карнай чалиб, шовк,у# к,ила бошладилар. У л кечаси Самарканд ичра андог гавго булдиким, Тудтемурхон урдасида етти кчиМ бирла к,амалуб к,олди. Тухтамишхон урда буржидин ошуб туштй. Сох,ибк,ирон куруб, яхшилик, к,илгон жих,атидин анга навозишдар к,илди. Анда Тухтамишхон айди, эй Амир Темур, диловар булсанг, кишига яхшилик, к,ил, ман сени улумдин нажот бериб эрдим, сан мани отамга нажот бергил. Амир айди, отангни багишладук, лекин Саййид Отага нажот йук,, мунча ишлар бари андин булубдур. Тухтамишхон: кофирларни багишлаб, нечун мусулмонни багишла- майсан, агар они улдурсанг, узбек мусулмонлари ичра куб гавго булур, Саййид Отани улдурма, мани у-лдур, деди. Андин кейин Амир барчасини багишлади, бош-оёк, либослар берди. У л етти кишини чик,оруб, мамлакатларга цасд цилмасликга Туь;темурхон ва Тухтамишхон ахд к,илдилар. Бу сузни Бароцхон эшитуб, аччиги келуб, газабда булуб, Амир Темурни бу ищиким, мандин бежавоб аларни багишлар, филх,ол, аларни улдурунг деб х,укм к,илди. Сох,ибк,ирон шах,р ичра эрди, эшиттиким, Бароцхон етти кишини улдурмок,га амир цилибдур, деб бориб курдиким, Тухтамишхон буйнидин аргамчи била бойлаб турурлар. Филх,ол, Амир Сох,ибци- рон аргамчини кесуб, узи Барок,хон к,ошига келди. Анда Амирга хон итоб килуб айди, нечун мани х,укмимни тагайюр берурсан, ман аларни цонини тукмоцга к,асамёд цилуб эрдим деб. Амир айди, алар учун мани улдур. Хон газаб бирла буюрдиким, ушланг бу ок,сок,ни, деди, нечук Сох,ибцирон оёгларига захм жанг ичра тегуб, андак ок,сок,лиги бор эрди. Беклар гувир к,илуб айдилар, Амир Темур санинг учун машак,к,атлар чекуб, санга куб яхшилик, к,илди, муни санга асло ёмонлици йуцтур, деб. Х,еч киши Бароцхон сузини к,улок,ига олмадилар. Агар Амир Сох,ибк,ирон Барок,хоннй улду- рунглар деса, неча одамлар улдурмок,га тайёр эрдилар. Лекин бу^ ишларни Амир Сох,ибцирон асло нарво к,илмас эрди. Аммо уламолар х,укми хон тагайюр булмасун деб алардин андак х,ажамат к,илуб к,он ок,изилсун дедилар. Андин кейин подшох,она инъомлар бериб, аларни Дашти К,ипчок,га юбордилар. Барок,хон х,еч нима демади. Лекин Амирдин гинаси кунглида к,олди. Андин кейин хужа Мах;мудни мусулмонларга раис нилдилар. Тамоми мулки, Моваро- уннах,р Тошканд ва Хужанд ва Хук,анд ва Маргинон ва Андижон ва Кошгар ва Туркистон жатта зулмидин омон топтилар. Чигатой эли х;ар кайсилари уз мацомларига бордилар. Барок,хон йигирма икки йилдин бери Самарканд ва Бухорода отасини тахти узра эсдин бегона эрди. Андин кейин мунда туролмай, Балхга бориб, Х,индувон калъасига, х,ало к,алъаи Х^нротда Х,арак дерлар, анда бир шах,р бино к,илуб, анга пойтахт цилди. Амир Темур Шах,рисабзга бориб, анда салтанатлик маснадида к,арор олди. Уш ул йил Барок,хон элдин солук, олурмиз, деди. Сох,ибк,ирон манъ к,илдилар, бу йил барча эллар цашшокдурлар, элни тархон килурмиз, деди. Хон к,абул цилмади. Ахир, Сох,ибцирон уз йилциларидин к,анчасини олуб, к,анча олтун билан Хонимча молига х,исоб к,илуб, элни солиги учун отларга юклаб, хонга юбордилар, Элдин х,еч нимарса олмадилар. Одамлар Амир бошидин цасамёд цилдилар. Аммо Барокхон
синглисини асбоби олтун-кумушларини тануб-билуб, юбормай хазинага солдурди. БУ ДОСТОНДА НОСИР ХИСРАВНИ УРЛИ МАНСУР ИСМЛИК к;о ш р а р и ч р а п а й г а м б а р л и к д а ъ в о с и н и к и л у б , МИРЗО ЖАХ.ОНГИР ИБН АМ ИР ТЕМ УР ОНИНГ БИРЛА Ж АНГ ЦИЛРОНИНИ БАЁНИ Андог келтурубдурларким, Амир Сох,ибдирон Мовароуннах;рга валий булуб адолатини овозаси х;ар жонибга мунташир булуб, дофила, карвон, савдочилар кунгиллари жамъ булуб, шах,рдин шах,р, кентдин кентга борур эрдилар. Цошгардин начанд савдо- гарлар келуб, Амирга хабар бердиларким, бизни юрт ичра бир киши чик,убдур, пайгамбарлик, даъвосини диладур, жухдолдин баъзилар анга имон келтурубдур. У л уч кун аввал х,авода туруб, одамларни узига даъват дилуб, яна гойиб булуб, андин кейин бир тог узра чидуб туруб, элга курунди. Х,ар кишининг дилида нима ният булса, филх,ол, анга маълум булуб айтур эрди. Хар киши они улдурмакга к,асд дилса, узини урарди. Деюрларким, тарихнинг етти юз саксон бешида1 Амир Темур Сох,ибдирон Носир Хисравни бархам беруб, анинг бир угли дочиб, Хиндистонга бориб, Кашмир брах,манларидин илму сех;р удуб, андин Р^ошгар мамлакатларига келуб пайгамбарлик даъвосини дилуб, айтадурким, ман Махдий булурман, отим Мух,аммаддур, кунийятим гобир имомидур, Амир Темур дажжолдур, деб. Баъзи уламолар анга Махдий пайгамбарлик даъвосини дилмагай, десалар, начанд жу^удлар шах,одат бергай, куб жух,удлар анинг ботил динига кирибдур, Цуръонни мансух к,илибдур, куб кишилар анга итоат дилибдурлар, деб К,ошгардин Сох,ибдиронга нома келди. Амир билдиким, албатта сох,ирдур, хаёлида дедиким, агар борсам, мухолифлар к,узголур ва агар бормасам, ул жодугарнинг сех,ри дандай булур? Андешада уйлаб, андин кейин йигирма минг кишини Мирзо Жах,онгир турага рафик, айлаб, куб насих,ат дилуб, айди: Эй кузим нури, уз ишингга омил булуб, билуб иш к,илгайсан. Андин Мирзо Жах,онгир тура Кошгарга ядин етгач, Мансурга хабар бердиларким Мирзо Жах,онгир тура келур, деб. У л айди, ани жангдин манъ к,илуб, даъват дилурман. Хонадосига таклиф дилуб, Мирзога киши юборди. Мирзо Жах,онгир келгоч, кунглида кечгон сирни борини сузлаб берди. Анда Мирзо Жахонгир тура х,айрон булди, андог маърифат дила бердики, Мирзо Жах,огир йулдошларини барчалари анга итоат дилсалар. Мирзо Жах,онгир тура манъ дилуб айди, эй Мансур, санинг муъжизанг дайсидур? Мансур айди, манга гур дилдургил, анда манинг муъжизаларимни кургил. Мирзо Жа- х,онгир буюрди, гур кавладилар. Анинг ичра тириклай кириб, детти. Анинг устига олов ёдтилар, уч кундин кейин дабрининг уч еридин губор чидуб, Машрид тарафига борди. Яна дабрининг атрофидин губорлар Магриб сорига борди. Андин кейин гур ёрилиб Мансур дабри узра чидуб турди. Мирзо Жах,онгир тура буюрди,занжир била
бойладилар, фшщол, занжир пора-пора булди, анга ним к,илич солса, узига тегди. Манга имон келтургил ва агар имон келтурма- санг аскарларинг бирла утга куйиб, адам, яъии йук, булурсан, деди. Мирзо Жах,онгир тура ибн Амир Темур Сох,ибк,ирон андин етти кун му^лат талаб цилдилар. Анда Мирзо Жах,онгирнинг рафик,лари айдилар, агар пайгамбар булмаса, мундог муъжизани курсатурму? Цошгар ахлидин аксар одамлар анга имон келтуруб, ул намозни эллик вак,тга таъйин цилуб эрди, х,ар ким тарк к,илса, улдурди, рузани олти ой тутинглар, деди, муни буюрди. Тез-тез Мирзо Жах,онгир турага киши юборур эрдиким, манга имон келтурсун деб. Анда Мирзо Жах,онгир тура х,аргиз кабул к,илмас эрди. Алкисса, ишлари жангга оид булди. Тонгла иккала тарафдин аскарлар саф туздилар. Мансур айди, манга гойибдин цушунлар келур. Мирзо Жах,онгир тура сипох,ларига буюрдиким, барчалари пн; кийум кийдилар, майдон ичра жахд бирлан, «о лло » дерлар. Жарчи хабар бердиким, эй ах,ли ислом, вацти жанг булубдур, деб. Анда Мансурни курдиларким, тева узра минган. Мирзо Жах,онгир тура анинг к,ошига келуб, анинг к,ошида туг кутарган кишига к,илич солди. У л киши тугини цуйуб, томуг сарига йул олди. Яна узгаси келуб тутти, ани х,ам адам диёрига беркитти. Яна бири келуб, тугни ушлади. Ани х,ам тиг бирла андог мушлади. У л куни Мирзо Жах,онгир тура етмиш кишини томуг казармасига жунатти. Лекин яна бир ушлаб, алам е*р узра х,аргиз йицилмади. У л куни Мирзо Жах,онгир туранинг етти жойига жарох,ат тегди. Мирзо Жах,онгир туранинг журъатига Мансур х,айрон булди. Иккала аскар жудо булди. Андин кейин Мансур сех,рига муцаййид булуб, цанча ут ва уланг ва арфа ва бугдой ва экмак ва пахмо к,увлотларни к,уй этига к$шуб, они к,айнатиб, куб таъомларни к,ушуб, нома бирла Мирзо Жах,онгир туранинг к,ошига юборди. Номада айтубдурки, эй Амир Темур угли, биз каримлардин булурмиз, агарчанди, сиз бизларни улдурмок,га келсангиз х,ам, бизлар сизларни мех,мон, х,урмат к,илуб, зиёфат лозимотларини к,илурмиз. Сизлар, албатта рад к,илмагайсиз, анда Мирзо Жах,онгир хох,ладиким, олмайин к,айтарса, анда йулдошлари айдилар бизларни отимизни сипох,, дерлар, к,айтариб юбормасмиз, деб барчалари так,сим к,илуб едилар. Арфа бирла утларни отларига бердилар. Уч таъомни тановул к,илгонларга ногох, к,ичитма пайдо булуб, к,утур булдилар. Аъзоларини к,ашигон еридин к,он жорий булар эрди, яна ем еган отларни тезагидин сунгак каби чибинлар пайдо булуб, кимарсани чок,са, урнидин, филх,ол, к,он жорий булар эрди. Отлар х,ам аргамчиларини узуб, ток,атсиз була бердилар, х,арчанд к,илуб, туролмадилар, тобора зиёда булди. Лоилож, ярим кечада туруб, йул юрмок,га юзландилар. Соати юруб эрдилар, мук,обилларидин олов х,озир булди, барчалари куркуб, юрмадилар. Мирзо Жах,онгир тура ёлгиз узи бораверди. Ут х,ам Мирзога к,аршу келуб, гойиб булди. Мирзо Жах,онгир тура х,айрон булуб орк,асига к,айтуб эрди, иккинчи яна олов курунди. Яна Мирзо ут олдига борди, яна ут гойиб булди, учинчи булгандин кейин Мирзо х;амрох,лари бирла у т а и олдига бордилар, ут йук, булуб, бир к,аландар х,озир булди. Мирзо они бирла мулок,от булуб
бир-бирини сирри ах,волларини сураштилар. Мирзо аввалдин охиргача воцеани бир-бир баён дилди. Цаландар айди, мани Мавлоно Саъдиддин дерлар, К,ошгар элидинман, Сох,иб хидоятни шогирдлари булурман. Мансур манга даъват к,илди, ман инкор дилдим. Кейин мани улдурмокга цасд к,илди, к,очиб бул ерга келиб эрдим, х,азрат Х,изр алайхис салом келиб айдилар, сабр к,илгил, Чигатой эл идин келиб санга мадад еткузурлар, бориб ул харомзодани ботил ишларини бархдм ургул. Ман айдим, улар келгунча, манга анинг сехридин зарар етмасун, кейин ул зоти боборакат манга исми Аъзамни ургагтилар. Бир кишидин боищага айтмагил дедилар. Цачон ук,усам етмиш минг фаришта хозир булурлар. Уш ул курунуб гойиб булгон ут анвори малоикдурлар. Мирзо Жахонгир айди, эй тадсир афандим, энди нима к,илурмиз? Мавлоно Саъдиддин айдилар, к,айтинглар, ман сизларни орк,ала- рингиздин борурман. Мирзо Жахонгир айди, аскаримиз бе- тобдурлар. Мавлоно буюрдиларким, бу ерда бир к,удук, бор, шунинг сувидин ичинглар. Филхол, ичтилар, согайдилар. Алк,исса, Мирзо Жахонгир Мавлоно Саъдиддин афандим сузлари бирла Мансур жангига юз нуйуб боравердилар. Хабар Мансурга Чигатой аскари цайтиб келурлар деб эшитуб, х,айрон булди. Алк,иеса, икки тарафдин аскарлар келиб, бир-бирига мудобил булдилар. Мансур узи майдон ичра кириб, бах,одур тадаб дилди. Шер Бахром анинг бирлан бориб харба дилди. Шер Бахром мажрух, булди. Ким бориб ул нобакорга харба к,илди, филхол, халок булди. Анда Мансури лаъин цичкдриб айдиким, эй одамлар, манинг муъжизамни курурсиз, нечук имон келтурмассиз? Ш ул вацтда бир тарафдин чанг-губор пайдо булди, курсалар Мавлоно Саъдиддин келубдурлар. Мирзо Жах,онгир тура бориб ул кишини мулозиматида булдилар. Мавлоно афандим маркабдин тушмасдин уруш йулини туттилар. Мансур хохласа, аларга ук, отса, к,улидин ёсини олиб ерга ташладилар. Анинг к,авмлари буларни устига тукила берди. Мирзо Жахонгир, филхол, от узра минуб Мансур шумни уртага олиб бойладилар, етти мартабагача к,илди, пора-нора булаверди. Бу ишга барчалари хайрат бармоцин тишлаб, хеч илож тополмас эрдилар, ногох юзида бурк,аъи бирла бир кимарса келди, от ва а с л а х ,о с и к,ора турур. Мирзо Жахонгир хох,ласаким, ани к,илич бирла уруб, халокатга еткурса. У л кимарса айди, мани улдурмагил, санга яхшилик к,илурман, яна заифадурман. Мирзо билдиким, к;из турур ва оти Цойлиадур. Мансур шумни дизи эрди. Мирзо Жахонгирни куруб, ошик, булуб, мух,аббат майидин ичиб, мает эрди. Айди, мани отамни бойласанг, албатта бошини к,илидин бир тола олиб богланглар. Сунгра Мирзо Мансурни бойлаб асир к,илиб, аскарига шикает бердилар. Андог диргин булдиким, гавго ошуб, к,изил денгиз тошуб, ул шумлар жони к,очиб, тому*- казармасига бориб цамолур эрди. Цолгонлари к,оча бошладилар. Андин кейин ул бадбахт Мансурни тог узра олиб чик,иб, пастга ташладилар, улмади. Х,арчанд к,илдилар ул нобакор • шумни халокатга еткура олмадилар. Охир, Мавлоно Саъдиддин айдилар, мунинг к,атлига сабабни яна к,издин суранглар. Мирзо Жахонгир
к,издин мунинг сирини сураб эрди, циз айди: шартим бор. Эй Мирзо афандим турам, мани хотунлидга кабул к,илсанг айтурман. Мирзо Низни олмоцга ахд килди. Андин кейин К,ойлик айди, кук туслик бокира цизни х,айзининг к,онидин к,илич дамига суркаб, анга солгил, андин кейин улур, тадбири шулдур. Илло, мунинг сух,рига иложи йук,, х,арчанд кук туслик к,изни ахтариб тополмадилар. Сунгра мулох,аза к,илсалар К,ойлик,ни рангги кук турур. Филх,ол, анинг х,айизидип циличга суркаб, Мансур кув, фалокатни увъи х,алокатига еткурдилар. У шул вак,т ул шум мани к,отилим олти ойдин зиёда умр курмас, деб эрди. Мансур барча к,авмлари била томуг шаэфистонига боргандин кейин Мирзо Жах,онгир ахдига етиб, ул к,изни никох,ига олди. Бир кеча хилват килуб, гул гунчасини. узуб эрди, анинг огзида сассиги бор эрди, анга ток,ат Килолмай, эртасига они мадхуш цилиб, сандук ичра солуб, денгизга ташлаб юборди. Цазора бир хилват била анинг к,орнида ^гул пайдо булгон эрди. У л сандук, дарёдин к,алмоклар кулига келиб тушти. У л киздин ша^задо султон Мух,аммад тура тугулди. Аммо калмоклар они Кубкинбек атадилар. Иншоолох,и таоло, анинг хуружи х,ам ушбу китоб ичра сузланур. Андин кейин, Мирзо Жах;онгир тура Мавлоно Саъдиддинни олиб Бухоро сарига келдилар. Мавлоно Саъдиддин Нак,шбанд пиримга мурид булуб, хизматларида б^лдилар. Мирзо Жахонгир отаси олдига Самарк,андга келди. Амир Темур нури айнларини саломатлигин куруб, куб хурсанд булди. БУ ДОСТОНДА МИРЗО ЖАХ,ОНГИР Т У Р А ИБН АМИР ТЕМ УР Б А Л Х Ю РТИРА БОРИБ, БАРОК.ХОН НОМЕХ.РИЕОН ТОРАСИНИ Ц УЛ И Д А ШАХ,ОДАТ ТОИГАНИ. АМ И Р ТЕМ УР СХДИБЦИРОН БОРИБ, БАРОЦХОННИ УЛД УРУБ , АНДИН КЕЙИН Х,ИНДИСТОННИ М УС А Х Х А РА ЦИЛРОНИНИ БАЁНИ Алк,исса, уш ул йилларда Самарканд ичра хужа Абдуллани к,изи илми нужумга куб мах,орат пайдо цилиб, х,ар кишини кунглидаги сиррини айтур эрди. Мирзо Жах,онгир тура била Мирзо Умар тура иккала ога-ини ушул раммола к,изни к,ошига бордилар. Аммо ул к,из гузалликда анинг назири йук эрди, оти Сокина бону, кузлари жоду, кирпиклари хунрез, кошлари килич каби тез, юзи мисли Куёш, лаблари акикга ухшаш ва тишлари дурга ухшаш эрди. Цошлари х,илол, буйлари них,ол, кузлари чулфондек эрди. Анда к,из олдига парда ташлаб икковларини чадиртуруб айди, муддаола- рингизни кунгилга олиб туринг деб. Андин кейин киз куръа солиб, айдики, иккалангиз кунглингиз ичра муддао бир нимарсага булубдур. У л нимарса икковларингга баробар х,осил булмагай. Булар айди, б-изга маълум килгил? Циз фил^ол икковинг мани талаб килуб келибсиз, деб пардани уртадин кутариб эрди, иккаласи анинг куруб, хаёл к,йлса, парвонадек они сирожи хуснига урса. Мирзо Жах;онгир айди, ман олурман. Мирзо Умар айди, ман олурман. Икковлари низода эрдилар, киз мирзо Умарни ихтиёр килди. Мирзо Жах,онгир Мирзо Умарни аъзосини ярадор цилиб
к,изни олиб цочиб к,ушинига келди. Мирзо Умар келиб вок,еани Амир Сохибк,иронга арз к,илди. Мирзо Жахонгир турани чак,ириб, Амир итоб к,илди. Мирзо Жахонгир айди, к,из мани хохлабдур. Мирзо Умар айди, мани хохлабдур. Андин кейин Сокина бонуни чацирдилар. К,из келиб Мирзо Умарни ихтиёр к,илди. Андин кейин Со\\ибк,ирон Сокина бонуни никох, к,илиб Мирзо Умарга акд айладилар. Ул к,изни Мирзо Умар тура гунчаларини очиб, к,изил баргларини сочиб эрди. Муни куруб Мирзо Жахонгир тура инисини улдурмок,га к,асд к,илди. Сокина бону бу ёмон х,аракагдин хабар топиб, Мирзо Умар турага айди, эй т^рам, афандим, бу кеча мани ёнимдин йирог ётгил, тонгла келиб мани бошим узра бир хат булгай, они очиб укугил, деб Мирзо Умар турани узга ерга юборди. У л кеча Мирзо Жахонгир тура келиб инисини ахтариб тополмай. Сокина бону бечорани шах,ид к,илиб чик,иб кетти. Эртаси Мирзо Умар тура келиб курсалар хотини шах,ид булубдур, боши узра хат бордур, олиб куруб мулохаза к,илса, мани цотилим санинг оганг булди, дебдур. Хатни Амир Сох,ибк,иронга олиб келди. Андин кейин Сох,ибк,ирон Мирзо Жах,онгир турани уиллаб, неча дарра уруб, зиндонга буюрди. Филх,ол Мирзо Жах,онгир турани хотуни бу сузнй англаб, узини чури суратида к,илиб бориб, Мирзони зиндондин чицориб, х,арамга олиб келди. Мирзо Жах,онгир тура хотуни бирла видоълашиб, ярим кеча палла Балх сарига к,очиб, Барок,хон цошига кетти. Тонгласи Сох,ибцирон эшитиб, гафурмади, лекин углини борганига магмум булуб, Барок,хонни мех,рини йук,лигидин к,айгуда эрди. Аммо Мирзо Жах,онгир тура Балхга як,ин етгач, Барок,хон хабар топиб, жиянини олдига куринушга неча беклар била чик,ти. Куб риоятлар к,илуб, шах,р ичра олиб кирди. Ушал вак,т хужам Бах,овуддин муридларидин Хужа Порсо хужа Абу Насрни оталари Балхда эрдилар. Ул киши Нак,шбандий силсиласига балх элини даъват цилиб, сулук тебратур эрдилар. Мирзо Жах,онгир тура бориб, ул кишини хизматида булди. Алк,исса, неча кун утгандин кейин Бароцхон бенихоят аскар ва к,ушун йигиб, Fa3BHH шах,ри узра Султон Масъудга ёв к,илиб юборди. Султон Маъсуд беклари ва сипох,лари барчасини аскар бориб улдуруб, Тазвинни куб хароб к,илдилар. Аммо Султон Маъсудни бир к,изи бор эрди, куб туйгун, сох;иб фитраг эрди, гузалликда юзи к,уёшдек, баданлари кумушдек эрди, кузлари чулфондек, лаблари хандондек, тишлари дурдек, узи бир х,урдек к,из эрди. Неча чуриларни узига хамрох, к,илиб, кажаваларга тушуб, теваларга юклатуб, хужа Мухаммад Порсо ховлиларига «доруло- мон», деб келиб тушти. Ушал вак,тда худой аззужални арслон йигитларни хужани ва хок,они расул алайхис саломни куёвлари турт ёр нозанинни бирлари Асадулло голиб Али ибн Абу Толиб каримуллох важиха афандимиз хазратларининг'/к,абри муборакла- рига як,ин бир беша тук,ай бор эрди, андин бир йулбарс чик,уб келиб хазрат Али ризо оллохийнанинг к,абри шарифларини зиёрат цилиб, Хеч нимарсага зарар цилман, яна гуцай ичра кириб кетар эрди. Агар бир кимарса ул йулбарсга дахл к,илса, Балх шахрига офати пайдо булар эрди. Бу вок,еани к,из эшитиб эрди. Аммо Барок,хон
англаб цизга киши юборди, мани акдимни к,илсун, деб. Яна Мирзо Жах,онгир киши юборди. Махмуда мани цабул к,илсун, тогам Развинни хароб к,илиб, балки гумон голиб, Балхгача хароб к,илгай, анга бормасун, манга келсун, деб эрди. Махмуда жавобига айди, икковлари манга талаб булса, А ли ал-Муртозони мутах,арраларини зиёрат к,илгувчи арслон бор эмиш, куб-куб мунавдаш эмиш, ким они тутуб олса, териси мани мах,рим булсун, шул ишни ухдасидин чик,к,он кишини к,абул цилурман, деб. Хужа Мух,аммад Порсо бирла маслах,ат к,илиб, ул к,из ушбу газални номага ёзиб юборди. Н азм: Отим Махмуда бинти шоу Масъуд, Бобом оти яна Султон Маумуд. Ота-боболарим ислом шоу и, Бошида афсарий заррин кулоуи. Мани бул ерга келтирди худойим, Сабо очган эмас банди цабоим. Сочимни шона айлар булса уар кас, Сочим савдосидин юзимни курмас. Эрон тутган эмас зулфим асосин, Кузимга ман чекуб сурма уаёсин. Х и н о исмат ила гулранг иликим, Бу ишларга ёзиб таурир килким. Бил охир рузгор сифла берур, Бул ерларда цилуб шарманда музтар. Сочим булди узимни буйнима банд, Манга зиндон эрур бу шаур ила канд. Истаб келиб бу ерга индим, Эгам тангри таолота ситиндим. Турубман хужани манзилларида, Кунгиллар там йиротидин дарида. Манга талаб эса цилсун сузумни, Кимарса анга топшурсам узумни. Андин кейин Хужа Мух,аммад Порсо Бароцхон олдига номани келтурдилар. Мирзо Жах,онгир хон била шарбат ичиб ултуруб эрди, хужа боргач, шаробларини беркиттилар. Хужа Порсо хонга вок,еани баён дилдилар. Хон эшитиб ун минг кишини узига х,амрох, к,илуб, барчаси туфангчи эрди, бориб йулбарсга мук,обил булуб курсаларким, куб нак,ши нигор ила мунак,к,аш, бу сифатда арслонни киши кургон эмас. Бирдан они милтик,га туттилар. Арслон цочиб тук,ай ичра кирди. Тук,айга еткунича йулбарсни ун ерига ук,. тегди. Милтик,ларни шавдуни Балхни барчасита эшитилди. Арслон тук,ай ичра кириб, гойиб булди. Хон арслонни мажру^ к,илуб, ололмай урдасига к,айтти. Мирзо Жах,онгир муни эшитиб, аслах,а-ёрогларни ток,инуб, тук,айга к,араб бораверди. К,ушун бирла бориб,. к,онига зомин булмайин деб, ёлгуз узи бориб,
тудай ичра кирди. Арслонни курдиким, ёнида яшил туслик, нуроний бир киши йулбарсни манглайин силаб турурлар. Айдилар, эй йигит, умрингни зоеъ дилмагил, ^ар ким муни х,алокатга еткурса, фалокатга дучор булур. Эй угул, бу мак,ом улугларни мадомидур, беодоблик дилдинг, узингга х;озир бул. Мирзо Жах,онгир тура, бу суздин кунглига дурдув тушуб, дайтти. Ровий айтурким, Бародхон била Мирзо Жах,онгир тура иккови беодоблидидин икки ойга етмайин х,алок булдилар. Мирзо Жах,онгир тура айди, ул зоти шарифни салобатидин сиз ким деб отларини суролмадим. Алдисса, Махмуда айдиким, хон бирла Мирзо икковлари мани назримдин устунлар, дайси бирини ёдтурсам, они куёвлидини хох,лаюрман. Андин кейин, Бародхон била Мирзо Жах;онгир узларига ва отларига зеб бериб, дизни олдидин уттилар. Циз Мирзони курдиким, гузалликда юзи раънодек, буйлари сарв ё санубардек, они дад доматини куруб, устидин гуллар соча бошлади. Бародхон муни куруб, кунглига кина олди. Уш ул куни кечдурун хон неча кишини мукаммал ва мусаллих дилиб бир ерга беркитиб кейин мех,монхонага зеб ва зийнат бериб, таъому шароблар тайёр цилуб, Мирзо Жах,онгирни талаб к,илиб, таъ- омларни еб ултурган х,олда, они бах,ор умрига хазон самумин еткуруб, барча мулозимлари келиб, Мирзога к,илич сола бошлади лар. Мирзо Жах,онгир тура нечасини улдуруб ва нечасини яралик, цилиб, охирида Мирзони бир к,ули узулуб, к,онга буёлуб, аъзоси чузулуб, оёк, узра йицилуб к,олди. Мирзо айди, эй золим тога, мани бул кун улдуруб, тонгла отамга нима жавоб дерсан? Андин кейин Бароцхон ханжар била жиёнини ул бевафо тогаси калласига уруб, танасидин ажратиб шахдд кдлди. У л кеча Балх ичра куб шуришлар пайдо булди. Эртасига хужа Порсо эшитиб келдилар. Барок,хон Мирзо Жах;онгир турани бошини лаган ичра солуб, х,ак,орат к,илиб ултурубдур. Хужа Порсо айдилар, бу кун сан муни бошини х,ак,орат цилурсан, сани бошингни х,ам узгалар х,ак,орат к,илур. Хужа Порсонинг сузига Барокхонни аччиги келди; аммо х,еч нима деёлмади. Хужа Порсо туруб уйига кетгандин кейин Барок,хонни х,узуридагилар айди, нечук Хужа Порсони к,атлга буюрмадинг? Бародхон айди, Хужани боши узра аждах,о курдум, сузлай десам дамига тортгудек. Андин кейин Хужа Порсо афандим Балх одамларига х,ар кишида ак,л булса, узини чет-ёцага олсун деб Бухорога келдилар. Бародхон Мирзо Жах,онгир турани бошини дургон остига ташлади. Аммо ровийлар андог ривоят дилурларким, Бародхон хизматида бир х,инду бор эрди, Бародхонга мударраб эрди, данча харж керак булса топуб берур эрди. Аксар вадт Бародхонни урдасида юрур эрди, Мирзо Жах.онгирни'х.аётлигида куб яхши курар эрди. Мирзо Жах,онгирни улигини ёшуруб уйига олиб кетти. Хон эшитиб х,индуни талаб дилди. Бародхон айди, ман улукни куйдурурман, нечук олиб кеттинг? Х,инду айди, ман анга рах,м дилдим, гурга кумгайман. Хонни дусти учун х,еч нима демади. Соатидин кейин амр дилди, бор, улукни келтур, деб. Аммо х,индуни турт угли бор
эрди. Бирини улдуруб, калласини олиб, жасадини к,он ичра солиб, ул хинду бечора «путтур мари яват чиливув» деб, йиглай-йиглай келтуруб хонга берди. Лекин х,индуларни расмида олгон нимарсани келтуруб бермоги номус эрди, анинг учун Мирзони уликини беркитиб, углини келтурди. Хон буюрдиким, куйдуринглар. Куйгандин кейин хонга маълум цилдилар, Мирзо эмас, хиндуни угли деб. Яна хон хиндуни талаб к,илиб, нечук мундай к,илдинг деб газаб к,илди. Яна хинду хуб, Мирзони улукини келтурай деб уйига келиб, лоилож, яна бир углини суйуб, калласини уйга куйуб, «путтур мари яват чиливув» деб йиглаб, танасини хонга олиб бориб берди, айди: Мана Жахонгирни- улуки. Они х,ам куйдурдилар. Кейин билдиларким, узини углидур, Мирзо эмас. Яна хон сиёсат бирла хитоб к,илди, аччиг, газаб била Мирзони уликини келтур, кабоб к,илай, булмаса санга к,аттиг азоб берурман, деди. Яна хинду бечора уйига келуб, илож тополмай, яна бир углини бошини к,ирк,иб, чук,урга солиб беркитиб, танасини цоф ичра тик,иб, орк,асига кутариб олиб йиглай-йиглай «путтур мари яват чиливув» деб яна Барок,хонни к,ошига келтурди. Ани хам куйдурдилар, яна хабар топтилар, Мирзо Жахонгир турани жасади бу эмас. Х,инду бечорани ура-ура келтур, деб юбордилар. Хинду анда хайрон ва саросима булуб, туртунчи углини суйуб, хасрат утига куйуб, танасини к,офга солиб, орк,асига цуйуб, калласини бир ерга ташлаб к,айгу била кузини ёшлаб, ул хинду бечора бир ёгда Жахонгир турани мухаббати, яна бир тарафда фарзандларини аламидин йиглаб «путтур мари яват чиливув»ни айта-айта хонга углини жасадини Жахонгир турани тани деб элтуб берди. Алк,исса, ушул кун ичра турт углини бир-бир улдуруб, элтуб берди. Барчаси куйуб, адам чулистонига кетти. Яна Бароцхон билиб, аччиги келиб, газаб била вахшат к,илиб эрди, мухлат суради. Эртага келтуруб берайин деб, ушул кеча Мирзо Жахонгир турани улукини шахрдин ташк,ари олиб чик,иб, бир ерга дафн айладиким, киши ахтариб тополмас. Келиб бир мусулмон дустига айди, мани Бароцхон улдурса фалон мавзеъдаги ерга кумгил, мусулмон булдим, деб васият кдлди. Эртасига хонни олдига борди. Хон хиндудин Жахонгирни жасадини суради. Х,инду айтмади, харчанд ахтариб тополмадилар. Андин кейин хиндуга бенихоят куб азоблар к,илдилар, охири к,ийнай-к,ийнай азоб ила ул хинду бечора улди. Дусти васиятига амал к,илиб, намоз унуб, уликини элтиб таъйин к,илгон ерига дафн айлади. Алк,исса, хужа Порсо Бухорога келиб, андин кейин Сохибк,ирон цошларига бориб, нури айнларини шахид улгонини бир-бир баён к,илди. Бу сузни эшитиб, Амирни тоб-ток,атлари к,олмади. Бу кунни эртага к,уймай, аскар йигдуруб, анда хисобу сони йук, аскарлар гуж-гуж, туп-туп булуб, узбакдин, тожикдин, к,озок,дин, к,иргиздин, хар элатдин олиб, к,изил байрок,, яшил байрок,, ок, байрок,л&^В кутариб Балхга равона булдилар. Бир неча кун йул щ|*Ж. Барок,хонни шахрига бориб, бирдан Барок,хон у р д а ы ^ * 1^ ^ к,уйдилар. Неча одамларни адам диёрига юбориб, Ба{|^^йнед халок к,илиб, гахтдин тобутга олдилар. Балх вилоадла^йда
айлаб, андин кейин Х,индустон мамлакатларига юзландилар. Эрон, Ирок,истон ва Х,индустонларга овози гулгула тушти. Узбакис- тондин Амир Темур деган сох,ибк,иронлик, даъво айлаб, хуруж к'.илибдурмиш деб, улар х,ам аскар йигмоцга макнул булдилар. Амир Сох,ибк,ирон сипох,лари бир неча манзил, марохил тай к,илиб, чул кезиб, кул кезиб бир баланд тог узра тушти. Вир неча к,оровулларни тог устига чик,ордилар, к,айтиб тушиб алар Амирга арз цилдилар. Айдилар, эй так,сир афандим, бу тогии орк,асида бир гор курдук, анда турт мултони сохир ултурур, мундин бошк,а йул йук,тур, агар муни олдидин ^тса гордин ели чик,уб, барчани х,алок цилур, х,еч кимда х,ад йудким, бошк,а йул топиб утса. Анда бир неча кун чодир байрок,ларни тиктилар. Сузга етук умаро, вузароларни жамъ к,илиб, маслах,ат к,илдилар. Андин кейин дирк, чоглид машх,ур, бах,одурлар ва пах,лавонлар ушал горни олдига бордилар. Ногох, ул гордин иссиг шамол чик,иб, бу йигитларни \\алок цилди. Ул бах,одурлардин бири юз машак,к,ат била омон к,олиб Амир Сох,ибк,иронга, арз к,илди. Андин кейин х,укамолар айди, ул аждарх,они нафасидур дедилар. Амир Сох,ибк,иронга бу суз маък,ул булди. Андин кейин х,укомолар илми х,икмат била бир неча бах,одур диловарларга сут егизиб, ушал горга юборавердилар. Кейнидин аскар била Амир Сох,ибк,ирон х,ам йул олдилар. Ах,ли х,икматлар бир неча ёргок, саночларда сут бирла шароб олиб бордилар. Буларни куруб мултонилар сех,рга мук,аййид булдилар. Х,амма исми Аъзамни ук,уб боравердилар. Булар борган замон ул мултониларни туттилар, горни огзига як,ин чук,ур ковлаб, сутни туктилар. Андин кейин бирлари чук,ур к,илиб, зах,арни туктилар. Уш ул замон гордин гавриллаб шавцун солиб ит сувратлик, арслон сувратлик аждах,о- лар сутни куруб чик,иб ичиб, к,айтаруб яна зах,ардин ичиб, масти лоаък,л булуб йик,илдилар. Андин кейин бир аждарх,о чивдиким, буйи чинордек, йугонлиги минордек, икки кузи машъалдек ёниб, ранги к,ора, нафасини зах,ри оламни хароб к,илур. Филх,ол, сутни ичиб, к,айтариб к,усти. Андин кейин келиб, зах,арни ичиб масти лоаъдл булди. Анинг буйни узра бир илоныи курдилар, бених,оят чиройлик, боши к,изил, цуйруги яшилга ухшаш, орк,а била к,орни ок,, ул барча аждарх,о ва илонларни султони эрди. Филх,ол, Амир Сох;ибк,иронга келиб салом берди. Андин кейин айди, эй Амир Темур Сох,ибк,ирон афандим, ман илонларни подшох,и булурман, ( ’ улаймон иайгамбар алайх,ис саломни замонларидин бери бул Fop ичра макон к,илиб эрдим. Хазрат Сулаймон иайгамбар алайх,ис салом манга айгйб эрдиларки, Мух,аммад пайгамбари охир замон умматларидин. анинг авлодидин к,изи Сайидадин тугулгон бир сох,ибк,ирон бу ерга келур, бул горда цанча олтун бор, сизнинг насибангиздур олинг, деди. Андин кейин ул илон айди. Ман х,ам М.ух,аммад алайхис салом умматларидин булгаймен, деб Калимаи тоййибани айтиб, имон келтурди. Андин кейин ул илон барча ажда- х,оларни бошлаб тог узра чик,уб кетти. Андин кейин Амир Сох,иброн Fop ичра кириб курдиларким, етти хум тула олтун турур, барчасини тошка рига олиб чик,иб так,сим дилдилар. Курсалар, барча тил- лосига Шамшидни сиккаси урулгон. Андин кейин аскарлар шавц-завк,
билан тогдин утуб,неча муддатда Ж алолий чулига келиб чодирларии тикиб дарор олдилар. Аммо Жалолий отонгони ш ул эрдиким, Султон Жалолиддин Хоразмнинг хони, Чингизхоннинг набираси душун йигиб келиб, Х,индус.тон халди била жанг дилиб дайтиб эрди. Андин кейин бу мавзеъга Ж алоли от долгой эрди. Анда Амир Сох,ибдирон юборган доровуллари келиб Амирга арз дилиб айдилар, эй Амир Сох,ибдирон афандим, х.инду аскари човурткадин зиёда, юз минг лакга ядин келур. Х,индуларни шох,и Маллухон бизларга даршу чидиб; фалон мавзеъга тушти, яна Кунакдахат пах,лавон х,ам тудуз минг бах,одур ва диловарлар била х,инду аскарига келуб душ улди. Муни эшитиб, дарх,ол Амир Сох,ибдирон сипох,ларни буюрдилар. Синох,лар бориб х,индуларга мудобил булдилар. У л кун кеч булуб, тонг отдунча бах,одур ва пах,лавонлар жангни маслах,атини дилдилар. Амир Сох,ибдирон ул кечани тиловати К,уръон била уткуздилар. Субх, булгоч суфилар азон айтиб, мусулмонлар намоз удудилар. Ногох, офтоб чидгондин Амир Сох,ибдирон жарчига буюрдиларким, жангга табал, барабан додсунлар дедилар. Алдисса, кофирлардин х,ам надора, карнай овози келди, соатидин кейин Кунакдахат деган на^лавон уч филни бир-бирига душ уб боглаб, устига темурдин х,ужра дилиб, ул х,ужра ичра ул кофири бадбахт мусулмонлар тарафга дараб келаверди. Аскарларга ядин келиб турк тилида айди, бу филни курдингизлар, эй турк аскарлари, бул ерга бошларингизни улумга бергали келдингизлар- му, сизларни бу жойларга ким бошлаб олиб келди, йулдин адашиб келдиигларму, эй бечоралар, х,али х,ам эсларингиз борида этакларингизни ёпуб, уйларингни топуб, жойларингга дайтинглар, бех,уда шарманда булманглар, уёлиб долурсизлар, мани нах,лавон Кунакдахат дерлар, х,ар ким манга мудобил булса, рахтини елга берурман, бекларингизни тахти-бахтини барбод урурман, бу филимни курдингму, беш юз ёшга киргандур, унча-мунча нлах,ру кендларингни бурундоги чудмори била уруб хароб дилгай. Кузимизга ожиз ва ночиз булуб, заиф курунурсиз, холо, М аллухон подшох,имиз айдиларким, мех,монларга айгил, уруш га майллари булса, маслах,ат дилсунлар, булмаса, байъат дилуб, шах;римизга кириб, тамошо дилиб, инъом ва сийлов олиб, биздин рухсат сураб, вилоятларига дайтсунлар. Булмаса, бошлари узра гавгони ортту- рурлар, узлари билгай, деб куб муболага била сиёсат дилди. Андин кейин ислом аскарларидин Саидбек бах,одур анинг сузига дах,рланиб, аччиги зиёда булуб, гайратидин дарх,ол туруб, Амирдин фотих,а олиб, бирдан х,айдируб, шавдун солиб майдонга кирди. Уш ул замон Кунакдахат бир уд била Саидбек бах,одурни шах,ид дилди, муни куруб отаси амир Боязид ёдосини йиртиб, икки юз бах,одурни олиб, наъра тортиб, анча мудобил булдилар. Кунакдахат кофир бир дамда барча бах,одурларни х,алок дилди. Барчалари' шах;ид булуб, рух, тутилари жасад шах,ристонидин учмог шакарис- тонига тайрон дилдилар. Андин кейин Амир I^opa бах,одур юз диловар била анга бирдан х,амла дилдилар. У л бадбахт кофир
буларни х;ам шах;одат даражасига еткурди. У ч кунгача му- сулмонлардин келуб, улмакдин узга чора топмадилар. Туртинчи Куни Амир Сох,ибкирон гайрат ва х,иммати жушга келиб, муборак туг ва байрок,ларини кутариб, турт юз гайрати ва х,иммати баланд беклар била турт минг сипох,и шижоатлик, бах,одур ва пах,ла- вонларни олиб, аскари куффорга к,араб юриш килдилар. Бах,о- дурлар Амир Тем ур Сох,ибцирондин фогих,а олиб боравердилар. Кунакдахат кофир муни куруб, аччигланиб туруб эрди, Шох;рух, тура бош лиг аскарлар бирдан от к,уйдилар. Б ул тарафдин х,инду кофирлар жангга узини урди. Оламга тарака-турук, аслах,а- ёрогларни овози тулди. Бул тарафдиц турк, узбаклар, ул тарафдин х,инду бадраклар у л норасаклар бирла андог уруш цилдиларким, иккала тарафда улук лар ханнот цофидек туб-туб б улуб к,олаверди. Цазо дукончилари бу юкларни адам аробасига солаверди. Тана фолизидин калла х,андалаги узулуб, жасад фалаги ч узулуб к,иру сойда ётаверди. К,онлар ж илга-ж илга булуб ок,аверди. У л кунда барчаларини ацли шошиб, циргинлари х,аддин ошиб, к,изил денгиз тошиб, х,инду бадбахтларни боши кора тарбуздек юмалануб, жасадлари даванг к,абакдек ёрилиб, цул-оёглари тарракдек тириллаб, бодрингдек дириллаб, аъзолари узв булуб, булак-булак жузв б^луб, х,ар ерда уйнаб ётур эрди. Б у уруш ларга фалак х,айратда б^луб, офтоб беркинди. Малаклар таажжуб бармок,ини тишлар эрди. Оламни зулум от бости. Амир Тем ур Сохдбкирон саросима булуб туруб эрдилар, денгиз жонибидин чанг чикдб, чанг ичидин цора кийумлик,,. кора отга миниб, бир йигит кулида исфахоний килич, бирдан келиб, «оллох,у акбар» деб, Кунакдахат кофирни бошига андог урдуким, анинг овозидин олам ларзага тулди. У л кофирни жони томугни темир х;ужрасига бориб камалди. Муни куруб муг ила х,индулар коча бошлади. М усулмон узбаклар аларни конини соча бошлади. Ах,ли ислом андог зафар топтиким, уз тус-тусидин отмок, чопмок, санчмок, кувламок, сукмок, йикмок, найзаламок, киличламок, шокирлатиб, токирлатиб урур эрдилар. Х,инду бадбахтлар бошига андог киргин туштиким, х,ировул, кул, жаронгор, баронгор, чиндовил бир-бирига аралашиб, сафлари бузулуб, танлари чузулуб, отлари кокилуб, узлари йикилуб, кузлари сузилуб, жонлари узилуб, тилларин чайнаб, отлари уйнаб, туг-байроклари агнаб йикилди. Цолгонларин жони огзига тикилди. М аллухон подшох, курдиким, аскарига г^ё офат юзланубдур. М аллухон кУРКУб кочиб, шах;рига камалди. Аскари ислом андог фатх,и нусрат топтиким, беадад ва бех,исоб улж алар олиб бориб, жойларида карор олдилар. Амир Сох,ибкирон уз чодирларига борсалар кора от боглик турур, чодир ичра курдиларким, Улж ой Туркон, яъни Камол хоним ултурур. Амир Сох,ибкиронни куруб, дарх,ол урнидин туруб, таъзим-тавозеъ бирла салом берди. Амирга айди, ман Хоразмда эрдим, х,азрат Саййид Ота пиримиз айдиларки, Х,индустонга боргил, Амир Тем ур Сох,ибкирон х,инду кофирларга мукобил булубдур, анга ёрдам бергил, деб, жавоб бериб юбордилар, андин кейин Бухорои шарифга бориб, х,азрат Бах,овуддинни зиёрат килдим. Х^азрат Накшбанд сизни х,акингизга куб дуои хайр
к,илдилар, х,ар ерда бизни ёд к,илсун, дедилар. Амир Сох,ибк,ирон курсаларки, ч од и р тефасида бир бош осиглик, турур. Амир Сох,ибк,ирон «б у нима» деб сурадилар. Камол х о н и м айдики, Кунакдахат коф ирнинг бошидур, биз чурингиз хизматингизга тух,фа к ел ту р д и м , деди. А м и р Сох,ибк,ирон а н д ог хушвак,т булдиларким, Камол хонимга етти к,алк,он инъом бердилар. Бу олтунларни Самарканд ичра Мадраса таъмирига Камол хонйм сарф к,илурлар, иншооллох,и таоло, бу суз уттиз бирин чи достон охирида сузланур. Алк,исса, Камол хоним уз юртига цайтти. Аммо, Амир Сох,ибк,ирон х,инду вилоятларини билар эрдилар, х,индулар либосини кийуб, бир филга минуб, уз кушунларидин чик,иб, шах,р ичра М аллухонни олдига кирдилар. М аллухон подшох,га айдилар, эй подшох,и х,инду, ман араб бах,одурларидин булурман, канча узимга яраша пах,лавон ва баходурларим бордур. К уб турк, узбак аскарларни улдуруб, сизни хизматингизга келдим. Амир Сох,ибк,и- ронни сузига инонуб, куб инъом-эх,сон бирла Амирни тарбият к,илди. Амм о ах,ли исломдин йук, булгонларига гавго кузголди. Вузаролар ва умаролар ва беклар маслах,ат к,илиб, Шох,рух, турани х,азрат Амир Сох,ибк;иронни урнига утк,уздилар. Алцисса, узбак, турк аскари карнай, барабон чолдилар. Б ул 'тарафдин яна х,инду лашкари к,узголиб, иккала тараф аскари саф ораста к,илиб, бирдан жангга мукдййид булдилар. У л куни Амир Сох,ибк,ирон х,индулар лашкари ичра эрди, филх,ол, майдон ичра бирдан наъра тортиб, х,айкириб, хиндуларни оталгон пах,лавонларини улдуруб, ислом аскарига к,ушулдилар. Кофирларни лашкари хазимат топуб к,очарга юз куйдилар. У л кун куб-куб х,индуларни узбак бах,одурлари томуг казарМасига юбордилар, колгонлари шах,р ичра кириб, дарвозаларни мах,кам килдилар. Амир Со^ибцирон беклар била маслах,ат к,илиб айдилар, ун кунгача аскарлар кузголмай, х,ар цайсиси уз чодирида карор олсунлар деб. Узлари тева курдингму, йук,, деб М аллухонга бориб куринуш к,илдилар. М аллухон аскарларини халок булгонига куб хафа эрди. Амир Сох,ибк,ирондин суради, эй азиз мех,мон, санинг асли юртинг к,айдадур? Амир Темур айдилар, К о булли к булурман. М аллухон айди, эй йигит мани кузумга сандин бах,одуррок, киши курунмайдур. Бу турклардин омон к,олиб, давлати тахтимда карор олсам, сани сипох,солар цилайин деб ваъда к,илди. Ш у он юртга гавго тулди. Амир Сох,ибк,и- рон сурадилар бу нима гавго? Одамлар айдиларки, Бурхоний отлиг М аллухоннинг бир кизи бор эрди, они мултоний бекзодасига бериб эрди, куёви урушдин яралик, булуб келиб, улубдур. Х,индулар расмида уликни утка ёк,арлар. Муни куруб, Бурх,оний малика ман х,ам утга. тушарман эримдин кейин к,олиб нима к,илурман, демиш. Они гавгосидур. Амир Со^ибкирон М аллухондин рухсат олиб келдилар. Курсалар' бир ерга куб ут ёкиб, анда куёвни уликини иззат-икром бирла оловгатан м аб, зиёрат килдилар. У ш у л зам он Кирк, к,из бирла малика келиб узини утк,а ташлади. Анда бир к,аландар х,озир булуб, ё хув, ё мин, Ло илох,о илоллох,у, деб цизни кучоглаб олиб бир тарафга кетти. Амир Темур Сох,ибк,ирон онинг
орцасидин бир манзил йул юриб курсалар хурмо, ёнгок; йигочлари кубдур, анинг уртасида малика намоз ук,уб ултурур. Амир Сох,ибк,ирон «Субх,аноллох,» бу нима сирдур, кофира намоз уц'ур», деб х;айратда эрдилар, ул цаландар х,озир булди. Амир Сох,ибк,ирон к,аландарга салом к,илдилар. К,аландар сиёсат бирла айдилар, эй ок,соц Темур, мани танурмисан? Амир Темур Сох,ибк,ирон царасалар х,азрат Бах,овуддин пирим эканлар. Дарх,ол, Амир Сох,ибцирон оёгларига йицилди. Андин кейин х,азрат Накднбанд цизни Амир Тем ур Содибщиронга топшуруб, гойиб булдилар. Амир Сох,ибк,ирон маликани олиб, уз цушунларига келдилар. Соатидин кейин гавго бирлан бир гузал йигит неча филларни узига х,амрох, к,илиб келиб Амир Сох,ибк,иронга арз к,илди. Айдики, ман Султон Махмуд подшох,ни углидурман, отамни М аллухон улдуруб, мани зиндонга солиб эрди, бу кун бир к,аландар келиб мани зиндондин нажот цилуб, Сизни олдингизга юборди. Эй Амир Сох,ибк,и- рон, Сизга арзим шулки, мани отамни к,асосини М аллухондин олиб берсангиз, сизни хизматингизда булсам деб куб йиглади. Дархол, анинг бирла Сох,ибк,ирон ^учок,лашиб курушуб, унг ёнларидин урун бердилар. У л кун кеч булуб, амир к,уёши к,изил чодирга узини олиб, тун х,индулари оламни босиб, кечаси тонг отк,унча Амир Сох,ибк,ирон тиловати К.уръон к,илдилар. Ногох, к,уёш субх, ёцасини чок цилуб,-кук майдонига жилва кургузгач, тун х,индулари к,очиб, куздин гойиб булдилар. Андин кейин бирдан ислом аскари узбак бах,одурлари М аллухонни шах,рига от к,уйуб, к,ургонларини бузуб, денгиздай ошуб, тошуб кира бошладилар. Урамларда ок,узуб кофирлар к,онини, томуг казармасига юбориб жонини. Андин кейин Маллухонни урдасига бордилар. Маллухондин хабар топмадилар. Хазина-дафиналарини талон к,илиб олдилар. Хазина ичра бир бут курдиларким, буйи юз к,ариш олтундин, лаъл, зумрадни анга фарш к.илкон. Амир Тем ур Сох,ибциронни олдиларига олиб келдилар. Амир Сох,ибк,ирон бутни куруб, таажжубда к,олдилар. У л бутни бир неча кофило савдогарлар куруб, бизга сотинг деб арз цилдилар. Муни синдуруб х,арж к,илайлук, деди. Андин кейин Амир Сох,ибк,ирон айдилар, тонгла циёмат куни булса, яратган узи цози булуб, расул акром Саллоллух,у алайхи васаллам шафоат тахтига ултурсалар, олло таоло айтсаким, «озар буттарош бирла Амир Темур бутфурушни келтуринг»деб хитоб к,илса, анда нима жавоб айтур- ман, деб йиглаб бутни синдуруб, пора-пора к,илиб ташладилар. Андин кейин оломонлар талошиб олиб кеттилар. Андин кейин М аллухон ПОДШОХ.НИ топиб, Ф ер уз шох, Султон Мах,муд углига бердилар. Ферузшох, отасини к,асосини М аллухондан олди. Х,индустон вилоятини олгандин кейин Муборакшох, деган юз минг сипо^и диловарлари бирла Амир Сох,ибк,иронга келиб байъат к,илдилар. Андин кейин Амир Сох,ибк,ирон ах,ли Х,индустонни машшок,, нагмасозларини чак,ируб айдиларки, ман эшитиб эрдим, улуглардин бу вилоятларда яхши машшоцлар бор деб. Андин кейин машшок,лар «хуб, бажонидил, тацсир», деб келиб, мак,омини к,ила бошлади. Машшоцлар ичра кузи кур бир нагмачи бор эрди, Амир
Сох,ибк,иронга куб манзур булди, У л кур Амир олдида доим нагма чаладиган булди. Бир кун Амир Сох,ибцирон нагмачи курдин «отинг нима?» — деб сурадилар. Нагмачи кур «отим Давлат» деб жавоб берди. Амир Сох;ибк,ирон айдилар: «давлатни кузи кур булур м у?». Нагмачи айди, «давлат кур булмаса, оцсок, цошига келурм у?». Бу суз Сох,ибциронга маъцул булуб, анга куб инъом ва сийлов бердилар. Неча кун утгандин кейин Ферузшох,ни ул юртга х,оким цилиб, Вурх,оний маликани Ф еруз шохга бериб, музаффар ва масрур булуб, ул вилоятлардин Хоразмга юзландилар. Тамом оламни узбак цуш унлари босиб, чул кезиб, кул кезиб, бир неча тоглардин ва неча роглардин утуб, Хоразмга яцин еттилар. Хоразм ша^рини хони Амир Хусайн суфи эрди. Эшитиб Амир Сох,ибк,ирон хизматларига шах,рдин ташцари чициб, йулларига царили келди лар. Амирни анда куб эъзоз цилдилар, зиёфатлар цилдилар. Андин кейин Амир Сох,ибк,иронии Амир Х,усайн Суф и таклиф цилиб, шах,р ичра олиб кириб, неча кун юртга туй-томошалар курсатиб, Улж ой Туркой, яъни Кам ол хонимни Сох,ибк,иронга никох,и шаръий цилуб бердилар. У л кун цуёш шафак, чодирига киргач, тун келини цора сочларини тараб, кавкаб кузларига зийнат сурмасини цуйуб, кеча булгач, Камол хонимни янгалари зийнат оралар бирла Амирга топшурдилар. Неча кун утгандан кейин, мухолифдин Амир Хусайн суфига ёв келди. Амир имдоди бирла ёвга голиб булдйлар. Амир Сох,ибк,ирон узларига Хоразм ва Урганчни тобеъ цилиб, хонимни олиб, андин кейин Самарцандга келиб, уз тахтларида царор олдилар, валлох,у олам. БУ ДОСТОНДА АМ ИР ТЕМ УР ТУШ КУРУБ, АНДИН КЕЙИН ТУРКИСТОН М АМ ЛАКАТЛАРИНИ Ф А ТХ ЦИЛРОНИНИ БАЁНИ Ровийлар андог ривоят цилурларким, бир кечаси Амир Сох,иб- цирон тушида к,утб‘ тарафдин бир улкан фил келиб Мовароуннах,р шах,рини сайр цилиб, Амирнинг тахти узра чицти. Андин кейин йигирма бир адад арслон бачаларни курдиким, тахтга келиб, тахтни огиб ташласалар. Андин кейин бир жамоъа одамларни курди, чулдин сувсаб келиб, сувни куруб цочтилар. Андин сунг бир жамоъа курлар келиб, савдо-сотик, цила бошладилар. Андин кейин бир неча бетоб кишиларни курдиким, келиб тани согларни касал деб иёдат цилурдилар. Андин кейин курдиким, куб к,уй ва эчкулар келиб куб гиёх,ларни еб, тезакламади. Андин кейин бир семиз сигир келиб куб-куб утлар ичра кириб, утлаб, тобора озиб, хароб булди. Андин кейин бир бозор ичра кирдиким, к,уй урнига айук, этини ва чучца этини сотуб ултурурлар. Олгувчи х,ам х,алол этни олмайдур. Алцисса, Амир уйцудин сапчуб турди, х,арчанд таъбирчиларни келтуруб сурадилар, Сох,ибк,ирон таъбига мувофик, сузлаёлмади. Айди, К,аршида бир киши бор, Зовияда ултургувчи, анинг отини 1 Цутбни олтун ц озуц отарлар. (С . Т о ш к а н д и й )
Х,аким Зиёд бахши дерлар, куб яхши муъбардур, шайх Умар Насафийнинг шогирдларидиндур. Амир афандимиз таъбига муво- фик, таъбирни уш ал киши айтур деб хабар бердилар. Амир англаб, они келтурмок, учуй Царшига Мироншох, турани юборди. Х,акимни олдига борди. Х,аким мирзони куруб, отангни мух,ими булса, мени олдимга узи келсун, деди. Мироншох, тура кайтиб Самаркандга келди. Амирга х,акимни сузини айди. Сох,ибк,ирон, филх,ол, К,аршига отландилар. Бориб х,акимни куб мулозамат к,илиб вокеани баён цилдилар. Х,аким айди, Ш айх Насафий устозим менга бир темир сандук, берган эрдиларким, ким очса уш бу сандущни ер юзини узига мусаххара к,илгай деб айтиб эрдилар. Амир Сох,ибцирон уш ал он буюрди, сандук,ни келтурдилар, одамларни уртасига куйуб барчалари бир-бир очмогига х,аракат дилдилар. Х,еч кимга очилмади. Андин кейин Амир Сох,ибк,ирон кулига олиб эрди, филх,ол, куфли очилди. Андин кейин сандукни ичидин китоби «Тарихи айём» ни топтилар. Х,аким афандим айди, бу китобни фах,м к,илмок, куб муш кул турур, чунки илми жафар ила ёзилгондур. Агар киши илми жафарни билса, циёматгача х,ар кимса ва >;ар нймарсанинг осори анга маълум булур. Андин х;аким тушни таъбирига мук,аййид булди, айдилар, уш ал филни курдунг- узбаклар подшосидур, бу мамлакатларни мусаххара килиб, сани авлодингдин олгайлар. Андин сунг ул йигирма бир арслонбача- ларни курдунг, онинг авлодидур, андин сунг сувсогон эронларни курдунг, келуб, сувни куруб к,очтилар. У ш ул вак,т одамлар ахли илмдин цочарлар. Андин сук,урларни курдунг, савдо-сотук, к,илди- лар, уш ул вак,т одамлар ким ёв, ким дуст, ким душман билмаслар. Андин кейин уш ул нацисларни курдунг, танаси согларни касал деб сураголи келдилар, у л ишлари риё зох,идлар бойлар эшикига бориб, «Садак,а радди бало» деб таъма к,илурлар. Сунгра к,уй-эчкуларни курдунг, х,арчанд утлаб тезакламаслар. Уш ал вак,т сипох;лари куб- куб фа^ирларни ерлар, узларида зулмдин узга нимарса булмас, яна уш ал семиз сигирни курдннг, туцай утларин еб, еган сари хароб булубдур, уш ал вацт умаросиким, х,арчанд фук,аро молини еган била узига зарари булуб, борган сари хароб булуб, охирида хорлиг била улур. Яна одамларни курдунг, айик, ва чучца гуштин сотуб, к,уй гуштин емабдур, ул вак,т баъзи одамлар х,аром нимарса булса еб, х,алол нимарса булса емаслар. Анда Сох,ибк,ирон бу сузларни х,акимдин эилитиб, жамъи к,инчок,ни улдурмок,га ах,д к,илди. Андин сунг Самарканд келиб, Мирзо Мироншох, турага буюрдики, Туркистон бориб, Ок, Буга наймон ва узбак бекларини барчасини цатли ом к,илгил деб. Анда Мироншох, турамиз узига ун минг йигит х,амрох, к,илиб, Туркистонга равона булдилар. Вуларни борганини эшитиб, Ок, Буга булар мулозиматига чик,ти. Анда уч минг киши наймон элатидин Мироншох, турага куб фитналицларни ихтиёр к,илди. Андин бир киши турага келиб айди, Ок, Буганинг икки хотуни бор, иккови бир-бирига к,ариндошдур. Турамиз Ок, Бугани чак,ириб суради, Ок Буга, оре деди. Мироншох, тура бу шаръий эмас, бирин талок, цилгил деди. У л айди, кунглум икковини суяр, деди. Тура буюрдики, муни ёлангоч к,илинг, таъзир бермок, лозим,
деди. Ок, Буга бу ишдин фитна нузгаб, ушал кеча элати била келиб, Мироншох, турани одамларини улдура бошлади. Нечалари улуб, нечалари к,очти. Турани бойлаб к,ипчок,ларни подшох;и Тухта- мишхонга узи олиб борди. Тухтамиш хон Мироншох, турани куруб, бойлук,ларини ешиб, мулозимат нилди. Сабаби низоъларини суради. Тур а айди, Ок, Буга икки нариндошни нвкох,ига олиб, хотун нилибдур, мунинг иши шаъриати исломда жоиз эмас. Ок, Бура айди, эй бегим, Ам ир Тем ур буюрган эмиш узбаклар барчасини натли ом нилгил деб, Тухтамиш хон тура сузини цабул к,илди, яна Сох,ибк,ирон ройин нилди. Он Бугани улдурмокга х,укм нилди. Турага хилъати хос бериб, ёнидин урун курсатти. А м м о х,ар вант тура хонга салом айлаб, курунушга келса, туруб тахтидин урун курсатур эрди. Бир куни Мироншох, хондин к,айтмок,га рухсат суради. Хон, эй турабача, сабр нилгил, деди. А м м о Мироншох, бир куни сайдга чиниб, ов к,ила-к,ила бир элга келди. Курдиким, бир келинчак, юзи ойдек, кирпиги ук,, ноши ёйдек, гузалли н гулшанида ёлгуз, ишн гулханида анга нечалар жигарсуз эрди. У л келинчак Тухтамишхонни хотуни, Давлатшайхни низи эрди. У л мадбуба келиб, НУДУН ёнасида турди. Тура андин сув талаб нилди. У л келин оёгни сувга тулгузуб уч мартабагача ерга тукти. Анинг муддаоси тура овдин иссиглаб келгани совуйди, кейин сув берди. Тура анга арзи х,олиии баён нилди. У л келинчак асло сузламади. Яна айди, эй бекач кимни низидурсан, яна эринг кимдур? Х,еч кима демади. Неча-неча тарафдин келтуруб сузлаб, отинг нимадур деди, лоилож :узим бекбача, отим Севиндур деди. У л маликанинг инщидин Мироншод турада тобу тонат нолмади, ишн юкин кутаролмади, бориб тушак узра касал б^луб ётти. Х,еч кимга уёлиб сузламади. Хон англаб кургони келди. Курдики, Мироншод туранинг нунислиги зур, юзи саргарибдур, уш ул юртда умри икки юзга кирган бир цари одам бор эрди, куб сох,иб тажриба эрди. Анинг отини Туркон тангри излагая деюр эрдилар, Бир неча касални томурини уш лаб, филх,ол, бй лур эрди. У л аксар гор ичра ёзу нишин булуб, курк кияр эрди. Они хон талаб нилиб, вонеани баён нилди. У л чол Мироншох, томурин ушлаб, анда айди, бу тура бача бир кимарсага ошин булуб, юрак-багрига ишн утини асари урубдур. Тухтамиш хон айди, маъшуна к,из булсун ва ё хотун, муяссар нилгум, деб. Барча заифалар исмини бир-бир зикр нилинди. Туркон чол мунинг мах,бубаси зикр булинган йун деди. Модомики, ах,ли х,арамдин сузлаб Севин бекачга келиб эрди, у л чол нулини кутариб, урн ид-ч туруб келиб, хон нулогига секин айди, эй хон афандим, бу тура сизни тааллунингиз бекач хонимга ошин булубдур дегач, филх,ол, хон урнидин туруб, х;еч кишига маълум нилмай х,арамига келиб, бекачни талон нилди. Севин бону х,айрон булуб, таажжуб бармонин тишлаб нечун мендин бир айб содир булмай, талон нилур, дер эрди. Ц уллар била узга элга юборди. Хон турага келиб, айди, эй афандим турам, сиз ошин булган хотунни тобтим, они эри талон нилди. Сабр нилурсиз, иддаоси утгандин кейин сизга олиб берурмиз, яна Севин бекачга айдилар, сизни Амир Темур углига берурмишлар. У л хам набул нилди. Андин сунг
турага авд айладилар. Мироншох; тура карлики, уш ул маъшуцадур, ёнида ултурди, кул текурмай сурдики, не хотуни булурсиз? Севин бону вок,еани баён к,илиб, хон Сизга дустлик, жих,атидин ш ул ишни цилди дегач, мен х,ам хонни ройи учун сизни талок, ^илдим деб, уш ул кечаси хондин рухсат сурамай, уз вилоятига кетти. Самарканд узра Сох;ибк,ирон к,ошига борди. Амир Темур афандим англаб, хон кирдорига, углини кирдорига тах;син к,илди; Аммо тонгласи хон хабар топиб айди, шаръи шарифга мувофик, иш к,илиб эрдим, деб жамъи амвол ва ашёлар била Севин бонуни Самаркандга юборди. Нома бирла алар Сох,ибк,ирон кулига тегди. Мазмуни бу эрдики, сизларни х,урмат дилиб у нимарсаларни юбордим. Аммо Сох,ибк,ирон бекачни бир ях- ши мацомга мук,аррор килди. Мироншох, они цошига бормади. Эмди бу сузни эшитмак керак. Тухтамишхонни цилгон ицшни Давлатшох.Дглонга хабар бердилар. У л Туцтемурхонга цайин ота эрди. Самарк,андга юборганини (Севин бонуни) англаб, бу к,андог бех,амиятлик деб отларига миниб кечаси била келиб, неча-неча одамларни улдур уб адам ёстук,ига бош цуйдилар, хоннинг юртини олдилар. Т^хтамиш хон ёлгуз узи к,очиб Туркистонга келди. Туркистон эли ихтироз к,илдилар. Андин кунгли бу зулу б Самар кандга юзланди: оти юролмай йул узра х,алок булди. Андин узи яёв неча кунда Самарканд дарвозасига келди. У л вакт Амир Темур Сох,ибкирон Оксаройнинг таъмирин килмокга Шах,рисабзга боргон эрди. Хон х,ам андин Шах,рисабз сарига борди, неча кунлар оч-орук булуб юрди. Бир кун хотирига келдики, бир иш овкат учун килойин деб Оксарой борди. Анда ишбоши муни куруб, тош тошимокга мардикор сЬлди. Турфа-турфа тошларни келтурур эрди. Х,амма эл муни килгон ишига таажжубда булдилар. Хон хох,ласаки узини маълум килса, яна буйни ёри бермади, ишни кила берди. Аммо х,ар вакт мардикорлар таъом еса, бу ёкога узини олиб, чафонини ерга солиб, анинг узрасида ултуруб ёлгуз таъом ер эрди. Агар корни туймаса х,ам андак саркутин элга берур эрди. Муни авзойига барча х,айрон эрдилар. Бир кун Ам ир Сох,ибкирон Оксаройнинг тамошосига келдилар. Анинг шон-шавкатин Тухтамишхон куруб, бир ох, торттики, огзидин ут каби тутунлар чикти. Муни Сох,ибкирон англаб, курсаким, бул йигит бекзодаларга ухшар, Тухтамиш хон эканини билмади. Лекин Сох,ибкирон курган вактида амрад эрди, холо соколлик булубдур. Амир кузига иссиг-иссиг курина берди. Усар Буга коравулдин сурдики, бу кандай кишидур? У л айди, билмадим, лекин шунча билдимки, бах,одур диловар кишидур, ужра учун иш килиб юрур. Анда Сох,ибкирон они олдига чорлаб, назар килдики, Тухтамйш хонга ухшар, яна иштибох, булуб, ота-бобосидин х,асаб-насабидин х,арчанд суз сурди, хон билдурма- ди. Сох,ибкирон кунглида айди, ш ул ва!кт Мироншох, булса, албатта билар эди. Алкисса, эртаси Севин бекач оксаройнинг тамошасига келди, хон англаб, мукобилига бориб турди. Одамлар айдилар, бу заифа Тухтамиш хоннинг хотуни эрмиш. Муъофада, чодир ичра келар эди. Ани Амир пос тутуб, саклаб, эх,тиёт килгонига Тухтамиш хон
тйх,син цилди. Ногох, бекачни кузи хонга тушти. Узини бирдан муъофадин хоннинг оёцига ташлаб юборди. Айди, эй хоним афандим, сизга нима булди, бу гурбат ора мех,натда цолибсиз? Бу хабар Сох,ибк,йронга эшитилди. Кечаги йигит Тухтамиш хон экан. Амир англаб, филх,ол келиб, бош-оёк; подшо^она либос кийдуруб, сув ёк,асига чодир ичра олиб бориб, Амир ёнидин урин курсатти. Андин вок,еани сурди, хон йиглаб, бир-бир баён к,илди. Амир онинг кунглин овлаб, куб олтун инъом берди. Берган инъомини насифин фаррож сак,оларга берди. Амирга мулозимлар сизни Инъ- омингизни манзур цилмади, деб хабар бердилар. Амир чорлаб суради, хон айди: эй Сох,ибк,ирон афандим, ман сизга олтун учун келгоним йук,, балки х,амият учун келдим, мани мулкимни Давлатшайх амакимдин олиб берсангиз! Амир Сох,ибцирон айди, мен бир туш куруб эрдим, анда к,ибчок, бебокларни к,атл к,илмок,га ахд к,илиб эрдим, бу сузга сен х,ам ризо булсанг?! Хон цавмидин таъби м алул булуб, лоилож ризолик; берди. Анда Севин бекачни Тухтамишхон узига авд эттилар икки ярим йил булгондин сунг. Юз кишини Амир тайёр дилиб, отга миндуруб Тухтамиш хонни Мироншох, тура к,ошига Самарканд ичра к,уйуб, Амир узлари аскар била Дашти Ципчонга юзландилар. Хабарини Давлатшайх углонга етк,уздиларки, Амир Тем ур юз минг цушун била к,ипчоцларни цатли Ом к,илмоцга келур эмиш. Барча эл Давлатшайх углон к,ошига келдилар. Анинг олдида бир к,ари бах,одур киши улту- рур, айдики, урушурмиз. Давлатшайх углон айди, Амир Темур тангри таолонинг баргузидасидур. Сизлар х,ар ёнга кета беринг, мен бир фикри к,илойин они аскаридин бирорталарингизга зарар етмасун. А ла р айди, сиз к,ари киши, сизни к,андай ташлаб кетурмиз? У л айди, мен бирла ишларинг булмасун. Андин сунг барчалари х,ар тарафга кеттилар. Ам ир Сох,ибк,ирон Дашти Ципчоц бориб, х,еч кимни топмадилар, х,ар тарафга киши юбориб, Давлатшайхдин узга кишини тополмай, анинг узини тутуб, Сох,ибк,ирон к,ошига келтурдилар. Амир сурадиким, сен к,андай кишидурсан? Бу сузламади, сукут цилиб, соатидин сунг тангри таоло х,азрат Н у^ алайх,ис саломга итоб цилгон оятни фасох,ат била ук,уди. Они ишига Амир х,айрон к,олди. Айди, эй Турагай бах,одур угли, ман Давлатшайх углон, наели Шайбоний хонидин булурман, х,ар иш' олло таоло тавдири била булур, бу к,илгон ишинг абасдур деб, Сулаймон алайх,ис саломга тацдирни табдил цилурман део бах,су жадал цилгон Семургнинг достонидин сузлади. Барчалари йиглай бошладилар. «Сани бу цон тукмакга к,асд цилмок,инг абасдур, циёматнй андешасини к,илиб, кейин булур ишни уйламак керак». Сох,ибк,ирон ахд цилдики, аммо башарти Давлатшайх к,ипчок,лар била к,узгалмосликга ахд к,илиб, к,ул к,уйуб, тилидин хат берса дедилар. А ла р х,ам к,ул цуйди. Сох,ибцирон аларга мардлик цилиб бирортасин улдурмади. Ааднома ёздуруб ва мух,р босиб, они Амир уз хазинасига тобшурди. Бак,ти келиб Шайбоний элати масаллит булгон кезида хазина талон булуб, аадномани олиб эрдилар. Алк,исса, жатта ципчок,лар била сулх; к,илиб эди, Тухта-
мишхонни юбор'урман, ани урнига валий к,илурсиз деб. Сймар- к,андга ёнди. Эмди Мироншох, тура била Тухтамиш хондин суз эшитмак керак. Б У ДОС/ГОН Д А М ИРО Н Ш О Х, Т У Р А И Б Н А М И Р Т Е М У Р ТУХТАМ И Ш ХО Н РА УЦ УБ АТ ИЛА ИТОБ ЦИЛРОНИ, АН И А Н Р Л А Б СОХ,ИБК,ИРОН Т У Р А Р А КДХ,Р К.ИЛИБ, МИРОНШОХ, ЦОЧИБ ЭРОН Ж ОНИБИРА БОРРОНИНИ БАЁНИ Аммо Сох,ибк,ирон, Искандари Соний, бекларни беки ва хонларни хони Дашти К,ипчок,га боргондин сунг, Мироншох, тура Самарцандга ва Мирзо Умаршайх тура Бухорои шарифга х,оким эрди. Аммо Тухтамиш хон Мироншох; цошида эрди. Бир кун эшиттиларким, Самарцандга як,ин. тукай ичра арслон пайдо булубтур деб. Муни эшитиб тура неча кишилар била oTFa минуб б о р д и .• Соатидин кейин хон х,ам борди. Баногох,, курсаким, борганлар цочиб келур. Тухтамиш хон вок,еадин сурди. Алар айдики, йулбарс тук,айдин чик,иб, бизларга цараб югурди, гумон к,илурмизким, тура йулбарсни чангагига гйрифтор булди. Филх,ол, хон эшитуб отин югуртуб борди.' Курсаким, тук,ай ичра Мироншох, турани йулбарс йигоч ичига цамабдур, хон курдики, тура йулбарсга мук,обил булубдур, иложи булса, Мироншох турани х;алок к,илса. Аммо Шароф Яздий айтадурким, мен Мирзо Х али л турадин эшиттим, ул отаси Мироншох, турадин нак,л к,илдикй, уш ул куни Тухтамишхон арслонга тугри келиб, андог уц отдики, манглайига тегиб, тешуб к,уйругидин чицуб, бошоги йигочга к,адалди. Филх,ол, хонга тура айди, бу к,илгонларингни мени шаънимга деб, йулбарсни тура улдурди деюрсан, нечук мени одамларга эътиборим кетмасун. Хон айди, хуб сен х,ам кишига айтмагил деб ах,д к,илдилар. Тук,айдин чик,иб, овоза к,илдилар, йулбарсга тура ук, отти, деб. Тура била хон буюрдиларки, бориб мулозимлар келтурдилар, курса- ларким, бир арслон турур, буйи тукдуз газ, куб нак,шинлар ила мунак,к,аш. Ry сифатда йулбарсни киши курган эмас. Ани терисини суйиб, ичига сомон тик,иб куйдилар. Амм о мирзо Умаршайх тура Мироншох, тура била - тарафи жангда эрдилар, мулозимларга буюрдики бу таъбияни элтиб Бухорони Самарканд тарафдаги дарвозасига йул узра к,уйуб келинглар, лекин кечаси йул юринглар, х,еч киши курмас-ун, билурманким, Мирзо Умар нима иш к,илур. Бир хат била йулбарсни буйнига осиб, кечаси келтуруб, йулбарсни уз суратида к,илиб дарвозани як,ин ерига куйдилар. Тонгласи Бухоро одамлари курдики, Бухоро дарвозасига як,ин йулбарс келиб ТУРУР- Филх,ол, Мирзо Умар турага хабар еткурдилар. Анда мирзо отланди, беклар манъ к,илди. Хеч тарафга к,арамай, тугри кечаси била дарвозадин чициб, шавк,ун солиб, у л йулбарсга найза урди. Курдики, жони йук,, таъбия учун куйубдур, буйнида хат бор, ^куб бок,са, айтубдур, ман Мироншох, мирзо уш бу йулбарсни бир йигоч била уруб сайд цилдим. Боз, сен мен била талаби жангда эмишсан, билурман, сен ак,алли мушукни ух,дасидин чик,олмассан. Мирзо
Умар тура фикрда к,олди. Амм о билдики, бу йш Мироншох, турани иши эмас. I lly вадт хабар келдики, элчи М аллухон шах,ри Х,индудин Сохибкирон хизматига Чорж уй йули била келур. Аммо элчи Бухорога келиб, Мирзо Умаршайхга курунуш килди. Мирзо сурадики, нима c o b f o t келтурдунг? Элчи бир ёй курсатти, айди: муни М аллухон, Х,индустон хони буюрдики Амир Темурга элтиб бер деб. Билдики, даъво учун келибдур. Мирзо Умар айди, отам Кули маъюбдур, ёйни уш лаёлмас, манга бергил деб. Мирзо кулига олиб, уч куллоб чекуб, элчига берди. Айди, Самаркандга элтгил, алх,ол, отам сафарда, Мироншох, турага, муни санга Мирзо Умар тура уч куллоб уруб бериб юборди, дегил. Элчи андин Самаркандга келиб Мироншох, турага курунуш килди, вокеани баён килгоч, андин тура ёйни куруб, талаб килди. Элчи Тухтамиш хон кулига берди. Хон хох,ласа, к уллоб тортса, яна турани кулига берди. У л олиб туртинчи куллоб чекиб, бешинчи чекиб эрди, ёй синди. Бу ишни хондин куруб, газабда б улуб тура хонга кина килди, яна Мирзо Умарни сузини эшитуб, яна одамлардин куруб эрди, йулбарсни Тухтамиш хон улдуруб, овозани турага килди деб, яна бу сузга ухшаш элга хайф машх,ур булубдур. Агарчи хон кишига айтган эмас эрса хам бу ишни хондин куруб, буюрдики, уш ланглар деб. Хон эшитуб куркмади, яна кочмади, келиб мах,кам богладилар. Амр килди, тош боглаб, денгизга ташланг деб. Мулозймлар, филхол, тура айтгандек килдилар. Хон бечора улган каби булуб, сув юзасида гох,и чумуб, гохи чикуб, юмаланиб кета берди. Факих, А б у Лайс рах,матуллох, х,азратларининг денгиз ёкосида богчаси бор эрди. Курдилар, бир кимарса сув юзида лош каби КУРУНУР> ани денгиздин тортиб олдилар, билдиларки, Тухта- ' мишхон турур, рамакда жони бор. Ани тарбият килиб эрдилар, андак уз холига келди. Ш айх А б у Лайс афандим хизматларида б^лди. Алкисса, Сохибкирон Дашти Ципчокни фатх айлаб, музаффар ва мансур булуб, кела туруб, эшиттики, Тухтамиояхонни Мироншох тура денгизга ташлабдурлар, куб кайгуда булди, нечун уз тахтига ж улус айламакга ахд килиб эрди. Анда Мирзо Умар турага тун бериб юборди ва Мироншох, турага ургуч бериб юборди. Муни куруб, отасини газабини билиб, ярим кеча била тура узини Каландар суратида килиб кочти. Амир Сохибкирон келиб курдики, угли кочиб кетибдур. Абу Лайс хазратлари Тухтамишхонни Амирга саломат келтуруб тобшурдилар. Сохибкирон Абу Лайс хазратларидин куб хурсанд булуб, Тухтамиш хонни куб наво- зишлар килиб, к у л ва куш ун бериб Дашти Ципчокга юбордилар. Сохибкирон уз тахтида карор олдилар. Амм о Сохибкирон хар ёнга Мироншох турани истамакга киши юборди. Булар ахтармокда турсун. Алкисса, Мироншох турадин суз эшитмак керак. Тура тун ярмисида кочиб кетиб бориб, каерда каландарлар булса, алар бирла булди. Бир кун каландарларни каттаси айди, бизлар била булсанг, тиланчи бул сойиллик кил, деди. Амм о тура элдин бир нимарса сурамокга юзи ёрий бермади. Хотирига келди ужра учун
иш цилсам деб. Бориб, Т у е шах,рида мардикор бозорига келиб у л- турди. Х,еч киши турани ишлатурга олмади, нечун бу девона цаландар бизларни ишимизни цилолмас дедилар. Учунчи куни турадин узга киши бозорда цолмади. У ш ул куни бир оцсоцоллик киши келди, мундин булак одам тополмади. Айди, бог цуругини билурмусан? Тура айди, куб яхши билурман. У л цари одам богига элтти, х,ар нима кераклик асбобларни келтуруб, ужра тайин цилиб, тура била аввал богни сайр цилдилар. Курсаким, богни бир чаккасида бир турфа иморати олий курунур, дарвозасига етмиш цуфл урулгон, цуфлларга цунгироцлар тоцилгон, барчасидин юцори цуфлда Бухт ун иасрни оти ёзилгон, яна Хисрав парвез, Нуширвон ва Ол Аббос ва подшох, Исмоил ва Султон Мах,муд ва Султон Санжар ва Хоразм беки ва Чингизхон шунга ухшаш салтанатлик, подшох,лар ёзилуб, охири цуфлга ш о* Ш уж оъ ёзилгондур. Тура сурадики, бу цандай цуфл турур, нечук барча улугларни оти ёзилибдур? Цари киши айди, эй йигит, мунинг илан сани нима ишинг бор! У з ишингни бил. Тур а айди, ш ул нимарсаларни мен х,ам билсам нима буладур, эй бобо, билдурсанг?! Ул^киши айди, бу гунбазларни Цуббаи х,ожат дерлар. Х,ар вацт ёмгур ёгмаса халц бу ерга келиб, дуо цилурлар, олло таоло аларга ёмгур бергай. Аммо киши билмайдурким, бу гунбаз ичра нима бор булса. Х,ар цуфликим, утган умаролар бу дарвоза узрасига солгондур. Бу цуфллар алардин ёдгор цолгондур. Аларни х,еч цайсисига муни очмоцга амр булгон йуц, мени Х,асан мунажжим отарлар, бу цуфлларни очцуси мандадур, умаро х,ар бири цуфл урубдур, очцуси манга тобшурилгондур. Бухт ун наср замонидин ш ул вацтгача икки минг йил булубдур, жамъи калидлар манга цолибдур. Яна манга муйи очмоцга рухеат йук,. Тура айди, муци очмоцига х,еч кишига рухеат борму? У л киши айди, оре, борлигин х,икмат китобларида куруб эрдимки, ахир замонда узбаклар ичра Искандари Соний тугулур, они бир у гли келиб бу эшик цуфлларини очцай. Бу цубба ичра нима булса, у л кургай, муни 0ЧР0Н кишилар ер ю зи н и фатх, айлагай дебдурлар. Анда бу цуфлларни очмогини орзу цилди. Тура айди, муни дарвозасига йулини нишони борму? Айди, оре, бу иморат с^л ёнида ядат тоши бор, они сул цул била олурсан. Тура келиб к^рдики, мунажжим айтгондек курунур. Яна айди. Мундин узга нишони борму? Мунажжим айди, эй йигит, бу микдор саволларни цилурсан, бу ишни ухдасидин чицолмассан. Тура куб муболага цилди. Айди, мен Амир Тем ур угли, амир Турагай набираси, у л Цорачор нуён наслидин деб, асвили кайвонлигин, ж улуси айвонлигин билдурди. Андин сунг айди, эй тура бача, бу кургонинг тут йигочидур, Бухт ун наср муни уз цули била цуйгондур. Яна Бухт ун наердин бизга бир цилич цолибдур, они х,еч киши гилофидин чицаролмас. Агар чицориб олса, бу йигочга уруб, муни икки цалам цилса, бу цуббани эшики очилур. Анда тура илтижо цилиб, ёлбора берди, уш ал ёрогни курсам деб. У л цари киши бориб они келтурди. Тура у л цилични сул цулига олиб, бир зур цилиб цилични цинидин тортиб олди. Муни куруб мунажжим
таажжуб 6 армок,ин тишлади. Сунгра тура ул тут йигочини уруб, икки булди. У л йигоч орасидин бир к,ути чицти, анда ибрий тили била ёзилгон хатни курди. Айтубдур, эй муни калам к,илгон киши, куф ли Бухт ун насрни очгайсан, х,озир бул, бу ерда бир козук, бор, они тобгил, бу куфлдар очилур. Анда бир к,ари киши келиб мунажжимдин сурдики, бу к,андай кишидур, нима иш к,илур. Мунажжим айди, бекзодалардин булур. У л цари киши инкор булди, яна бених,оят куб муболага цилди, булмади. Охирида Амир Темур угли булурман, деди. У л х,ам айди, бу эшикни очсанг сани отанг ер юзини ва кун кузини олиб, барча анга тобеъ булур. Мунажжим калидларни барчасини тура кулига тобшурди. Очкула- рини олиб, бир-бир куйидин очиб, юцорига Мироншох, тура чик,а бошлади. Д уф ли Бухт ун насрга етгач, соати х,айратда к,олди, хох,ласа, они х,ам очса, Х,асан мунажжим айди, эй йигит, х,озир бул, бо х,озир бул, узингни зоеъ к,илмагил, бир фикри цилиб кайтгил, деб узи ёнди. Иккинчи келган к,ари киши келди. Анга айди, эй бобо, бу дуф лни очгил, мунда олтун кубдур, у л очкуни кулига берди. У л очиб эрди, хазинадин тараща-туруц товушлари чик,а (5ерди. Курдиларки, бир ук, келиб они куксига тегиб, чалк,анча йик,илуб, к,ари киши улди. Они тура била мунажжим х,еч кимга билдурмай, гур ковлаб дафн эттилар. У л кубба ичра кириб курдилар, тахти ТУРУР> сандал йигочидин. Анинг узрасида бир кимарса ни^об ичра ётур. Тура, филх,ол, бориб очиб курдики, бир гузал барно киши гуё уйк,уда ётк,ондек ётур, узунлиги йигирма газ, энли^и уч газ, бошлари х,ам катта, бурни уч кориш келур, бармок,ларини х,ар бири беш к,оришдин келур. Бош тарафида бир лавх, турур, тавх,ид сатри ёзилгон, ук,уб курдилар, мазмунин билдиларким, бу зоти боборакот Урмиё алайх,ис салом эканлар. Б ухт ун наср бу зоти шарифни Тусга келтуруб, устиларига тилсимот ила иморат цилиб, пойтахтни Т у е гаахрига к,илиб, ер юзини барчасини фатх, цилиб эрди. Цабри муборакга гунбаз кутариб, дарвозасига нуФ л уруб, бу биноларни к,илиб эрди. Х,ар кишини бир х,ожати булса, бу ^абри шарифга келиб, муножот к,илса, муш кули осон бу лу р эрди. Ко- фир булса х,ам муножоти к,абул бу лу р эрди. У ш у л гунбаз шох, Исмоил шиъя вак,тида хароб булди. Андин сунг у л мозор асари к,олмади. Алцисса, тура у л зоти _боборакотни зиёрат к,илиб, таищари чик,иб, эшикга куфл урди. Х,асан мунажжим неча кун к^ноц айлаб зиёфат к,илди. Сунгра мунажжим айди: эй тура бача афандим, отанг к,ошига сени элтурман. Мироншох, к,абул цилмади. Айди, х,аж борурман. Мунажжим турага ах,д цилдики, агар отанг бу юртларига келса, бизларни саломат куйгай, бизларни бу юртларга зарар ва зах,мат бермагай. Тура к,абул к,илди. Анда мунажжим бир мактубни кулига берди, х,ар ерда бир муш кул ишга к,олсанг, бу китобатни мутолаа к,илгайсан, х,ар ишинг булса, ривожи булгай. Андин видоълаишб, Нишопур сарига равона булдилар.
БУ ДОСТОНДА МИРОНШОХ, ИБН АМ ИР ТЕМ УР М АНСУР Б И ЛА МУЛОК,ОТ Б УЛРО Н И , АН Д И Н М У Л К И М ОЗАНДАРОН- РА БОРГОНИНИ БАЁНИ У ш у л вак,тда Нишопурда шох Ш уж оъ угли шох, Я х ё отасин тахти узра ултургон эрди. Тура ул шах,р ичра бориб, курдики, Нишопур растасида бир узун хода, буйи саксон газ келур, ани учига бир табак,ни боглаб цуйубдур, х,ар киши келиб анга ук, отса тегмагай эрди. Аммо шох, Я х ё ук отгач, аввал х;ол тегар эрди. Тура боргонидин кейин уч мартабагача отган ук,и тегмади, х,айрон булди. Тура даландар суратида эрди. Бировни ёйи била ук,ин тилаб анга отти. Филх,ол, табацга тегди. Шох, изза тортиб, аччиги келиб айди: эй к,аландар, к,айдин келдинг? Бу айди: Турондин келдим. У ш у л вак,т Эрон Турон бир-бирига мутаъассггб эрдилар, эшитуб, бу к,аландар уз юртига бориб х,ар к,анча лоф урса керак деб хаёлотда булуб, урдасига ёнди. У л кеча тахти узра ётиб, бир туш курди. Урнидин к,урк,уб турди. К,урк,увнинг зиёдалигидин тушин вок,еаси эсида к,олмади, уйлаб тополмади. Анда Бадарий отлиг мунажжим бор эрди, узини вазири. Ани талаб цилиб айди: мен курган тушимни вок,еаси ёдимдин чик,ибдур, сен мени тушимни тобгил. Бадарий айди. Н аз м : И лм и тайбпи киш и билмайин, билур раббул Ж алил, Х,ацдин узга ким билурман деса, бовар цилмагил. Айтмагунча Ж а бр ои л , айтмас эдилар щ ц расул, Т а н гр и то суз айтмагунча айтмас эрди Ж аброил . Анинг аччиги келиб, мани тушимни тобмасанг кузимга куринмагил деб урдадин Бадарийни бадар к,илиб, к,увлаб чидоруб юборди. Рам ва к,айгуда булуб, Гурбоги деган мавзеъга келиб турди. Анда Мироншох тура х,озир эрди. Андин бир-бири била х,ол, сир сурашти. Рам ва к,айгуда булгонини вок,еасини айди. Тура ф илхол мунажжим берган мактубни ук,уб курса, шох Я х ё курган тушнинг вок,еаси, яна таъбири анга ёзилгондур. Анда Бадарийга айди, бор бекингга айгил, мени шогирдим бор, туш унгни баёни ва таъбирин у л айтгай. Бадарий айди, эй к,аландар, илми нужумдин хабаринг борму? Тура айди, оре. Бадарий айди, мани кулимдаги не эрур, тобгил деб. Тура Х,асан мунажжимни хатин куруб, илми нужум ила топиб айди: цулингдаги олтундур. Они билганини куруб, турага эътик,оди пайдо булди. Андин кейин, Бадарий шохига таъзим к,илиб турди. Ш ох айди, мени тушумни топдингму? Бадарий айди, мени шогирдим бор, сизга тушунгизни таъбирин ул айтур дегач, шох буюрдики, келтургил. Бориб турани яхши либослар била келтурдилар. Ш ох Я хё к,ошига келиб, таъзим к,илуб турди. Ш ох сурдики, эй йигит, Бадарийга шогирд булурмусан? Тура айди, мени отимга ордур Бадарийга шогирд булмок,га, мен Х,асан мунажжимни шогирди турурман, нечун Х,асан мунажжим
Бадарийта хаем эрди. Анда шох; Ях,ё айди, мени тушумни таъбирин дегил. Тура айди, мен Бадарий урнига ултурурман: ул мани жойимга тушеун. Шох, бую руб эрди. Бадарий урнига тура ултурди. Айди, эй шох,им афандим, туш унгиз ора бир узун буйлуц, оцсоцол киши курдингизму? Шох; Ях,ё, оре курдим, деди. У л айди, сизга сиёсат цилибдур, яна сизга бир нимарса берибдур. Воцеа шулки, мен Бадарий урнига ултурдим, даври замон, гардиши фалак дерлар. Х,аргиз хотирингга келмайдур, они жойига мени ултур- могим, ул тубан тушуб, анинг урнига мен вазир булдум, аммоХ,асан мунажжим сизга вазир экан, они начанд ёлгон гувох,лар билан чицориб, анинг урнига Бадарий' ултурмиш . .Айди, эй шохдш афандим, мен сига вазир булдимму? Шох, Ях,ё айди, оре. Энди мени урнимга Х,ас,ан мунажжим ултурсун, деди. Анда шох, Х,асан мунажжимни келтуруб, урнига вазир цилиб, Бадарийни зиндон ичра солдилар. Яна тура даландарлиц либосин кийуб, мунажжим била видоълашиб, х,ажга юзланди. Аммо узини х,еч кимГа билдурмай, даландар суратида булуб, Нишопур доштига бориб арид ёцасида ултуруб эрди, бир йигитни курдики, малла ранглид дули ордасига боглид,' от устида дочиб келур. Андин сунг дирд киши дувлаб келур. Анинг олдидин тусдилар, у л йигит турани чоцириб айдики, эй даландар, далложликдин бойликка етай десанг, гадоликдин шох,ликга утай десанг, булардин мени дутдоргил, булар менга ёв, боглидимни ешиб, мени тамоша дилгил, деб куб таволло дилди. А ла р айди, хонимиздин дурдгил, ешмагил, эй девона, ишинг булмасун, деди. Тура муни куруб, гайрати келиб урнидин туруб, ул йигитни аддини ешти. У л йигит арслон каби аларга андог югурдики, алар тулки каби доча бошладилар. Бовужуд, аларни аслах,а ва яроги булса х,ам бу йигит ушал ерда йигочни бутадини синдуруб олиб, ул дирд кишининг барчасин вужуди шах,ристондин адам чулистонига юбори. Цайтуб турани олдига келуб, ултурди. Тура айди, цандай кишисанким, бу ишларни дилдинг? У л йигит айди, мен шох, Мансур булурман, шох, Щ уж оъ дариндошин углидурман, амаким, менга ёв булубдур. Мен Мозандарон мулкини мусаххара дилиб эрдим, алар мени алдаб келтуруб, фириб била цулимни боглаб эрди, узимни бир навъи дилиб, бу от устига олиб цочиб келур эрдим, бу дирд киши ордамдин дувлаб бу ерга келтурдилар. Сен менга нажот бердингу-эй даландар, бери кел, мен била х,амрох, булуб Мозандаронга боргил. Тура айди, мен цаландарман, сен бек бача булурсан, иккимиз рафоцимиз муш кулдур. Айди, бу яхшилицни сен дилдинг, мени хацимга нима десанг, мен цабул дилурман. Анда турани рафид дилиб, пойтахтига шах;ри Табризга келтурди. У л урунда айш-ишратга муцаййид булдилар. Бир кун тура, шох, Мансур сайдга чидиб, ов цилиб юруб, бир цишлоц узра келдилар. Курсалар, бир жамоъа эл, цулларида назр, х,адялар олиб, бир тарафга борурлар. Тура суради, бу одамлар цаён борурлар? Ш ох Мансур айди, булар жух,уд эрур, буларни пири бордурким, ёши икки юзга боргон, ш ул тарафда бир гор ичра эътикоф ултургондур. Ани Ж ухо нарнир Яхудий отарлар, зох,иддур, хар йил бир мартаба гордин чицгай, уч кунгача булар
бориб, ани зиёрат дилгайлар. Замон холи ва мустадбал ишлардин хабар берур. У ч кун булгоч, гор ичра кириб кетар, то бир йил комил булмагунча гордин чидмас, Тура они курмодни орзу дилди. Андин шох, Мансур била Яхудийни дошига бордилар. Курсаларким, у л зохид давмига Тавротдин даре айтиб ултурур. Ш ох Мансур ани начанд бориб курган эрди, зохид турага куб назар дила берди. Тура айди, эй яхудийлар шайхи, нечук дини хадга имон келтурмайсан? Зохид айди, охир замон пайгамбари Махдий эрур, на А б д улло х угли, анда икковлари мубохаса ва муколамаларни куб дилдилар. Зохид айди, сендин неча масала с^ргайман, жавоб берурсан. Тура айди, хуб масала сургил. Зохид айди, сизлар Туби йигочини учмод ичра Мухаммад мадоми дерсизлар. Биз айтурмиз, ул Мусо мадомидур, жамъи дусур жаннат туби йигочи бутодлари- ни соясида турур, шунг'а бир далили адлий курсатгил, дандай бир йигоч сояси саккиз учмодга етар? Тура айди, анинг мисоли дунёда дуёшдурким, олам аро дашт ила шахр ва иморатларга они шуълаи тушгай. Анда Яхудий зохид филхол урнидин туруб, тавозеъ била ултуруб, начанд масала суради, тура барчасига адлий ва надлий жавоблар берди. Зохид айди, эй йигит, дайдин келдинг? Тура айди, Турондин келдим. Яна, отинг нима, кимни угли булурсан, деди. Бу отим Мироншох тура, Амир Темур угли булурман, деди. Яна айди, мазхабинг кимдур? Ж авоб айди, Мазхабим Имом Аъзам ахли суннат ва Ижмоат турурлар. Зохид шох Мансурга дараб айди, бу йигит сохибдирони охир замон угли ТУРУР. булар ер юзини олгай, бу мамлакатларни олиб, санц авлодин? буларни дулида халок булгай, деди. Амм о шох Мансур Яхудий сузига д улод солмади, билса хам ишонмагондек булуб, т^ра била урдасига дайтти. Андин сунг. Зохид уз давмига айди: ман торга кирурман, лекин то ман гордин чиддунча хозир булурсиз деб, гор ичра кирди. Курсаким, бир душ мунаддаш, горни чаккасида ТУРУР* ани тутмодга харакат дилиб эрди, душ учуб танщари чидти. Бул хам анинг ордасидин чидти. Киргандин сунг бир йил булмай ч'идмогон сабабидин, иттифодо, у л вадт кечаси доровуллар бу ким дур, бизни пиримизни улдургали келдуми деб, билмасдин ани уруб халок дилдилар. Сунгра эртаси ани куруб армон дилдилар, фонда бермади. / Б У ДОСТОНДА МИРОНШОХ, Т У Р А ИБН А М И Р Х,АФТ ХДВОНИ МОЗАНДАРОНРА БОРРОНИНИ БАЁНИ Алдисса, Мансур билдики, бу йигит Амир Темур углидур, хох- ласа, хийла била йуд дилса. Тура хам муни ёмон фикрини билди. Андин Мозандоронга сайдга бордилар. Бир тогни юдорисига чодирларни тикиб ултурдилар. Турани кузига узогдин бир нимарса бард уруб курина берди. Тура сурдики, уш ал курунган нимадур? Ш ох Мансур айди, хафт хавони Мозандорон йули уш бу турур, куб таъриф дила берди. Тура хотирига келдики, шуни дулида асир булиб, халок булмасдин илгари хафт хавони Мозандаронга бормодим яхши деб: Яна сурадики, уш бу йулга боргон киши борму? Андин барча турганлар кулдилар. Тура булар ди н'зехн и койиб,
филх,ол, отига минуб, андог суръат била йулга туштики, Начанд кун йул юргандин кейин оти чулларда куйуб улди. Етти кун пиёда йул юрди, дерларким, у л жазира отини Х,афт х,авони демаклари етти манзилдин иборатдур дерларким, Зол у гл и Рустам ул манзилда девлардин Кайковусни халос айлаб, аларни Мозандарон Калъасида к ай д га олгон, анда етти кун йул юруб, бир жойда уйкуга боргон долда йулбарс келиб насд килган. Р а хи т, ани дафъ Килуб ултурди. Иккинчи манзилга боргандин сунг, аждах;ога учр аб ани х,ам х,алок к,илиб, учинчи манзилда Сах,ро хотун учр аб, Рустамга фириб бериб, яна ани х,алок килиб, андин туртинчи манзилга бориб, У л о д отлиг дев к,анча к,ушун ила жанг килиб, Рустам аларга голиб келиб*. аскари х,алок булуб, У лод цочиб, бешинчи манзилда яна Улодни асир килиб, андин олтинчи манзилга утуб, Аржанг отлиг деб Рустам ила сукуш уб денгиздин кемада куб-куб аскарлар келиб, Рустам девларни к,ушунларини улдируб, Аржангни калласини танасидин жудо к,илиб, еттинчи манзилда яна куб девларни улдуруб, Байдо отлиг аларни подшосини узига мутеъ цилиб, андин сунг, Ок, девким, kj?6 девлар анга тобеъ эрдилар, они ханжар била куксини пора-пора айлаб, Мозандарон шох,и била куб жанглар цилиб, Музаффар ва Мансур булуб, Кайковусни олиб, Эронга найтиб келиб эрди. Аммо Мироншох, тура начанд йул юра-юра бир минорага еттиким, ани устига жавох,ир нак,ш к,илгон экан, к,уёш курунгач, ул жавох,ирни равшанлиги ун кунлук ерга тушар эрди. Тура яёв юрганлицидин аёцлари к,абариб, ул минора остида к,арор олиб ётти. У л ерда у л у г к у л эрдики, а тро ф и га куз етмас эрди. У л кулни аксар ери чангалистон эрди. Цайси куши оламда бордур, у л кул да бор эрди: Аммо ул мазкур минор узра бир катта куш уёси бор куринур. Анда бир кук арчин каби куш турур. У л кул ёкасида чангаллар ичра турфа-турфа чечаклар очилгон, х,аво муътадил эрди. Тура анда истиро^атга маш гул булуб, уйкуга бориб эрди, ярим кеча булм ай туриб бир садо эшитуб, тура уйгониб, туруб узидин беихтиер булуб йиглай борди. Билдиким, минорадаги кушни унидур, атрофида куб- куб куш лар жамъ булуб, барчалари сомеъ булуб, мает, лоъакл турурлар. К,уёш найза буйи кутарилгоч, у л куш нагмаи унин тамом к,илди. Ани тура мулох,аза к,илдиким, ранги ок, куб гузал куш турур. Анда ул куш сукут килгоч, куш лар барчаси х,ар тарафга равона булди. Яна сах,ар булгоч, ул ок куш нагмаи унин килур эрди. Ани эшитган нимарса мает, беихтиёр булур эрди. Туртинчи кунда у л кушдин нагмаи унин изх,ори булмади. Тонг отк,оч, тура турсаким, жонин таслим килибдур. Ногох, кузи кулга тушти, мавжига келиб, бир у л у г к,уш чика келди, катталиги филдек. Тура куркуб дедики, бул куш мени х,алок килур. Курдиким, минорадаги уёга бориб кунди. Уш у л ок кушни улигин куксига олиб, уч кунгача уликни укалаб, силаб эрди, филх,ол куш тирилиб, нагмаи унин изх,ор кила бошлади. Андан сунг у л катта куш кулга чумуб, гойиб б5?лди. Аммо уч кунгача ул кул кушлари дон емай, сув ичмай, ут емай сукутда колдилар. Бу санъатларига т^ра куб таажжубдй колди. Замони келиб, Мироншох, тура фаранг х,акимига мулоций
булуб, савол цилди. Х,аким айди, уш ал гузал цушким, муганний эрди, ани хуруси коллар из этарлар. Х,ар юз йилда жонин таслим цилур. Кулдин чицар к,уш рух,и цудс турур, цуш суратида булуб келиб, ани тирилтургай, яна юз йил нагма унида булгай, циёматгача бул цуш атвори ш ул турур. Андин сунг тура юруб икки булок ёцасига борди. Курдиким, бири сучук, бири шурдур. Иккала булок, бйр кузлик ердин чицйб турур. Анда бир балиц курдики, суйи шур булок, ичра тушуб, ранги цизил булур, андин кейин чучук сув ичра тушуб, рангги оц булур. Иккала сув бир-бирига асло ц^шулмас. Андин утуб, йигочларни курдики, саночлар осилуб турур, бориб, таъййин назар цилсаким, барчаси хурмага ухшаш эмишдур. Олти ой анда булди. У л саноч каби емишлардин к,ую л ар пайдо булуб, х,ар тарафга уча бошладилар. Андин яна бир булок ёцасига бориб, цулида таёцни ул сувга ташлаб, яна ани кулига олиб таажжубларни куруб х,айрон булди. Андин цайтиб неча мех,нат ва машацкатларни чекиб, алцисса, тура неча йил ва неча вацтдин сунг отасин цошига келиб, хизматида булди. Амир Сох,ибцирон нури айинин к^руб, кунгли барцарор булди. БУ ДОСТОНДА АМИР ТЕМ УР ССДИБЦИРОН ИСКАНДАРИ СОНИЙНИ БЕКЛАР БЕГИ ВА ХО Н ЛАР ХОНИ ХУРОСОН М УЛКИНИ УЧ ЙИЛДА Ф А ТХ ЭТГОНИНИ БАЁНИ Алцисса, Амир Темур Сох,ибцирон курдиким, х,ар тарафдин элчилар келар эрдилар. И лло, Эрон вилоятидин келмас эрди. Анда Сох,ибцирон аскар жамъ цилмоцга муцаййид булуб, узбакдин, цозоцдин, неча-неча элатлардин келтуруб, йигдиларким, икки лак цушун булди. Хазина эшикларин очиб, сипох,ларга инъом бердилар. Андин турт минг киши Мирзо Шохрух^а цоравул булди. Яна Мироншох, турага ун минг киши эровул булди, яна Умаршайхга ун турт минг киши баковул булди. Цоравуллар укиб, сипох,лардин туг-байрокларни барпо цилиб, Самарканд ичра тарихнинг етти юз саксон бирида, (1379 й ) кукламнинг аввали, яъни балиц йилида, рабби ул аввал ойида, х,амалнинг йигирманчи- сида барча аскар форс булуб, отларга ва рокиб булуб теваларга минуб, Шахрисабзга бордилар. Андин Царшига келдилар. Андин амирлар ва беклар била маслах,ат цилдилар. А ла р айди, Балхга борурмиз. Сохибцирон цабул цилмай, Бухорога келдилар, андин Чорж уй йул ига мутаважжих, булдилар. Уш ал вацт Хуросон мамлакатида малик Муизиддин тахти эрди. У л юрт барчаси анинг фармонида эрди. Анинг отини амир Х,усайн курд дерлар, лацабин Муизиддин дерлар. У зи наели Захдокдин эрди. Амм о Сохибцирон овозаси Марв х;окимин цулогига етуб, анинг оти Санжарбек эрди, Амир Сохибцирон яцин етгач, цочиб Муизиддин цошига борди. Анда одамлари хадялар олиб, Амир Сохибциронга фоли саодат б^лди. Марвга бировни х,оким цилиб, Х,ирот сарига юзландилар. Й £л узра Кушяйх, цалъасига еттилар. Сипохлар келиб от ц^йурмиз деб Амирдин дуо талаб цилдилар. Сохибцирон манъ цилиб айди,
иншооллох,, олло таоло, бежангу жадал олурмиз. Гуёки Сох,ибди- ронга ИЛХ.ОМИ гойибдин хосил булди, уш ул кеча Амир Сох,ибдирон Чингизхондин долгой чодирни тиктилар, етти юз саруъ барпо дилиб, чодир ичра ун икки минг киши жой олгудек булди. Сох,ибдирон турарга жой таъйин дилиб, атрофидин данот тортиб, икки тарафи бахмали дизил эрди, данот ичра кумушдин, анинг ичра олтундин панжара, они давлатхона дилиб, беклар анда куринуш жойи булуб, етмиш бир саруъ тутуб, таноб била уш ул ерни их,ота дилиб, турт юз фаррошни уч кунда пайдо дилдилар. Фаррошлар аксари жух,уду х,индудин эрди. Вадти келиб, Сох,ибдирон буйруди била амир ва беклар давлатхонага келиб ултурдилар. Мах,рамлар, гуломлар ва д улла р кумуш панжарага ултурдилар. Инодтоз олтун панжарадин жой топуб ултурди. Хужасаролар келиб беклар била ултурдилар. Алдисса, Сох,ибдирон, Искандари Соний барчадин юдори назарда эрДилар, курдики, дургон буржидин чирог ёнуб, куруниб, бора-бора ул чирог ядин кела борди. Акнун чодир остига келиб тухтади. У л Цушних, ичра Сангу бобо деган азиз киши бор эрди, у л зот дургон остидин лах,м ковлаб, уш бу одамни чирог била юбориб эрдилар. У ш у л чироглид киши айДи, х,еч ким борму мени арзимни Сох,ибдиронга еткурса. Барча уйдуда эрдилар, илло, Сох;ибдирон Амир айдилар, сан дандай кишисан? У л айди, Бобо Сангу муридларидйн булурман. Сунгра они мулозимлар Сох,ибди- рон дошига келтурдилар. У л киши Амир олдига ёвлиг ичра уралган дуйни пишган тушин келтуруб дуйди. Айди, муни Сизга Бобо бериб юбордилар. Сох,ибдирон ани фол дилиб, айди: бу дуй кукси, албатта, Хуросон мулки. Бизга насиб булгандур. У л киши айди, сизга йул очиб, лах,м дилиб, Бобо куб маъталдурлар. Амир, филх,ол, амир Муайяд орлотга беш юз кишини душ уб Бобо дошига юборди. Беш юз киши ярим кечада уш ул одам била лах,м ичра кириб, бирдан карнай тортиб эрдилар. ^ у л у н ж х,окими дочиб кетти. Икки кун анда булдилар. Амир Сох,ибдирон Сангу бободин суради, нечук маликга насих,ат дилмадингиз, фудорога зулм дилибдур. Бобо айдилар, насих,ат куб дилдим, бовар дйлмади. Тангри таборак ва таоло сизларни анга масаллит дилди. Агар сиз х,ам диш лодларга зулм дилсангиз, насих,атни дулодга олмасангиз, сизларга х,ам узга масаллит булгай. Амир айди, менга ким масаллит булгай? Бобо айди, барчани масаллит дилгувчи улумдур. «Албатта, эй бобо, рост айтурсиз. Лекин, мен борман, умид худодин, х,еч ким менга масаллит булолм а с». Андин сунг Х,иротга юзландилар. Алдисса, Х,иротга икки манзил долиб эрди, Амир оломонларга буюрдиларким, бориб Х,иротга тобеъ юртларни барчасини горат ва талон айладилар. Сипох,лар Х,ирот дарвозасигача торож дилиб, ядин бориб эрдилар, малик Муизиддиннинг угли Риёсиддин отасига айди, отажоним, ижозат берсангиз, ёв била чидиб жанг дилсам. Малик айди, сабр дил. А м м о маликнинг х,узуридагилар Мирзо Шох,рух,ни куб таъриф дила берди. Риёсиддин эшитуб, гайратга келуб айди, бориб Шох,рух,ни бошини олиб келмасам, йигит булмасман, ул шижоат бобида биринчи эрса х,ам. Алдисса,
беш юз киши била отлануб чик,иб, Чигатой оломонларини истаб келабердилар. Узогдин чанг, талотуб курунди. Илгари келиб курса, оломонлар данча молларни олиб борур. Алардин бирини асир к,илиб ушладилар, андин сунг, сурадики, бу аскар бошлици кимдур? Асир айди, Шох,рух, тура турур. Ф и лхол, Риёсиддин Шох,рух;ни талаб цилиб, цушунга бориб, Шох,рух, к,айси деб шовдин к,ила берди. Цушун ичра бир бах,одур йигит бор эрдики, узи тошкандлик, оти Сок,ибек, ул айди, ана, мен Шох,рух, дегач, икковлари жангга мунаййид булуб, куб талотуб цилдилар. Акнун, Риёсиддин голиб келиб, калласини танасидин жудо цилиб, отасини к,ошига келтурди. 1Пох,рух, боши деб дарвозага осиб щуйдилар, шодиёна чолдилар. Бу сузни Мироншох, тура эшитуб, к,ариндошига ичи куйуб, тоб-тоцати к,олмай, Риёсиддин аскарига узини уруб, аларга шикает бериб, Риёсиддинни топиб, андог урдики, яралик, булуб к,очти. Уликни курдики, Шохрух, тура эмасдур. Андин к,айтиб, отасини цошига келди, курсаким, Шох,рух, тура Амир к,ошида дасти алиф-лом к,илиб, тавозеъ узра турур. Бу вок,еани Мироншох, тура мажлисдагиларга сузлади. Шох,рух, тура урнидан туруб, бошидин салласини олиб, отасидин фотих,а талаб цилиб айди, агар Риёсиддиннинг бошин олиб, Х,ирот мадрасасин пешто^ига осмасам, тура бача эмасман. Кечаси била отлануб, рухеат олиб, Х,ирот дарвозасидин кириб, шах,ар ичра маликни урдасига як,ин етти. Курдики, арк тагида бир йигит турур, барча анинг жиловида- дурлар, х,айратда булуб бир кишидин сураб эрди, айди: Риёсиддин ш ул турур. Тугр и бориб анинг йулини олиб, х,озир бул, мен Шох,рух, деб андог урдики, Риёсиддин жасади фалакидин калла х,андалаги узулуб, юмалануб кета берди. Одамлар х,ар ён к,оча бердилар. Тура отдин тушуб, бошини олиб, Мадраса пешток,ига осиб к,уйди. Бу вок,еани М алик эшитуб х,уши к,уши бошидин учти. Филх,ол, тахтидин тушти, айди, ул йигитни менга келтурунг деб. Тафаккурда эрди, Мирза Шох,рух, тура узи ушал вак,т келиб, Маликга айди, углунгн и улдурдум, жанг дагдагасин к,илур булсанг, тургил, отлангил. Малик айди, эй йигит, бери кел, мардонавор иш к,илибсан. У ш у л вацт Риёсиддинни онаси эшитиб, бош яланг, оёк, яланг чициб, углум цотилини урунглар деб шовцун к,ила берди. Начанд одамларга х,амла к,илди. Малик, цуйунглар деб манъ к,илди, х,еч киши к,абул к,илмади. Тура ёлгиз узи сук,иша берди дарвозасига етгунча жанг цила-к,ила етмиш кишини улдурди. Узини йигирма ери яралик, булди. Тахмос отлиц маликни бир цули турани бойлаб, оёг остида ётур эди, хох,ласаким, турани йицитиб х,алок к,илса. Ногох, х,андак, ё^асида бир киши келиб, уш ул к;улни найзау санчк,у била урубх,алок цилди. М аълум булдики, Амир Сох,ибк,ирон узлари эрди, углилари сунггидин келиб эрдилар. Орк,аларидин к,ушунлари келиб, Х,иротни атрофини олдилар. У ш ул вак,т Инок,тоз кал к,иморбоз айёрлик, х,ийласин тузуб, узини бошдин-оёгини безаб, устига бир чурук чафон кийуб, белига к,амиш ила барди боглаб узин шах,рга олди. Бозор ичра туруб, бир к,аландар кишига айди. мани М алик Муизиддин цошига олиб боргил, анга сузим борду р. Нпоцни Маликни вазирларига тугри к,илиб эрди, сузин к,абул к,илмадилар.
Охир Маликга айдилар. У л айди, келтурунг, аммо эх,тиёт цилинг, Харба цилмасун. Они Малик муцобилига келтурдилар. У л киши айди, мен сузимни элдин яш урун Малик афандим цулоцларига айтурман деб, секин сузламоцчи булуб, енги ичидин фичоцини чицориб Маликни куксига андог урдики, Малик тахти цизил тобутга айланди. Филх,ол, халцдин гарв чициб, цаландарни тутуб бойлаб, жаллодга тобшурдилар. К,аландарни ж аллод дорга келтур- ган х,олда Иноц бу Социбциронга жонбозлиц цилди, деб секин жаллодга бир ишорати берди. Ж аллодга айди, ешгил, девона улмасун, сенга куб нимарса берур деб ваъда цилди. Ж аллод дор канобин бушроц цилиб цаландарни осхи. Кечцурун булуб, эл оёги босилгоч, Иноц дор остига келиб, дордин тушуруб олди. Курдики, цаландар тирикдур, Сох,ибцирон цошига келтурди. Амир сурадики, цайдин келдинг? Цаландар айди, Сейистондин келдим, отим Девонажондур. Бир кеча ётуб туш ум ора курдум бир зотни, расул алайх,ис салом хизматларида турур, ш ул жих,атдин Амирга жонбозлиц цилдим, Оллога хдмд, ул зот сизни узингиз, эмди унгумда курдум деди. Андин сунг у л цаландарга «Ж он бозлиц» лацабин цуйдилар. У л кеча Амир Сохибцирон цургони ичра сино^лар билан кириб, тахт узра царор олдилар. У л цаландар х,ар ишга етук, куб усто киши эрди, они уз цаламравига миршаб боши цилди. Алцисса, Амир Сох,ибцирон Х,иротни фатх, цилгондин сунг савдогарлар келиб, Амирга арз цилиб айдилар, дод, Бах;одурхон илгидин, бизларни горат цилди, мусулмонлар ани жаврйдин зицлицда цолдилар. Бах,одурхон амири Цандах,ардур, Х,индистон бекларидин эрди. Сох,ибцирон урнига бировни мутасадди цилиб, узлари цанча сипох,ларни олиб, савдогарлар суратида булуб, беш юз чавкар от олиб, яна узга хил отдин бир минг, яна бир минг навжувони жанг курганларни узларига рафиц цилиб, Цандах,ар жонибига юзландилар. Бах,одурхон эшитдиким, К,андах,ар чакка- сига куб цофила келиб тушубдур, ясовул юборди, айдики, кургил, цайдин келибдур. Ясовул келиб курсаким, беш юз мешка сув тулдурибдурлар. Ош-овцат, улоглор учун яна неча чодирларни тнккан. Амир Сох,ибцирон курси узра ултурур, узгалар гаъзимда. Ясовул Амирга курунуш цилди, айди: мени Бах,одурхон сизлардин хабар келтур деб юборди, цайдин келибдурлар? Сох,ибцирон айди: бизлар Самарцанддин савдогарлик цилиб келдук, мени отим Хуж а Абдулла, бу уч йигит мени углум булур, ихтиёримиз Х,индуетон мамлакатларига булди. Анда ясовулга бир тун кийгуздики, Баходурхон х,ам бу сифатда тунни асло курмаган эрди. Хонга бориб саьдогарбошини куб таъриф цила берди. Ясовул сунгидин Сох,ибцирон Бах,одурхонга бир совгот юбордики, умри ичида курган эпае. Тонгласи Амир Сох,ибциронни хон талаб цилиб, зиёфат асбобини ораста цилди. Зиёфатлари булгандин, сунг, хон айди: Х^жа, муддао ш ул тарафга келмак эрдиму ё булак ерга х,ам? Амир айди: ал\\ол, бул тарафга келмагимиз кунгулда йуц эрди, хох,ишимиз бу угуллар била шох, Ш уж оъ цоилига борсак, деб углини таъриф цила берди. Бах,одурхон кулуб айди: мани
масофимни кургил. Фш щол, буюрди фил келтурдилар. Хон бошига дубулга кийди, бир мил текис ер боги бор эрди, анга келиб, филни кутариб айлантурди. Барча тах,син дилдилар. Сох,ибдирон айди: мени углум хдм ах,ли шижоатдин булур, буюрсангиз, имтих,он дилсак. Хон рухсат берди. Аввал Умаршайх дубулга кийиб, куб зур дилди, кучи етмади. Сунгра Мироншох, тура х,ам куб зур дилди, кутаролмади. Андин сунг Мирзо LUox,pyx, тура андог зур дилдики, бурнидин ва кузидин дон кела бошлади, оллох,и акбар деб йидилди. Курсалар андог булубдурким, иккала кузини гулаги косасидин чидиб долибдур. Анда бир х;аким х,инду хон хизматида эрди, кузини урнига дуйуб, лунги бирла боглади, сунгра иккала оёгини товонин ёриб, иккала томурин топиб, удалаб-удалаб тортиб эрди, икки арфа ё уч арфа миддори чиддондин яна к^зи урнига тушуб, дарор олди. Андин сунг оёгин томурин пахта била ураб боглаб дуйди. К,ирд кунгача кукси била кукга дараб ётдизиб, тузсиз атала, булам уд ичурди. У ш ал дирд кун ичра Сох,ибдирон чанодчига лойдин филни суратини дилгил деб буюрди. Уч кунда тайёр дилиб берди. Уч кунгача Амир кутариб, машд дилдилар, сунг устига лой душ уб анга ут ёдуб ^ртадилар, софол булди. Сунгра устига одам чидса кутариб, ун киши жой олгудек булди. К,ирд кунгача бошларига дубулга кийиб, они кутаруб машд дилдилар. К,ирд кунда устига ун киши чидса х,ам кутардилар. Цирд кундин сунг Мирзо Шо^рух, тура сихдат топиб, х,окимга бош-оёг подшох,она либослар бердилар. Хонбог ичра базм ораста дилди. Яна Сох,ибдирон илтижо дилдилар уш ал филни келтурсалар, курсак нима булур?! Хон буюрди, филни келтурдилар. Бах,одурхон филни кутариб, богни бир мартоба айлантуруб дуйди. Сох,ибдирон айди мен х,ам кутаргайман. Хон айди, эй хожа, у ёлу б долурсан, дуйгил, деди. Амир дабул дилмади, дубулгани кийиб, филни кутариб, етти маротаба богдин айлантурдилар. Х алд уртасидин гарв чидти. Хон изза булуб, истих,олада долди. Андин сунг Амир мулозимларидин ун киши ул филга миндилар, яна кутардилар. Муни куруб Бах,одурхон Амир била кураш тушмодга х,аракат дилди. Эртадин кеч вадтигача талаш дилдилар. Алдисса, Амир Сох,ибдирон пирларидин мадад тилаб кутариб ерга андог урдики, хонни калла хандалаги жасади фалакидин узулиб бозори ажалга ширйанг уйногали кетти. А м и р одамларидин анда минг киши ёдосиз совутларни кийган эрдилар. Филх,ол, карнай торттилар. К,андах,ар одамлари куб таъадди курган эрди, буларга ёри бердилар. Минг киши афгонлардин эрди, булар била мухолиф булуб, акнун асир булдилар. Амир аларни улдурмодга х,укм дилдилар. Цандах,арни фатх, айлаб, неча кун туруб, анДин сунг х,акимни узлари била олиб Сейистонга бордилар. СейиСтон одамлари буларни олдига чидиб, далъаларига олиб кирдилар. Сейистонни томошо дилиб, ул шах,рни уз элига тобшурдилар. Андин етти кунлик, айвони Киршастким, эск и Сейистонга йул долиб эрди. Сунгра ул мадом таомошасига бордилар, курсалар айвон бузулгон андак иморат асари долибдур. Айвон дуйисида булог КУРУНУР, одамлар айдилар, х,ар ким бу булод ичра дозонда таъом
цуйса, иссиглигин зурлиги у л ошни пиширур, ичган кишини ичидин к,он келур дедилар. Анда Амир Сох,ибк,ирон куб тилсимот ила булгон нимарсаларни курдиларким, айвоннинг к,ибла сарида их,ота цилингон нимарсаларда суратлар тортилгон, бир деворда йигирма турт минг халк,а бордур, билган одамлар айдилар: бу х,икмат била ясолгон хаммомдур. Халк,аларни тортиб эрдилар, бир эшик очилди, ичкари кирдилар, иссиг уй турур, яна узга халцани торттилар, яна эшик очилиб, курсалар оёг ювадургон жойлар тайёр турур. Анда икки халк,а курунди, они торттилар, эшик очилиб урталик,ида бир уй турур, анда охурда иссиг сув, бир тарафда ровук, сув, они остида тула к,ора тош била ут курунди. Хаммом суйи исигунча у л цоратош ёцилур, ул к,оратошни тошкумир х,ам дерлар. У л хаммом гулах ига тилсим ила йигилиб сув исигоч, тошлар тухтагай эрди. У л х,аммомни хуб тамошо к,илдилар, табак,алари куб турфа, ажойибдур. М у л л о Тох,ир Охунд Валхий дебдурларким, анда икки минора бор, бирин Минораи Эрон, бирин Минораи Турон дерлар, хар вак,т Афросиёб келса, эронларга хабарин билдирмок,га Зол уш бу тимсолини к,илиб эрди. Занги бача неча келиб Турондин Эрон мпнорасига тош отар эрди. Андин чи- Киб. бу шонкииднн барчалари Афросиёб келгонпн бнлур эднлар. Ну Хикматни Амир Сохибк,ирон топиб, Занги бача тошини олиб Эрон минорасига отиб эрди, бир садо чик,тики, йигирма тош ерга борди. У ш ул мавзеъда бир тог бор экан, они курдилар, тошлари кузгу каби равшандур, хар вацт офтоб чицгоч, Рустам суратин анда курдилар. Офтоб тулуъида базми курунуб, гарубида разми намоён булди. Офтоб ботар вак,тига боргондин сунг, бир киши пайдо булди, олтун курси узра ултургон, цулида жоми, атрофида мингга як,ин муганний, чурилар жилвага кириб, дафу, чанггу рубоб била дунбура кулларида, офтоб ботгандин сунг барчалари гойиб булдилар. Кечаси била анда булдилар. Субх булгоч, бири кишини курдиларки, чавкар отга минган, бошида дубулга к,илич-яроглари белига ток,гон, неча минг-минг одамлар они жиловида барчалари яёв, этакларини белларига к,истургон, офтоб найза буйи чицгондин сунг, булар хам гойиб булди. Сунгра табалу баробон товуши ул тогдин чик,ти. Амир бу тилсимлардин бир у л у г йигоч остига бордилар. Курдиларки, анда к,ак,нус отлиг бир к,уш нунуб ултурур. Анда бир лавхи турур, хатти жалий бирла ёзилгон. Айтибдур, эй бу ерга келган кишилар, бу тинчлик мак,омидур, зиёрат к,илсанглар тухфа хосил булур, агар бу йигочга чик,мок,ни касд к,илсанглар, хар яфроги бир ёрог турур, албатта халок булурсиз. Лекин шанбалид деган сариг гул ни топиб, к,ак,нус муцобилига келтургайсиз. Анда к,ацнус сайра гай дебдурларким, к,ак,нус бир у л у г к,ушдур, тумшугида уч юз олтмиш тешук бордур, сайрагонда хар тешукдин алохида узга товушлар чик,ор эрди. Х,укамо илми мусик,ийни андин ихтирож к,илгон эрдилар. Аммо цак,нус сайрай берса, тумшугидин ут чик,ур, ул йигоч куйгай, андин бир йул маълум улгай. Алцисса, Амир буюруб, имтихононо ул йигочга тош отиб эрдилар, тошлари яфрогларига тегиб, булунуб-булунуб туша берди. Амир хохласа уш атулн и топиб келтуруб йулни маълумин билса. У л йигоч остида
бир булог бор эрди. Б улог ичра катта балик, бор эрди. У л балик,ни ташцари олсалар фшщол тош булуб, яна сувга ташласалар балик, булур эди. Андин бир жойида юз йигирма бир булог бор экан, суйи сариг курунур, анга чумуб, к,ул уруб андин шанбалид гулин олдилар. У л сувга чумганлар етти кун ётиб саргайиб ула бердилар. Сох,ибк,ирон анда х,айрон булди. Хох,ласа, бул жойдин кетса. Хаким айди, тургаймиз, башарти уттуз кддок, к,ах,рабо топиб кетурсалар. Буюрдилар, то икки ун к,адок, к,ах,рабони топиб келтуруб, ёнчиб тайёр к,илдилар. Х,аким х,инд ул булоцга чумуб, бир туб гул олиб чик,ти. У л гу л савсан каби, аммо, ранги сарикга мойил эрди. У л гулга ким яцин келса, у л киши х,ам жаъфарий булур эрди, х,аким они цах,рабога кушуб, анга яна торгил сигир сути к,ушуб аралаштуруб, хамир к,илиб, нав^асларга бердилар. Яна сирка била сабзи ^уш уб бердилар, барчалари согайди. Андин сунг Сох,ибк,ирон ул гулни келтуруб к,ак,нус, мук,обилига цуйдилар. У л цуш куруб, андог нола цилдики, нагмалар, товушлар, садолар чи^а бощлади. Вак,ти булуб, нафасидин ут х,озир булуб, у л йигочни куйдурди. Соатидин сунг йигоч остидин бир эшик очилди. Амир Сох,ибк,ирон з^укамолар била бир уй ичра кирдилар. Яна бир эшикга к,улф урулгон, ани х,ам очиб, бир уйга кирдилар. Анда бир тахти ож йигочидин. Тахт узра бир киши ухлаган каби ётур, юзида парда ёпуглук,, ани очиб курдиким, бир нуроний цари кишидур, узунлици йигирма газ, энлик,и уч газ, кузини к,абок,ида икки марварид пур бах,о турур, бурни етти к,ариш, х,ар бармок,и ун икки к,аришдин, боши узра фулоддин лавх,, анда начанд сатр ёзилгон, х,еч киши ул хатни ук,умок,га к,уввати етмади. У л х,аким динд бу хатти ибрийдур деб ашколларин таъйин цилди. Мирзо Умаршайх ук,уб билди. Дебдурларким, бу хатни ёзгувчи Искандар Зулк,арнайн булурман. Эй Амир Темур, Искандари соний, сен бул урунга келсанг, уш бу ётк,он киши Зол Зардур, умри минг уч юзга етуб, оламдин интик,ол цилибдур. Бул ерни зиёрат этинг. Аммо иноний Зол умрини турт мингга борган дебдур, сен х,ам булардин ибрат олиб, андешада булгайсен. Мунда бир к,ора тош бор, остида бир хум тула олтун бор, они олгил. (Б у тошни малик Искандар Холидот жазирасидин келтуруб эрди. Ш у л вакдларда ул тош Амир Тем ур цабри шарифи, узрадур. Яна ул хумдаги олтун бул гунбазда эрди, Амирни вафотидин кейин одамлар мундин хабардор булуб, бир кеча куб ёмгир била к,ор ёгиб, тарихнинг минг саксонинчисида (1669 й ). Ж унбилийя элидин ёв келиб, Самарк,анддин они олиб, олтун барх,ам еб эрди. Олгон киши барас улатига мубтало булди. Оре, х*ар киши валиларига царшилик, к,илса, балога йулук,ур.) Алк,исса, лавх,ага Золу Зар дунё вафосизлигидин неча байтларни ёзибдур. Н азм: Отим З ол у Зардур, лацаб Достон, К и м ендин булуб Рустам паулавон. М ени хайлима анда Афросиёб,
Икки. юз марра топиб крб хароб. К,илиб тарбият м енга Семурт цуш , Б у щкмат ора мен топиб ацлу %уш. Курубман ж щ оннинг йуцу борини, Га%и давлат ва га%и озорини. Ж а у о н шотусита цуйубм ан оёц, Саккиз юз эди зинасига. саноц. У ш бу зиналардин ба ногоу тойиб, Ётибман бу ерда манам саргайиб, А ж а л дом и б и зн и гирифтор этиб, Б ари навбат ила ж ауондин кетиб. К аю м арс цаён кетти, Ж ам ш ид цани? Ч у сен %ам кетарсен, у зи н гн и тони.. Фаридуну Кайхисравий номлиг, Манучещр ва Искандарий комлиг. Эрону Туроннинг uwqu, кайлари, Б о р и кетти б и р -б и р цора ер сари. Ба.уодур, диловар хамс-у ш ажиг Аж алдин бориси улибдур, дариг. Ж ауон уйин икки цапуси булур, Биридин кетибдур, биридин келур. Оё, бу жахонта келан т цла вон, Эшитгил бу сузни: бацосиз жауон. Т у гу л гон ж щ он да неча эр булур, Аж ал uioqu келса цора ер булур. Жауон, давлати нечани ош урур Е р остига охир они ёшурур. Алцисса, Сох,ибцирон эски Сейистон тилсимотларидин чициб, аскар била пойтахти султон Мах,муддинким, Тазна узра икки шахрпи цамоб, етти кунгача анда булдилар. Малик Х,усайнни цулларидин бири анга х,оким эрди, саккизинчи кунида фатх, эттилар. Андин султон Мух,муд цабри узра иморат цилдилар. Бир гузал йигит мардикорлар ичра иш цилиб юрур эрди, цултугидин ерга бир нимарса тушти. Филх,ол олди, у ён-бу ён цародиким, мабодо биров курмасун, деб. Сох,ибцирон они олдига чорлади, цулида бир лавх, бор, форсий тилида ёзилгон. Амир сурди, эй йигит, ким булурсан, отинг нимадэдр? У л йигит, отим Мах,муд Асфардур, малик М асъуд угли булурман, отам менга бу лавх,ни тобшургон эрди, Бароцхон оломонларин цулида отам х,алок булди. Мени синглим бор, оти Мах,муда, сизни углингиз Мирзо Жах,онгир олмоцга цасд цилиб экан. Виз султон Мах,муд наслидин булурмиз. Анда Мирзо Умаршайх лавх,ни уцуб курди, дебдурким, уш бу тефа остида олтун бор, султон Мах,муд уз авлоди учун цуйгондур. Амир филх,ол они олдуруб, Асфарга бердилар, у л ярмини Сох,ибциронга багишлади. Амир иморатга сарф цилдилар. Х о ло султон Мах,муд цабрининг иморати Амир Темурдин цолгондур Исломбулда. Алцисса, Сох,ибцирон цушунларини йигиб Х,иротга бордилар.
БУ ДОСТОНДА АМ ИР СЩ И Б ^И РО Н ЦИЛИЧ АРСЛОНКИМ Л АЦ АБ А Н ГА ДОНИШ МАНД БЕК ЭРДИ, ОНИ М У С А Х Х А РА ЦИЛГОНИНИ БАЕНИ Н азм : Б у ердин, неча аскар Т у era етти, К и м фармонга юрмай, бош и кетти. Келтурубдурларкйм, Сох,ибк,ирон келиб Боги зогонда айшу ишратда эрди. М уборизлар жониби Тусга бориб, тог узра жой олиб, яна Сох,ибк,ирон буйруги била сипох,лар Т у е этакига алох,ида жой цилиб, анга чодирларни куруб эрди. А м м о Маш^ад х,окими Алибек, Валибек, икки ога-ини эрдилар. Анда Жаён чашм бах,одур яна со- х,иб салох,ларни бири эрки, утуб борур эрди. Тог узра цургонча иморатни курди. Анда бир кизил чодир тикилган, атрофида ун минг улог ва куйлар утлаб юрур, цошида киши йук,. Жаён чашм кирк киши бирла х,амрох, эрди. Анда йигирма кишини мол-амвол жамъ килмокга буюрди. Йигирма киши чодир сарига от куйдилар. Бир хотун урта яшар, ул йигитлар оркасидин келиб, оломонларни найзасин кулига олиб, андог урдики, кукракидин кириб, оркасидин чик,ти. Анинг била уч кишини улдуруб, бир наъра уруб, шавк,ун цилдики, вах,м била х,еч ким они олдига келолмадилар. Ногох, тог багридин бир навцирон йигит кела бердиким, гузалликда ёлгуз, кургон киши анга жигарсуз, балки-барчани офат жони эрди, барча беклар анга к,ул эрди. У л бекларни беки ва хонларни хони эрди, минган оти буз, узи к,оракуз, сочлари фатила-фатила, от сагрисига тушган, бошида бурк, эгни-да гарк ва арслон терисидин к,ул и да найза, анга олмос банд к,илгон, ёшиндек тогни мунаввар цилиб келадур. Аммо аслах,аси йук, эрди, олдида бир йулбарс този итга ухшаб югуруб келур. Жаён чашм ани киз деб назар килиб турди. Як,ин келгоч, билдики, у гу л боладур. Бир наъра тортиб, овоз к,илиб, тоглар ларзага келиб, ушал цирк киши атрофии олдилар. У л бола андог х,амла дилдики, бир тарафдин йулбарс йиртуб, бир тарафдин узи найза била туртиб, ла^зада у л цирк, кишини ^алок к,илиб, адам шах,ристонига юборди. Амм о Ж аён чашм муни куруб келиб анга найза солди, ул бола найзани уткузуб, даб бериб Жаён чашмни белидин ушлаб, отига унгариб, камчи уруб, отин югуртуб тог сарига юзланди. Агар бетокдтлик к,илса Ж аён чашмни ерга уруб гирдигирд к,илгудек. Лоилож жим турди. Они олиб чодирга келтурди. Анда Жаён чашмга, к,айдин келдингизлар, угурлик, ва к,арок,чилик к,илиб юрурсизму, деди. Жаён чашм айди, Ам ир Тем ур мулозимларидин булурмиз. У л айди, Амир Темур ким деди. Б ул айди, Сох,ибк,ирондурким, Х,иротни мусаххара килиб, эмди Машх,ад шах,рига касд килгондур. У л бола х,айрон б у лу б айди, бу тоглардин узга жойлар борму? Жаён чашм айди, оламда етти иклим бор, х,ар иклимда канчадин-канча тоглар бордур, канчадин-канча шах,арлар, киш локлар бордур деб, бир-бир баён килди. У л углон таажжуб бармокин тишлаб онасигч айди, нечук менга бу жойларни
айтмадинг, деди. Онаси айди, ёвлар душманлар хавфидин айтмаб эрдим. Жаён чащм айди, сизни отингиз нима? У л онасига к,аради. Онаси айди, бах,одурлар ищини билиб к,илур, андин сунг ном- нишонин билдурур. Онда Жаён чашмни улдурмок,га ишорат к,илди. Мабода жомни томдин ташлагандек узгалар билмасун деб, угли анда к,абул к,илмади. А хир Жаён чашмга кишига айтмасликга онт бериб, яна Ж аён чашмга бир от бериб, миндуруб юборди. Жаён чашм андин Сох,ибк,ирон хизматига келди. Бас, андог-мундог деёлмайин, яна курганларин ичига сигдиролмай, х,ийла била деворга чизиб ишорат к,илди. Анда Сох,ибк,ирон билиб, йигит талаб цилиб, уш ул угулни тирик тутуб келей, дедилар. Мироншох, тура туруб фотида талаб к,илди. Мирзо Шох,рух, тура навк,аслангаН эрди. Жаён чашм йулбош чи булуб, беш юз кишини узларига х,амрох, к,илиб, тог узра чодирга як,ин еттилар. М олларига царамасдин чодирга дараб уч киши уд оттилар. Муни куруб, икки хотун булуб чодир тешукидин ук, отти. Анда тук,к,уз кишига бир кишини бош к,илиб, чодир атрофин олиб кела бердилар. Ногох, уш ал йигитча етуб келуб, Мироншох, йулин тусуб, к,улидин к,иличин тортиб олиб, Мироншох, тура бошига андог солдиким, дубулгаси била бошига турт энлик ботди. Тура ^зидин кетиб к,олди. Андин беш юз кишига к,араб югурди. Аввал Жаён чашм орцасидин барча аскар к,очиб келдилар. Амир куруб, филх,ол урнидин сакраб туруб, хох,ласаким, отга минса. Филх,ол, Умаршайх келиб, фотих,а олди. Минг йигитни узи га йулдош к,илиб аларни бир сойга к,уйуб, ёлгуз узи чодирга бориб, сучук сузлар била у л хотундин сув талаб к,илди. Х отун айди, сувни ухда к,илсанг узинг топиб ича бер, деди. Тура айди, сув бор жойни билдургил. Хотун анда сиёсат к,илиб, бир наъра тортиб, шавк,ун цилди, соати булмай у гли отин югуртуб тог багридин чик,а келди. Тура оти жилови цулидин чик,иб цочти, пиёда к,олди. Онаси углига тура хулк,ин баён к,илди. У л х,ам пиёда булуб, толошк,а муцаййид булдилар. Кеч вак,тигача талош цилдилар. Охир турани оёк,-к,улини боглаб, асир к,илди. Мундин цуш унлар хабар топиб, к,оча бошладилар. Алк,исса, ул бола турани уйига келтуруб, бойлук,ларини бушатуб, таъом, шароб хозир цилиб едурди. Тура х;ар жонибдин сузлари уртага солди ва айди, мен сафро фарожман, сафро бошимга чик,иб, кузим к,орайиб, сен мени бойлаб келтурдинг, эмди сен била яна талош к,илурман. Айди, ул замонда ёв эрдинг, эмди эл булдунг яна мех,моним булдунг, мех,мон била мухораба цилмок, яхши эмас, деди. Тура куб муболага сузлар сузлай берди. Охир, у л бола ук,ин кулига олиб, неча к,уллоб тортиб солиб, тура к,улига берди. Анга турани кучи ва куввати етмади. Айди, муни отанг Амир Темурга элтгил, тортиб курсун. Алцисса, тура ани отасини к,ошига келтуруб, уртага уцни ташлади, вок,еани баён к,илди. Беклардин х,ар бирлари к,улларига олиб, тортиб курдилар, кучлари етмади. Шох,рух, тура х,ам к,улига олиб ухда вдлолмади. Андин Сох,ибк,ирон олиб, к,уллари чулок, булса х,ам, ёйни к,уллоб тортиб, андог зур к,илдиларки, ук, синди. Амир синган ук,ни Инок,га тобшурди, муни элтиб эгасига бергил,
деб. Инок, узига етти кишини х,амрох, дилиб, уш ул тог узра келди. Курдики, бир оц от ёнида у л йигитча ухлаб ётибдур. Оёгида бир йулбарс халца олиб, ул х,ам ухлаб ётибдур. Иноц, филх,ол, тефасидин бир тошни юмалатуб юборди, узи бир тарафга цочти. Тошни товушига йулбарс бошини кутариб боцирди. У л йигитча уйгониб, оёгин узотиб ул тошни тепуб юборди. Муни куруб Иноцтоз кал циморбоз урнидин бир сакраб тушти. Аммо ул тошни тогдин кучуруб, юмаланиб тушган деб парво цилмади. Соатидин сунг Иноц билмаган кишидек булуб, таъзим ила келиб олдига ултурди. Инокдин, ким булурсан, цайдин келдинг, деди. Инок, айди, Сохибцирон хизматидин бу уцни келтурдим, деб цошига цуйди.. Курсаким у к, пора булубтур. Х,еч нима демади. Ногох, тог остидин бир араб йиглаб, нола цилиб келур. Булар андин сурди, нимага йигларсан? Араб айди, мен Амир Тем ур цошига борурман, ул мени учимни олиб берса дерман, сизлар сураб нимани ухдасидин чицурсиз?! Анда ул йигит мен учингизни х,ар нима ва х,ар кимарсада булса олиб берайин, деб куб муболага цилдилар. Сунгра араб лоилож айди, эй угул, менда дунёлиц важх,идин бир тева бор эрди. Они углум утлатиб юрур эрди. Ногох, тог этакидин бир илон чициб, буйи ун газ келур, тева бирла углум ни цуллобига тортиб йуц цилди. Б у айди, бориб аждарх,они улдурурман. Андин араб узига буларни х,амрох, цилиб элтиб бир горни курсатти, шундадир деб. Йигитча айди, эрта ш ул вацтга яна чицгай, бу кеча мунда турмоц лозим деб, анда турдилар. Кечи била Иноц илондин цурцуб ухламади. Тонгласи туш вацтида аждах,о гордин чицти, курса- ларким боши узра шохи бор, уч газ келур, гох,-гох, урнидин тик тургай. Йигитчаи нозанин отига миниб даб бериб кела берди, отти, х,ам бебок орцасидин бориб циличин кутариб бошига андог урдики, калласи куксида осилиб цолди. Оти х,уркиб, сакраб, боши угрулди, они куруб х,айрон цолдилар. У глон айди, агар отим х,урковлик цилмаса, тамомин цалам цилур эрдим, деди. Сунгра шохини олиб Иноцга берди. Муни Амир Темур хизматларига элтгил, деди. Андин сунг, фшщол Иноц келтуруб Амирга воцеани баён цилди. Муни куруб Амир барчалари тажжуб бармоцин тишлади ва х,айрат денгизига гарц булдилар. Беклар уртасига гавго тушти. Сох,ибцирон сипох,ларини таскин топтуруб, узлари била ун кишини олиб, мусофирлар суратида булуб, отларга хуржун ортиб ушал тог узра келдилар. Анда цизил чодир курдилар. Андин бир хотун цулида цилич, сиёсат била келиб, бу ердин утманглар, деди. Сохибцирон айдилар: биз мусофир, йул ахтариб юрурмиз дегач, андак аччиги босилиб, буларни бир булог ёцосига тушуруб, цошларига ош ва таъом келтурди. Соатидин сунг ул йигитча келди, буларни куруб ёв хаёл цилди. Хох,ласаким, даб цилса. Онаси шавцун цилиб айди, эй углум, булар мусофирлар, озор бермагил. Андин чодир ичра ёниб келди, шох,она либосларин кийуб Амир цошига борди. А ларни куруб яна алох,ида таомлар келтурди. Они Сох,ибцирон сучук-сучук сузлар била андог сайд цилдики, Амирни сузига мах;в булди. Амм о йулбарс андин асло жудо булмас эрди. Доим оёгин остида халца олиб ётур эрди. Анда Сох,ибцирондин
сурди, с«мл ар не ерлик булурсиз? Амир, Х,иротдин кел урман, ^деб анинг асли ва наслиии суради. Йигитча айди, мен билмасман, онам билур. Андин сунг онасиый чак,ириб, Сох,ибк,ирои мулойимлин, била х,ар тарафдин суз келтуруб, андин асл-насабни сурдилар. Онаси айди, бизларга душман кубтур, мабодо сиримиз фош булмасун. Амир айди, асло сирни ошкора цилмасмиз, деб куб сузларни деб ишонтурди. Андин кейин хотун айди, А бу Саидхон к,изидурман, амир Чупон хотупи булурман. А б у Саидхон хизматида эрди, амир Чупон Таночор наслидин эрди, ул Цорачорни инисидур, Х,алоку била йулдош б улуб Эрон килоитига келиб, А бу Саидхон вафотидин сунг х;ар ким уз тугрисига подшохлик, даъво к,илиб, амир Чупон авлоди, Х,алоку жамъ булуб, бир-бирлари била урушиб, ахир барчаси шох Ш уж оъ к,улида халок булди. Машхад ичра бу угул мани корнимда эрди, к,очиб бу мак,омга келиб, таваллуд топти. Бу молларики бордур, хаммасини узингиз курдингиз, барчаси бизникидур. Алхамдулилло, молимиз кубдур, бу угулга Цилич Арслон от к,уйдум. Сохибкирон анга Донишмандчи у глон лак,аб куйдилар. У л хотун айди, хар ерга шох Ш уж оъ одам к,уйубдур, тамоми Х,алокухон авлодидин тобса, улдурур, шул сабабдин изхор килмасман, то ким хабар топмасун деб. И лтиж о сизга ва йулдошларингизга бу сирни кишига айтмасун. Амир муни эшитиб, куб суюнуб, хурсанд булди. Зероки, бу угул Сохибцирон афандимизга амакбачча экан. Андин сунг йулбарсдин сурди. Хотун айди, цайси, кун бу у гу л тугилди, уш ул кун бу йулбарс хам бизни цулга тушти. М унга сут бериб катта к,илдук, бнздин узга ерга бормас. Алцисса, тун ярмигача сузлашуб, онаси била угул чодирга бордилар, Сохибцирон хам уйцуга кетти. Дерларким, Хож а Х,ас,ан Апсорий цанча газални Цилич А рслон шанига дебдурлар. Мазмуни будур. Н аз м : Х,изабр ким, оти К,илич А р с л о н , А н и курган эл дер чу шери жаён. Ц у л и н и узатса кук узра агар, К авоки б тукуЛур эди саросар. К и ш и га агар зарра а ч ч и г этар, Н аф сида олиб, аж дауодек ютар. Билинг, жанг аро кирса йулбарс каби, Курунмас эди анга унг ва чаби. А га р наъра тортиб, цил инса масоф, Эшитса, уалокат топар эрди К,оф. Д е й , %ар к ок и л и бир команд бало, Я н а тора м у й и н и би р аж дщ о. Ж щ о д бешасида булуб шердек, Ц илиб шерларни цора ердек. Д е н ги зд а науанг, даштда цоплон дегил .
К узини кийик, узин арслон дегил. К,ошини цилич де, мижжа чун'уаданг, Ю зи тулгон ойдек, узи ш уху шанг. А н га эл чу парвона ул сирож, Х,алоку наж оду Тем учи н натож. Б щ од у р л и ц и эрди Рустам мисол, Т оп убдур бу утулни дунёи Зол. Алкисса, у л кеча Сох,ибцирон курдики, тогдин тощ юмаланиб тушубдур, огирлики путк,а як,ин келур. Амир секин они кутариб йулбарсни куйругини устига к,уйди. Йулбарс куй ругин тортиб ололмай нола килди. Цилич Арслон туруб тошни бир чаккага олиб ташлади, яна жойига борди. Йулбарс бу ишга кина килиб, Амир мулозимларидин бирини пора килди. Амир, филх,ол, у л йулбарсни икки булуб ташлади. Тонг откондии сунг, Цилич Арслон курсаким, йулбарс х,алок булубдур. Айди, бу ишни ким килди? Сох,ибк,ирон «мен килдим» дедилар. У л айди, нечук мундай килдинг? Амир айди, мени йулдошимни нобуд килди, мен ани улдурдум. Онаси, бу кишини келганини вокеаси бор, деб касам бердилар. Амир лоилож узини билдурди. Фш щ ол, Цилич Арслон аслах,а-ярогларини токинуб, найзасини кулига олиб, Амир х,ам мусаллих, булуб, отларига минуб, икки тарафдин шавкун солиб, бирдан найзабозлик Килиб, Амирга найза солди. Амир чап бериб, найза солиб эрди, оркасидин яна солди, мулозимлар фарёд килдилар. Х,озир бул деб. Амир отин ёлига ёпушти, найза бориб тошка тегиб, икки кориш ботти, яна тортиб олиб, найза солди. Амир найзани уткузуб, килич солди, ёсига тегиб, богидин узилди. Яна Амирга Цилич Арслон Килич солди, Амир саросима булуб, шошиб бу х,ам килич солди! Бир-бирига тегиб, киличи иккови х,ам синди. Онаси муни куруб, айди: эй яратган тангрим, сенга сигиндим, углумни узунгга тобшур- дум, бу сифатда талошмокни кургоним йук, узинг обру бергил деб муножотда эрди, бу икковлари бир-бирини сикишуб, якосидин ушлашиб, силтошиб эрдилар. Цилич Арслонни оти тоб келту- ролмай, йикилуб буйни синди, таноси отни остида колди (А м ир хох,ладики Цилич Арслонни б о гла с а ), бир силкитуб отини жасадини ун кадам ерга юборди. Амир айди: Байт: Ким жауонда куб куруб неча бауодур, послав он, Б у у гу л д ек хурмадим уеч паулавон то бу замон. Сунгра Амирни белидин тутуб, икковлари яёвлик х,олда толошка мукаййид булдилар. Лекин Амирни бир кулу бир оёглари андак нокор эрди. Ш ундок х,ам булса, кеч вактигача талош килдилар. Амирни х,оли зикликга колиб, хожам Бах,овуддинни кунглуга олиб, илтижода булдилар. Бу байтни айдилар:
Н азм : Ц улум олинг, ё пирим, м енда цувват цолмади, Й у л га со л и н г, ё пи р и м , м енда гайрат цолмади. Сохибцирон пирларни йуцлаб, анда дедилар: Назар айланг, ё пири м м енда циммат цолмади. Ф ш щ ол, Нацшбанд пиримга аён булуб, икковини бориб цултугидин олиб, ер узра оттилар. Амир йицилдим деб гумон цилса, Цилич Арслонни кукси узра ултурубдур. Фарёд цилиб ойасини чацирди. Онаси боласига цараб ю гуруб борур эрди, у л туццуз мулозим йулини тусиб, юбормадилар. Шундоц булса хам хар бирини хар ёнга отиб тошлаб борур эрди. Ш у л вацт узра карйай товуши келиб, Иноцтоз икки минг киши бирла етиб, хизмати Амирга келди. Андин кейин Цилич Арслонни Иноц цулини богладилар, онаси муни куруб, Сохибцирон цошига келиб айди. Эй Амир Тем ур афандим, углум га насих,ат цилинг, сизни хизма- тингизда булсун, зероки, икковингиз бир авлоддин булурсиз. Анда Цилич Арслон цабул цилиб, Амирга байъат цилди. Сохибцирон анга либос кийдуруб, мехрибонлиц цилиб, анга баходурйиц урнин бериб, миргазаб цилдилар. К урун уш хонада дангал нишин булди. Маигу цулида циличи яланг эрди. Амир Сохибцирон хар кишига газаб цилса, филхол, ани цалам цилур эрди. Андин сунг Машхадга мутаважжих булдилар. Б У ДОСТОНДА А М И Р Т Е М У Р СОХ,ИБЦИРОНРА М Л Ш Х .ЛД Ф А I X, Б У Л У Б , ЦИЛИЧ АРСЛОН БИСТОМРА, Ш О ХРУХ ТУ РА САБЗАВОРРА БОРГОНИНИ БАЁНИ Аммо дерларким, Маищади муцаддасани чун имом А ли Мусо Ризонинг цабри мутаббаруклари анда эрди. Алцисса, мулки Х,ирот, Цандахор ва Разна, булар барчаси мусаххара булди. Аммо бир тоифа сарбадорон деган эл чициб, шайх Х асан Ж уворий аларни пири эрди. Машхад ичра муридлари била хуруж цилиб, Бистом ва Сабзавор ва неча шахарларни мусаххара цилиб эрдилар. У л шайхнинг икки угли бор эрди, бири Алибек ва бири Валибек эрди. Бистомга Алибекни, Сабзаворга Валибекни хоким цилди. Шайх уз отига сикка цилдуруб, пойтахти Машхад ичра эрди. Ровий айтурким, А бу Саъидхон улгандин сунг, уттиз йилгача мамла- катлар андог безобита булдиким, хар кишига андак цувват булса, подшохлиц даъво цила бошлади. Давлати Темурий цуёшдек тулуъ цилгоч, барчалари юлдуз каби музмахил булдилар. Бу тоифаларни на учун Сарбадорон дерларким, хар вацт цайси жойга хуруж цилсалар салла ва жомаларини дорга осиб цуёрдилар, ишорат ш ул эрдиким, цайси биримиз цулларингга тушсак, бошимизни жома каби ос, ихтиёринг нима булса, цилгил. Анда Сохибцирон
Донишмандбекни Бистом ва Дамгон ва Астрабодга юборди, Мирзо Шох,рух,ни Сабзаворга юбордилар. Узлари Машх,ад сарига юзланди- лар. Аммо Донишмандбек кечаси бирла юруб, ярим кечада Бистом ёк,осига етиб, бир кишини топиб келтурдилар. У л айди, Алибек богида ишрат узрадур, деди. Филх,ол, келиб мастлик, х,олида тутуб, богладилар. Бистом ушал кеча фатх, булди. Андин Дамгонг'а бордилар. У л шах,р одамлари итоат килдилар. Астрабодни х,ам олиб, Сарахс йули бирла Машх,адга к,айтиб келдилар. А м м о Мирзо Шох,рух, тура Сабзаворга бориб, Валибек эшитиб, отлануб чик,иб, жангга мукаййид булдилар, акнун, голиб келиб, одамлар цочиб, Сабзаворни фатх, айлаб, Валибекни к,улга туш уруб, иккала ога-инини Амир хизматига келтурдилар. Икковин Амир LUox,pyx,Fa тобшуруб, бир-бирига к^ш улмасун дедилар. Машх,адни цамаб эрдилар, Валибек турага илтижо килди, к,ардошимни курайин, деб. Тура икковини бир ерга келтурди. Иккиси пинх,он кенгаш килиб, икки минг асир булгон аскар била мирзога арз килдилар, нима килди, отамиз килди, бизларда гунох, йук, ёзук,имиздин утунг, бизлар сизларни жиловингизда булуб, килич урайлук деб к,асам ичтилар. Тура келиб отасидин шафеъ булуб, тилади. Амир х,арчанд манъ килдилар, тура буларга кафил булуб, чодир бериб, йкки минг кишини банддин чикориб, либослар марх,амат килиб эрди. А лар отасига ёшурун нома юборди, фалон кеча, фалон мавзеъда тайёр булуб турурмиз, деб. Эшитуб, шайх, филх,ол, хат килиб, асонинг ичига солиб бир кишидин бериб юборди. У л Инок навкарларига дуч келди, бири бир урди, ул х,ам асони кутариб урай деса, асо синуб, ичидин хат зох,ир булди. Хатни Инокга келтуруб бердилар. Инок Амирга маълум килди. Амир Шох,рух,ни чакириб, хатни курсатти. Айди, эй углум , хатингиз келибдур, фалон кеча тайёр булурсиз?! Тура изза тортиб, куб уёлди. Айди, эй отажон, мен кайдин билойин булар макрини?! Сох,ибкирон табассум килиб айди: Эй углум , албатта, дуст ким, душман ким, эл ким, ёв ким, муни фарк килинг. Амир буюрдики, Алибек, Валибекни икки минг кишиси била богла дилар. Алкисса, Алибек отасига нома юбориб, келинг деб таъйин Килгон куни кечкурун нома келтургон кишига бош-оёг хилъат бериб, шайх беадад с!арбадорон била шах,ар дарвозасидин чика бошладилар. Б ул тарафда Амир булардин огох, булуб аскарларини бир ёкога олиб, беркитуб турдилар. Шайхни кушуни барчаси тожик эрди, буларни чаккасидин мол-амволларини олиб, отларига юклаб, бир тарафдин карнай тортиб кела берди. Филх,ол Амирни кушунлари турт булунуб, турт тарафдин карнай товуши чикиб эрди, шайх уз угулларим деб акида килди, курсаким, Амир Темур аскаридур, угли дин ном-нишон йук,- Филх,ол, сарбадарон цоча бошла- ди, шайх узи яёв колиб, Машх,ад ичра кочиб кирди, оркасидин Амир Темур аскари била кувлаб кируб, андок х,ангомалар булдики, куб одам лар жасад шах,ристонидин адам чулистонига юз цуйдилар деган била сифати.адо булмас. Ш айх келиб Имом А ли Мусо Ризонинг кабри шарифларига беркинди. Х,ар киши ул зоти боборакат равзаи мутаббарукларига кириб, чикмасдин илгари макеудига етар эрди.
Баъзи узбак беодобона бориб, филхол, буйни узилди. Уч кунгача шайх анда Ьулди. Бир кеча туншда юзи узра кизил лунги эрди, казодин бир укоб учуб келиб, лунгини гушт хаёл килиб, анинг юзини жарохат килди. Ш айх уш бу алам била вафот тобти, ушал ерга дафн эттилар. Икки углини отасини оркасидин адам сахросига юбориб, икки мингга якин кавмини хам катл айладилар. А лар хам адам биёбонига кетти. У л киш Машхад ичра туруб, бахорга Нишопурга юзландилар. У л вилоятлар шох Ш ужоъга тааллук эрди, у л Ол Музаффардин булур. Б У ДОСТОНДА А М И Р Т Е М У Р СОХ.ИБЦИРОН У Р Л И У М А Р Ш А Й Х Т У Р А ШОХ, Ш УЖ О ЪРА ЭЛЧИ Б У Л УБ БОРРОНИНИ БАЁНИ Аммо шул вакт узра хабар келдики, шох Ш ужоъдин элчи келди, деб. У л элчи хожа Абдурахмон ибн хожа Абдулкодирким, таърих китобларни тасниф килгон, яна хазрат амир Х,амзаи сохибкирон, яъни ум расул акром со ллоллоху алайхи васаллам киссаларин тасниф ила тасхих килгон эрдилар. У л киши куб фозил эрди. Ш ох Ш уж оъ хизматида турур эрдилар. Аммо дерларким, шох Ш ужоъ кардоши Махмуд шох вафоти вацтида бу рубоийни шох Ш уж оъ хизматига ёзиб юбориб эрди. Байт: Э й ш оу Ш у ж о ъ , давлат м анику бул ур, дема, М аум уд, ворис улмогим ушбу булур, дема. К е л д и н г ж ауонга икки кун, уч кун туруб яна М улки адамга бормогим обру булур, дема. Жавоби шох Шужоъ. Р у б ои й : Маумуд биродарим мани ш оулщ да шер эрди, М улким олиб, яна манга кинлщ да дер эди: Олсам томоми м у л к и н и етмай м у р оди га , М е н ер ю зида тахт узра, ул тахти ер эди. Алкисса, анда Амир олтмиш шиговулга тобшурди. Келгондин сунг хожани элчихонага келтурдилар. У н кундин сунг курунуш килдилар зероки мунда кишваркушоликни ороста килиб эрдилар. Анда хожа Абдурахмон номани чикариб Амир Сохибкиронга бердилар. У к уб курсалар ёзибдурки, «ана Ж алал ид дини Абул-л-фавориси шахи Ш уж оъу хаза—л мазкуру иншоъа китобати хува-лахи улкайй ум у л о илаха иллаха хува-л хакимув ва илаха тур жаъвуна мамлакат панох маъдалат шиор, макрамат осор, бузурги комгор, гардун иктидор, шахвори адл, эхсон жобира замин ва замон, иноят мулки дайён кутб ал хак ва ад-дунё вад-дин саййид Амир Тем ур курагон халлада олло х у м улкау ва салтанату нома тамом, вассалом.» Кейнига уш бу китъани ёзиб дедики:
Ц итъ а : А бу л фавориси даврон, минам Ш уж оъ и замон. К и наъли маркаби ман гож и Щайсар эрди уамон. Оталар утти ж щ о н д и н , ки би зн и навбатимиз, Б и р и н -б и р и н утамиз, цуйматай бу З ол жаорон. Иккинчи Цитъа бу эрдики: Байнум црёй нечун жафои замонага, Зауматни тортибон неча би р иш бахонага. Д е н ги з , тотини курдим у не курмадим ва лек, Семуртдек парим куйуб неча ошёнага. К^уйдум м урод учун оёг гардун узраким, Д о м и га к у б илиндилар албатта чу донага. Амир Сох,ибцирон муни англаб, айдилар: кошки шоир булсам эрди, буларга жавоб айтур эрдим. Умаршайх тура ер упуб, жавобга мутасадди булди. Амир Сох,ибцирон элчига жавоб бериб айдилар, биз х,ам нома юборурмиз, цитъаларига жавоб берурмиз. Яна элчи хожага бош-оёг либос бердилар. Хожа Абдурах,мон шох, Ш уж оъ сарига ёндилар. Умаршайх номанй иншо цилиб, уш ул икки цитт>ага жавоб айди. Амир Темур айдилар, узинг элчи булуб борурсан. Онларга дегилким, отам сизга айтадурлар, аларни ота-бобоси бизларни ота-бобомизга мулозим булуб утганлар, яна сузим шуЛки, цачонки ул iuax,pFa бординг, куринуш цилгайсан, цуфл урулгон бир цутини печотлаб бердилар, муни олиб бориб шох, Ш уж оъга бергил, деб. Алцисса, Мирза Умаршайх тура фотих,а олиб, Машх,аддин Ш ероз жонибига элчилиц расми била бориб, Калот цалъасига яцин еттилар. Анда одамлар Мирзо Умаршайх турага айдилар, бу цалъада Рустам бек Бобул, шох, Исмойл Сомонийни авлодидиндур, мунда беш юз уйлук одам бор, ушбугина фуцарога подшох,лиц цилиб, хутба ва сиккани уз отига цилгондур. Мунга х,еч кимни кучи етмайдур. Мирзо Умаршайх тура х,айрон булди. Муни нима илож цилишини билмади. Андин кейин айдилар, кечаси буйла борурмиз. Андин кейин Умаршайх тура кечаси бораверди. Цазора, Рустамбек дарвозанинг кунгираси узра л у ли бача бирла чагир ичиб ултурур эрди, ногох, сах,ро тарафдин ёввойи ашак л у л и бачани кузига курунди. Филх,ол, отга миниб, уш ул эшакни олмоцга уцёсини цулига олиб, даштга юзланди. Ярим кеча эрдиким, Мирзо Умаршайх тура муцобилига келиб цолди, ани ушладилар. Отини сураб эрдилар, отим Рустамбек, деди. Ани улдуруб, шах,рни дарвозасига келдилар. Дарвозани олдида бир одам турубти, Мирзо Умаршайх тура «ким булурсан» дедилар. У л айди, «Рустамбек подшох, булурм ан », деб узини билдурди. Тура Рустамбекни тутуб улдурди ва х,ам саркарда ва дарвозабонларни шах,ид цилди. Андин кейин калъани бузуб кириб, фукдроларни кучуруб Машхадга юбордилар. И ндянкейин Мирзо Умаршайх тура Нишопур ва
Исфих,ондин утуб, Ш ерозга як,ин еттилар. Амир Сох,йбк,ирон углини к,илгон ишини эшитиб тадсин ва офарин щилдилар. Анда шох, Ш уж оъ элчиларни келганини эшитиб, олдига одам юбориб, мех,монхонага таклиф к,илди. Анда Мирзо Умаршайх тура келгон мулозимга айди, мен маъмурдурман, уш бу замон курунуш к,илгайман. Мулозим бориб, шох, Ш уж оъга айди, шох, к,абул нилмади, к,айтиб келиб Мирзо Умаршайх турага айди, к,ирк, кундин кейин бекитйизга курунуш бергайсан. Андин кейин Мирзо Умаршайх турани аччиги келиб, кблган мулозимни бир уруб к,алам к,илди. Кейин номани Чингизхон элчиларини расмига ухшатиб, номани бошига к,уйуб, баргох,га борди. Айди, -шох, Ш уж оъ чикдайму ё узим x,apaMFa кирайму? Б ул сузни шох, Ш уж оъ эшитиб айдики, олдига чицарман, мабода х,арба цилмасун. Мирзо Умаршайх тура, «х,арба к,илмагайман», деди. Соатидин кейин шох Ш уж оъ харамдин чик,иб, тахт узра келиб ултурди. Мирзо Умаршайх тура келиб салом к,илди. Андин кейин айди, эй шох,им бизни подшох,имиз сизга нома била куб-куб сузлар деди. Шох, Ш уж оъ надимларидин бири айди, х;ар суз булса, лозимким, билдурсанг. Филх,ол таъзим била тура бошидин олиб шох, Ш уж оъга узотти. Ш о^ Ш уж оъдин илгари вазири хох,ласаким, кулига олиб шох,га берса. Мирзо Умаршайх тура шох, Щ уж оъни уз к,улига олиб бориб берди. Айди, эй таксир, афандим, балким, номани жах,рийя ук,унг. Андин кейин подшох овозини чиК,ориб уциди. Х,амд била наътдин кейин айтибдурким, калом ва салом айн А бдулло, яъни яратган цулидин сузум шулки, х,укми шариъат бирла бу мамлакатлар манга мероси х,алолдур, сенинг бобонг Мухаммад Музаффар бизни бобомиз А б у Саъидхонга навкар эрди. А лар улгандин кейин сани отанг даъвои подшох,лик, килибдур, холо, бу мулкларни манга бергил. Бу мамлакатларга ман мустах,икдурман. Йккинчи нома ёзибдурким, салом биздин уш ул шох, Ш уж оъ ва ул Хисрави гардунпанох,, уш ул молик мулки фик,об ва ул шох;и ноёб ва ул тути хуш мак,ол давлат фалакида х,илол, уш ул молики мулки, жах,он ва у л анодили бустон ва ул подшох, Абулфаво- рис Ж алолиддин шох, Ш уж оъга сузимиз шулким, бу к,итъани деган эканлар. К, и т ъ а : А булф авориси давр он мамам, Ш у ж оъ и замон, К и наъли м аркаби ман тожи Ц айсар эрди $амон. Оталар уТти жаз;ондин ки би зни навбатимиз. Б и р и н -б и р и н утамиз, цуйм агай бу З ол жа:г( он . Анга жавобга муни деди. К, и т ъ а : У з у н г га м унча сйфат цуйма, эй улу с ш оуи, Ж а ^он ди н утти К аёний лар бори, тутуб роуи.
Ж щ о н ул у глари, фозиллар ила донолар— Б о р и б и р и н -б и р и н утти, сан ултил огоу и. И к к и н ч й к, и т ъ а : Буйним цуёй нечун жафои замонага, Зауматни тортибон неча бир иш бауоната. Д е н ги з, тогини курдиму не курмадим валек, Семуртдер парим куйуб неча ошёната, К,уй.дум мур од учун оёт га р ду н узраким, Домита куб илиндилар албатта чу донага. Мунинг жавобига бу газални айди: К,итъа : К,урсанг жащон ж аф осини фикр ила цуй буйин, Тонгла келурни рйласанг, фикр айла, цуй уйин. Д е н ги з, тогни курм адинг сен, к урдугун г урин. Семуртдек к у й у б цанот, а ъ зола р инг, куйин , Б у ку й га н и н ги з демагил тонгла булуб и сси г, Б о ш цайкатай, оёт куйуб, тер оцса щ р м уйин. Яна байт: Э рон бирла Т у р о н н и дем ангиз тенг, Эрондин бир эрур, Турондин минг. Мунинг маъниси шулким, Эрондин бир киши ишни жойига келтургунча, Турондин минг киши ишни юзага чик,арадур. Шох, мунинг фасох,отига х,айрон булди. Умаршайх тура, филх,ол, Сох,ибцирон берган кутини култугидин олиб, шох,га берди. Шох, Ш уж оъ очиб курсаким, бир к,абза туфрок, бирла неча тола сок,ол ок,идур. Ишорат шунгаким, оцаргон сок,олинг туфрок,га к,ушулгай, нечукким, шох, к,ари киши эрди. Шох, айди, бу юртларни мани оталарим зур бирла олгондур, дар ким олса, зур бирла олур. Жавоби шул булди. Сунгра бош-оёг либослар берди. Умаршайх либосни уш ал замон шох, назарида ясовулларни бирига берди. У л куни Мирзо Умаршайх тура ражъат к,илди, бу каби ишни х,еч элчи цилгон эмас. Амм о шох, Ш уж оъ мутшоъи эрдиким к,ирк, йилгача х,еч киши шароб, чогирни билмадилар. У гу л л а р оталаридин сурардиким, шароб к,андай нарса деб. Амм о Умаршайх тура отасини к,ошига Машх,ад узра келди, утган вок,еани баён щилди, беклар тах,син цилуб, Амир Сох,ибк,иронга айдилар, эй Сох,ибк,ирон афандим, не учун узга кишини элчиликга юбормассиз? Амир айдилар, дар нима булса, углум булсун, узгага офат етмасун.
БУ ДОСТОНДА АМ ИР СОХИБЦИРОН САЙЙИД У Л Х,ОЦОН Я Ъ Н И И С К А Н Д А РИ СОНИЙ АМИР ТЕМ УР КУРАГОННИ ЗА ^А Р И ЧГАНЛАРИ ВА НИШ ОПУР ЁЦАСИНДА ЧИРАТОЙ СИПОХ.ЛАРИ М АЖ РУХ, Б УЛУБ , М АВ Р О ТЛИ Р Ш АХ,РРА Ц А М А Л РО Н Л АРИ Н И БАЕНИ Аммо Умаршайх тура элчилиц цилуб, цайтуб келуб эрди. Андин кейин шох, Ш уж оъ Мехдаб Л у р отлиг -бах,одурга икки юз минг кишици цушуб, Нишопурга юборди. У л Мехдаб Jlyp М алук говпора наслиндин эрди. Анга бир совут х,азрат А ли , карам олло важих, ‘ , афандимиздин ёдгорлиц цолиб эрди. Кийганда милтиц таъсир цилмас эрди. Алцисса, Сох,ибцирон Машх,адга бировни валий цилуб узлари аркани давлат бирла Ниш опур сарига юзландилар. Щах,рга яцин етгач, Нишопур х,окими шах,рни ташлаб цочти. Анда шайх Саъид Атторким, х,азрат шайх Аттор валини набиралари эрди. Нишопур одамлари шайхга келуб, шафеъ булунг, дедилар. Нечунким, Нишопур элиндин етти лак танга асокир мададига талаб цилуб эрди. Ш айх Амирни кургали келди. Амир шайхга туруб салом берди. Ш айх элга шафеъ булди, Амир айдилар, эй шайх афандим, сизга бу ишни нима кераги бор, деб. Ш айх сузини цулоцга олмади. Ш у л х,олда хабар келдиким, Мехдаб Л у р ботир яцин етти, деб. М ирзо Шох,рух, тура, цирц минг киши анинг к,ошига жанг цилголи бормок, булди. Амир айди, эй углум , алар жангга муцаййид булмагунча гар зафар тобсанг, аларга омон бергил. Андин кейин Мирзо Шозфух, турани Мозандарон узра ашраф пойтахтига эллик минг кишини рафик, цилуб юбормок, булдилар. Айдилар, эй нуридийдам, зинх,ор бог-бустонларни вайрон к,ил- магил, ёш бачалар цулга тушса, асир цилмагил, авратлар цулга келса, асокирга айтгил, фасод цилмасунлар, шароб ичмагил, куб ухламагил. Сунгра иккала тура жунаб кеттилар. Умаршайх отаси цошинда цолди. Андин сунг, Амир хотирига келдиким, шайх Саъид шафоат учун манга келуб, хафа булуб, цайтти, деб шайх Аттор валининг цабри шарифларига зиёратга бордилар. Ш айх кунглида кинаси бор эрди, Амирни зиёфат цилмок, булуб, сут ичра огу солиб берди. Амир йчтилар, сунгра билдиларки, огу экан. Элга билдурмай, тахаммул * бирла ултурдилар. Ш айх, берган зах;рим таъсир цилмади, деб ищтибох,да цолди. Амм о шайх цурццонидин х;аргиз сузлаёлмади. Амир х;арамга цайтуб келуб, х,еч кишига маълум цилмай, Инок, бирла Умаршайх турани келтуруб, сирларини баён цилдилар. Икковлари йиглади. Умаро, бекларни бир-бир талаб цилдилар. У з урнига оид булди. Ногох, шух,рат булдиким, Амир Тем ур огу ичибдур деб. Раламуслар эшитуб, кечи била Нишопур бозорини талон цилдилар. Сунгра шайх, Амир Темурга мен огу бердим, деб ‘ Оллох, уз висоли ила уни мукаррам цилсин.
маълум килди. Сохибкирон сипохлари эшитуб, шайхни бориб горат килдилар. У л кеча Нишопурга одамлар бир кишини хоким мукаррар килдилар. У л кеча Сохибкирон кушу.нлари х,ар тарафга таркалиб кетаверди. Нишопур одамлари кайу ерда булса топиб келтуруб улдиравердилар. У л кеча яна таажжуб ёмгурлар ёга бошлади. Умаршайх тура куб эл ва у л у с бирла Сохибкиронни атрофини олиб тухтадилар. Ёмгур босилгач, бир тарафдин машъал курунди, гумон килдиларким, ёв келди, деб. Аммо Сохибкирон узларидин дам-бадам кетиб колур эрдилар. Умаршайх тура бориб курунган машъални йулин тусди. Курдиким, кУирирок бирла качир келадур. Вакди булуб, карнай торттилар, не ах,воли маълум булмади. Ахир, Умаршайх тура айди, сиз кандай кишисиз, даъвойи жанг килурмусиз? Якин етгач, курдиким, алар бош луги ок,соколли киши. Умаршайх турадин суради, сизлар к,андай киши? Бу айди, Сохибкирон аскариндин булурмиз. У л киши айди, Сохибкирон тирикму ё улукму? Умаршайх тура, Сохибкиронга нима булубдур, деди. Яна у л киши айди, мен хожа Мухаммад Порсо-хожам Баховуддин муридларидин булурман, ул зот менга деб эрдилар, Амир Темур кошига боргил, анга мухолифлар огу берадур, уш бу пойтобамни анга бергил, сувга ювуб, ичсун, oFy ондин кутарилгай дедилар. Анда Амир к°шига келдилар, булар Мовароуннахр кофиласи эрдилар, карнай чалгонлари сабаби харифни хавфидин эрди. Сунгра Накшбанд берган лунгиларини бердилар, андин ипор иси келур, сувга чойуб Амирга ичурдилар. Огу Сохибкирон тирногларигича таъсир к,илгон эрди. Рутубатни упка, багир ва талог ва ахшолардин кутарди. Ф и лхол, Амирни андак кузи очилди. Тонгласи хожа Мухаммад Порсони кофила жамоаси била Амир талаб килдилар. Аларга айдилар, агар Нишопурга кирсангиз, одамларга биздин гафурманг, биз узимизни тайёр килуб, иншо- оллохи таола, ёв кошига борурмиз деб. Хожа бирла кофилани жунаттилар. Амир аскарларидин бир нечаси биёбонларда адашиб, чулдин-чул кезуб, алъаташ шавкунлари асокирдин чикуб, Марвга яКин бордилар. Сувсогонларидин лаблари куруб, тиллари огзига сигмай улмакка якин етуб, Амир хам тахтиравон бирла ушбу Кушун оркасидин ахтариб ушбу ерда топуштилар. Анда Амир бир мавзеъни курдилар, яшнаб ут курунур, неча чумчук,лар чулдираб, учуб-кунуб турурлар. Андин узга ерда кукарган дарахт йук,. Сохиб кирон буюруб, ани кавладилар. Бир тахта тош курунди. Тошни олиб эрдилар, остидин сув чикти, барчалари ичуб, мамнун булдилар. Мавлоно Шароф Яздий дерларким, Чингизхон вак,тинда ул булогни анинг амри била беркитуб куйтон эрдилар. У л ерда Марв эски шахар эрди, Чингизхон хароб килуб, кургонлари баъзи ери бузулуб, баъзи жойлари бутун эрди. Дерларким, Мирзо Ш охрух тура Сохибкирон вафотидин кейин салтанат тахтига ултургон вакдида ани обод килуб эрди. Алкисса, Сохибкирон асокир бирла анга кируб, к.арор олдилар. Булар мунда турсун, эмди сузни Мирзо Ш охрух турадин эшитунг. Мирзо Ш охрух тура аскар бирла бир тогни багридин келуб, Мехдаб мукобилига курунуб Колди. У ч кунгача иккала сипох саф богладилар. Хануз иккала
к,ушунлар дарба цилгонлари йук, эрди. Овоза б у л у б эшитилдиким, Амир Темурга ору берибдулар деб. У ш у л вацт сафар ойи, чадоршанба куни эрди. Тура дайрат бармогин тишлади, аскари мушавваш булуб, бир мавзеъни жой к,илуб, к,арор олдилар. Хабари арожиф келуб, яъни тайини йук, суз эшитилуб, Меддаб Лурни к,улок,ига, мухолифлардин Амир Тем ур улди, деб хабар етти, аскарини олиб бирдан жангга кирди. Мирзони аскари андог к,ирилдиким, к,онлар ж илга-ж илга булуб ок,аверди, ажал дехдони жасад фалакиндин калда дандалакини узуб, фалокат аравосига ортаверди. Бошлар сой тошларидек булуб, жасадлар ханног к,офидек туда-туда туфлануб к,олаверди. Цазо вагончиси адам релига бу юкларни солаверди. Андог жанг булдиким, тура цулинда к,илич, ярим кечагача ёлгуз узи к,олди. Охир, курдиким, к,очмокдин узга илож йук,тур, ёв куб булуб голиб булса, к,очмоглук, бадодурликдин, деб тура бир тарафга уруб кетти. Тонг отгоч, туркмон элига еттилар. А ларни у луги Салимбек эрди, турадин сурди, ким булурсан? Тура айди, Мехдаб Л у р сиподисидин булурман, жангдин келурман. Анда турани узукунда отини ёзук,лу куруб, уйк,усинда бойлаб, тонгласи отк,а ортиб, шох, Ш уж оъ к,ошига юбормок, булди. А м м о туранинг аскарини барчаси х;алок булуб эрди. У ш у л йилда мунажжимлар х,ам айтиб эрдиким, сичк,он йили тугилгон бу йил нах,с деб. Сох,ибк,ирон цабул цилмаб эрди. Андин кейин Мех,доб Л у р Нишопурга келди. Эшиттиким, шайх ва узга одамларни молини Амир темур олибдур деб. У л дам Нишопурдив ахча талаб к,илуб айди, Амир Темурга эл булуб, мол берурсиз, менга дам бергайсиз, булмаса барчингизни к,атли ом щшурман. Анда баъзилари Содибк,иронга бериб эрдилар, яна баъзилари Меддоб Лурга бердилар. У л йил Нишопур элига куб таажжуб зулмлар булди. Аммо цофила бошини чорлаб, Содибцирон воцеасини суради. А ла р айди, хабаримиз йук,. Буюрди, амволи к,офилаларни талон к,илуб олдилар. Мамсуклардин бири айди, менга мол берсанг, Амир Тем ур хабарини айтурман, деди. Марв сарига кетгандур, деди. У л мамсукни дам молини олуб, хожа Мудаммад Порсони зиндонга солуб, Амир жонибга, марвга етуб келди. Содибцирон дануз шифои комил тобцон йук, эрди. Меддаб Л у р аскари икки юзга як,ин эрди, атрофни ураб олди. Киши киргузди, айди: Амир Темур мени олдимга чидсун, мен онинг гунодини шод Ш ужоъдин тилайин, деди. Содибк,ирон к,ирк, кун мудлат сурадилар, у л к,абул к,илмай, дар кун жангга талаб булур эрди, К,ирк, кундин кейин Амир шифо топти, амир Чокуни юбордилар сулд к,илайлук дебт Меддаб Л у р к,абул цилди. Лекин кунглида андак макри бор эрди. Амир кечаси сиподларга айдилар, кимдур жонини к,авм учун фидо к,илгувчи? Барчаларидин садо чицмади. Учунчидин кейин амир М уъид орлот туруб, ер упди. Амир юз кишини мунда к,уйуб, амир М уъид била жунаб кеттилар. Анда Амир айди, Эй амир Муъид к,ардошим, сен уч кунгача тавакдуф к,илгайсан, иншооллод, мен Нишопур бориб, обру тобк,айман. Агар сен дам иложини топсанг, дочиб боргайсан, хизматимизда булгунгдур, булмаса, оллога топшур-
дум, фи омон олло таъоло, деб юз кишини цуйуб Сохибцирон ун минг кишини олиб ярим кечада цочтилар. Суръат бирла учунчи кечаси Ниш опур ёцосига келиб туштилар. Цуш унларни бир ерга цуйуб, юз киши бирла дарвоза остига келуб, цургон узра шоту боглаб, кент ичра тушуб, дарвозабонни улдуруб, бирдан йарнай тортиб, аскар келиб, к,атли ом цила бошлади. К,онлар куча ва урамларда оца бошлади. Неча-неча одамлар вужуд шахристонидин адам чулистонига юзландилар. У л йил Нишопурга куб футур етти. Тонгласи Сох,ибцирон тахт узра ултурдилар. Минг кишига яцин ХалОк булубдур. Амир Чоку цолгонларни озод цилуб, таъзири имол цилайлук, деди. Бир куни Сохибцирон курдиким, бир хотун отга сув беруб, етаклаб кетуб борур. У л хотунни эри темурчи эрди. Ани Сохибцирон келтуруб суради, нечун хотунинг отга сув берур? У л айди, сени зулмунгдур. Амир, нечук деди. Темурчи айди, м угул йигитлариндин бири мени уйимга цочиб кирибдур, хизмат буюрдиким, мени отимга сув бер, деб, мен лоилож хотунимни юбордим. Не учун, м угул злати сох,иб таадди булур, агар мен чицсам, хотунимга хиёнат цилур ва алар хотунимни олиб чицсам, уйимга хиёнат цилур деб, узум уйда булуб, хотунимни сувга чицордим. Анинг сузи Сох,ибциронга таъсир цилди, сунгра ахд цийдиким, мундин кейин цайси вилоят Мусаххара булса, шахр ичра асокирдин киргузмайлук деб. Ниш опур одамларини озод цилди. Эмди сузни амир Муъид бирла Мехдаб Л ур ботирдин эшитмак керак. Ам м о Мехдаб Л ур ботир ул эски шахр ёцосинда туруб, Сохибцирон кетганидин хабари йуц эрди. Х,ар кун киши юборса, амир Муъид, бу кун соати эмас, тонгла кел деб юрди. Ахир, Мехдаб Л ур билдиким, Сохибцирон йуцтур. Бирдан шавцун солиб, цургонта узини урди. Амир М уъид цургонни Нах,рух, ериндин уруб Кочти. Мех,даб Л у р ботир цувуб, уруб келаверди. Туцсон уч киши х;алок булуб, адам сах,росига юз цуйдилар. Етти киши била амир М уъид цочиб Хоразм цумзорига бордилар. Мех,даб Л у р цушун бирла бул х,ам орцасидин борди. Анда бир тарафдин тутун чица берди. У л ерда бир эски цаср бор эрди. Дерларким, у л цаср хожа Сулаймон Кесардин цолгон эрди. У л тутун анда бир тош уйдин чицуб турур. Икки киши ул уйда ултурубдур. Б улар ани овоз цилуб, цичцурдилар. Иккови овозини чйцормади. Цазора, урамда бир минораи цора курунди. Билдиларким, аждарх,о турур. Мёх,даб Л ^ р ботир ани рад цилмоцга муцаййид булди. Аждах,о они нафси сулуцига тортти. Яна бир зур уруб неча кишиларни оти ва яроги бирла ютуб юборди. Асокир баъзилари цочиб Нишопурга кеттилар. Андин нечалари чулларда цолиб, сувсаб х,алок булдилар, бул хам Амир Темур мцболидур. Нишопур боргонлар Амир цулига асир булди. Алардин Сох,ибцирон амир М уъидни сурдилар. Асирлар айди, амир Муъидни х,арчанд ахтариб тополмадук. Аммо Мехдаб Л ур куб кишилар бирла аждар комига кеттилар. Сохибцирон айди, амир М уъид менга жонин фидр цилуб эрди, иншооллох, умидим тангри таолодин яна они сог-сйломат курсам керак. Алцисса. амир М уъид етти киши бирла Хоразм дашти узра
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356