ho¹ tµn ph¸, ng−êi Ph¸p vÉn cø tiÕp tôc t¨ng thuÕ kho¸. Ng©n s¸ch cña B¾c Kú s¾p ®−îc n©ng tõ 18.017.180 (?) ®Õn 18.200.670 ®ång. ChÕ ®é cña ®Õ quèc Ph¸p ë §«ng D−¬ng lµ nh− thÕ ®Êy! N.K. TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p, sè 104, ngµy 15-10-1927.

276 GöI §OµN CHñ TÞCH QUèC TÕ N¤NG D¢N C¸c ®ång chÝ th©n mÕn, Trong 2 hoÆc 3 tuÇn lÔ t«i sÏ trë vÒ ®Êt n−íc t«i. ChuyÕn ®i cña t«i tèn chõng 500 ®«la Mü. V× t«i kh«ng cã tiÒn, nªn t«i mong c¸c ®ång chÝ gióp t«i. Xin vui lßng tr¶ lêi t«i ë ®Þa chØ nh− sau: ¤ng Lai, ë nhµ «ng Ðcxten, 21 phè Hales¬, BÐclin. Trong tr¶ lêi nµy, h·y viÕt ®¬n gi¶n \"cã\" hoÆc \"kh«ng\". NÕu lµ cã, h·y göi tiÒn ®Õn Uû ban Trung −¬ng cña §¶ng §øc, cho \"Liwang\". Cã hay kh«ng cã tiÒn, t«i yªu cÇu c¸c ®ång chÝ göi cho t«i mét ch−¬ng tr×nh tæ chøc thùc hµnh ®Ó t«i cã thÓ lµm viÖc mét c¸ch cã Ých. Trong khi chê ®îi sù tr¶ lêi mµ t«i hy väng cã ®−îc tøc thêi, xin c¸c ®ång chÝ th©n mÕn nhËn lêi chµo c¸ch m¹ng cña t«i. BÐclin, ngµy 16-12-1927 N. ¸I QuèC Th− ®¸nh m¸y b»ng tiÕng Ph¸p, b¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh.

277 §¦êNG C¸CH MÖNH44 In lÇn ®Çu tiªn t¹i Qu¶ng Ch©u (Trung Quèc), n¨m 1927. Tµi liÖu l−u t¹i B¶o tµng C¸ch m¹ng ViÖt Nam.

278 Hå CHÝ MINH TOµN TËP

279 §¦êNG C¸CH MÖNH Kh«ng cã lý luËn c¸ch mÖnh, th× kh«ng cã c¸ch mÖnh vËn ®éng... ChØ cã theo lý luËn c¸ch mÖnh tiÒn phong, ®¶ng c¸ch mÖnh míi lµm næi tr¸ch nhiÖm c¸ch mÖnh tiÒn phong1). L£NIN BÞ ¸P BøC D¢N TéC LI£N HîP HéI TUY£N TRUYÒN Bé ÊN HµNH _______________ 1) TrÝch trong cuèn Lµm g×? cña V.I. Lªnin (BT).

280 T¦ C¸CH MéT NG¦êI C¸CH MÖNH Tù m×nh ph¶i: CÇn kiÖm. Hoµ mµ kh«ng t−. C¶ quyÕt söa lçi m×nh. CÈn thËn mµ kh«ng nhót nh¸t. Hay hái. NhÉn n¹i (chÞu khã). Hay nghiªn cøu, xem xÐt. VÞ c«ng vong t−. Kh«ng hiÕu danh, kh«ng kiªu ng¹o. Nãi th× ph¶i lµm. Gi÷ chñ nghÜa cho v÷ng. Hy sinh. Ýt lßng tham muèn vÒ vËt chÊt. BÝ mËt. §èi ng−êi ph¶i: Víi tõng ng−êi th× khoan thø. Víi ®oµn thÓ th× nghiªm. Cã lßng bµy vÏ cho ng−êi. Trùc mµ kh«ng t¸o b¹o. Hay xem xÐt ng−êi.

®−êng c¸ch mÖnh - t− c¸ch mét ng−êi c¸ch mÖnh 281 Lµm viÖc ph¶i: Xem xÐt hoµn c¶nh kü cµng. QuyÕt ®o¸n. Dòng c¶m. Phôc tïng ®oµn thÓ.

282 V× SAO PH¶I VIÕT S¸CH NµY? 1. Phµm lµm viÖc g× còng vËy, bÊt kú lín bÐ, bÊt kú khã dÔ, nÕu kh«ng ra søc th× ch¾c kh«ng thµnh c«ng. Tôc ng÷ Tµu cã c©u: \"S− tö b¾t thá tÊt dïng hÕt søc\". S− tö m¹nh biÕt chõng nµo, nÕu b¾t thá th× cã khã g×, thÕ mµ cßn ph¶i dïng hÕt søc, huèng g× lµm viÖc to t¸t nh− viÖc gi¶i phãng g«ng cïm n« lÖ cho ®ång bµo, cho nh©n lo¹i, nÕu kh«ng hÕt søc th× lµm sao ®−îc. 2. L¹i nhiÒu ng−êi thÊy khã th× ng· lßng, kh«ng hiÓu r»ng \"n−íc ch¶y ®¸ mßn\" vµ \"cã c«ng mµi s¾t, cã ngµy nªn kim\". ViÖc g× khã cho mÊy, quyÕt t©m lµm th× lµm ch¾c ®−îc, Ýt ng−êi lµm kh«ng næi, nhiÒu ng−êi ®ång t©m hiÖp lùc mµ lµm th× ph¶i næi. §êi nµy lµm ch−a xong th× ®êi sau nèi theo lµm th× ph¶i xong. 3. Muèn ®ång t©m hiÖp lùc, muèn bÒn gan th× tr−íc ai ai còng ph¶i hiÓu râ v× sao mµ ph¶i lµm, v× sao mµ kh«ng lµm kh«ng ®−îc, v× sao mµ ai ai còng ph¶i g¸nh mét vai, v× sao ph¶i lµm ngay kh«ng nªn ng−êi nµy ngåi chê ng−êi kh¸c. Cã nh− thÕ môc ®Ých míi ®ång; môc ®Ých cã ®ång, chÝ míi ®ång; chÝ cã ®ång, t©m míi ®ång; t©m ®· ®ång, l¹i ph¶i biÕt c¸ch lµm th× lµm míi chãng. 4. Lý luËn vµ lÞch sö c¸ch mÖnh cã nhiÒu s¸ch l¾m. Ph¸p nã sî, nªn cÊm chóng ta häc, cÊm chóng ta xem, cho nªn ®ång bµo ta ®èi víi hai ch÷ c¸ch mÖnh cßn lê mê l¾m. Cã ng−êi biªn chÐp ®Ò x−íng ra mét chót l¹i lµm mét c¸ch rÊt hå ®å; hoÆc xói d©n b¹o ®éng mµ kh«ng bµy c¸ch tæ chøc; hoÆc lµm cho d©n quen tÝnh û l¹i, mµ quªn tÝnh tù c−êng.

®−êng c¸ch mÖnh - v× sao ph¶i viÕt s¸ch nµy? 283 5. Môc ®Ých s¸ch nµy lµ ®Ó nãi cho ®ång bµo ta biÕt râ: (1) V× sao chóng ta muèn sèng th× ph¶i c¸ch mÖnh. (2) V× sao c¸ch mÖnh lµ viÖc chung c¶ d©n chóng chø kh«ng ph¶i viÖc mét hai ng−êi. (3) §em lÞch sö c¸ch mÖnh c¸c n−íc lµm g−¬ng cho chóng ta soi. (4) §em phong trµo thÕ giíi nãi cho ®ång bµo ta râ. (5) Ai lµ b¹n ta? Ai lµ thï ta? (6) C¸ch mÖnh th× ph¶i lµm thÕ nµo? 6. S¸ch nµy muèn nãi cho v¾n t¾t, dÔ hiÓu, dÔ nhí. Ch¾c cã ng−êi sÏ chª r»ng v¨n ch−¬ng côt qu»n. V©ng! §©y nãi viÖc g× th× nãi rÊt gi¶n tiÖn, mau m¾n, ch¾c ch¾n nh− 2 lÇn 2 lµ 4, kh«ng t« vÏ trang hoµng g× c¶. H¬n s¸u m−¬i n¨m nay, ®Õ quèc chñ nghÜa Ph¸p ®¹p trªn ®Çu; h¬n hai m−¬i triÖu ®ång bµo hÊp hèi trong vßng tö ®Þa. Ph¶i kªu to, lµm chãng ®Ó cøu lÊy gièng nßi, th× giê ®©u r¶nh mµ vÏ vêi trau chuèt! S¸ch nµy chØ −íc ao sao ®ång bµo xem råi th× nghÜ l¹i, nghÜ råi th× tØnh dËy, tØnh råi th× ®øng lªn ®oµn kÕt nhau mµ lµm c¸ch mÖnh. V¨n ch−¬ng vµ hy väng s¸ch nµy chØ ë trong hai ch÷: C¸ch mÖnh! C¸ch mÖnh!! C¸ch mÖnh!!!

284 C¸CH MÖNH 1. C¸ch mÖnh lµ g×? C¸ch mÖnh lµ ph¸ c¸i cò ®æi ra c¸i míi, ph¸ c¸i xÊu ®æi ra c¸i tèt. ThÝ dô: «ng Galilª (1633) lµ khoa häc c¸ch mÖnh. Ngµy x−a ai còng t−ëng r»ng giêi trßn ®Êt vu«ng, nh©n kinh nghiÖm vµ tr¾c ®¹c1), «ng Êy míi quyÕt r»ng tr¸i ®Êt trßn vµ ch¹y chung quanh mÆt giêi. ¤ng Stªphenx«ng (1800) lµ c¬ khÝ c¸ch mÖnh. Ngµy x−a chØ ®i bé vµ ®i xe ngùa kÐo; «ng Êy míi lµm ra xe löa. ¤ng §¸cuyn (1859) lµ c¸ch vËt c¸ch mÖnh2). Ngµy x−a kh«ng ai hiÓu râ sù sinh ho¸3) cña v¹n vËt, «ng Êy míi nghiªn cøu ra v× sao mµ cã sù sinh ho¸ Êy. ¤ng C¸c M¸c lµ kinh tÕ häc c¸ch mÖnh. ¤ng Êy nghiªn cøu râ rµng t− b¶n chñ nghÜa, ®Õ quèc chñ nghÜa, giai cÊp tranh ®Êu, v©n v©n ë ®©u mµ sinh ra; lÞch sö nã thÕ nµo, hiÖn t−îng nã thÕ nµo, vµ kÕt qu¶ nã sÏ ra thÕ nµo. 2. C¸ch mÖnh cã mÊy thø? Êy lµ t− t−ëng c¸ch mÖnh, d©n chóng c¸ch mÖnh th× cã 3 thø: A- T− b¶n c¸ch mÖnh. _______________ 1) Tr¾c ®¹c: ®o ®¹c (BT). 2) C¸ch vËt c¸ch mÖnh: sinh vËt c¸ch mÖnh (BT). 3) Sinh ho¸: n¶y në vµ biÕn ®æi (BT).

§−êng c¸ch mÖnh - C¸ch mÖnh 285 B- D©n téc c¸ch mÖnh. C- Giai cÊp c¸ch mÖnh. T− b¶n c¸ch mÖnh nh− Ph¸p c¸ch mÖnh n¨m 1789. Mü c¸ch mÖnh ®éc lËp n¨m 1776 (®uæi Anh), NhËt c¸ch mÖnh n¨m 18641). D©n téc c¸ch mÖnh nh− Ytali ®uæi c−êng quyÒn ¸o n¨m 1859. Tµu ®uæi M·n Thanh n¨m 1911. Giai cÊp c¸ch mÖnh nh− c«ng n«ng Nga ®uæi t− b¶n vµ giµnh lÊy quyÒn2) n¨m 1917. 3. V× sao mµ sinh ra t− b¶n c¸ch mÖnh? A. T− b¶n ë thµnh phè lµ t− b¶n míi, nã cã lß m¸y vµ lµm ra hµng ho¸. Cã lß m¸y th× muèn cã nhiÒu thî lµm c«ng cho nã. Lµm ra hµng ho¸ th× muèn nhiÒu ng−êi mua cña nã. Muèn nhiÒu ng−êi mua b¸n th× muèn giao th«ng tiÖn lîi. B. T− b¶n ë h−¬ng th«n lµ ®Þa chñ, nã muèn gi÷ nh÷ng chÕ ®é phong kiÕn, thæ ®Þa nh©n d©n; ë chç nµo chñ quyÒn ®Òu lµ vÒ tay bän quyÒn quý ë ®Êy c¶; nã ®èi víi nh©n d©n, nã coi nh− tr©u, nh− lîn, nã b¾t ë yªn mét chç ®Ó cµy ruéng cho nã, nã ®èi víi ng−êi ®i bu«n, th× hµng ho¸ nã muèn lÊy thuÕ bao nhiªu th× lÊy, kh«ng cã chõng ®é, tiÒn b¹c mçi xø mét thø, ®i l¹i ph¶i xin chóng nã cho phÐp, nã lµm nhiÒu c¸ch trë ng¹i cho viÖc bu«n b¸n míi. §Þa chñ hÕt søc ng¨n trë t− b¶n míi, t− b¶n míi hÕt søc ph¸ ®Þa chñ, hai bªn xung ®ét nhau lµm thµnh ra t− b¶n c¸ch mÖnh. Kh«ng bao giê hai tôi nµy chèng nhau kÞch liÖt vµ râ rµng, dÔ thÊy b»ng bªn Mü. N¨m 1861 ®Õn 1865, mÊy tØnh phÝa B¾c (t− b¶n míi) cö binh ®¸nh l¹i mÊy tØnh phÝa Nam (®iÒn chñ) nh− 2 n−íc thï ®Þch vËy3). _______________ 1) Cuéc Minh TrÞ duy t©n tõ n¨m 1868 (BT). 2) Giµnh lÊy chÝnh quyÒn (BT). 3) Cuéc néi chiÕn ë Mü kÐo dµi tõ n¨m 1861 ®Õn n¨m 1865 gi÷a c¸c tËp ®oµn t− s¶n c«ng nghiÖp miÒn B¾c vµ c¸c tËp ®oµn chñ n« miÒn Nam (BT).