Hồ Chí Minh toàn tập - Tập 2

36 Hå CHÝ MINH TOµN TËP \"Trong mét cuéc giao chiÕn víi bän B¬ni Bude1) ë B¸pen H¸cbe, bªn ta ®· cã 29 binh sÜ hy sinh vµ 11 bÞ th−¬ng\". Khi ng−êi ta nhí r»ng ®· ph¶i tèn x−¬ng m¸u cña mét triÖu r−ëi ng−êi lao ®éng míi t¹o nªn ®−îc s¸u chiÕc gËy Thèng chÕ, th× c¸i chÕt cña 29 kÎ khèn khæ ch−a ®ñ ®Ó hoan h« bµi diÔn v¨n hïng hån cña ngµi Thèng chÕ - Kh©m sø! Nh−ng nh− vËy th× c¸i quyÒn d©n téc tù quyÕt, mµ v× nã trong suèt bèn n¨m trêi, ng−êi ta ®· chÐm giÕt lÉn nhau, c¸i quyÒn Êy, c¸c ngµi ®Ó ®©u mÊt råi? ThËt lµ mét c¸ch khai ho¸ kú kh«i: ®Ó d¹y mäi ng−êi sèng cho ra sèng, ng−êi ta b¾t ®Çu b»ng viÖc giÕt hä ®i ®·! * ** ë ®©y (H¶i Phßng), còng cã nh÷ng cuéc b·i c«ng cña thñy thñ. Ch¼ng h¹n nh− h«m thø n¨m (ngµy 15 th¸ng 8) lµ ngµy mµ hai chiÕc tµu ph¶i nhæ neo ®Ó chë mét sè lín lÝnh khè ®á An Nam ®i Xyri. Nh−ng thuû thñ kh«ng chÞu ®i, v× ng−êi ta kh«ng chÞu ph¸t l−¬ng cho hä b»ng tiÒn §«ng D−¬ng. Theo gi¸ thÞ tr−êng, th× mét ®ång §«ng D−¬ng ¨n kho¶ng m−êi phr¨ng chø kh«ng ph¶i 2 phr¨ng 50, thÕ mµ c¸c c«ng ty hµng h¶i l¹i lµm mét viÖc hµ l¹m tr¾ng trîn lµ ®Þnh tr¶ l−¬ng cho thñy thñ b»ng phr¨ng chø kh«ng tr¶ b»ng tiÒn §«ng D−¬ng nh− ®· tr¶ cho c«ng chøc. ThÕ lµ ng−êi ta liÒn xua tÊt c¶ mäi ng−êi ë d−íi tµu lªn, råi lËp tøc b¾t hÕt c¸c thuû thñ. Râ rµng lµ thñy thñ Hoµng H¶i ch¼ng cã g× ph¶i so b× víi thñy thñ H¾c H¶i. Chóng t«i cùc lùc ph¶n ®èi viÖc ®−a lÝnh An Nam sang Xyri. Ph¶i ch¨ng c¸c nhµ cÇm quyÒn cÊp cao cho r»ng bao nhiªu anh em da vµng xÊu sè cña chóng t«i bÞ giÕt h¹i trªn c¸c chiÕn tr−êng tõ _______________ 1) Beni-Bouzert: Qu©n khëi nghÜa do ¸pden Crim, l·nh tô phong trµo chèng Ph¸p cña Marèc, l·nh ®¹o (BT).

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng I 37 n¨m 1914 ®Õn n¨m 1918, trong cuéc \"chiÕn tranh v× v¨n minh vµ c«ng lý\", vÉn cßn ch−a ®ñ hay sao? * ** C¸c ngµi chiÕn th¾ng quang vinh cña chóng ta th−êng quen thãi \"gi¸o dôc\" ng−êi b¶n xø b»ng ®¸ ®Ýt hoÆc roi vät. Anh Nah«ng ®¸ng th−¬ng h¹i ®· bÞ ¸m s¸t ®Õn hai lÇn. LÇn thø nhÊt bëi tay tªn ®¹i uý Vida, lÇn thø hai bëi tay tªn lang b¨m ®ãng lon qu©n nh©n coi viÖc phÉu nghiÖm x¸c chÕt. Tªn nµy ®· ®¸nh c¾p vµ giÊu biÖt bé ãc ng−êi chÕt ®Ó phi tang, ®Æng cøu hung thñ lµ b¹n cña h¾n. Nh−ng than «i! Anh Nah«ng kh«ng ph¶i lµ n¹n nh©n duy nhÊt cña bän qu©n phiÖt thuéc ®Þa! Mét b¹n ®ång nghiÖp cña chóng t«i ë thuéc ®Þa ®· thuËt chuyÖn mét n¹n nh©n kh¸c nh− sau: \"LÇn nµy, sù viÖc x¶y ra trong trung ®oµn lÝnh khè ®á thø 5 ë Med«ng - Carª1). N¹n nh©n lµ mét ng−êi lÝnh trÎ tuæi tªn lµ Terie quª ë TªnÐt2) thuéc líp qu©n dÞch n¨m 1921. \"Anh chÕt trong tr−êng hîp rÊt th−¬ng t©m. Ngµy 5 th¸ng 8, anh lÝnh trÎ Terie ®Õn bÖnh x¸ cña trung ®oµn ®Ó xin thuèc tÈy. Ng−êi ta ®−a thuèc tÈy cho anh, nãi ®óng h¬n lµ ®−a cho anh mét thø thuèc mµ anh t−ëng lµ thuèc tÈy. Anh uèng vµ vµi giê sau anh ®au bông qu»n qu¹i, råi l¨n ®ïng ra chÕt. \"Cô th©n sinh ra Terie nhËn ®−îc mét bøc ®iÖn b¸o tin r»ng ng−êi con ®éc nhÊt cña cô ®· chÕt vµ s¸ng h«m sau, chñ nhËt, sÏ ®−a ®¸m. Bøc ®iÖn kh«ng cã ®Õn nöa lêi an ñi hay gi¶i thÝch. \"§au xãt ®Õn cùc ®é, cô Terie ®Õn ngay Angiª, t×m trung ®oµn lÝnh khè ®á thø 5 ë Med«ng - Carª. ë ®Êy cô ®−îc biÕt x¸c con ®ang ®Ó ë bÖnh viÖn Mai«. (Mµ lµm sao x¸c Terie l¹i chë ®Õn ®©y ®−îc nhØ? Ph¶i ch¨ng ®Ó tr¸nh viÖc kh¸m nghiÖm mµ luËt lÖ ®· _______________ 1) Maison - CarÐe: Mét thÞ x· thuéc tØnh Angiª ë Angiªri (BT). 2) TÐnÌs: H¶i c¶ng cña Angiªri (BT).

38 Hå CHÝ MINH TOµN TËP quy ®Þnh lµ b¾t buéc ®èi víi mäi tr−êng hîp chÕt ë tr¹m y tÕ, ng−êi ta ®· chë x¸c anh ta ®Õn bÖnh viÖn lµm ra vÎ nh− bÖnh nh©n ®· chÕt ë däc ®−êng?). \"§Õn bÖnh viÖn, ng−êi cha ®au khæ xin th¨m x¸c con; ng−êi ta b¶o h·y chê ®·. \"M·i sau, mét quan t− thÇy thuèc míi ®Õn b¸o cho cô biÕt lµ viÖc phÉu nghiÖm kh«ng ph¸t hiÖn dÊu vÕt g× kh¶ nghi c¶. Nãi xong h¾n bá mÆc cô ®øng ®ã, kh«ng cho phÐp cô vµo th¨m x¸c con. \"Theo tin cuèi cïng th× h×nh nh− cô th©n sinh ra Terie ®· ®Õn hái viªn ®¹i t¸ chØ huy trung ®oµn lÝnh khè ®á thø 5 vÒ nguyªn do c¸i chÕt cña Terie vµ ®· ®−îc tr¶ lêi lµ con «ng chÕt v× ngé ®éc!\".

39 CH¦¥NG II VIÖC §ÇU §éC NG¦êI B¶N Xø Cø theo lêi ngµi Xar« quý mÕn, ®¶ng viªn §¶ng cÊp tiÕn, nguyªn Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa, th× ngµi lµ ng−êi cha hiÒn cña d©n b¶n xø, ngµi rÊt quý mÕn ng−êi An Nam vµ ®−îc ng−êi An Nam quý mÕn l¹i. §Ó nhåi nhÐt v¨n minh \"§¹i Ph¸p\" cho ng−êi An Nam, ngµi Xar«, ng−êi trïm cña sù nghiÖp ®ã ®· kh«ng tõ mét thñ ®o¹n nµo, kÓ c¶ nh÷ng thñ ®o¹n bØ æi nhÊt vµ nh÷ng téi ¸c. §©y, mét chøng cí: ®ã lµ bøc th− mµ ngµi ®· göi cho nh÷ng ng−êi thuéc quyÒn ngµi, víi t− c¸ch lµ Toµn quyÒn §«ng D−¬ng vµ nh»m v¬ vÐt cho ®Çy tói tham cña bän kÎ c−íp thùc d©n vµ c¶ cña ngµi n÷a: \"KÝnh göi «ng C«ng sø, \"T«i tr©n träng yªu cÇu «ng vui lßng gióp ®ì nh÷ng cè g¾ng cña Nha Th−¬ng chÝnh trong viÖc ®Æt thªm ®¹i lý b¸n lÎ thuèc phiÖn vµ r−îu, theo chØ thÞ cña «ng Tæng gi¸m ®èc Nha Th−¬ng chÝnh §«ng D−¬ng. \"§Ó tiÕn hµnh viÖc ®ã, t«i xin göi «ng mét b¶n danh s¸ch nh÷ng ®¹i lý cÇn ®Æt trong c¸c x· ®· kª tªn; phÇn lín c¸c x· nµy, tíi nay, vÉn hoµn toµn ch−a cã r−îu vµ thuèc phiÖn. \"Qua c¸c tØnh tr−ëng vµ c¸c x· tr−ëng Cao Miªn, «ng cã thÓ dïng ¶nh h−ëng to t¸t cña «ng ®Ó lµm cho mét sè tiÓu th−¬ng ng−êi b¶n xø thÊy r»ng bu«n thªm r−îu vµ thuèc phiÖn lµ rÊt cã lîi.

40 Hå CHÝ MINH TOµN TËP \"VÒ phÇn chóng t«i, th× nh÷ng viªn chøc l−u ®éng trong khi ®i kinh lý sÏ t×m c¸ch ®Æt ®¹i lý, trõ phi «ng muèn hä ®îi «ng tranh thñ ®−îc sù gióp ®ì cña c¸c quan chøc ®Þa ph−¬ng tr−íc ®·. Trong tr−êng hîp nµy, t«i ®Ò nghÞ «ng vui lßng b¸o c¸o cho t«i biÕt. \"Chóng ta chØ cã thÓ ®¹t kÕt qu¶ mü m·n, nÕu chóng ta hîp ®ång víi nhau chÆt chÏ vµ liªn tôc, v× lîi Ých tèi cao cña ng©n khè\". \"Ký tªn: Anbe Xar«\" Lóc Êy, cø mét ngh×n lµng th× cã ®Õn mét ngh×n n¨m tr¨m ®¹i lý b¸n lÎ r−îu vµ thuèc phiÖn. Nh−ng còng trong sè mét ngh×n lµng ®ã l¹i chØ cã vÎn vÑn m−êi tr−êng häc. Tr−íc khi cã bøc th− quý ho¸ trªn, h»ng n¨m ng−êi ta còng ®· täng tõ 23 ®Õn 24 triÖu lÝt r−îu cho 12 triÖu ng−êi b¶n xø, kÓ c¶ ®µn bµ vµ trÎ con. * ** \"Nãi ®Õn c¸c mãn ®éc quyÒn, ng−êi ta cã thÓ h×nh dung §«ng D−¬ng nh− mét con nai bÐo mËp bÞ trãi chÆt vµ ®−¬ng hÊp hèi d−íi nh÷ng c¸i má quÆp cña mét bÇy diÒu h©u rØa rãi m·i kh«ng thÊy no\". Trong sè ng−êi cã cæ phÇn trong c«ng ty ®éc quyÒn r−îu, cã c¸c nh©n vËt cao quý nhÊt ë §«ng D−¬ng vµ tÊt c¶ c¸c ngµnh cai trÞ ®Òu cã ®¹i diÖn tai to mÆt lín trong Êy. PhÇn ®«ng c¸c quan lín nµy ®Òu rÊt cã Ých cho c«ng ty, kh«ng ai chèi c·i ®−îc: Ngµnh t− ph¸p, cã Ých ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vô l«i th«i víi nh÷ng kÎ mµ ng−êi ta muèn c−ìng bøc, cã: 2 ch−ëng lý; 1 biÖn lý; 1 lôc sù - ch−ëng khÕ. Ngµnh qu©n ®éi, cã Ých ®Ó ®µn ¸p mét cuéc næi lo¹n mµ ng−êi ta tÝnh lµ cã thÓ x¶y ra do chØ riªng c¸i viÖc thi hµnh chÕ ®é ®éc quyÒn bÐo bë, cã: 1 thiÕu t−íng;

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng II 41 1 trung t¸; 2 qu©n y sÜ cao cÊp; 1 thiÕu t¸; 2 ®¹i uý. Ngµnh hµnh chÝnh mµ sù ©n cÇn v« t− lµ ®iÒu ®¶m b¶o nhÊt cho viÖc kinh doanh thµnh c«ng, th× cã: 1 c«ng sø; 1 gi¸m ®èc tµi chÝnh; 1 tæng gi¸m ®èc ng©n khè; 1 thanh tra b−u chÝnh; 1 gi¸m ®èc tr−íc b¹; 1 quan cai trÞ; 2 gi¸o s−, v.v.. Vµ cuèi cïng lµ: ngµi Clªm¨ngten ®¸ng kÝnh, nghÞ viªn h¹t Puy®¬ - §«m. * ** Trong Héi chî triÓn l·m thuéc ®Þa ë M¸cx©y9, «ng Xar« lín tiÕng ba hoa: \"N−íc Ph¸p h·y nh×n vµo ®©y vµ lÊy ®ã lµm tù hµo!\". Mµ qu¶ thÕ thËt. Nh÷ng anh l¹c ®µ Tuynidi th¶n nhiªn ®øng ng¸p bªn c¹nh mÊy chó c¸ sÊu oai vÖ cña T©y Phi vµ nh÷ng anh chµng c¸ sÊu1) ®¸ng yªu cña Ma®ag¸txca chuyÖn trß th©n mËt víi c¸c ¶ bß c¸i mü miÒu cña §«ng D−¬ng. Ch−a bao giê l¹i cã mét sù hoµ hîp tuyÖt diÖu ®Õn thÕ, vµ tr−íc sù x©m nhËp hoµ b×nh cña c¸c loµi thó thuéc ®Þa, chÞ c¸ trÝch trong huyÒn tho¹i cña H¶i c¶ng cò2) në nô c−êi duyªn d¸ng cña mét bµ chñ nhµ mÕn kh¸ch. Ng−êi ®i xem nh×n mét c¸ch rÊt thÝch thó chiÕc tr−êng kû lÞch sö cña mét vÞ toµn quyÒn nä, thanh g−¬m cña viªn C«ng sø §¸cl¬ tõng dïng ®Ó ®©m vµo ®ïi tï nh©n B¾c Kú vµ c©y ®uèc mµ viªn _______________ 1) T¸c gi¶ dïng ch÷ \"crocodile, caiman\", chóng t«i t¹m dÞch lµ \"c¸ sÊu\" (BT). 2) H¶i c¶ng M¸cx©y cò (BT).

42 Hå CHÝ MINH TOµN TËP quan cai trÞ Bruye ®· dïng ®Ó thui sèng h¬n 200 thæ d©n Hu¸txa1). Gian hµng Cam¬run ®−îc ®Æc biÖt chó ý. ë ®Êy cã tÊm b¶ng ®Ò mÊy dßng ch÷ yªu n−íc sau ®©y: \"Tr−íc kia ng−êi §øc nhËp vµo xø Cam¬run rÊt nhiÒu r−îu. \"Ngµy nay ng−êi Ph¸p l¹i cÊm r−îu\". Nh−ng, mét bµn tay ranh m·nh nµo ®ã ®· d¸n ngay vµo d−íi tÊm b¶ng bøc th− cña ngµi Xar« chØ thÞ cho ng−êi thuéc quyÒn ngµi t¨ng sè ®¹i lý b¸n lÎ r−îu vµ thuèc phiÖn ë c¸c lµng An Nam, kÌm theo lêi phª: \"ThÕ mµ ng−êi An Nam l¹i ®· cã: nh÷ng 10 tr−êng häc, nh÷ng 1.500 ®¹i lý r−îu vµ thuèc phiÖn cho 1.000 lµng kia ®Êy!\". * ** §©y lµ mét sù kiÖn ®Çy ý nghÜa cña mét viªn chøc ®øng ®Çu tØnh S¬n T©y, mét tØnh ë B¾c Kú. Sè d©n tØnh nµy −íc tÝnh chØ ®é 200.000 ng−êi. Nh−ng ®Ó n©ng sè l−îng r−îu ph¶i tiªu thô lªn, sè d©n Êy bçng nhiªn t¨ng vät nhanh nh− chíp tíi 230.000 ng−êi. Nh−ng v× 230.000 d©n nµy uèng qu¸ Ýt, viªn C«ng sø S¬n T©y ®· gia c«ng mét n¨m ®Èy sè l−îng r−îu tiªu thô lªn 560.000 lÝt. Ngay lËp tøc, viªn c«ng sø ®−îc th¨ng cÊp vµ ®−îc khen. ¤ng ®ê C... kh¼ng ®Þnh r»ng mét viªn c«ng sø kh¸c ®· ®−a «ng xem mét bøc th− cña cÊp trªn, trong ®ã cã ®o¹n viÕt: \"Sè r−îu tiªu thô trong phñ X, ®· tôt xuèng d−íi con sè Z, cho mçi d©n ®inh. VËy «ng cã nghÜ r»ng cÇn ph¶i cã biÖn ph¸p lµm g−¬ng kh«ng?\". Viªn c«ng sø bÞ c¶nh c¸o gi¸n tiÕp nh− thÕ bÌn ®ßi tæng lý trong phñ Êy ®Õn hiÓu thÞ r»ng së dÜ hä tiªu thô Ýt r−îu ®Õn nh− thÕ lµ v× hä nÊu r−îu lËu. §Ó ®−îc yªn chuyÖn, c¸c lµng liÒn mua ngay sè r−îu quy ®Þnh chiÓu theo d©n sè mµ sù tÝnh to¸n cña c¸c phßng giÊy b¾t hä ph¶i chÞu. _______________ 1) Houassas: Tªn mét bé téc ë ch©u Phi (BT).

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng II 43 Râ rµng lµ ng−êi ta ®· Ên ®Þnh trªn thùc tÕ - nÕu kh«ng ph¶i b»ng c¸ch hîp ph¸p - møc r−îu mµ mçi ng−êi b¶n xø buéc ph¶i uèng h»ng n¨m. Vµ khi nãi mçi ng−êi b¶n xø th× còng ®õng t−ëng ®ã chØ lµ ng−êi ®øng tuæi mµ lµ toµn bé d©n sè, kÓ c¶ ng−êi giµ, phô n÷, trÎ em, c¶ ®Õn ®øa cßn bó mÑ. Nh− thÕ lµ buéc th©n nh©n cña hä ph¶i uèng thay, kh«ng ph¶i chØ mét lÝt mµ hai, ba lÝt. D©n mét lµng B¾c Kú, buéc ph¶i uèng r−îu, thÊy tr−íc nguy c¬ ®e do¹ Êy, ®· kªu víi viªn quan ng−êi Ph¸p \"cña hä\" r»ng: \"Ngay ®Õn c¸i ¨n, chóng t«i còng kh«ng cã g× c¶\". Quan ®¸p: \"Chóng mµy quen ngµy ba b÷a, b©y giê bít ®i mét b÷a, hay nÕu cÇn th× bít ®i mét b÷a r−ìi ®Ó cã thÓ mua r−îu cña nhµ n−íc\". Tr−íc ®©y, ng−êi b¶n xø quen mua r−îu tõng Ýt mét; hä mang chai lä thÕ nµo cho võa th× th«i. Nay th× ng−êi ta ®ãng r−îu vµo chai s½n. R−îu chØ b¸n trong chai nöa lÝt hay mét lÝt. Ng−êi An Nam quen dïng r−îu tõ 20 ®Õn 22 ®é; ngµy nay ng−êi ta b¾t hä dïng r−îu tõ 40 ®Õn 45 ®é. Hä quen dïng lo¹i r−îu cã mïi vÞ th¬m dÞu do chÊt l−îng cña nh÷ng nguyªn liÖu mµ hä vÉn dïng; trong sè nguyªn liÖu nµy cã thø g¹o thuéc vµo lo¹i ngon nhÊt. Cßn thø r−îu mµ nay ng−êi ta buéc hä ph¶i uèng l¹i cÊt b»ng thø g¹o rÎ tiÒn, pha thªm chÊt ho¸ häc, cã mïi vÞ nång nÆc khã chÞu. Bän chñ ®éc quyÒn cßn ra th«ng t− b¾t nh©n viªn cña chóng pha thªm n−íc l· vµo r−îu ®em b¸n; cø mçi hÐct«lÝt r−îu pha thªm 8 lÝt n−íc l·. Nh− thÕ, tÝnh trªn toµn câi §«ng D−¬ng mçi ngµy cø b¸n 500 hÐct«lÝt r−îu th× cã 4.000 lÝt n−íc l· pha thªm vµo; 4.000 lÝt, mçi lÝt gi¸ ba hµo, thµnh 1.200 ®ång mét ngµy, 36.000 ®ång mét th¸ng. Nh− thÕ chØ cÇn më vßi n−íc l· kh«ng th«i, mçi n¨m c«ng ty còng thu ®−îc mét mãn l·i nho nhá 432.000 ®ång, hay 4 triÖu phr¨ng. Xem thÕ, ®ñ biÕt thø r−îu mµ bän ®éc quyÒn cÊt vµ ®em b¸n ë §«ng D−¬ng lµ kh«ng hîp víi khÈu vÞ cña ng−êi b¶n xø vÒ ®é còng nh− vÒ mïi vÞ, cho nªn ng−êi ta ph¶i c−ìng bøc hä mua. V× b¾t buéc ph¶i tr¶ nh÷ng kho¶n chi tiªu th−êng xuyªn, ph¶i

44 Hå CHÝ MINH TOµN TËP trang tr¶i nh÷ng mãn kinh phÝ ngµy cµng t¨ng cña Phñ Toµn quyÒn, cña nh÷ng tr¸i kho¶n lín, cña nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn thiÕt qu©n sù vµ ph¶i ®Æt ra - nÕu kh«ng ph¶i lµ nh÷ng chøc vô thùc sù - th× Ýt ra còng lµ nh÷ng kho¶n l−¬ng cho mét ®¸m ®«ng c«ng chøc tõ Pari g¸n sang, cho nªn ChÝnh phñ ®· t×m mäi c¸ch thóc ®Èy c¸c viªn chøc, tõ c«ng sø ®Õn nh©n viªn h¹ng bÐt, ph¶i lµm t¨ng møc tiªu thô r−îu lªn.

45 CH¦¥NG III C¸C QUAN THèNG §èC I- ¤NG PHUèC ¤ng Phuèc, Thèng ®èc xø §ah«m©y, cai trÞ giái ®Õn nçi ng−êi b¶n xø nµo ë thuéc ®Þa Êy còng kªu ca vÒ «ng ta. §Ó xoa dÞu lßng c«ng phÉn, ng−êi ta vê ph¸i sang ®ã mét viªn thanh tra. Viªn thanh tra nµy kiÓm tra giái ®Õn nçi ch−a thÌm xÐt g× ®Õn ®¬n khiÕu n¹i cña nh©n d©n ®· cuèn gãi chuån th¼ng1). VÒ viÖc nµy, chóng t«i cã nhËn ®−îc mét bøc th− cña Uû ban hµnh ®éng Ph¸p - Håi ë Poãct« - N«v«2) trong ®ã cã nh÷ng ®o¹n chÝnh nh− sau: \"Tr−íc lóc ng−êi Ph¸p ®Õn §ah«m©y rÊt l©u, ë Poãct« - N«v« ®· cã mét thñ lÜnh Håi gi¸o gäi lµ Im¨ng cã nhiÖm vô ®¹i diÖn cho tËp thÓ ng−êi Håi ë bÊt cø chç nµo cÇn thiÕt, qu¶n lý tµi s¶n cña tËp thÓ Håi gi¸o Êy vµ tr«ng nom viÖc lÔ b¸i. \"Theo tôc lÖ, Im¨ng ph¶i do mét ®oµn cö tri bÇu lªn, chän trong nh÷ng ng−êi Håi gi¸o ngoan ®¹o, cã tiÕng lµ ®øc ®é vµ ®· tõng lµm phã Im¨ng mét thêi gian l©u. H¬n n÷a, tr−íc khi chÕt, Im¨ng ®−¬ng quyÒn cã ý kiÕn vÒ vÞ phã nµo cã ®ñ t− c¸ch ®Ó thay thÕ m×nh. _______________ 1) Nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p lµ \"Celuici inspecte si biªn qu'il f ... le camp\", viÕt t¾t cña tõ “foutre le camp”, cã nghÜa lµ \"chuån th¼ng\". Tõ nµy b¾t ®Çu b»ng ch÷ “f” nh− tªn «ng Thèng ®èc Fourn (BT). 2) Porto Novo: Thñ phñ §ah«m©y, nay lµ n−íc Céng hßa Bªnanh (BT).

46 Hå CHÝ MINH TOµN TËP \"ý kiÕn cña Im¨ng lóc ®ã lµ ý kiÕn kh«ng ®−îc söa ®æi. \"Tr−íc khi qua ®êi, Im¨ng C¸txumu ®· chØ ®Þnh viªn phã Xarucu lµm ng−êi kÕ vÞ m×nh. §oµn cö tri vµ ®a sè ng−êi Håi gi¸o còng ®· t¸n thµnh. \"Khi C¸txumu mÊt, ®¸ng lÏ Xarucu ph¶i ®−îc bÇu lªn, nh−ng tªn Inhaxi« Pared« dùa vµo thÕ cña thèng ®èc ®· ®éc ®o¸n c¶n trë, b¾t Ðp ng−êi Håi gi¸o ph¶i nhËn tªn Lavani Cètx«c« lµ b¹n th©n cña y, lµm Im¨ng. Tªn Cètx«c«, còng nh− y, chØ theo ®¹o Håi trªn danh nghÜa. \"ThÊy ®oµn cö tri vµ ®a sè ng−êi Håi gi¸o chèng l¹i viÖc cö tªn Cètx«c« mét c¸ch bÊt hîp ph¸p, Pared« liÒn nhê viªn thñ lÜnh cao cÊp lµ Hótgi can thiÖp. Hótgi lµ tÝn ®å ®¹o b¸i vËt, ®−îc chÝnh phñ che chë, nªn h¾n cø cö tªn Lavani Cètx«c« lµm Im¨ng, bÊt chÊp nguyÖn väng ng−êi Håi gi¸o. \"KÓ ra, nÕu Lavani Cètx«c« lµ mét ng−êi Håi gi¸o tèt vµ l−¬ng thiÖn th× chóng t«i còng lµm ng¬ viÖc h¾n ®−îc cö lµm Im¨ng, nh−ng h¾n l¹i lµ mét tªn bÊt l−¬ng ch−a tõng thÊy trªn ®êi nµy. Chóng t«i nãi nh− thÕ lµ cã b»ng cø: \"Lavani Cètx«c« sinh ë Lagèt (xø Nigiªria thuéc Anh). H¾n lµ d©n thuéc ®Þa Anh. V× can nhiÒu téi giÕt ng−êi vµ nhiÒu téi ¸c kh¸c ë Nigiªria thuéc Anh, nªn bÞ nhµ chøc tr¸ch Anh truy n·. \"¤ng Thèng ®èc cña chóng t«i håi ®ã ®· thu dông tªn d©n thuéc ®Þa Anh bÊt l−¬ng nµy vµ nh− ®Ó th−ëng c«ng cho h¾n, ®· cö h¾n lµm tï tr−ëng c¸c x· ven hå nh− ¸pph«t«nu Aghªghª, ¸pl¨ngc¨ngt¨ng, v.v.. Toµn d©n vïng Êy ngµy nay ®Òu ghª tëm nh÷ng hµnh vi nhòng l¹m, nh÷ng téi ¸c cña h¾n, vµ kªu ca vÒ h¾n. \"Nguyªn chóng t«i cã mét ®iÖn thê ë khu phè Atpatxa t¹i Poãct« - N«v«. Nhµ ®−¬ng côc Ph¸p ®· ph¸ huû ®iÖn thê Êy víi lý do v× lîi Ých c«ng céng råi båi th−êng cho chóng t«i n¨m ngh×n phr¨ng. \"TiÒn båi th−êng kh«ng ®ñ ®Ó x©y dùng mét ®iÖn thê míi. Chóng t«i ®· më mét cuéc l¹c quyªn riªng, thu ®−îc 22.000 phr¨ng.

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng III 47 \"Pared« lµ ng−êi cã ch©n trong tiÓu ban mua s¾m vËt liÖu vµ ph¸t l−¬ng cho thî. \"Khi viªn phã Im¨ng BÝtxiriu - ng−êi n¾m gi÷ ch×a khãa kÐt - chÕt, th× Pared« trë thµnh ng−êi gi÷ ch×a kho¸ kÐt. H¾n lîi dông ®Þa vÞ Êy ®Ó biÓn thñ sè tiÒn 2.775 phr¨ng. TiÓu ban b¾t buéc ph¶i khai trõ h¾n ra khái tiÓu ban. \"Inhaxi« Pared« c¨m tøc, bÌn bµn m−u tÝnh kÕ víi «ng Thèng ®èc. ThÕ lµ «ng nµy cho thi hµnh nh÷ng biÖn ph¸p ®éc ®o¸n ®èi víi chóng t«i, vµ lµm trë ng¹i viÖc x©y dùng ®iÖn thê cña chóng t«i. \"Giê ®©y, do m−u m« cña Inhaxi« Pared« ®−îc «ng Thèng ®èc tiÕp tay cho trong viÖc cö mét c¸ch tr¸i ®¹o tªn Cètx«c« lµm Im¨ng, d©n Håi gi¸o ë Poãct« - N«v« ®· chia thµnh hai phe. T×nh tr¹ng Êy lµm tæn th−¬ng t×nh ®oµn kÕt, hoµ hîp cña ng−êi Håi gi¸o, lµm h¹i cho viÖc tù do hµnh ®¹o cña chóng t«i vµ g©y ra nh÷ng vô lén xén lín\". II- ¤NG L¤NG D−íi ®©y lµ mÊy ®o¹n trÝch ë mét l¸ th− cña §¹i t¸ BÐcna göi cho b¸o La RÐpublique Française, ngµy 6 th¸ng 12 n¨m 1922. Th−a ngµi Bé tr−ëng, xin ngµi v÷ng t©m, §¹i t¸ BÐcna kh«ng ph¶i lµ céng s¶n ®©u. \"Con sè hµng xuÊt khÈu ë §«ng D−¬ng, bøc th− viÕt, hiÖn ®ang giÉm ch©n t¹i chç, thËm chÝ cßn ®ang sôt xuèng. N¨m 1914, §«ng D−¬ng ®· xuÊt khÈu 45.000 kil« t¬ lôa, 99.000 tÊn ng«, 480 tÊn chÌ; n¨m ngo¸i chØ xuÊt khÈu cã 15.000 kil« t¬ lôa, 32.000 tÊn ng«, 156 tÊn chÌ. Ng−êi ta còng t−ëng r»ng hiÖn nay chÝnh phñ §«ng D−¬ng ®ang tÝch cùc tiÕn hµnh nh÷ng c«ng tr×nh lín cÇn thiÕt cho viÖc khai th¸c thuéc ®Þa. Êy thÕ mµ, tõ n¨m 1914 ®Õn nay, ng−êi ta kh«ng hÒ ®Æt thªm ®−îc mét kil«mÐt ®−êng s¾t nµo, còng kh«ng khai th¸c ®−îc lÊy mét hÐcta ruéng nµo. C¸ch ®©y 10 n¨m, «ng Xar« cã ®−a th«ng qua mét ch−¬ng tr×nh kiÕn thiÕt, bao gåm viÖc

48 Hå CHÝ MINH TOµN TËP x©y dùng con ®−êng s¾t tõ Vinh ®Õn §«ng Hµ vµ bèn hÖ thèng ®¹i thuû n«ng; tÊt c¶ nh÷ng c«ng tr×nh ®ã ®Òu ®· ngõng l¹i tõ h¬n 5 n¨m nay, lÊy cí lµ kh«ng cã kinh phÝ. Nh−ng, còng trong thêi gian Êy, xø §«ng D−¬ng l¹i bá ra 65 triÖu ®ång tøc lµ 450 triÖu phr¨ng ®Ó lµm ®−êng vµ dinh thù. Mêi «ng Phaghª h·y suy nghÜ vÒ nh÷ng con sè ®ã xem! Tiªu gÇn nöa tû ®Ó lµm nh÷ng ®−êng «t« mµ trªn ®ã kh«ng hÒ l−u th«ng mét tÊn hµng ho¸ nµo; ®Ó x©y dùng nh÷ng dinh thù vµ phßng giÊy cho ®¸m c«ng chøc ®ang mäc ®Çy rÉy lªn ë §«ng D−¬ng nh− cá c©y vïng nhiÖt ®íi; trong khi Êy th× nh÷ng c«ng tr×nh ®· ®−îc thõa nhËn lµ cÇn thiÕt vµ ®· ®−îc NghÞ viÖn th«ng qua, l¹i bÞ bá r¬i! Nh−ng ®õng t−ëng lµ ng−êi ta cã ý muèn thay ®æi ph−¬ng ph¸p ë §«ng D−¬ng. §Ó hoµn thµnh ch−¬ng tr×nh n¨m 1912, «ng L«ng ®· xin NghÞ viÖn cho phÐp ph¸t hµnh mét ®ît c«ng tr¸i. Nay, «ng ta l¹i xin ph¸t hµnh mét ®ît thø hai n÷a. Nh÷ng kÎ hiÖn ®ang ®iÒu khiÓn viÖc khai th¸c §«ng D−¬ng h×nh nh− ®· ®Þnh t©m kh«ng lµm c¸i g× thËt sù cã Ých lîi c¶ nÕu tr−íc hÕt ng−êi ta kh«ng cho phÐp hä vay nî. Cßn ®èi víi tµi nguyªn ng©n s¸ch, ®èi víi nh÷ng dù tr÷ tÝch luü ®−îc trong vµ sau thêi kú chiÕn tranh, th× hä quyÕt vung tay nÐm qua cöa sæ nÕu NghÞ viÖn kh«ng ®−a vµo nÒn nÕp\". III- ¤NG G¸CBI ¤ng G¸cbi, Toµn quyÒn ®¶o Ma®ag¸txca, võa vÒ Ph¸p. Còng nh− tÊt c¶ c¸c viªn thèng ®èc, b¹n ®ång nghiÖp cña «ng, «ng G¸cbi rÊt lÊy lµm hµi lßng vÒ c¸i thuéc ®Þa \"cña m×nh\": tiÕn bé, giµu cã, trung thµnh, an c− l¹c nghiÖp, cã tæ chøc, cã dù ¸n nµy, ch−¬ng tr×nh nä, v.v.. §ã lµ c¸i bäc hµnh lý mu«n thuë, bÊt di bÊt dÞch cña c¸c ngµi thèng ®èc vÒ nghØ, mµ nay ®Õn l−ît «ng G¸cbi l¹i ©n cÇn më ra cho tÊt c¶ nh÷ng ai muèn xem... Vµ v−ît lªn trªn tÊt c¶ nh÷ng ngãn bÞp bîm cò rÝch Êy, «ng G¸cbi cßn khÐo lÐo gië ra ngãn

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng III 49 bÞp kh¸c (hay ®óng h¬n ngãn bÞp cña ng−êi kh¸c) rÊt mùc tinh vi: viÖc khai th¸c thuéc ®Þa. Chóng t«i xin chµo mõng quan Toµn quyÒn míi vÒ, vµ xin hái ngµi: \"Ph¶i ch¨ng ph¸i ®oµn thanh tra cña bé ®· kh«ng cã ®ñ xµ phßng ®Ó x¸t1) lªn ®Çu quan Toµn quyÒn, ®ång thêi thoa tr¬n c¸i dèc, trªn ®ã cô lín ph¶i tr−ît th¼ng vÒ chÝnh quèc ®Ó ë l¹i ®ã m·i m·i ®Õn m·n ®êi trän kiÕp? \"Ph¶i ch¨ng ®Ó cøu vít thÓ diÖn cho ngµi, mét vµi tªn tay sai ®¾c lùc ®· tæ chøc mét tiÖc r−îu tiÔn hµnh, vµ ®Ó lµm viÖc ®ã, chóng ®· ph¶i ch¹y bë h¬i tai, v× ngoµi ban tæ chøc ra, kh«ng ma nµo buån ®Õn dù tiÖc c¶? \"Ph¶i ch¨ng bän tay ch©n cña quan Toµn quyÒn ®· ®Þnh lµm mét l¸ ®¬n ¸i mé xin ngµi trë l¹i thuéc ®Þa, nh−ng l¹i kh«ng d¸m ®−a ra v× sî cã ®¬n chèng l¹i? \"Sau cïng, ph¶i ch¨ng nh©n d©n b¶n xø ®· tÆng ngµi lêi chóc th©n ¸i nµy: \"Th«i nhÐ, chó G¸cbi! Xin chóc kh«ng bao giê gÆp l¹i chó n÷a!\"\". IV- ¤NG MÐCLANH VËn mÖnh hai m−¬i triÖu ng−êi An Nam tèt sè ®ang n»m trong tay «ng M¸cxian MÐclanh. C¸c b¹n sÏ hái t«i: \"C¸i «ng MÐclanh Êy lµ ai vËy?\". §ã lµ mét «ng ®· tõng lµm quan cai trÞ ë quÇn ®¶o G¨mbiª, sau gi÷ chøc Phã Thèng ®èc T©y Phi, råi lªn lµm Thèng ®èc xø Êy. §ã lµ mét «ng ®· bá ra ba m−¬i s¸u n¨m cña ®êi m×nh ®Ó nhåi nhÐt c¸i v¨n minh ®Çy ©n huÖ cña n−íc Ph¸p vµo ®Çu ãc ng−êi b¶n xø. Cã lÏ c¸c b¹n cho r»ng ®−a mét ng−êi kh«ng hiÓu g× vÒ §«ng D−¬ng ®Õn n¾m vËn mÖnh §«ng D−¬ng th× thËt lµ mét trß hÒ lín kiÓu §«ng D−¬ng chø g×. _______________ 1) TiÕng Ph¸p lµ \"Savonner\", nghÜa ®en lµ \"x¸t xµ phßng\", nghÜa bãng lµ \"khiÓn tr¸ch kÞch liÖt\" (BT).

50 Hå CHÝ MINH TOµN TËP §óng ®Êy! Nh−ng ®ã lµ c¸i \"mèt\". Mét b¹n ®ång nghiÖp cho biÕt r»ng: t¹i Bé Thuéc ®Þa, mét viªn quan cai trÞ cò ë §«ng D−¬ng ngåi chÔm chÖ t¹i vô T©y Phi thuéc Ph¸p; mét viªn quan cai trÞ cò ë T©y Phi phô tr¸ch vô ch©u Phi xÝch ®¹o thuéc Ph¸p; mét viªn chøc cò ë Xu®¨ng phô tr¸ch nh÷ng vÊn ®Ò vÒ Ma®ag¸txca; cßn ®¹i diÖn cho xø Cam¬run ë héi chî triÓn l·m thuéc ®Þa l¹i lµ mét viªn chøc ch−a hÒ bao giê ®Æt ch©n lªn ®Êt Cam¬run. ThÕ nªn, tr−íc khi sang §«ng D−¬ng khai ho¸ cho ng−êi §«ng D−¬ng, quan toµn quyÒn MÐclanh ®Þnh b¾t ®Çu khai ho¸ nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng chÕt ë Ph¸p, tøc lµ nh÷ng ng−êi ®· hy sinh v× tæ quèc, v× c«ng lý, vµ v× v©n v©n Êy mµ! C−êi trong nghÜa ®Þa lµ mét c¸i thó ®èi víi nh÷ng vÜ nh©n, nh−ng c−êi mét m×nh ë ®ã th× cã lÏ lµ kh«ng kho¸i l¾m. Bëi vËy, Cô lín MÐclanh ®· ra lÖnh cho nh÷ng thanh niªn An Nam ®−îc trî cÊp ph¶i theo Cô lín ®Õn nghÜa trang N«gi¨ng trªn bê s«ng M¸cn¬ ®Ó ®äc mét bµi diÔn v¨n tr−íc sù chøng kiÕn long träng cña ngµi. Nh−ng bµi diÔn v¨n Êy ph¶i ®Ö tr×nh cho Cô lín kiÓm duyÖt tr−íc. Hä ®· lµm ®óng nh− thÕ. Nh−ng Cô lín thÊy bµi diÔn v¨n qu¸ − qu¸ khÝch, nªn Cô bá ph¾t ®i vµ thay b»ng mét bµi kh¸c do Cô tù tay v¹ch ra dµn bµi. DÜ nhiªn, bµi diÔn v¨n ®−îc xµo x¸o theo kiÓu nhµ quan nh− vËy th× ph¶i sÆc mïi trung thµnh vµ quyÕn luyÕn. NÕu ng−êi chÕt mµ nãi ®−îc, nh− bän phï thuû th−êng b¶o, th× hån ma cña nh÷ng ng−êi An Nam ch«n ë N«gi¨ng, h¼n ®· nãi r»ng: \"Ngµi toµn quyÒn «i! Xin c... c¶m ¬n ngµi! Nh−ng xin Ngµi lµm ¬n... xÐo ®i cho!\"1). _______________ 1) Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ \"M... erci µ toi,... F... nous la paix!\". Trong tiÕng Ph¸p ch÷ \"M\" viÕt t¾t, ng−êi ta th−êng hiÓu lµ \"Merde\", lµ mét tiÕng chöi rña rÊt tôc, còng cã nghÜa lµ ph©n; ch÷ \"F.\" lµ \"Foutre\", cã nghÜa lµ \"cót, xÐo ®i, ®Ó yªn...\" (Foutre le camp, Foutre la paix...). §©y lµ lèi ch¬i ch÷ cña t¸c gi¶ (BT).

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng III 51 V- ¤NG GI£R£MI L¥ME Chóng t«i ®äc tê Annales coloniales thÊy mÈu tin ng¾n nh− sau: \"Chóng t«i ®−îc tin Giªrªmi L¬me, cùu Thèng ®èc thuéc ®Þa, cùu nghÞ viªn cña Ên §é thuéc Ph¸p, ®−¬ng bÞ truy tè tr−íc toµ. ¤ng ta nguyªn lµ chñ tÞch mét nhµ b¨ng do «ng Phr¬dun lµm qu¶n trÞ - uû nhiÖm. Nhµ b¨ng Êy ®· tuyªn bè vì nî c¸ch ®©y hai n¨m. \"§ã lµ sù kÕt liÔu ®Ých ®¸ng con ®−êng c«ng danh cña tªn v« l¹i Êy\". ¤! ¤! ThÕ ra còng cã nh÷ng tªn v« l¹i trong c¸i giíi thèng ®èc vµ nghÞ viªn thuéc ®Þa cao quý Êy −? Ai ngê nhØ! VI- ¤NG UT¥R¢Y ¤ng Ut¬r©y lµ mét nghÞ viªn Nam Kú («ng ta lµ ng−êi Nam Kú còng gièng nh− «ng P. L«ti lµ ng−êi n−íc Thæ vËy). ¤ng ta ®äc diÔn v¨n ë nghÞ viÖn, vµ kinh doanh ë Sµi Gßn. Lµ nghÞ viªn «ng ta nhËn cÊp phÝ ®Òu ®Æn; lµ thùc d©n, «ng ta kh«ng nép thuÕ. ¤ng nghÞ liªm chÝnh nµy cã mét ®ån ®iÒn 2.000 hÐcta, vµ m−êi l¨m n¨m nay, «ng chñ ®ån ®iÒn ®¸ng kÝnh ®ã kh«ng nép mét xu nhá thuÕ nµo. Khi së thuÕ yªu cÇu «ng lµm ®óng luËt lÖ th× «ng tr¶ lêi: c...¶m ¬n. V× «ng ta lµ nghÞ viªn nªn ng−êi ta kh«ng ®éng ®Õn «ng. §· cã mét thêi, c¸i «ng Ut¬r©y Êy ®· gi÷ chøc quyÒn Thèng ®èc Nam Kú. Xø Nam Kú do mét Thèng ®èc cai trÞ, viªn Thèng ®èc nµy do s¾c lÖnh Tæng thèng Ph¸p bæ nhiÖm. §Ó lµm trßn nhiÖm vô cao c¶ cña m×nh, vÞ quan cao cÊp nµy dùa vµo mét héi ®ång hçn hîp gåm c¶ ng−êi Ph¸p lÉn ng−êi An Nam, gäi lµ Héi ®ång qu¶n h¹t. Mét trong nh÷ng quyÒn h¹n ch¾c lµ quan träng nhÊt cña héi ®ång nµy lµ h»ng n¨m biÓu quyÕt dù to¸n ng©n s¸ch cña thuéc ®Þa. Chóng t«i xin nãi ngay r»ng nguån thu cña ng©n s¸ch Êy lµ c¸c kho¶n thuÕ trùc thu vµ gi¸n thu do ng−êi An Nam nép, cßn c¸c kho¶n dù

52 Hå CHÝ MINH TOµN TËP chi, th× trªn nguyªn t¾c (nh−ng kh«ng bao giê trªn thùc tÕ!) lµ ph¶i ®−îc chi tiªu cho nh÷ng c«ng cuéc cã lîi cho ng−êi An Nam; tãm l¹i lµ quyÒn lîi cña ng−êi An Nam ®−îc giao phã cho c¸i Héi ®ång qu¶n h¹t Êy. ThÕ nh−ng c¸i Héi ®ång qu¶n h¹t quý ho¸ nµy l¹i gåm nhiÒu ng−êi Ph¸p h¬n lµ ng−êi An Nam: cã 18 ng−êi Ph¸p, th× 12 lµ ®¹i biÓu do tuyÓn cö bÇu ra, 6 lµ ®¹i biÓu cña c¸c c«ng ty, phßng th−¬ng m¹i, phßng canh n«ng v.v., vµ 6 ng−êi An Nam. Cø cho r»ng lu«n lu«n ®ñ mÆt ®i n÷a th× 6 phiÕu cña ng−êi An Nam kia tµi nµo mµ chèng l¹i ®−îc 18 phiÕu cña ng−êi Ph¸p? V× thÕ chÝnh phñ cø viÖc tuú ý mµ dù to¸n vµ ch¾c ch¾n lµ tÊt c¶ c¸c kho¶n dù to¸n ®Òu ®· ®−îc biÓu quyÕt tr−íc råi. HÇu nh− sù viÖc lu«n lu«n x¶y ra nh− thÕ. Cho nªn n¨m 1905, còng b»ng c¸ch Êy, quan quyÒn Thèng ®èc Ut¬r©y nay lµ nghÞ viªn cña ng−êi Ph¸p ë Nam Kú ®· t¨ng thuÕ ®iÒn thæ vèn ®· qu¸ nÆng, lªn mét tr¨m phÇn tr¨m. ViÖc t¨ng thuÕ nµy ®· lµm cho tªn tuæi Ut¬r©y trë thµnh bÊt tö trong trÝ nhí cña ng−êi An Nam, nã ®· lµm cho c¸c ®¹i biÓu ng−êi An Nam trong héi ®ång nhÊt lo¹t tõ chøc! CÇn qu¸i g×! Ut¬r©y liÒn thay hä b»ng nh÷ng ng−êi kh¸c do «ng ta ®Ých th©n b¾t cö tri An Nam ph¶i bÇu. Tr−íc ngµy bÇu phiÕu, mét tay ch©n cña «ng ta lµ viªn quan cai trÞ Maxper« (tØnh Biªn Hoµ) ch¼ng ®· b¾t giam tÊt c¶ cö tri ë tØnh Êy l¹i, kh«ng cho hä tiÕp xóc víi nh÷ng ng−êi øng cö ®ã hay sao? Ng−êi ta däa trõng ph¹t ®Ó buéc hä ph¶i bá phiÕu cho Bïi ThÕ Kh©m, ng−êi do Ut¬r©y ®−a ra nh»m ng¨n c¶n viÖc bÇu l¹i «ng Hoµi, mét ®¹i biÓu võa tõ chøc ®· cã lçi lµ kh«ng lµm theo ý muèn cña Ut¬r©y.

53 CH¦¥NG IV C¸C QUAN CAI TRÞ I- ¤NG XANH1) Nh− c¸c b¹n ®Òu biÕt, c¸c thuéc ®Þa vÉn ®−îc gäi lµ nh÷ng n−íc Ph¸p h¶i ngo¹i, vµ ng−êi Ph¸p cña nh÷ng n−íc Ph¸p Êy lµ ng−êi An Nam, ng−êi Ma®ag¸txca hoÆc ng−êi... v.v.. Bëi thÕ, c¸i g× ë bªn nµy lµ ph¶i th× ë bªn kia lµ tr¸i, vµ c¸i g× ë bªn kia ®−îc phÐp th× ë bªn nµy bÞ cÊm. ThÝ dô: ë bªn Êy, tÊt c¶ ng−êi Ph¸p ®Òu ®−îc phÐp lµm cho d©n b¶n xø ngu muéi ®i b»ng thuèc phiÖn, hä cµng b¸n ®−îc nhiÒu thuèc phiÖn, th× cµng ®−îc quý träng; nh−ng ë bªn nµy, nÕu anh ®em b¸n thø thuèc ®éc Êy th×, anh sÏ bÞ tãm cæ ngay lËp tøc. NÕu ë bªn Ph¸p, mét viªn chøc cao cÊp ®−îc phÐp vËn quÇn ¸o lãt ®Ó ®i ra ®−êng, th× ng−îc l¹i mét «ng hoµng b¶n xø kh«ng cã quyÒn mÆc ¸o b¶n xø, ngay c¶ khi ë nhµ vµ ®ang èm. V× ®ang èm, nªn cè Quèc v−¬ng Tuynidi ®· cø mÆc nguyªn ¸o ngñ mµ tiÕp quan Kh©m sø. Nh− thÕ ®· lµ bËy råi; nh−ng cßn bËy h¬n n÷a lµ ch¸u néi vµ ch¸u hä nhµ vua l¹i quªn chµo quan Kh©m sø nãi trªn. ThÕ lµ sau hai ngµy, ®óng võa ®ñ thêi gian ®Ó suy nghÜ, quan lín Kh©m sø bÌn mÆc nhung phôc, kÐo binh m· ®Õn _______________ 1) Saint: Võa lµ tªn viªn Kh©m sø, võa cã nghÜa lµ Th¸nh. §©y lµ lèi dïng ch÷ cña t¸c gi¶ ®Ó chÕ giÔu viªn Kh©m sø Saint, dùa theo ®iÓn tÝch Chóa ba ng«i - Th¸nh Cha, Th¸nh Con, Th¸nh ThÇn (Sainte TrinitÐ: Saint pÌre, Saint fils, Saint esprit) (BT).

54 Hå CHÝ MINH TOµN TËP b¾t nhµ vua ph¶i xin lçi. ThÕ míi ®óng chø. Mét khi anh lµ Quèc v−¬ng vµ chÞu sù b¶o hé cña mét «ng Th¸nh («ng Xanh) th× dï lµ Th¸nh cha, Th¸nh con hoÆc Th¸nh thÇn, anh còng kh«ng cã quyÒn ®−îc ®au èm. Cßn c¸c chó \"nhãc con\" b¶n xø, c¸c chó ph¶i biÕt r»ng, mét khi ®· sinh ra d−íi ®«i c¸nh mÑ hiÒn cña nÒn d©n chñ th× c¸c chó kh«ng ®−îc n« ®ïa, reo c−êi, hß hÐt, mµ ph¶i häc chµo l¹y. ë §«ng D−¬ng còng nh− ë c¸c thuéc ®Þa kh¸c, ®èi víi nh÷ng ng−êi b¶n xø kh«ng kÞp l¹y chµo c¸c \"quan b¶o hé\" th× nhiÒu quan còng chØ khiªm tèn \"gi· cho mét trËn\" th«i, chø ch−a bao giê l¹i huy ®éng qu©n ®éi ®Ó b¾t trÎ con ph¶i l¹y chµo. DÜ nhiªn trong bän hä kh«ng ph¶i ai còng ®Òu lµ kh©m sø c¶! MÆc dÇu: \"sù viÖc nghiªm träng\" Êy ®· bÞ v¹ch ra trªn diÔn ®µn nghÞ viÖn vµ theo lêi «ng Po¨ngcarª, nã cã thÓ lµm tæn th−¬ng ®Õn ¶nh h−ëng cña n−íc Ph¸p, chóng ta sÏ lµ nh÷ng ng−êi vong ©n ®èi víi quan Kh©m sø Xanh, nÕu chóng ta buéc cho «ng c¸i téi \"thÊt b¹i chñ nghÜa\"; bëi v×, nhê cã cuéc biÓu diÔn lùc l−îng th©n thiÖn, trÎ con vµ hoµ b×nh Êy mµ tõ ®ã ng−êi b¶n xø biÕt c¸ch nªn l¹y chµo mét \"ng−êi anh em da tr¾ng\" nh− thÕ nµo. Ai còng cßn nhí khi «ng Mil¬r¨ng sang th¨m ch©u Phi, ng−êi b¶n xø ®· ®ãn chµo «ng, vµ ®Ó tá lßng trung thµnh v« h¹n vµ lßng t«n kÝnh s©u s¾c víi vÞ quèc tr−ëng n−íc b¶o hé, hä ®· kÐo ¸o s¬mi ra ngoµi quÇn ®Êy. II- ¤NG §¸CL¥ TËp Cahier des droits de l'Homme võa míi ®¨ng mét bøc th− cña «ng PhÐc®in¨ng Buytx«ng, Chñ tÞch Héi Nh©n quyÒn10, göi «ng Xar«, Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa, nãi vÒ cuéc khëi nghÜa ë Th¸i Nguyªn11 (§«ng D−¬ng) n¨m 1917 vµ viÖc ®µn ¸p cuéc khëi nghÜa ®ã. Bøc th− v¹ch râ tr¸ch nhiÖm cña viªn C«ng sø tØnh Th¸i Nguyªn lµ «ng §¸cl¬: chÝnh v× sù l¹m quyÒn cña «ng §¸cl¬ mµ

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng IV 55 cuéc khëi nghÜa bïng næ. Toµ ¸n Sµi Gßn còng ®· x¸c ®Þnh téi cña «ng ta ngay tõ n¨m 1917. ThÕ nh−ng, cã ai ngê r»ng «ng §¸cl¬ kh«ng hÒ bÞ mét sù trõng ph¹t nµo vÒ mÆt hµnh chÝnh c¶. Tr¸i l¹i, «ng ta l¹i ®−îc cö lµm uû viªn Héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn. Cßn sù trõng ph¹t vÒ mÆt t− ph¸p th× thËt lµ ®¸ng buån c−êi: nép vÎn vÑn cã 200 phr¨ng tiÒn ph¹t! C¸i «ng §¸cl¬ Êy qu¶ lµ mét nhµ cai trÞ cã tµi. Khoa cai trÞ cña «ng ta, «ng ta ®· häc ®−îc ë khu phè latinh khi «ng cßn lµ mét anh hµng ch¸o. Lóc Êy, «ng §¸cl¬ kh«ng cã mét xu dÝnh tói vµ m¾c nî nh− chóa chæm. Nh−ng nhê mét chÝnh kh¸ch cã thÕ lùc, «ng ta ®−îc bæ nhiÖm lµm quan cai trÞ ë §«ng D−¬ng. ChÔm chÖ ®øng ®Çu mét tØnh cã hµng v¹n d©n, vµ ®−îc giao cho quyÒn hµnh tuyÖt ®èi, «ng ta võa lµ TØnh tr−ëng, võa lµ ThÞ tr−ëng, võa lµ quan toµ, võa lµ mâ toµ, võa lµ ng−êi ®èc thuÕ; tãm l¹i, «ng ta n¾m trong tay tÊt c¶ mäi quyÒn hµnh: Toµ ¸n, thuÕ kho¸, ®iÒn thæ, tÝnh m¹ng vµ tµi s¶n cña ng−êi b¶n xø, quyÒn lîi cña viªn chøc, viÖc bÇu cö lý tr−ëng vµ ch¸nh tæng, tøc lµ vËn m¹ng cña c¶ mét tØnh ®−îc ®Æt vµo tay c¸i anh hµng ch¸o ngµy x−a Êy. ë Pari, kh«ng lµm giµu næi b»ng c¸ch bãc lét kh¸ch hµng, sang B¾c Kú «ng ta gì g¹c l¹i b»ng c¸ch b¾t bí, giam cÇm, xö téi ng−êi An Nam mét c¸ch ®éc ®o¸n, ®Ó bßn rót hä. §©y lµ mét vµi viÖc lµm r¹ng rì thêi thèng trÞ ®éc tµi cña vÞ quan cai trÞ dÔ th−¬ng Êy mµ n−íc mÑ céng hoµ ®· cã nh· ý göi sang ®Ó khai ho¸ cho chóng t«i. Mét sè lÝnh t×nh nguyÖn (!) b¶n xø, bÞ ®iÖu vÒ ®Ó sung vµo lÝnh khè ®á vµ v× thÕ hä ph¶i ®i kh¸m søc khoÎ. §ã lµ nh÷ng ng−êi mï ch÷, nhót nh¸t, khi hái th× tr¶ lêi chËm ch¹p, nªn quan C«ng sø ®· chöi bíi, ®Êm ®¸ vµ lÊy gËy phang hä tói bôi. Ba ng−êi lÝnh khè xanh ®Ó xæng mét ng−êi tï, ®· bÞ «ng §¸cl¬

56 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ®¸nh ®Ëp mét c¸ch rÊt tµn nhÉn, n¾m tãc hä kÐo lª d−íi ®Êt vµ ®Ëp ®Çu hä vµo t−êng toµ sø. Khi hái cung tï nh©n, quan C«ng sø th−êng lÊy thanh g−¬m ®©m vµo ®ïi hä. Cã ng−êi khi vÒ ®Õn nhµ lao th× l¨n ra bÊt tØnh. Mét ®oµn tï khèn khæ, gÇy ®ãi, quÇn ¸o t¶ t¬i, bÞ l«i dËy tõ tê mê s¸ng, cæ mang g«ng, ch©n buéc xiÒng, ng−êi nä bÞ xÝch vµo ng−êi kia, cïng kÐo mét chiÕc xe lu to t−íng trªn nh÷ng líp sái dµy. Hoµn toµn kiÖt søc, hä ú ¹ch kÐo chiÕc xe lu nÆng nÒ d−íi ¸nh n¾ng nh− thiªu nh− ®èt. Bçng quan C«ng sø ®Õn. Nh− lÖ th−êng, quan cÇm theo mét c¸i gËy to t−íng, råi bçng d−ng v« cí, quan x«ng vµo ®¸m ng−êi khèn khæ Êy, nh− con thó d÷, ®¸nh tói bôi, tµn nhÉn kh«ng t−ëng t−îng ®−îc, võa ®¸nh võa chöi hä lµ ®å l−êi. Mét h«m nhµ khai ho¸ cña chóng ta võa quë tr¸ch mét nh©n viªn ng−êi ¢u xong, kh«ng biÕt trót c¬n giËn lªn ®Çu ai ®−îc, ví c¸i th−íc s¾t trªn bµn giÊy ®Ëp n¸t hai ngãn tay cña mét viªn th− ký ng−êi An Nam ch¼ng liªn can g× ®Õn viÖc kia c¶. Mét h«m kh¸c, «ng ta vôt roi g©n bß vµo mÆt mét viªn ®éi ng−êi b¶n xø tr−íc nh÷ng ng−êi lÝnh d−íi quyÒn anh ta. L¹i mét lÇn kh¸c, cã mÊy ng−êi lÝnh khè xanh lµm tr¸i ý «ng ta, «ng ta bÌn cho ®em ch«n hä ®Õn tËn cæ, m·i ®Õn khi hä ng¾c ngo¶i míi cho moi lªn. Cø mçi khi «ng ta ®i xem xÐt c¸c con ®−êng cã d©n phu lµm viÖc th× sè ch©n ng−êi bÞ ®¸nh quÌ b»ng l−ìi xÎng, c¸n cuèc, ph¶i tÝnh b»ng ®¬n vÞ nöa t¸. Nh÷ng ng−êi d©n phu lµm ®−êng Êy ®Òu lµ nh÷ng ng−êi bÞ «ng ta b¾t Ðp ®i lµm víi tiÒn c«ng mçi ngµy mét, hai xu, sau khi hä ®· ph¶i nép tiÒn chuéc phÇn t¹p dÞch cña hä víi gi¸ m−êi l¨m xu mçi ngµy. Mét lÇn, ë mét c«ng tr−êng, «ng ta ®· giËt sóng cña mét ng−êi lÝnh coi tï ®Ó ®¸nh mét ng−êi tï. Ng−êi tï tr¸nh ®−îc, quan C«ng sø quay l¹i ®¸nh ng−êi lÝnh, còng b»ng c©y sóng Êy. Bµ C«ng sø, ng−êi vî xøng ®¸ng cña quan lín, còng tham gia, bµ ®¸nh tï mét c¸ch tù nhiªn vµ ph¹t lÝnh lóc nµo còng ®−îc.

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng IV 57 Ng−êi ta ®· tr«ng thÊy quan C«ng sø dïng gËy ®¸nh mét viªn ®éi lßi m¾t. Quan cßn lµm nhiÒu viÖc cao c¶ kh¸c n÷a mµ ë ®©y chóng t«i kh«ng thÓ nµo kÓ xiÕt ®−îc. TÊt c¶ nh÷ng viÖc kÓ trªn, mäi ng−êi ®Òu tai nghe, m¾t thÊy, kÓ c¶ cÊp trªn cña «ng ta lµ c¸c quan toµn quyÒn, quan kh©m sø. §Ó khen th−ëng tinh thÇn \"c−¬ng quyÕt\" vµ \"®øc ®é rÊt céng hoµ\" cña «ng ta, nh÷ng vÞ nµy ®· th¼ng tay th¨ng quan tiÕn chøc cho «ng ta. III- QUý NGµI BU§IN¤, B¤§OANH Vµ NH÷NG NGµI KH¸C MÆc c¸c cuéc triÓn l·m ån µo, nh÷ng bµi diÔn v¨n rïm beng, nh÷ng cuéc kinh lý ®Õ v−¬ng vµ nh÷ng bµi b¸o hoa mü, t×nh h×nh ë §«ng D−¬ng vÉn ch¼ng æn chót nµo. ChiÕc ghÕ bÞ c¸o mµ quan cai trÞ liªm chÝnh Lan« võa rêi khái ch−a kÞp nguéi th× ng−êi ta l¹i b¸o cho chóng t«i biÕt vÒ nh÷ng vô xÊu xa kh¸c n÷a. Tr−íc hÕt lµ vô Bu®in«. ¤ng Bu®in« lµ mét nhµ khai ho¸ ®iÓn h×nh, mét vÞ quan cai trÞ chuyªn ¨n hèi lé. Trong sè vô «ng ta bÞ tè c¸o, chóng t«i xin kÓ vô sau ®©y: \"Lµng T©n An, n¬i lþ së cña tæng, ®· lÊy quü lµng vµ vay tiÒn ®Ó x©y dùng mét nhµ m¸y ®iÖn. ViÖc kinh doanh rÊt cã lîi, v× thu v−ît chi rÊt nhiÒu. Ngoµi ra, c¸c c«ng së vµ ®−êng s¸ cña lµng cßn ®−îc th¾p ®Ìn ®iÖn kh«ng mÊt tiÒn. \"Nh−ng bçng mét quan cai trÞ kh¸ x¶o quyÖt («ng Bu®in«), ®· khÐo xoay së thÕ nµo mµ lµng T©n An ph¶i chÞu nh−êng kh«ng nhµ m¸y ®iÖn cho mét anh chµng thÇu kho¸n, ®Ó ®−îc h−ëng c¸i thó ph¶i tr¶ tiÒn ®Ìn ®−êng vµ ®Ìn c«ng së. Ngµy nay lµng nhËn thÊy chuéc l¹i nhµ m¸y nh−îng kh«ng Êy lµ cã lîi, vµ chuéc l¹i th× ph¶i xuÊt ra hµng chôc ngh×n ®ång. C©u chuyÖn nµy lµ c¶ mét thiªn tiÓu thuyÕt trong ®ã tµi n¨ng h− cÊu cña mét tªn cùu tØnh tr−ëng ®· ®−îc tù do ph¸t huy víi mét sù ®Óu c¸ng kh«ng thÓ t−ëng t−îng næi\".

58 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Vô xÊu xa thø hai tr−íc m¾t lµ vô Tªa. Mét b¹n ®ång nghiÖp ë §«ng D−¬ng ®· viÕt vÒ vô ®ã nh− sau: \"Chóng ta ®ang sèng trong mét bÇu kh«ng khÝ thËt lµ... kh«ng b×nh th−êng chót nµo: ch−a xong vô Bu®in«, vô Lan«, l¹i ®Õn vô Tªa. \"¤ng Tªa lµ mét kü s− xuÊt s¾c, gi¸m ®èc mét h·ng lín cña ng−êi Ph¸p ë H¶i Phßng. ¤ng ®· ®Õn t×m «ng Xcala, Gi¸m ®èc th−¬ng chÝnh, vµ tÆng tr−íc «ng nµy sè tiÒn chÌ l¸ mét v¹n ®«la ®Ó ký kÕt mét chuyÕn bu«n thuèc phiÖn víi c¬ quan nhµ n−íc. Ch¾c lµ «ng Tªa cã nh÷ng lý do rÊt ®Æc biÖt ®Ó nghÜ r»ng viÖc vËn ®éng nh− thÕ kh«ng cã g× lµ bÊt th−êng c¶. Nh− vËy cã nghÜa lµ viÖc hèi lé lµ viÖc th«ng th−êng trong chÝnh giíi ë §«ng D−¬ng. TÊt c¶ nh÷ng kÎ nµo cã quyÒn thÕ nh− vËy ®Òu lîi dông ®Ó v¬ vÐt cho ®Çy tói tham cña m×nh vµ lµm h¹i lín cho x· héi\". NÕu nh− «ng §¸cl¬, C«ng sø kh¸t m¸u ë Th¸i Nguyªn mµ ®−îc cö lµm Uû viªn Héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn, vµ «ng B«®oanh, ng−êi ®ang ®−îc quan toµ Oaren nãng lßng chê ®îi, mµ ®−îc cö gi÷ chøc Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, th× c¸c «ng Tªa vµ Bu®in« Ýt ra còng nªn ®−îc g¾n béi tinh míi ph¶i.

59 CH¦¥NG V NH÷NG NHµ KHAI HO¸ Xin hái: cã ph¶i lµ ë Së MËt th¸m cña Phñ Toµn quyÒn §«ng D−¬ng cã mét nh©n viªn ng−êi Ph¸p lµ C... kh«ng? Cã ph¶i chÝnh tªn C... Êy trong khi ®−îc ph¸i ®i \"c«ng c¸n\" ë Phó Xuyªn, ®· b¾t ng−êi An Nam ë ®©y gäi h¾n b»ng \"quan lín\", vµ ®· ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn nh÷ng ai kh«ng nhanh miÖng chµo h¾n nh− thÕ kh«ng? Cã ph¶i còng chÝnh tªn C... nµy ®· hiÕp d©m mét ng−êi lÝnh lÖ kh«ng? µ, tÐ ra c¸i g× ng−êi ta còng ®−îc phÐp vµ cã thÓ lµm ®−îc ë c¸i thiªn ®−êng §«ng D−¬ng Êy. * ** Gi÷a th¸ng 12 n¨m 1922, mét viªn ®éi phã c¶nh binh Ph¸p1) cña së c¶nh s¸t ®« thÞ Sµi Gßn, \"say mÒm\", ®· vµo nhµ mét ng−êi b¶n xø vµ lµm bÞ th−¬ng nÆng hai ng−êi trong nhµ, trong ®ã cã mét ng−êi ®µn bµ. Khi «ng dù thÈm hái cung th× tªn c¶nh binh Êy khai lµ h¾n kh«ng cßn nhí g× c¶, vµ chèi ph¨ng lµ h¾n kh«ng say. Tr¸i l¹i, c¸c nh©n chøng, trong ®ã cã mét ng−êi ¢u, ®Òu x¸c nhËn r»ng lóc x¶y ra vô th−¬ng t©m Êy, ng−êi b¶o vÖ trËt tù kia qu¶ lµ kh«ng ë trong tr¹ng th¸i b×nh th−êng. _______________ 1) Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ \"sous brigadier europÐen\" (phã c¶nh binh ng−êi ¢u) (BT).

60 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Ng−êi khai ho¸ Êy say hay lµ ®iªn, ®iÒu ®ã kh«ng quan träng, chóng t«i chØ thiÕt tha mong r»ng anh ta sÏ ®−îc tÆng th−ëng hu©n ch−¬ng vÒ hµnh ®éng dòng c¶m cña anh ta. * ** ë thuéc ®Þa, hÔ cã mµu da tr¾ng lµ quý ph¸i, lµ thuéc chñng téc th−îng ®¼ng. §Ó gi÷ thÓ thèng, anh t©y ®oan h¹ng bÐt còng cã Ýt nhÊt mét ng−êi ë, mét ng−êi \"båi\", vµ ng−êi nµy th−êng th−êng l¹i bÞ dïng lµm \"ng−êi hÇu g¸i v¹n n¨ng\". §µy tí ng−êi b¶n xø ®· dÔ b¶o l¹i rÎ tiÒn, nªn nhiÒu viªn chøc thuéc ®Þa vÒ nghØ hoÆc vÒ h−u mang theo c¶ ng−êi ë vÒ n−íc. Ch¼ng h¹n nh− «ng Gi¨ng L¬ M...rinhy ë phè C¸cn«, thµnh phè SÐcbua. ¤ng Êy ë §«ng D−¬ng vÒ, mang theo mét ng−êi båi l−¬ng th¸ng 35 quan. Ch¼ng cÇn ph¶i nãi b¹n còng biÕt r»ng, ng−êi båi Êy ph¶i lµm quÇn quËt tõ mê s¸ng ®Õn ®ªm khuya. Trong nhµ Êy, kh«ng cã chñ nhËt còng ch¼ng cã ngµy lÔ. H¬n n÷a, ng−êi ta cho anh ¨n uèng hÕt søc kham khæ, vµ chç ë rÊt tåi tÖ. Mét h«m «ng Gi¨ng L¬ M...rinhy muèn sai ng−êi \"®−îc b¶o hé\" cña m×nh vÒ lµm lông ë th«n quª. V× ®· tõng ®−îc nÕm cuéc sèng sung s−íng ë th«n quª mµ «ng chñ quý ho¸ dµnh cho, nªn ng−êi con cña xø An Nam kh«ng chÞu ®i. ThÕ lµ nhµ cùu khai ho¸ kia næi c¬n thÞnh né nÖn cho anh ta mét trËn nªn th©n, råi ®uæi ra khái nhµ1), nh−ng l¹i gi÷ tÊt c¶ tµi s¶n cña anh ta: tiÒn b¹c, hßm xiÓng, quÇn ¸o, v.v., mµ nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu tr¶ l¹i, mÆc dï anh ta ®· nhiÒu lÇn van nµi. BÞ ®uæi ®ét ngét, tr¬ hai bµn tay tr¾ng, kh«ng biÕt tiÕng Ph¸p, kh«ng b¹n bÌ _______________ 1) Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ \"f... l'Annamite µ la porte...\" (®uæi ng−êi An Nam ra khái nhµ) (BT).

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng V 61 th©n thÝch, b¬ v¬ l¹c lâng, con ng−êi bÊt h¹nh ®ã ®ang l©m vµo c¶nh cïng khèn ghª gím. * ** Viªn chøc thuéc ®Þa lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y ra n¹n ®êi sèng ®¾t ®á ë thuéc ®Þa. Muèn biÕt nh©n tè ¨n b¸m Êy ®Ì nÆng lªn ng©n s¸ch ®Õn møc nµo, nghÜa lµ ®Ì nÆng lªn l−ng nh©n d©n lao ®éng nh− thÕ nµo, h·y so s¸nh nh÷ng con sè sau ®©y: ë Ên §é thuéc Anh, d©n sè 325 triÖu ng−êi, cã 4.898 viªn chøc ng−êi ¢u. ë §«ng D−¬ng thuéc Ph¸p, d©n sè 15 triÖu ng−êi, cã 4.300 viªn chøc ng−êi ¢u. Nh− thÕ nghÜa lµ ë thuéc ®Þa Anh, cø 66.150 ng−êi d©n th× cã mét viªn chøc ng−êi ¢u, cßn ë thuéc ®Þa Ph¸p, th× cø 3.490 ng−êi d©n ®· cã mét viªn chøc ng−êi ¢u. ë Ên §é, ngµnh th−¬ng chÝnh cã 240 viªn chøc ng−êi ¢u. ë §«ng D−¬ng, ngµnh th−¬ng chÝnh cã 1.100 viªn chøc ng−êi ¢u. ë Ên §é, cã 26.000 nhµ d©y thÐp víi 268 viªn chøc ng−êi ¢u. ë §«ng D−¬ng cã 330 nhµ d©y thÐp víi 340 viªn chøc ng−êi ¢u. T¹i sao ë §«ng D−¬ng, c¸i loµi ¨n h¹i ng©n s¸ch Êy l¹i nhiÒu ®Õn thÕ? Bëi v× thuéc ®Þa lµ mét thiªn ®−êng ë trÇn gian; ë ®ã, trõ mét vµi tr−êng hîp rÊt hiÕm hoi, cßn th× tÊt c¶ nh÷ng cÆn b· trong c¸c ngµnh chÝnh trÞ, tµi chÝnh, b¸o chÝ, v.v., mµ chÝnh quèc th¶i ra, ®Òu t×m ®−îc m«i tr−êng rÊt thÝch hîp ®Ó ph¸t triÓn... H·y b¾t ®Çu tõ nh©n vËt quan träng nhÊt lµ viªn toµn quyÒn. VÒ vÊn ®Ò nµy, mét ng−êi thùc d©n kh«ng thiªn vÞ ®· viÕt: \"Sang B¾c Kú, c¸c «ng toµn quyÒn chØ nh»m mét môc ®Ých lµ: t×m chç bæ dông b¹n bÌ, con ch¸u th©n thuéc vµ bän vËn ®éng bÇu cö cña nh÷ng bËc quyÒn thÕ cã thÓ lµm chç dùa cho m×nh; th−êng th−êng bän nµy lµ nh÷ng ng−êi m¾c nî nh− chóa chæm, bÞ chñ nî s¨n lïng, ph¶i cã tiÒn cho chóng míi ®−îc ...\".

62 Hå CHÝ MINH TOµN TËP §èi víi nhµ v¨n thanh cao nµo muèn viÕt lÞch sö huy hoµng cña c«ng cuéc khai ho¸ thuéc ®Þa, th× cuéc chiÕn tranh gäi lµ v× c«ng lý vµ chÝnh nghÜa sÏ lµ nguån tµi liÖu v« tËn. Víi mét cö chØ say s−a vµ hïng biÖn, «ng Anbe Xar« nãi: \"ChÝnh c«ng cuéc chinh phôc thuéc ®Þa ®· ®µo t¹o nªn phÇn lín nh÷ng vÞ t−íng lÜnh vÜ ®¹i ®· ®−a chóng ta ®Õn chiÕn th¾ng vµ ®· tõng ®−îc d− luËn n−íc Ph¸p ca tông chiÕn c«ng vµ thanh danh khi hä ®−a ngän cê cña chóng ta ®i kh¾p ®Êt ¸, trêi Phi\". Còng víi ý nghÜ th¼ng th¾n nh− thÕ, nh−ng b»ng lêi lÏ kÐm bay b−ím h¬n, tê Le Journal de GenÌve (µ, l¹i cã quû sø ë Gi¬nev¬ ch¨ng?) ®· nãi to¹c ra r»ng: \"ChÝnh phñ céng hoµ ®· ®i t×m thuéc ®Þa ®Ó gì g¹c l¹i trËn thÊt b¹i n¨m 1870. D©n téc Ph¸p coi viÖc chinh phôc thuéc ®Þa nh− lµ mét sù ®Òn bï l¹i nh÷ng thÊt väng cay ®¾ng cña m×nh ë ch©u ¢u, vµ bän qu©n nh©n th× ví ®−îc dÞp ®Ó træ tµi trong nh÷ng trËn th¾ng dÔ dµng\". Nghe nh÷ng lêi chøng cã thÈm quyÒn nh− thÕ, mµ c¸c b¹n vÉn cø kh¨ng kh¨ng kh«ng tin r»ng viÖc khai th¸c thuéc ®Þa lµ mét sø mÖnh khai ho¸ vµ nh©n ®¹o kh«ng h¬n kh«ng kÐm, th× thËt lµ hÕt chç nãi! * ** 1. ¤ng Ghin«®« bÞ mÊt trém sè tiÒn 5.000 phr¨ng. Muèn b¾t nh÷ng ng−êi b¶n xø lµm viÖc ë nhµ «ng ph¶i thó nhËn, «ng chñ tèt bông vµ nhµ khai ho¸ vÜ ®¹i ®ã ®· ®em hä ra tra ®iÖn. Nh−ng sau, ng−êi ta t×m ra kÎ c¾p th× l¹i kh«ng ph¶i lµ mét ng−êi b¶n xø, mµ chÝnh lµ mét nhµ khai ho¸ kh¸c: Êy lµ cËu Êm con ngµi Ghin«®«! ThÕ mµ «ng Ghin«®« vÉn ®−îc v« téi, cßn t¸m ng−êi b¶n xø gióp viÖc «ng th× hiÖn vÉn cßn n»m nhµ th−¬ng. 2. ¤ng V«nla, nhµ khai ho¸ kiªm nhµ bu«n, kh«ng tr¶ l−¬ng ®Òu ®Æn cho nh÷ng nh©n viªn b¶n xø lµm cho «ng. Mét trong nh÷ng nh©n viªn ®ã nhê viªn ®èc c«ng hái hé cho anh sè l−¬ng chñ cßn thiÕu. ¤ng V«nla bÌn ®−a cho viªn ®èc c«ng mét m¶nh giÊy ghi

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng V 63 mÊy ch÷ sau ®©y: \"B¶o c¸i con lîn Êy lÊy C... mµ ¨n, chØ cã mãn Êy lµ hîp víi nã th«i\". ViÖc nµy x¶y ra ë Tuynidi, n¨m 1923, ngay gi÷a lóc «ng Tæng thèng Mil¬r¨ng ®i kinh lý ë ®ã. * ** Khi ng−êi ta cã mµu da tr¾ng th× nghiÔm nhiªn ng−êi ta lµ mét nhµ khai ho¸. Mµ khi ng−êi ta ®· lµ mét nhµ khai ho¸ th× ng−êi ta cã thÓ lµm nh÷ng viÖc d· man mµ vÉn cø lµ ng−êi v¨n minh nhÊt. Cho nªn, mét viªn ®èc c«ng lôc lé ë Nam Kú ®· b¾t nh÷ng ng−êi An Nam gÆp h¾n trªn ®−êng ph¶i l¹y chµo h¾n theo ®óng nghi thøc cña chñng téc chiÕn b¹i ®èi víi chñng téc chiÕn th¾ng. Mét h«m, mét viªn th− ký ng−êi b¶n xø ë së ra, võa ®i võa ®äc mét quyÓn tiÓu thuyÕt. §Õn mét ®o¹n hµi h−íc, anh bËt lªn c−êi. Võa lóc Êy viªn ®èc c«ng lôc lé ®i tíi. ¤ng ta næi c¬n giËn lªn, thø nhÊt lµ v× ng−êi b¶n xø Êy m¶i ®äc truyÖn ®Õn nçi kh«ng nh×n thÊy «ng mµ chµo; thø hai lµ v× mét ng−êi b¶n xø mµ l¹i d¸m c−êi khi ®i qua tr−íc mÆt mét ng−êi da tr¾ng. ThÕ lµ nhµ khai ho¸ n¾m viªn th− ký l¹i, buéc anh ph¶i khai tªn vµ hái anh cã muèn ¨n mét c¸i t¸t kh«ng. TÊt nhiªn lµ ng−êi th− ký tõ chèi mãn quµ qu¸ hµo hiÖp ®ã, vµ tá vÎ ng¹c nhiªn t¹i sao l¹i cã chuyÖn tho¸ m¹ nh− thÕ ®−îc. ThÕ lµ ch¼ng nãi ch¼ng r»ng, ng−êi viªn chøc Ph¸p tóm ¸o ng−êi b¶n xø Êy l«i ®Õn tr−íc quan chñ tØnh. Còng vÉn c¸i l·o ®èc c«ng lôc lé Êy, lÊy cí lµ ph¶i s¾p xÕp nhµ cöa, v−ên t−îc l¹i cho ngay ng¾n, ®· ra lÖnh cho nh©n d©n ë hai bªn ®−êng hµng tØnh ph¶i dän nhµ ®i, chÆt c©y vµ ph¸ v−ên trong mét thêi h¹n do h¾n quy ®Þnh, nÕu kh«ng th× sÏ bÞ ph¹t tiÒn. Nh− thÕ ®Êy mµ ng−êi ta vÉn cø ng¹c nhiªn v× sao ng−êi b¶n xø ë c¸c thuéc ®Þa l¹i cø bÊt b×nh! Ch¼ng nh÷ng bän thèng ®èc, c«ng sø muèn lµm g× th× lµm, mµ c¶ c¸c nh©n viªn nhµ ®oan, c¶nh binh vµ tÊt c¶ nh÷ng ai cã tÝ chót quyÒn hµnh trong tay còng ®Òu sö dông vµ l¹m dông

64 Hå CHÝ MINH TOµN TËP quyÒn hµnh ®Ó th¶ cöa lµm bËy v× hä biÕt ch¾c r»ng sÏ kh«ng bÞ téi v¹ g× hÕt. Mét viªn cÈm ë Tuyªn Quang (B¾c Kú) ®· ®¸nh mét ng−êi b¶n xø g·y c¶ hai c¸nh tay. Mét viªn cÈm kh¸c ë §µ L¹t (Trung Kú)1) võa míi s¸ng t¹o ra mét lèi mua b¸n cùc kú lý thó, chóng t«i xin thuËt ra ®©y ®Ó hiÕn quý ngµi §i« vµ Xar«. Mét h«m «ng cÈm cÇn gç v¸n, «ng sai lÝnh ra phè mua. Mua lµ mét c¸ch nãi th«i, chø «ng ta cã ®−a tiÒn cho lÝnh cña «ng ta ®©u. Tuy vËy, lÝnh cña «ng ta còng cø ra phè, vµo hµng chän gç vµ ®Þnh mang ®i, cè nhiªn lµ kh«ng tr¶ tiÒn. Ng−êi b¸n gç kh«ng cho. LÝnh trë vÒ b¸o c¸o víi quan T©y yªu s¸ch qu¸i gë cña nhµ bu«n Êy. §iªn tiÕt lªn, «ng cÈm ph¸i ba ng−êi lÝnh mang sóng ®Õn b¾t ng−êi b¸n gç to gan ®ã. Ng−êi nµy ®ang bÞ c¶m kh«ng chÞu ®i. LÝnh vÒ b¸o l¹i víi «ng cÈm. Tøc giËn ®Õn cùc ®é, «ng liÒn ph¸i thªm ba ng−êi lÝnh n÷a nhËp víi tèp tr−íc, vµ h¹ lÖnh cho hä ph¶i b¾t b»ng ®−îc tªn cøng ®Çu cøng cæ kia ®em vÒ dï sèng hay chÕt. To¸n lÝnh vò trang ®Õn bao v©y cöa hiÖu b¸n gç vµ s¾p söa thi hµnh mÖnh lÖnh. Lóc Êy, mét nhµ bu«n ng−êi ¢u can thiÖp bªnh ng−êi b¸n gç b¶n xø vµ viÕt th− cho «ng cÈm. Nh−ng ng−êi céng sù ®Çy nghÞ lùc cña «ng M«rix¬ L«ng, vÉn kh«ng chÞu thu håi \"tr¸t ®ßi\" ng−êi b¸n gç vµ cho biÕt r»ng nÕu anh ta kh«ng chÞu ®Õn th× sÏ gÆp nhiÒu chuyÖn r¾c rèi. Nhµ bu«n ng−êi b¶n xø Êy ®µnh ph¶i bá c«ng viÖc lµm ¨n, bá c¶ quª h−¬ng ®Ó lÈn tr¸nh c¬n tøc giËn \"khai ho¸\" cña vÞ quan da tr¾ng. * ** B¶y ng−êi An Nam ®¸ng th−¬ng ®ang b¬i mét chiÕc xuång dµi máng m¶nh; ®· xu«i dßng n−íc, l¹i cã ®Õn b¶y tay chÌo nªn chiÕc _______________ 1) Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ \"Cochinchine\" (Nam Kú) (BT).

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng V 65 xuång ®i vïn vôt nh− mét chiÕc xuång m¸y. Bçng thuyÒn cña mét nh©n viªn nhµ ®oan khuÊt sau ®¸m c©y ®−íc trong l¹ch hiÖn ra, víi quèc kú Ph¸p c¾m sau l¸i. Mét thuû thñ trªn thuyÒn nhµ ®oan gäi, b¶o xuång kia dõng l¹i; ng−êi trªn xuång vÉn chÌo. ThuyÒn cña viªn t©y ®oan ®i chËm kh«ng ®uæi kÞp. Viªn ®oan liÒn cÇm sóng oanhsit¬ b¾n theo. §oµng! §oµng! Mét ng−êi ®ang chÌo thÐt lªn råi ng· gôc. §oµng! L¹i mét ng−êi n÷a ng· gôc. Lóc Êy, mét ng−êi ¢u kh¸c, lµm nghÒ g¹ch ngãi, võa ®i xuång tíi, còng tham gia ®ét kÝch \"bän c−íp\" kia ë mét khóc ngoÑo. §oµng! §oµng! §oµng! Qu¶ lµ tay sóng cõ! Ba viªn ®¹n, ba n¹n nh©n. ChiÕc xuång cïng hai ng−êi sèng sãt mÊt hót trong l¹ch... Mét h«m kh¸c, còng viªn ®oan Êy ®i víi s¸u thuû thñ vò trang, ph¸t hiÖn ®−îc mét ng−êi khèn khæ ®ang trèn d−íi ao, ng©m m×nh d−íi bïn, thë b»ng mét c¸i èng, mét ®Çu ngËm ë miÖng, mét ®Çu ®Ó lã ra khái mÆt n−íc; trªn mÆt n−íc l¸ sen che phñ mét c¸ch rÊt khÐo. Viªn T©y ®oan liÒn b¾t vµ chÆt ®Çu \"tªn c−íp\" Êy ®em vÒ toµ sø. ThËt ra, ®ã chØ lµ mét n«ng d©n b×nh th−êng khiÕp sî v× thÊy cã nhiÒu ng−êi l¹ ®Õn lµng, mÆt mµy hung tîn, mang ®Çy sóng lôc, tói ®¹n, l¨m l¨m sóng oanhsit¬ trªn tay. Sè lµ bän nhµ ®oan vµo c¸c tóp lÒu trong lµng ®· t×m thÊy ba chiÕc vá ®¹n, mÊy c¸i b¸nh tµu vµ mét c¸i bóa ®i rõng. VËy ®Ých thÞ lµ mét lµng lµm giÆc vµ tiÕp tÕ cho giÆc råi cßn nghi ngê g× n÷a! Mét sÜ quan trÎ tuæi võa ë Ph¸p sang, ®Õn mét lµng nä, thÊy nhµ cöa v¾ng vÎ, cßn d©n chóng th× tô tËp l¹i mét chç. T−ëng ®©u ®· lät vµo æ phôc kÝch, h¾n b¾n x¶ vµo ®¸m ®«ng v« téi. ThËt ra th× d©n chóng ®−¬ng häp ®Ó cóng tÕ. BÞ b¾n, hä kinh ho¶ng bá ch¹y t¸n lo¹n. Tªn sÜ quan ®uæi theo vµ tµn s¸t hä. Mét ng−êi Ph¸p ®· tõng ë B¾c Kú l©u n¨m kÓ: Khi tõ chiÕc tµu cña mét nhµ kinh doanh lín, t«i ®Æt ch©n lªn B¾c Kú, anh cã biÕt m¹ng cña mét ng−êi An Nam ®¸ng gi¸ bao nhiªu kh«ng? Kh«ng ®¸ng mét trinh! ThËt ®Êy. - Nµy nhÐ, t«i cßn nhí, khi chóng t«i ng−îc s«ng Hång, ng−êi

66 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ta ®· ®em r−îu ra ®¸nh cuéc xem ai ngåi d−íi tµu, b¾n m−êi ph¸t mµ \"h¹ s¸t\" ®−îc nhiÒu ng−êi An Nam nhÊt ë trªn bê. Mét ®«i kÎ sóng cÇm tay ®i lïng b¾t d©n lµng, thuyÒn bÌ ®Ó ®ßi tiÒn chuéc. Mét ®¹i ®éi thñy qu©n lôc chiÕn hµnh qu©n ®Õn VÜnh Th−îng. Theo phÐp lÞch sù, viªn quan ®Þa ph−¬ng dµn lÝnh (bän lÝnh lÖ) nghªnh tiÕp. Tªn chØ huy to¸n lÝnh ®i dß ®−êng cña ®¹i ®éi thÊy thÕ ®· ra lÖnh b¾n vµo hä, lµm nhiÒu ng−êi chÕt. Khi ng−êi ta kh«ng trõ næi mét nghÜa qu©n th× ng−êi ta ®èt c¶ lµng ng−êi Êy. Ng−êi ta ®· triÖt h¹ c¶ mét vïng chung quanh H−ng Ho¸ nh− vËy. Mét ng−êi An Nam ®ang ®i l¶o ®¶o trªn mét con ®−êng nhá hÎo l¸nh, vai g¸nh hai thóng to ®Çy l¹c. Chóng t«i tíi gÇn, h¾n ta kh«ng kÞp tr¸nh. Tøc thêi ng−êi ta b¾t h¾n vµ b¾n chÕt. Suèt ngµy, ng−êi ta v¸c gËy hoÆc sèng g−¬m nÖn vµo ng−êi An Nam ®Ó b¾t hä lµm viÖc. Ng−êi An Nam rÊt hiÒn lµnh, rÊt ngoan ngo·n, nh−ng ng−êi ta l¹i nãi chuyÖn víi hä chØ b»ng nh÷ng c¸i ®¸ ®Ýt th«i. Chóng ta coi nh÷ng ng−êi An Nam yªu n−íc lµ nh÷ng tªn c−íp. Ch¼ng h¹n nh− §éi V¨n, mét ng−êi yªu n−íc ®· tõng chiÕn ®Êu mÊy n¨m trêi chèng l¹i sù thèng trÞ cña ng−êi n−íc ngoµi, bÞ chÐm t¹i Hµ Néi, bªu ®Çu ë B¾c Ninh, nÐm x¸c xuèng s«ng Hång. Tèng Duy T©n, sau m−êi n¨m rßng r· chiÕn ®Êu tuyÖt väng, ®· bÞ b¾t vµ bÞ chÐm. Phan §×nh Phïng, mét vÞ quan to, kh¸ng chiÕn trong m−êi n¨m trêi råi chÕt trong rõng s©u. ¤ng ta chÕt råi mµ chóng ta vÉn kh«ng tha; ng−êi ta vµo rõng quËt mé «ng lªn, nÐm thi hµi «ng mçi n¬i mét m¶nh. Ng−êi ta b¸o thï «ng ngay sau khi «ng ®· n»m s©u d−íi mé. ë tØnh Qu¶ng TrÞ, mét viªn cai lôc lé ng−êi Ph¸p say r−îu ®· \"h¹\" mét ng−êi b¶n xø ngåi trªn l−ng voi, chØ v× téi kh«ng nghe râ hay lµ kh«ng hiÓu lÖnh cña h¾n.

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng V 67 Mét viªn t©y ®oan ë Bµ RÞa (Nam Kú) còng say r−îu, phang mét gËy tróng l¸ l¸ch mét thuû thñ An Nam thuéc quyÒn h¾n, lµm cho anh ta chÕt t−¬i. Mét viªn thÇu kho¸n ng−êi Ph¸p giÕt mét lÝnh khè xanh ë §µ L¹t. Còng ë ®Êy, mét nhµ khai ho¸ kh¸c ®· ®¸nh mét ng−êi thî méc b¶n xø ®Õn chÕt. Mét viªn thÇu kho¸n b¾t thî lµm viÖc ngµy ®ªm d−íi n−íc ®Ó ®µo mét ®−êng hÇm. Mét sè ®«ng thî chÕt, nh÷ng ng−êi cßn sèng sãt b·i c«ng. Viªn thÇu kho¸n ®· tù tay ®èt nhµ nh÷ng ng−êi b·i c«ng ®Ó buéc hä ph¶i ®i lµm trë l¹i. C¶ mét lµng ch¸y rùc gi÷a ®ªm tèi. Mét viªn ch¸nh qu¶n ph¸o binh nöa ®ªm vµo nhµ mét bµ v¾ng chång. Bµ ta kh«ng chÞu tiÕp h¾n. ThÕ lµ h¾n næi löa ®èt nhµ bµ. DÜ nhiªn, ng−êi ®µn bµ ®au khæ kia hÕt søc sî h·i. Mét viªn quan hai nhiÒu vî, ®· quËt ng· mét thiÕu phô, dïng gËy song ®¸nh chÞ ®Õn chÕt chØ v× chÞ kh«ng chÞu ¨n ë víi h¾n. Mét viªn chøc ë x−ëng ®ãng tµu cña h¶i qu©n giÕt mét nh©n viªn ho¶ xa ng−êi An Nam b»ng c¸ch x« anh vµo mét ®èng than hång sau khi ®¸nh ®Ëp anh hÕt søc tµn nhÉn. * ** ¤ng Vinhª §èct«ng viÕt: \"Trªn thÕ giíi kh«ng cã d©n téc chiÕn b¹i nµo bÞ ®µn ¸p vµ hµnh h¹ nh− ng−êi d©n thuéc ®Þa\". Mét nhµ du lÞch kh¸c viÕt: \"§êi sèng ë thuéc ®Þa chØ lµm cho tËt xÊu cña c¸ nh©n ph¸t triÓn: nh÷ng kÎ ®· nÕm mïi chiÕn tranh th× cµng mÊt hÕt ý thøc ®¹o ®øc, cµng trôy l¹c, bÊt l−¬ng vµ ®éc ¸c; nh÷ng bän con bu«n vµ bän phiªu l−u kh¸c th× cµng quen mïi trém c¾p, c−íp giËt. ë bªn Ph¸p Ýt cã dÞp ®Ó lµm nh÷ng viÖc ®ã, vµ ng−êi ta sî c¶nh s¸t h¬n! ë ®©y, bän nãi trªn, ®«i khi chØ cã mét m×nh víi vµi ng−êi b¶n xø, trªn mét con thuyÒn hoÆc trong mét th«n xãm; v× vËy chóng c−íp bãc tr¾ng trîn h¬n lµ ng−êi ¢u trªn thÞ tr−êng, vµ ®èi xö tµn nhÉn h¬n víi nh÷ng n«ng d©n nµo ph¶n ®èi chóng\".

68 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Mét nhµ du lÞch thø ba viÕt: Khi ®Æt ch©n ®Õn ®©y, tÊt c¶ nh÷ng ng−êi Ph¸p ®Òu nghÜ r»ng ng−êi An Nam lµ h¹ng ng−êi thÊp kÐm vµ ph¶i lµm n« lÖ cho hä. Hä coi ng−êi An Nam nh− nh÷ng sóc vËt ph¶i ®iÒu khiÓn b»ng roi vät. TÊt c¶ ®Òu quen tù coi m×nh thuéc mét ®¼ng cÊp quý téc míi, cã ®Æc quyÒn ®Æc lîi. Binh sÜ hay lµ thùc d©n, hä ®Òu cho r»ng gi÷a hä vµ ng−êi b¶n xø kh«ng cã c¸ch ®èi xö nµo kh¸c h¬n lµ sù ®èi xö gi÷a chñ vµ tí. H×nh nh− ®èi víi hä, ng−êi båi lµ tiªu biÓu cña c¶ chñng téc da vµng. Ph¶i nghe mét ng−êi Ph¸p ë §«ng D−¬ng nãi vÒ ng−êi da vµng míi thÊy hÕt c¸i ngu xuÈn trong lèi nãi ng¹o m¹n cña h¾n. Ph¶i nh×n mét ng−êi ¢u ®èi xö víi ng−êi b¶n xø míi thÊy hÕt c¸i côc c»n th« lç cña h¾n. KÎ ®i chinh phôc rÊt quan t©m ®Õn th¸i ®é phôc tïng vµ cung kÝnh cña ng−êi bÞ chinh phôc. Ng−êi An Nam ë thµnh thÞ còng nh− ë n«ng th«n ®Òu b¾t buéc ph¶i ng¶ nãn tr−íc mÆt ng−êi ¢u. Mét tªn mËt th¸m Ph¸p ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn nh÷ng ng−êi An Nam nµo quªn kh«ng gäi h¾n ta b»ng quan lín. Mét tªn tham t¸ nhµ ®oan buéc nh÷ng ng−êi b¶n xø khi ®i qua nhµ h¾n ph¶i ng¶ mò hoÆc xuèng xe, xuèng ngùa. Mét h«m, nhµ khai ho¸ nµy ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn mét chÞ ng−êi An Nam ®ang cã mang, chØ v× tuy chÞ cã chµo h¾n, nh−ng l¹i quªn gäi h¾n lµ quan lín. H¾n ®¸ mét c¸i rÊt m¹nh vµo bông chÞ lµm chÞ trôy thai, Ýt l©u sau th× ng−êi ®µn bµ khèn khæ Êy chÕt. C¸c quan b¶o hé cña chóng ta buéc ng−êi An Nam ph¶i khóm nóm, ngoan ngo·n, dÔ b¶o vµ lÔ phÐp, nh−ng ng−îc l¹i, vÒ phÝa c¸c quan, th× nh− mét nhµ v¨n sang th¨m §«ng D−¬ng ®· viÕt: \"H×nh nh− hä chØ lµm nh÷ng ®iÒu khiÕn cho sù cã mÆt cña chóng ta trë thµnh mét ®iÒu xÊu xa bØ æi kh«ng ai chÞu ®−îc\". Nhµ v¨n Êy cßn viÕt tiÕp: \"ë ch©u ¢u, ng−êi ta coi gièng ng−êi da vµng chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng thãi ®iªu ngoa, x¶o tr¸. Êy thÕ mµ, chÝnh chóng ta th× l¹i rÊt Ýt chó ý tá ra lµ m×nh ngay th¼ng, thµnh thËt\". Cã nh÷ng sÜ quan ®· giËt r©u thÇy cóng ngay trong lóc hä lµm lÔ. Mét cËu Êm ng−êi Ph¸p ®· ®¸nh nhõ ®ßn mét viªn chøc ng−êi

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng V 69 An Nam, v× «ng nµy ®· ngåi tr−íc trªn mét chiÕc xe hµng mµ kh«ng chÞu nh−êng chç cho cËu. Mét viªn Toµn quyÒn võa vÒ tíi M¸cx©y, ng−êi ta thÕt tiÖc «ng ta vµ ®Ò nghÞ cho mÊy viªn quan Nam triÒu ®ang cã mÆt ë c¶ng ®Õn cïng dù. Viªn Toµn quyÒn §«ng D−¬ng ®¸p: \"NÕu c¸c «ng mêi c¸c tªn quan l¹i Êy, th× t«i còng sÏ ®−a tªn båi cña t«i ®Õn\". * ** Chóng t«i xin trÝch trong nhËt ký ®i ®−êng cña mét anh lÝnh thuéc ®Þa, sù viÖc sau ®©y: - Trong khi \"nh÷ng ng−êi tõng ë B¾c Kú\" ®ang vui ch¬i nhën nh¬ trªn tµu, th× d−íi m¹n tµu phÝa bªn ph¶i, cã mÊy chiÕc xuång b¸n hoa qu¶, èc hÕn. §Ó ®−a hµng ®Õn tËn tay chóng t«i, nh÷ng ng−êi An Nam buéc giá ®ùng hµng vµo ®Çu ngän sµo, råi gi¬ lªn. Chóng t«i chØ cã mÊt c«ng chän. Nh−ng ®¸ng lÏ tr¶ tiÒn, th× ng−êi ta l¹i cã nh· ý bá vµo giá ®ñ thø nh− sau: èng ®iÕu, khuy quÇn, mÈu tµn thuèc (cã lÏ hä lµm nh− thÕ ®Ó gi¸o dôc tÝnh ngay thËt trong viÖc mua b¸n cho ng−êi b¶n xø ch¨ng!). §«i khi ®Ó ®ïa vui, mét anh sèpph¬ h¾t mét thïng n−íc s«i xuèng l−ng nh÷ng ng−êi b¸n hµng khèn khæ. ThÕ lµ, nh÷ng tiÕng kªu ró lªn, m¸i chÌo vung lªn lo¹n x¹ ®Ó b¬i tr¸nh, lµm cho xuång va ch¹m vµo nhau léc céc. \"Ngay bªn d−íi t«i, mét ng−êi An Nam bÞ giéi n−íc s«i, báng tõ ®Çu ®Õn ch©n, ph¸t ®iªn lªn muèn nh¶y xuèng biÓn. Ng−êi anh cña anh ta, quªn c¶ nguy hiÓm, bá chÌo, «m lÊy anh, b¾t anh n»m xuèng lßng thuyÒn. Cuéc vËt lén chíp nho¸ng võa chÊm døt th× mét thïng n−íc s«i kh¸c do mét bµn tay thµnh th¹o l¹i giéi xuèng; thÕ lµ ®Õn l−ît chÝnh ng−êi ®i cøu, bÞ luéc chÝn. T«i tr«ng thÊy anh ta gi·y giôa trong thuyÒn, da bÞ lét ra trßi thÞt ®á rãi gµo rèng lªn nh− mét con vËt. ThÕ nh−ng c¶nh ®ã l¹i lµm cho chóng t«i c−êi, chóng t«i cho lµ rÊt ngé nghÜnh. Qu¶ thËt chóng t«i ®· cã t©m hån thùc d©n!\". ë mét trang kh¸c, anh lÝnh viÕt:

70 Hå CHÝ MINH TOµN TËP - Trong thêi kú t«i ë ®©y (ë B¾c Kú), kh«ng cã tuÇn nµo lµ t«i kh«ng thÊy vµi c¸i ®Çu rông. Trong nh÷ng c¶nh Êy, t«i chØ cßn ghi nhí ®−îc mét ®iÒu lµ chóng ta cßn ®éc ¸c, cßn d· man h¬n c¶ bän kÎ c−íp nhµ nghÒ. T¹i sao l¹i cã nh÷ng hµnh vi qu¸i ¸c ®Õn thÕ ®èi víi mét con ng−êi tï s¾p ph¶i chÕt? T¹i sao l¹i dïng nhôc h×nh, t¹i sao ph¶i gi¶i tõng ®oµn tï ®i bªu kh¾p xãm lµng? * ** ¤ng §ume, cùu Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, ®· trÞnh träng ph¸t biÓu t¹i H¹ nghÞ viÖn nh− sau: \"T«i hiÓu râ nh÷ng c¶nh binh ë thuéc ®Þa. T«i ®· tõng cho t¨ng sè ®éi c¶nh binh lªn, v× t«i ®· nhËn thÊy r»ng lùc l−îng c¶nh binh b¶o ®¶m cho ng−êi b¶n xø tr¸nh ®−îc nh÷ng sù hµ l¹m cã thÓ do mét sè tªn thùc d©n g©y ra. C¶nh binh rÊt ®−îc lßng ng−êi b¶n xø\". Chóng ta h·y xem c¸c «ng c¶nh binh ®· lµm thÕ nµo ®Ó \"®−îc lßng d©n\". Ph¶i nãi ngay r»ng, nh×n chung, c¸c «ng rÊt hiÒn tõ ®èi víi bän c«n ®å, ®ã lµ ®iÒu ch¾c ch¾n råi. Nh−ng ®èi víi d©n hiÒn lµnh th× l¹i lµ chuyÖn kh¸c. Chóng ta ch−a cÇn nãi ®Õn chuyÖn th−¬ng t©m x¶y ra t¹i kh¸m lín Sµi Gßn n¨m 1916, n¨m mµ c¸c ngµi c¶nh binh, do \"nhiÖt t×nh yªu n−íc\", ®· b¾t ng−êi bõa b·i, vµ nh÷ng ng−êi v« téi bÞ b¾t Êy ®· bÞ kÕt ¸n vµ hµnh h×nh. Dï m¸u ng−êi An Nam nhuém ®á \"®ång M¶ ngôy\"12 cã phai ®i víi thêi gian ch¨ng n÷a, th× vÕt th−¬ng lßng cña nh÷ng bµ mÑ giµ, nh÷ng ng−êi vî go¸, nh÷ng ®øa con c«i kh«ng bao giê hµn g¾n ®−îc. Bän thñ ph¹m g©y ra vô ®ã, mµ c¶nh binh lµ c«ng cô hÌn m¹t cña chóng, kh«ng hÒ bÞ trõng trÞ, chóng còng ch−a hÒ bÞ truy tè. B©y giê, chØ xin nªu mét vµi tr−êng hîp ®Æc biÖt: Mét viªn cÈm ë B¾c Kú suèt ngµy ®i däc c¸c cèng r·nh, b¶o lµ ®Ó gi÷ g×n vÖ sinh. HÔ b¾t gÆp ®−îc dï chØ mét cuéng cá trªn dßng n−íc, lµ tøc kh¾c h¾n trõng trÞ vµ ph¹t tiÒn nh÷ng ng−êi d©n nghÌo khæ ë quanh ®Êy.

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng V 71 ë miÒn T©y Nam Kú, nh»m tr¸nh tai n¹n trong c¸c kªnh cã thuyÒn bÌ ®i l¹i, mçi con kªnh ®Òu cã mét tr¹m c¶nh binh lµm nhiÖm vô kiÓm so¸t kh«ng cho thuyÒn bÌ ®i qu¸ nhanh hoÆc lµm trë ng¹i giao th«ng. Nh−ng víi sù cã mÆt cña bän c¶nh binh, th× ®ã lµ mét c¸i \"cöa cèng\" tu«n ra kh«ng biÕt bao nhiªu vô ph¹t tiÒn, ph¹t vi c¶nh. HÇu hÕt thuyÒn bÌ qua l¹i trªn c¸c kªnh l¹ch cã tr¹m c¶nh binh Êy ®Òu bÞ ph¹t tõ mét ®Õn hai ®ång. Nh− thÕ lµ ngoµi c¸c kho¶n thuÕ cña nhµ n−íc chång chÊt lªn ngËp ®Çu, cßn thªm thuÕ s«ng n−íc do c¸c ngµi c¶nh binh \"®−îc lßng d©n\" ®Æt ra n÷a; nªn ng−êi d©n An Nam thËt lµ sung s−íng, sung s−íng l¾m! Ngoµi viÖc th¨ng th−ëng dµnh cho nh÷ng ng−êi ®¾c lùc nhÊt, nghe ®©u c¸c ngµi c¶nh binh cßn ®−îc h−ëng mãn hoa hång b»ng 20% sè tiÒn ph¹t n÷a th× ph¶i! ChÕ ®é tèt ®Ñp thay! Mét tê b¸o b¶n xø viÕt: \"D©n b¶n xø kh«ng muèn cã c¶nh binh Ph¸p n÷a v× ®ã th−êng lµ mèi tai häa cho ng−êi l−¬ng thiÖn\". * ** Mét g· Puècxinh«ng nµo ®ã thÊy mét ng−êi An Nam d¸m tß mß vµ c¶ gan nh×n vµo nhµ h¾n trong vµi gi©y, h¾n ®· nh¶y xæ ra ®¸nh vµ giÕt anh ta b»ng mét ph¸t sóng lôc vµo ®Çu. * ** Mét nh©n viªn ho¶ xa ng−êi Ph¸p ë B¾c Kú, lÊy roi m©y quÊt mét ng−êi lý tr−ëng, råi b¾t nhèt vµo còi chã. ¤ng BÕc ®Êm vì sä ng−êi l¸i xe cho «ng ta. ¤ng BrÐt thÇu kho¸n, trãi mét ng−êi An Nam cho chã c¾n, råi ®¸ anh ta cho ®Õn chÕt. ¤ng §Ðpphi, chñ sù thuÕ quan, ®¸ vµo h«ng ng−êi ®µy tí mét c¸i rÊt m¹nh lµm anh nµy chÕt t−¬i. ¤ng H¨ngri, thî m¸y, nghe cã tiÕng ån µo ngoµi phè; cöa nhµ «ng võa më; mét chÞ ng−êi An Nam ch¹y xéc vµo, cã mét ng−êi ®µn «ng b¶n xø ®uæi theo. H¨ngri t−ëng ng−êi ®µn «ng kia ghÑo \"con

72 Hå CHÝ MINH TOµN TËP g¸i\"1) cña m×nh, liÒn ví ngay khÈu sóng s¨n, b¾n mét ph¸t, ng−êi kia ng· gôc. Mét ng−êi Ph¸p ®em ngùa cña h¾n buéc vµo mét tµu ngùa trong ®ã ®· cã con ngùa c¸i cña mét ng−êi d©n b¶n xø. Con ngùa ®ùc lång lªn lµm cho ng−êi Ph¸p tøc ®iªn ®Çu. H¾n liÒn ®¸nh ng−êi b¶n xø Êy héc m¸u måm m¸u mòi, råi trãi anh ta l¹i, treo lªn cÇu thang. Mét nhµ truyÒn gi¸o (v©ng, mét t«ng ®å hiÒn lµnh cña Chóa!) nghi cho mét häc sinh chñng viÖn b¶n xø lÊy c¾p mét ngh×n ®ång; h¾n trãi anh ta l¹i rót lªn xµ nhµ mµ ®¸nh. Ng−êi häc sinh téi nghiÖp kia ngÊt ®i. H¾n h¹ anh ta xuèng. Anh håi tØnh, h¾n l¹i rót anh lªn, tra kh¶o. Ng−êi b¶n xø ®ã dë sèng dë chÕt. Cã lÏ h«m nay th× ®· chÕt thËt. V©n v©n vµ v©n v©n. Toµ ¸n cã trõng ph¹t nh÷ng kÎ Êy, nh÷ng nhµ khai ho¸ Êy kh«ng? Mét sè ®· ®−îc tha bæng, cßn mét sè th× ch¼ng hÒ bÞ ®éng tíi l«ng ch©n. * ** Mét tªn thùc d©n Ph¸p thÊy ba ng−êi b¶n xø th¶ cõu vµo v−ên «liu cña h¾n. H¾n b¶o vî ®em sóng ®¹n ra; nÊp vµo bôi rËm, h¾n b¾n ba ph¸t, lµm bÞ th−¬ng nÆng c¶ ba ng−êi. Mét tªn thùc d©n Ph¸p kh¸c cã hai c«ng nh©n ng−êi b¶n xø gióp viÖc lµ Am®uni vµ Ben Benkhia. Hai ng−êi nµy h×nh nh− cã h¸i trém vµi chïm nho. Tªn thùc d©n liÒn cho gäi hä ®Õn, lÊy roi g©n bß quÊt xèi x¶ vµo hä cho ®Õn chÕt ngÊt. Khi hä tØnh l¹i th× _______________ 1) Håi Ph¸p thèng trÞ n−íc ta, ng−êi Ph¸p th−êng nu«i nh÷ng ng−êi thiÕu n÷ ViÖt Nam võa lµm ng−êi hÇu h¹, may v¸, võa lµm trß ch¬i; chóng gäi nh÷ng ng−êi Êy lµ \"con g¸i\". Khi mét ng−êi Ph¸p nãi \"ma con g¸i\" (®øa con g¸i cña t«i) còng nh− nãi \"mon boy\" (ng−êi båi cña t«i) vËy (BT).

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng V 73 quan lín b¶o hé sai trãi giËt c¸nh khuûu l¹i vµ treo lªn. MÆc dï hai ng−êi khèn khæ kia ®· mª man bÊt tØnh, cuéc hµnh h¹ ghª tëm ®ã vÉn cø kÐo dµi suèt bèn tiÕng ®ång hå cho ®Õn khi cã ng−êi l¸ng giÒng ph¶n ®èi míi th«i. Khiªng vµo bÖnh viÖn, mçi ng−êi bÞ c−a mÊt mét bµn tay. Cßn bµn tay kia còng kh«ng ch¾c g× cøu khái. * ** Mét ng−êi An Nam, 50 tuæi, tõng lµm viÖc 25 n¨m ë Së Xe löa Nam Kú, ®· bÞ mét viªn chøc da tr¾ng giÕt chÕt. §Çu ®u«i nh− sau: ¤ng Lª V¨n Tµi cã bèn ng−êi An Nam kh¸c gióp viÖc d−íi quyÒn m×nh. PhËn sù cña hä lµ ®ãng cÇu mçi khi cã xe löa ®i qua vµ më cÇu cho thuyÒn bÌ qua l¹i. Theo lÖ th× ph¶i ®ãng cÇu m−êi phót tr−íc khi xe löa ®i qua. Ngµy 2 th¸ng 4, håi 16 giê 30 phót, mét ng−êi trong bän hä võa míi ®ãng cÇu vµ treo tÝn hiÖu xong th× mét xuång m¸y c«ng ®i ®Õn; trªn xuång cã mét viªn chøc ng−êi Ph¸p cña x−ëng ®ãng tµu h¶i qu©n ®i s¨n vÒ. ChiÕc xuång kÐo cßi. Nh©n viªn b¶n xø liÒn ra gi÷a cÇu phÊt cê ®á b¸o cho nh÷ng ng−êi trªn xuång biÕt xe löa s¾p ch¹y qua. ThÕ lµ chiÕc xuång cËp vµo mét trô cÇu. Ng−êi viªn chøc Ph¸p nh¶y lªn bê, hÇm hÇm ®i vÒ phÝa ng−êi An Nam. Anh nµy kh«n ý ch¹y vÒ phÝa nhµ «ng Tµi lµ \"sÕp\" cña m×nh. Ng−êi Ph¸p ®uæi b¾t, lÊy ®¸ nÐm theo. Nghe tiÕng ån µo, «ng Tµi ch¹y ra, ®ãn viªn ®¹i diÖn cña v¨n minh, th× viªn nµy sõng sé m¾ng vµo mÆt «ng: \"§å sóc sinh! T¹i sao mµy kh«ng më cÇu ra?\". Vèn kh«ng biÕt nãi tiÕng Ph¸p, «ng Tµi chØ cßn biÕt tr¶ lêi h¾n b»ng c¸ch trá tay vµo c¸i tÝn hiÖu mµu ®á. Cö chØ ®¬n gi¶n Êy lµm cho vÞ céng sù cña ngµi Toµn quyÒn L«ng ph¸t khïng lªn. Kh«ng ph©n ph¶i tr¸i, h¾n ta nh¶y xæ vµo «ng Tµi vµ sau khi ®¸nh «ng nhõ tö, h¾n x« «ng vµo mét ®èng than hång gÇn ®ã. Ng−êi An Nam g¸c cÇu Êy bÞ báng mét c¸ch rïng rîn, ph¶i chë ®Õn nhµ th−¬ng, vµ sau s¸u ngµy gi·y giôa, «ng ®· chÕt.

74 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Ng−êi viªn chøc kia vÉn ®−îc v« sù, kh«ng bÞ ®ßi hái g× c¶. Trong lóc ë M¸cx©y ng−êi ta tr−ng bµy sù phån vinh gi¶ t¹o cña xø §«ng D−¬ng, th× ë Trung Kú d©n ®ang chÕt ®ãi. ë ®©y, ng−êi ta ca ngîi lßng trung thµnh, th× ë bªn kia, ng−êi ta ®ang giÕt ng−êi! Trong khi tÝnh m¹ng mét con ng−êi An Nam bÞ rÎ róng kh«ng ®¸ng gi¸ mét trinh, th× ngµi Tæng Thanh tra Rªna chØ bÞ s−ít mét chót da ë c¸nh tay l¹i ®−îc lÜnh ®Õn 120.000 phr¨ng tiÒn båi th−êng. * ** C«ng cuéc khai ho¸ ng−êi Marèc b»ng ®¹i b¸c vÉn tiÕp diÔn. Mét viªn chØ huy bé binh Duav¬1) ®ãng ë XÐtt¸t, ®· nãi víi binh sÜ nh− thÕ nµy: \"Chóng ta ph¶i diÖt cho xong lò man rî nµy. §Êt Marèc giµu kho¸ng s¶n vµ n«ng s¶n. Chóng ta, nh÷ng ng−êi Ph¸p, nh÷ng ng−êi v¨n minh, chóng ta ®Õn ®©y víi hai môc ®Ých: khai ho¸ vµ lµm giµu cho chóng ta\". Viªn chØ huy Êy nãi ®óng ®Êy. NhÊt lµ «ng ta ®· thµnh thËt thó nhËn r»ng ng−êi ta sang thuéc ®Þa lµ ®Ó c−íp bãc ng−êi b¶n xø. Bëi v× chØ sau 10 n¨m ®Æt d−íi chÕ ®é b¶o hé, xø Marèc ®· bÞ ng−êi ch©u ¢u c−íp mÊt 379.000 hÐcta ®Êt trång trät, trong ®ã 368.000 hÐcta ®· lät vµo tay nh÷ng ng−êi Ph¸p khai ho¸. DiÖn tÝch Marèc cã 815.000 kil«mÐt vu«ng; nÕu c«ng cuéc khai ho¸ cø tiÕp tôc víi ®µ Êy th× ch¼ng mÊy n¨m n÷a, ng−êi d©n Marèc khèn khæ sÏ kh«ng cßn lÊy mét tÊc ®Êt tù do nµo ®Ó trång trät vµ sinh sèng trªn Tæ quèc m×nh mµ kh«ng ph¶i chÞu c¸i ¸ch bãc lét vµ n« dÞch cña chñ nghÜa thùc d©n. _______________ 1) Zouaves: Danh tõ dïng ®Ó chØ nh÷ng binh lÝnh thuéc nh÷ng ®¬n vÞ qu©n ®éi thùc d©n Ph¸p lóc míi thµnh lËp chØ gåm nh÷ng ng−êi b¶n xø Angiªri ë vïng Zouagha, mét ®Þa ph−¬ng thuéc miÒn nói n−íc Angiªri, gi¸p Tuynidi (BT).

75 CH¦¥NG VI TÖ THAM NHòNG TRONG Bé M¸Y CAI TRÞ Ng©n s¸ch Nam Kú ch¼ng h¹n, n¨m 1911 lµ 5.561.680 ®ång (12.791.000 phr¨ng); n¨m 1912 lµ 7.321.817 ®ång (16.840.000 phr¨ng). N¨m 1922, ng©n s¸ch ®ã lªn tíi 12.821.325 ®ång (96.169.000 phr¨ng). Mét con tÝnh ®¬n gi¶n cho chóng ta thÊy gi÷a hai n¨m 1911 vµ 1922, trong ng©n s¸ch cña thuéc ®Þa nµy cã mét sù chªnh lÖch lµ 83.369.000 phr¨ng. Sè tiÒn ®ã ch¹y vµo ®©u? TÊt nhiªn lµ vµo c¸c kho¶n chi vÒ nh©n sù, v× c¸c kho¶n nµy ngèn gÇn hÕt 100% tæng sè thu. HÕt hµnh vi ®iªn rå nµy ®Õn hµnh vi ®iªn rå kh¸c ®· phung phÝ ®ång tiÒn mµ ng−êi d©n An Nam khèn khæ ®· ph¶i ®æ må h«i n−íc m¾t míi kiÕm ®−îc. Chóng t«i ch−a biÕt ®Ých x¸c sè tiÒn chi tiªu cho vua An Nam sang ngao du bªn Ph¸p, chØ biÕt r»ng, ®Ó ®îi ngµy lµnh cho con rång tre13 xuèng tµu, ng−êi ta ®· ph¶i båi th−êng cho tµu Poãctètx¬ trong bèn ngµy chê ®îi, mçi ngµy 100.000 phr¨ng (tøc lµ 400.000 phr¨ng tÊt c¶). TiÒn tµu hÕt 400.000 phr¨ng. TiÒn chiªu ®·i hÕt 240.000 phr¨ng (ch−a kÓ tiÒn l−¬ng tr¶ cho bän mËt vô ®Ó theo dâi ng−êi An Nam ë Ph¸p), 77.600 phr¨ng tr¶ tiÒn ¨n ë t¹i M¸cx©y cho lÝnh khè xanh dïng ®Ó \"bång sóng chµo\" cô lín vµ hoµng th−îng. V× nãi ®Õn M¸cx©y, nªn nh©n tiÖn còng thö xem cuéc triÓn l·m thuéc ®Þa ë ®©y ®· tèn phÝ bao nhiªu. Tr−íc hÕt, ngoµi bän cã thÕ lùc ë chÝnh quèc ra, ng−êi ta cßn cho mêi ba chôc viªn chøc cao cÊp

76 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ë c¸c thuéc ®Þa vÒ; bän nµy phÌ phìn ë ®−êng phè Cann¬bie1) mµ vÉn ®−îc lÜnh phô cÊp c¶ ë triÓn l·m lÉn ë thuéc ®Þa. Riªng §«ng D−¬ng ph¶i bá ra 12 triÖu cho cuéc triÓn l·m nµy. Vµ c¸c b¹n cã biÕt ng−êi ta ®· chi tiªu sè tiÒn ®ã nh− thÕ nµo kh«ng? Mét vÝ dô: viÖc dùng l¹i c¸i m« h×nh næi tiÕng cña c¸c cung ®iÖn ¡ngco ®· tèn 3.000 mÐt khèi gç, gi¸ 400 hoÆc 500 phr¨ng mét mÐt khèi. Tøc lµ: tõ 1 triÖu 200 ngh×n ®Õn 1 triÖu 500 ngh×n phr¨ng! Cßn nhiÒu vÝ dô kh¸c vÒ sù phung phÝ n÷a. Trong viÖc ®i l¹i cña quan toµn quyÒn, xe h¬i vµ xe luých vÉn ch−a ®ñ, cßn ph¶i cã mét toa xe löa ®Æc biÖt n÷a kia; viÖc söa sang toa xe ®ã tèn cho ng©n khè 125.250 phr¨ng. Trong vßng m−êi mét th¸ng ho¹t ®éng, nha kinh tÕ (?) ®· lµm hao phÝ c«ng quü §«ng D−¬ng mét sè tiÒn 464.000 phr¨ng. T¹i tr−êng thuéc ®Þa, n¬i \"chÕ t¹o\" ra nh÷ng nhµ khai ho¸ t−¬ng lai, 44 gi¸o s− ®ñ c¸c lo¹i ®−îc ®µi thä ®Ó d¹y tõ 30 ®Õn 35 häc viªn. L¹i ph¶i tèn hµng ngh×n phr¨ng n÷a. C«ng viÖc thanh tra th−êng xuyªn c¸c c«ng tr×nh phßng thñ thuéc ®Þa h»ng n¨m tèn cho ng©n s¸ch 785.168 phr¨ng. ThÕ nh−ng c¸c ngµi thanh tra th× kh«ng bao giê rêi khái Pari vµ ®èi víi c¸c thuéc ®Þa th× c¸c ngµi còng kh«ng hiÓu biÕt g× h¬n lµ hiÓu biÕt «ng tr¨ng giµ! NÕu chóng ta ®Õn c¸c thuéc ®Þa kh¸c, th× ë ®©u chóng ta còng thÊy mét t×nh tr¹ng tÖ lËu nh− vËy. §Ó ®ãn tiÕp mét ph¸i ®oµn \"kinh tÕ\" kh«ng chÝnh thøc, ng©n khè M¸ctinÝch \"nhÑ bæng ®i\" mÊt 400.000 phr¨ng. Trong vßng 10 n¨m, ng©n s¸ch Marèc tõ 17 triÖu lªn 290 triÖu phr¨ng, mÆc dÇu ng−êi ta ®· gi¶m 30% c¸c kho¶n chi tiªu cho lîi Ých ®Þa ph−¬ng, tøc lµ nh÷ng kho¶n chi tiªu cã thÓ cã lîi cho nh©n d©n b¶n xø! * ** _______________ 1) La CannebiÌre: Tªn mét ®−êng phè ®«ng ®óc ë M¸cx©y (BT).

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng VI 77 Mét cùu nghÞ sÜ ®i th¨m thuéc ®Þa vÒ, ®· ph¶i kªu lªn: \"So víi bän viªn chøc thuéc ®Þa th× nh÷ng tªn c−íp ®−êng cßn lµ nh÷ng ng−êi l−¬ng thiÖn!\". MÆc dï ®ång l−¬ng rÊt hËu (mét nh©n viªn Ph¸p míi bæ dông, dï cã dèt ®Æc ®i n÷a, l−¬ng Ýt nhÊt còng 200 ®ång = 2.000 phr¨ng mçi th¸ng), nh−ng c¸c ngµi viªn chøc Êy vÉn kh«ng bao giê tho¶ m·n, hä muèn kiÕm ch¸c nhiÒu h¬n, b»ng ®ñ c¸ch. Häc bæng th× cÊp cho c¸c cËu Êm con c¸c quan c«ng sø, hoÆc c¸c quan cai trÞ t¹i chøc mµ l−¬ng ®−îc coi nh− qu¸ thÊp (tõ 4 v¹n ®Õn 10 v¹n phr¨ng). Cã thÓ nãi mét sè phiªn häp cña Héi ®ång qu¶n h¹t chØ lµ ®Ó bµn viÖc c−íp giËt c«ng quü mét c¸ch cã ph−¬ng ph¸p. Riªng mét «ng chñ tÞch nµo ®ã cña Héi ®ång ®· ®−îc l·nh thÇu nh÷ng c«ng viÖc trÞ gi¸ hai triÖu phr¨ng råi. ¤ng ®æng lý sù vô nä, ®¹i diÖn cña ChÝnh phñ trong Héi ®ång, ®· xin t¨ng l−¬ng m×nh lªn gÊp ®«i vµ ®· ®−îc chÊp thuËn. ViÖc lµm mét con ®−êng kÐo dµi n¨m nµy qua n¨m kh¸c ch¼ng ai kiÓm tra ®em l¹i cho mét vÞ thø ba nh÷ng mãn lîi th−êng xuyªn ®Òu ®Æn. Chøc vô thÇy thuèc cña c¸c viªn chøc §«ng D−¬ng ®em l¹i cho vÞ thø t− mét kho¶n l−¬ng kh¸ hËu. VÞ thø n¨m ®−îc bæ lµm thÇy thuèc c¸c c«ng së thµnh phè. VÞ thø s¸u nhËn cung øng giÊy vµ in tµi liÖu cho ChÝnh phñ. Cø thÕ, v©n v©n vµ v©n v©n. Kho b¹c cã v¬i ®i chót Ýt th× ®· cã nh÷ng quý quan lµm cho nã ®Çy l¹i mét c¸ch nhanh chãng. Víi quyÒn hµnh s½n cã, hä søc cho d©n b¶n xø biÕt nhµ n−íc cÇn mét kho¶n tiÒn bao nhiªu ®ã, råi hä ph©n bæ cho c¸c lµng ph¶i ®ãng gãp. Vµ c¸c lµng lo véi vµng tu©n lÖnh ®Ó khái bÞ trõng ph¹t ngay lËp tøc. Khi mét viªn kh©m sø cÇn thanh to¸n mét kho¶n tiÒn g× ®ã th× ngµi ph¸t hµnh c¸c b»ng s¾c ®Ó b¸n. Ng−êi ta kÓ l¹i ë mét tØnh nä, mét vô kinh doanh kiÓu Êy ®· thu ®−îc tíi 10.620 phr¨ng. Mµ nh÷ng vô nh− thÕ kh«ng ph¶i hiÕm. Mét trong nh÷ng quan kh©m sø cña chóng ta, v× tiªu hÕt tr−íc

78 Hå CHÝ MINH TOµN TËP h¹n mÊy th¸ng tÊt c¶ kinh phÝ cho chiÕc xµlóp ®· b¾t c«ng quü hoµn l¹i cho ngµi c¸c kho¶n chi phÝ vÒ mét cuéc lÔ tiÕt nµo ®ã kh«ng ai biÕt râ, nh−ng nãi r»ng nhµ vua ®· ®−îc mêi ngù trªn xµlóp. C¸c tay chµo hµng cho v¨n minh vµ d©n chñ qu¶ thËt th«ng th¹o vÒ c¸i ngãn xoay xë kiÓu D. * ** Mét cùu Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, mét h«m ®· thó nhËn r»ng thuéc ®Þa nµy ®Çy rÉy nh÷ng viªn chøc ¨n h¹i ng©n s¸ch mµ th−êng ch¼ng ®−îc tÝch sù g× c¶. Mét ng−êi thùc d©n viÕt: qu¸ nöa sè viªn chøc Êy, tõ c¸c quan ®Çu tØnh ®Õn c¸c quan chøc kh¸c, ®Òu kh«ng ®ñ t− c¸ch cÇn thiÕt cña nh÷ng con ng−êi ®−îc giao phã nh÷ng quyÒn h¹n réng r·i vµ ghª gím nh− thÕ. TÊt c¶ bän chóng chØ cã mçi c¸i tµi lµ phung phÝ c«ng quü, cßn ng−êi An Nam khèn khæ th× cø nai l−ng ®ãng gãp, ®ãng gãp m·i. Hä ®ãng gãp kh«ng nh÷ng ®Ó tr¶ l−¬ng cho nh÷ng viªn chøc gi÷ nh÷ng chøc vô v« dông, mµ cßn ®Ó tr¶ l−¬ng cho c¶ nh÷ng viªn chøc kh«ng cã chøc vô g× c¶! N¨m 19..., 250.000 phr¨ng ®· tan biÕn ®i nh− thÕ. Mét chiÕn h¹m ®· ®−îc dµnh riªng cho sù ®i l¹i cña mét cô lín. ViÖc söa sang chiÕc chiÕn h¹m ®· tèn 250.000 phr¨ng, Êy lµ ch−a kÓ nh÷ng kho¶n \"chi phÝ linh tinh\" mµ §«ng D−¬ng ph¶i ®µi thä cho mçi chuyÕn ®i lµ trªn 80.000 phr¨ng. Quan Toµn quyÒn ch−a võa ý víi nh÷ng l©u ®µi tr¸ng lÖ mµ ngµi ë t¹i Sµi Gßn vµ Hµ Néi, cßn ph¶i cÇn thªm cho ngµi mét biÖt thù ë b·i biÓn n÷a. Ng©n s¸ch §«ng D−¬ng l¹i ph¶i \"Ì l−ng ra g¸nh\". N¨m 19..., mét tay n−íc ngoµi1) tai to mÆt lín nµo ®ã ghÐ qua _______________ 1) Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ \"Un Tartempion de marquÐ Ðtranger\". Tartempion lµ mét danh tõ riªng dïng ®Ó chØ mét anh chµng cha c¨ng chó kiÕt nµo ®ã (BT).

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng VI 79 Sµi Gßn, ®· ®−îc viªn Thèng ®èc ®ãn tiÕp mét c¸ch ®Õ v−¬ng. Bèn ngµy liÒn ¨n ch¬i phÌ phìn th¶ cöa, yÕn tiÖc, r−îu chÌ lu bï, rèt cuéc xø Nam Kú téi nghiÖp ph¶i tÝnh sæ tr¶ 75.000 phr¨ng. C¸c quan cai trÞ ®Òu lµ nh÷ng «ng vua con. Hä muèn xung quanh m×nh c¸i g× còng xa hoa tr¸ng lÖ, vµ nãi r»ng, cã thÕ míi n©ng cao ®−îc uy tÝn cña hä ®èi víi ng−êi b¶n xø. Mét viªn C«ng sø nä ®· lËp c¶ mét ®éi kþ m· cËn vÖ vµ kh«ng bao giê h¾n ®i ®©u mµ kh«ng cã ®éi Êy theo hÇu. ë tÊt c¶ c¸c toµ sø ®Òu cã tõ 6 ®Õn 11 con ngùa vµ 5, 6 cç xe sang träng ®ñ kiÓu: ®éc m·, song m·, tø m·1), v.v.. Ngoµi nh÷ng ph−¬ng tiÖn ®i l¹i ®· qu¸ thõa Êy, cßn thªm nh÷ng xe h¬i mü lÖ, tèn cho c«ng quü hµng v¹n ®ång. Mét viªn quan cai trÞ nä cßn cã c¶ mét tµu ngùa ®ua. TiÒn nhµ cöa, bµn ghÕ, ®iÖn n−íc cña c¸c vÞ ®ã ®Òu do c«ng quü ®µi thä c¶. Ngoµi ra, nh÷ng ng−êi ®¸nh xe, l¸i xe, gi÷ ngùa, lµm v−ên, tãm l¹i, tÊt c¶ nh÷ng kÎ hÇu ng−êi h¹ cña hä còng ®Òu do nhµ n−íc tr¶ tiÒn c«ng. ThËm chÝ nh÷ng cuéc gi¶i trÝ vÒ v¨n ch−¬ng cña nh÷ng ng−êi tèt sè Êy còng l¹i do nhµ n−íc trang tr¶i. Mét viªn quan cai trÞ ®· ghi vµo ng©n s¸ch 900 ®ång tiÒn s−ëi Êm, vµ 1.700 ®ång mua b¸o chÝ! Mét vÞ kh¸c ®· dïng m¸nh líi kÕ to¸n ®Ó biÕn tiÒn mua s¾m ¸o kho¸c ngoµi, ®µn d−¬ng cÇm, ®å trang søc thµnh nh÷ng kho¶n vËt liÖu tu bæ toµ sø, hoÆc nh÷ng kho¶n t−¬ng tù nh− thÕ ®Ó b¾t ng©n s¸ch nhµ n−íc ph¶i chÞu. * ** Dï tr−íc kia hä lµ nh÷ng anh hµng ch¸o, hoÆc gi¸m thÞ trong c¸c nhµ tr−êng, nh−ng khi ®· ®Æt ch©n ®Õn thuéc ®Þa lµ c¸c nhµ khai ho¸ Êy cña chóng ta sèng mét ®êi sèng ®Õ v−¬ng. Mét viªn quan cai trÞ dïng n¨m s¸u lÝnh khè xanh ®Ó ch¨n dª cho m×nh; _______________ 1) Trong b¶n tiÕng Ph¸p, t¸c gi¶ kÓ ®ñ c¸c kiÓu xe nh−: victorias, muylords, tilburys, malabars, v.v. (BT).

80 Hå CHÝ MINH TOµN TËP mét viªn kh¸c b¾t lÝnh cã nghÒ ®iªu kh¾c ch¹m træ cho m×nh nh÷ng t−îng PhËt xinh x¾n hoÆc ®ãng cho m×nh nh÷ng r−¬ng hßm rÊt ®Ñp b»ng gç d¹ h−¬ng. Theo lÖ, mét viªn gi¸m binh chØ ®−îc lÊy mét lÝnh hÇu, thÕ mµ ng−êi ta kÓ, cã mét ngµi ®· dïng: 1 viªn ®éi lµm qu¶n gia, 1 ®Çu bÕp, 3 båi, 2 phô bÕp, 3 ng−êi lµm v−ên, 1 hÇu phßng, 1 ng−êi ®¸nh xe, 1 ng−êi gi÷ ngùa. Cßn bµ lín th× dïng: 1 thî may, 2 thî giÆt, 1 thî thªu ren, 1 thî ®an l¸t. Vµ cËu Êm th× cã mét ng−êi båi riªng kh«ng lóc nµo rêi cËu nöa b−íc. Mét ng−êi m¾t thÊy kÓ l¹i: chØ trong mét b÷a ¨n th−êng, kh«ng ph¶i yÕn tiÖc g×, ë nhµ mét viªn quan cai trÞ, còng thÊy ®»ng sau mçi ng−êi ngåi ¨n cã mét lÝnh ®øng hÇu chê thay ®Üa vµ ®−a mãn ¨n. Vµ tÊt c¶ lÝnh hÇu trong phßng ¨n ®Òu do mét viªn ®éi nhÊt chØ huy!

81 CH¦¥NG VII BãC LéT NG¦êI B¶N Xø \"Sau khi c−íp hÕt nh÷ng ruéng ®Êt mµu mì, bän c¸ mËp Ph¸p ®¸nh vµo nh÷ng ruéng ®Êt c»n cçi nh÷ng thø thuÕ v« lý gÊp tr¨m lÇn thuÕ ®Êt thêi phong kiÕn\". VINH£ §èCT¤NG Tr−íc khi Ph¸p chiÕm cø xø nµy, trong bé thuÕ ®iÒn thæ c¸c lµng, ng−êi ta xÕp ®Êt ruéng, c«ng còng nh− t−, thµnh nhiÒu h¹ng dùa theo c¸c lo¹i c©y trång. ThuÕ suÊt ruéng tõ 5 hµo ®Õn 1 ®ång mét mÉu, cßn ®Êt tõ mét hµo hai ®Õn mét ®ång t− mét mÉu. MÉu lµ ®¬n vÞ diÖn tÝch h×nh vu«ng mçi c¹nh 150 th−íc. Th−íc th× dµi, ng¾n kh«ng chõng, tïy tõng tØnh, cã th−íc 42, 47, hoÆc 64 x¨ngtimÐt. V× thÕ, diÖn tÝch mÉu réng hÑp kh¸c nhau, cã n¬i b»ng 3.970 mÐt vu«ng, n¬i 4.900, n¬i 6.200 mÐt vu«ng. §Ó t¨ng thu nhËp cho nhµ n−íc, ng−êi ta ®· ®Þnh mét th−íc thèng nhÊt lµ 40 x¨ngtimÐt, non h¬n tÊt c¶ c¸c thø th−íc th«ng dông, do ®ã mçi mÉu chØ b»ng 3.600 mÐt vu«ng. Víi c¸ch nµy, thuÕ ®iÒn thæ t¨ng lªn theo tû lÖ kh¸c nhau tuú tõng tØnh: cã n¬i t¨ng mét phÇn m−êi hai, cã n¬i mét phÇn ba, n¬i kh«ng may nhÊt t¨ng ®Õn hai phÇn ba. Tõ n¨m 1890 ®Õn n¨m 1896, thuÕ trùc thu t¨ng gÊp ®«i; tõ n¨m 1896 ®Õn n¨m 1898 l¹i t¨ng lªn gÊp r−ìi. Lµng nµo bÞ t¨ng

82 Hå CHÝ MINH TOµN TËP thuÕ còng c¾n r¨ng mµ chÞu; hái cßn biÕt kªu vµo ®©u? §−îc thÓ c¸c ngµi C«ng sø cµng lµm giµ. NhiÒu ng−êi Ph¸p coi viÖc c¸c lµng ngoan ngo·n ®ãng thuÕ nh− vËy lµ mét b»ng chøng râ rµng r»ng møc thuÕ kh«ng cã g× lµ qu¸ ®¸ng! * ** ThuÕ th©n t¨ng tõ mét hµo t− lªn hai ®ång r−ìi. Nh÷ng thanh niªn ch−a vµo sæ ®inh, nghÜa lµ cßn d−íi 18 tuæi, tr−íc kia kh«ng ph¶i nép g× c¶, nay ph¶i nép ba hµo mçi ng−êi, tøc lµ h¬n gÊp ®«i mét suÊt ®inh tr−íc kia. Theo nghÞ ®Þnh ngµy 11 th¸ng 12 n¨m 1919 cña Thèng sø B¾c Kú, th× tÊt c¶ ng−êi b¶n xø, tõ 18 ®Õn 60 tuæi ®Òu ph¶i ®ãng mét suÊt thuÕ th©n ®ång lo¹t lµ hai ®ång r−ìi. Mçi ng−êi An Nam lóc nµo còng ph¶i mang theo m×nh thÎ thuÕ th©n, khi hái ph¶i xuÊt tr×nh; ai quªn hoÆc ®¸nh mÊt sÏ bÞ bá tï. §Ó bï vµo chç ®ång b¹c bÞ sôt gi¸, Toµn quyÒn §ume chØ cÇn lµm mét viÖc ®¬n gi¶n lµ t¨ng sè ®inh lªn! Mçi n¨m ng−êi ta ph©n bæ cho mçi lµng mét sè nhÊt ®Þnh vÒ ®inh vµ ®iÒn thuéc c¸c h¹ng. Nh−ng khi cÇn t¨ng thªm nguån thu th× thÕ nµo? Th× cø viÖc ch÷a l¹i c¸c con sè cña tµi kho¸ råi b¾t c¸c lµng ph¶i ®ãng thuÕ cho sè ®inh vµ ®iÒn cao h¬n con sè ®· ph©n bæ ®Çu n¨m. V× thÕ, tØnh Nam §Þnh (B¾c Kú) tæng diÖn tÝch ch−a ®Õn 120.000 hÐcta nh−ng thèng kª ®· ghi ®Õn 122.000 hÐcta ruéng, vµ ng−êi d©n An Nam buéc ph¶i nép thuÕ cho nh÷ng ruéng kh«ng cã trªn thùc tÕ! Cã kªu còng ch¶ ai thÌm nghe! ThuÕ m¸ kh«ng nh÷ng nÆng o»n l−ng, mµ cßn lu«n lu«n thay ®æi. Mét sè thuÕ l−u th«ng hµng ho¸ còng gièng nh− thÕ. V¶ l¹i, ®¸nh thuÕ nh− c¸ch sau ®©y th× lµm sao mµ c«ng b»ng ®−îc: ng−êi ta cÊp giÊy phÐp l−u th«ng cho 150 kil«gam thuèc lµo, sau ®ã l¹i bè trÝ ®Ó ®¸nh thuÕ ®−îc nhiÒu lÇn còng mãn hµng ®ã mçi

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng VII 83 khi nã chuyÓn sang tay chñ kh¸c, mçi khi sè 150 kil«gam Êy ®−îc ph©n phèi cho ba, bèn kh¸ch mua? Ch¼ng cßn luËt lÖ nµo kh¸c ngoµi sù tïy tiÖn cña bän nhµ ®oan. Bëi vËy, ng−êi An Nam rÊt sî bän nhµ ®oan, cø tho¸ng thÊy chóng lµ hä vøt ngay gi÷a ®−êng nh÷ng thóng muèi, thóng cau, hoÆc thuèc lµo cña hä: thµ vøt cña ®i cßn h¬n lµ ph¶i ®ãng thuÕ hÕt kho¶n nµy ®Õn kho¶n kh¸c m·i m·i kh«ng th«i. ë mét sè vïng, nh©n d©n buéc lßng ph¶i nhæ thuèc, chÆt cau, ®Ó tr¸nh nh÷ng phiÒn nhiÔu v× thuÕ míi. ë Lu«ng Prab¨ng, nhiÒu phô n÷ nghÌo khæ th¶m th−¬ng ph¶i mang xiÒng ®i quÐt ®−êng chØ v× mét téi kh«ng nép næi thuÕ. TØnh B¾c Ninh (B¾c Kú) bÞ lò lôt tµn ph¸, thÕ mµ còng ph¶i nép 500.000 ®ång tiÒn thuÕ. * ** C¸c b¹n ®· nghe «ng M«rix¬ L«ng, Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, «ng Anbe Xar«, Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa, vµ b¸o chÝ cña hä - mét thø b¸o chÝ v« t− - khua chiªng gâ trèng vÒ thµnh c«ng cña c«ng tr¸i §«ng D−¬ng. Nh−ng hä l¹i gi÷ kÝn kh«ng nãi lµ ®· dïng biÖn ph¸p g× ®Ó ®i ®Õn thµnh c«ng ®ã. Hä sî lé bÝ quyÕt nhµ nghÒ. KÓ còng ph¶i. Vµ bÝ quyÕt Êy lµ nh− thÕ nµy: tr−íc hÕt, hä ®em kho¶n lîi tøc c«ng tr¸i ra ®Ó c©u nh÷ng kÎ ng©y th¬. Nh−ng ngãn Êy kh«ng ¨n thua mÊy, hä bÌn b¾t c¸c x· ph¶i b¸n c«ng s¶n ®i ®Ó mua c«ng tr¸i. Còng vÉn kh«ng ®ñ, hä liÒn ®ßi nh÷ng ng−êi cã m¸u mÆt ®Õn, Ên cho mçi ng−êi mét biªn lai tr−íc, thÕ lµ nh÷ng ng−êi nµy chØ cßn cã viÖc ch¹y v¹y nép cho ®ñ kho¶n tiÒn ®· ghi s½n trong biªn lai. V× ruét kÐt cña chÝnh phñ th× réng thªnh thang, mµ sè nh÷ng nhµ c«ng th−¬ng b¶n xø th× kh«ng nhiÒu, cho nªn sè c«ng tr¸i Ên vµo cho hä kh«ng ®ñ ®Ó nhÐt ®Çy c¸i ruét kÐt kh«ng ®¸y kia. ThÕ lµ c¸i nhµ n−íc quen gâ cø gâ m·i vµo ®¸m ®«ng ®· bÞ gâ nhiÒu nhÊt: ng−êi ta b¾t hai, ba, bèn ng−êi d©n nghÌo, hoÆc nhiÒu h¬n n÷a, ph¶i mua chung mét cæ phiÕu!

84 Hå CHÝ MINH TOµN TËP D−íi ®©y lµ mét thÝ dô vÒ c¸i ngãn mµ c¸c quan cai trÞ cña chóng ta th−êng dïng ®Ó mãc tiÒn trong tói ng−êi b¶n xø. ë mét tØnh thuéc miÒn T©y Nam Kú, tr−íc ngµy më c«ng tr¸i mÊy tuÇn, viªn tØnh tr−ëng häp tÊt c¶ c¸c ch¸nh tæng trong tØnh l¹i ®Ó hiÓu dô vÒ thÓ thøc mua c«ng tr¸i. Sau khi nh÷ng lêi hiÓu dô cña «ng ta ®−îc ng−êi th«ng ng«n dÞch xong, viªn TØnh tr−ëng kÕt luËn: - ThÕ ®Êy. NhiÖm vô cña t«i lµ gi¶i thÝch cho c¸c «ng hiÓu. B©y giê th× mua ®i! Råi \"quan lín\" quay l¹i hái viªn Ch¸nh tæng ®øng bªn c¹nh: - ThÕ tæng «ng nhËn mua bao nhiªu nµo? Viªn Ch¸nh tæng th¶m h¹i kia bÞ hái ®ét ngét, Êp óng tr¶ lêi r»ng, v× ch−a gÆp ®−îc d©n ®Ó t×m hiÓu kh¶ n¨ng cña hä, nªn ch−a thÓ nãi ngay ®−îc con sè sÏ mua lµ bao nhiªu. Quan lín liÒn thÐt: - C©m c¸i mâm l¹i, anh kh«ng xøng ®¸ng lµ Ch¸nh tæng! T«i c¸ch chøc anh! ................... C«ng tr¸i ®· më. Viªn Thèng ®èc Nam Kú ®i kinh lý, ghÐ l¹i tØnh lþ hái xem tõ mét tuÇn nay sè c«ng tr¸i b¸n ®−îc lµ bao nhiªu. Nghe b¸o c¸o lµ 73.000 ®ång, quan lín tá vÎ kh«ng hµi lßng, v× tØnh nµy cã tiÕng giµu nhÊt miÒn T©y Nam Kú, v¶ l¹i trong nh÷ng ®ît c«ng tr¸i tr−íc, tØnh nµy ®· mua ®−îc nhiÒu h¬n thÕ kia mµ. Viªn Thèng ®èc ®i råi, viªn chñ tØnh quyÕt ®Þnh ®i mét vßng ®Ó cæ ®éng trong toµn h¹t. ¤ng ta ®Õn th¨m tÊt c¶ c¸c nhµ giµu b¶n xø cã sóng vµ Ên cho mçi ng−êi mét sè c«ng tr¸i. §Ó cho hä hiÓu r»ng ®©y kh«ng ph¶i lµ chuyÖn ®ïa, quan lín tÞch thu sóng cña hä vµ b¶o: - Ph¶i biÕt, nÕu cø × ra th× ®õng cã hßng ®−îc tr¶ l¹i sóng! ThÕ lµ ai nÊy ®Òu ph¶i cói ®Çu chÞu mua c¶.

B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n ph¸p - ch−¬ng VII 85 Nh©n ®©y còng nªn nãi, chÝnh «ng quan lín nµy ®· chi 30.000 ®ång ®Ó ®¾p mét con ®−êng dµi 9 kil«mÐt hiÖn nay nã ®ang sôt lë xuèng dßng kªnh bªn c¹nh. Mong r»ng con ®−êng s¾t xuyªn §«ng D−¬ng sÏ tèt sè h¬n. * ** Ng−êi ta x©y mét ng«i chïa. Nh©n c«ng lµm chïa toµn lµ ng−êi nhµ pha, do mét th©n hµo h−íng dÉn. Sæ chÊm c«ng thî h»ng ngµy ghi râ rµng ®Òu ®Æn vµ thÇu kho¸n còng tr¶ tiÒn sßng ph¼ng. ThÕ nh−ng tiÒn th× l¹i chÝnh quan lín C«ng sø bá tói. Quan lín C«ng sø võa ®−îc th−ëng mÒ ®ay. §Ó mõng ngµi, ng−êi ta më mét cuéc l¹c quyªn. Møc ®ãng gãp b¾t buéc ®èi víi c¸c quan l¹i, viªn chøc, hµo lý, tèi thiÓu ph¶i lµ 6 ®ång. TÊt c¶ thu ®−îc 10.000 ®ång. ChiÕc mÒ ®ay Êy quý ®Êy chø nhØ! ViÖc cho bao thÇu vËt liÖu ®Ó b¾c mÊy chiÕc cÇu gç vµ dùng mÊy tr−êng lµng, ®· mang l¹i cho quan C«ng sø thanh liªm nhµ ta mét mãn quµ nhá gÇn 2.000 ®ång. ViÖc ®¨ng ký tr©u bß kh«ng mÊt tiÒn, nh−ng quan lín C«ng sø cø cho phÐp nh÷ng kÎ thõa hµnh thu mçi con tõ 5 hµo ®Õn 5 ®ång. §Ó ®¸p l¹i, bän nµy cø ®ãng cho ngµi mçi th¸ng 200 ®ång. ViÖc xÕp h¹ng ruéng ®Êt mét c¸ch gian dèi cßn ®em thªm 4.000 ®ång cho «ng quan võa míi ®−îc g¾n mÒ ®ay Êy. ViÖc nh−îng tr−ng bÊt hîp ph¸p mÊy hÐcta ®Êt l¹i cho chui thªm vµo tói ngµi 2.000 ®ång n÷a. Lµ nhµ khai ho¸, lµ nhµ ¸i quèc, vµ còng lµ m«n ®å cña chñ nghÜa cùc ®oan, quan lín C«ng sø ®· biÕt lîi dông rÊt cã kÕt qu¶ nh÷ng ®ît \"c«ng tr¸i ChiÕn th¾ng\" - xin nhí r»ng cø mçi lÇn chiÕn th¾ng lµ mét lÇn më c«ng tr¸i, vµ cø mçi n¨m l¹i cã mét lÇn chiÕn th¾ng. Trong lÇn më c«ng tr¸i n¨m 1920, cã mÊy lµng ®· mua 55.900 phr¨ng, theo hèi suÊt mét ®ång ¨n 10 phr¨ng 25, tøc lµ hä ®· bá ra 5.466 ®ång. N¨m 1921, ®ång b¹c sôt gi¸ chØ cßn 6 phr¨ng, cô sø bÌn hµo hiÖp thu vÒ cho cô c¸c cæ phiÕu ®ã vµ bá ra 5.466