Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore Темурнома

Темурнома

Published by Электронная библиотека, 2023-06-05 12:02:25

Description: Амир Темур кўрган жангномаси

Search

Read the Text Version

кумда юруб, бир маконга келдилар. Эшикнинг бусагасини Курдиларким, етти/филиззатдин ясагон. У л бусагада амир Або Муслимни болтасиии зарб таъсири бор эрди. У л эшикни Або Муслим Калам килуб, анда етГи жойни вайрон килгон эрди. Андин бир булог ёксс1» а келдилар. Бир ховузни курдилар. Узра бир тахта тош ёзилговким. ушбу парилар маконидур, мунда Або Муслим келиб-кетгандур деб. У л кеча амир М уъид анда туруб, асокир жинларни курдиларким, буйлари Циска, барчаси раке килурлар. Тонгласи андин бир жойга келдилар. Х,ар жойи одамларни курдилар, бир ерга жамъ булуб, ораларйнда бир йигит, рангги тагйир топуб, корайибдур. Анинг кошинда бир когоз, Мироншох тура ушбу киши деб ёзилгон, Сунгра тонуб чулдин ховуз ёкосига келтурдилар, сув бердилар. Мироншох тура эси узига келди. Андин кейин хол с^рашиб, айди: мен Мозандаронга бориб, Ашраф Калъ^сини фатх килуб эрдим, чоршанба куни овоза булдиким, Амир Тем ур улди деб. Ёв бйрдан келуб, хУ ^ ум килуб, бизларни уртага олдилар^ Алардин кочиб, бул ерга келдук. Дерларким, ушал кун Дашти К,ипчок узра Тухтам иш хонга хабар етти. Анда хон Мовароуннахр томонда асокир йигдуруб, отланди. Хабари арожиф яъни бехуда суз, таЪйини й5?к халк ичра куб-куб эшитилаверди. Алкисса, амир М уъид Сохибкирон вокеасини бир-бир баён килди. Мироншох тура отасини хаётлигин эшитуб куб суюнуб, хурсанд булди. Андин кейин тура тараддуд килиб, эллик минг кишидан беш юз кишини тирик топтилар. Кублари у л у б ва баъзилари хар жонибга кочиб ва нечалари чулларда сувсаб халок булди. У ш ул йилинда Нишопур атрофинда Чигатой аскариндин хисобсиз одамлар улуб, адам биёбонйга юзланди. Амм о амир М уъйд била Мироншох T f ра Хоразмга якин келуб, Нишопурда Сохибкирон саломатлигин таъйин билдилар. Турт ой утгандин кейия Сохибкирон бирла мулокот булдилар. Аммо Мирзо Шохрухдин асло киши булмадиким, хабар топиб келтурса. Эмди Мирзо Ш охрух тура вокеасидин эшитмак керак. БУ ДОСТОНДА МИРЗО Ш О ХРУХ ТУ Р А ИБН АМ ИР ТЕМ УР СУЛТОН ЗАЙНОБИДДИН КИМ, ШОХ Ш УЖ ОЪПИНГ УРЛИДУР, ОНИНГ БИЛА МУЛОЦОТ БУЛРОНИНИ БАЁНИ Алкисса, Муслим бек, туркмонлар улуги хохласаким, Ш охрух турани шох Ш уЖ оъ кошига олиб борса. У л кун хаво куб иссиг эрди. Борурда йул узра бир работга кундилар. Ш охрух турани офтоб руёга куйуб, узлари таом пишурмакга мукаййид булдилар. Тура харчанд нола-зори килуб, куёш харораТига токат килолмай йиглади, у л зол'имлар кулок солмади. К,азора ул ерда чангалистоН ббр эрди. У л ерДин одам ёвэойи буйи ун газ, жасади кора, булар кошига кёлди. Б улар нима иш килса, ул хам кила берди. Салимбек Кулига ук ёсин тайёр килуб, анга ук отмокга харакат килди. Х,амрохлари манъ .килдилар, кабул килмади. У к отти, у к келиб I ОНА

одам ёввойисйга тегиб эрди, ул бирдан х,айк,нруб ш ащ ун солуб, иргиб бориб, Салимбекни икки булуб, андин йулдошлйрини барчасини х,алок этуб, у л одам ёввойиси уз макониГа ёнди. Тура ани куруб тангри иззу Ж алга шукр ва сано юборди. Андин узин>й ишкил узра бир дила била олиб, ярим кечагача йул юрди. Бир гуристонга келди. Курдиким, соганйда чирог ёниб турур. Андин бир цизни уликини бир йигит олиб к,ошига куйуб, узи орнаси бирла деворга суяниб, ултуруб, зор-зор йиглаб айтур, эй жону жадоним, сен улик, мен тирик, сенсиз менга тириклик керак эмас. Тура билдиким, ошикдур. Аммо, йигит х,ам куб чиройлик эрди, йиглаб бу назмни дерким: Йулдошим эдинг, бу йулда, эй м щ , • ,■ Й у л д о ш н и цЦйуб, кетарму уам роу?! Б е д о р л и щ а щетурмадинг тоб, Шсщло кузине улди майли хоб. Тун сан эдинг мани чирогим, Раум эт, мани кубг юракда догим . Сен мурда брлуб ер остидасан, Е р узра нечук тирик юрай мен? И ш ц ртига уртаб, куйубм ан, Сенсиз уш бу ж ондин туйубман, $лмак манга яхш идур бу дамдин, Тоцат м анга ц ол м а д и б у г а м д и н . Кокиллари ж онимни тузоги* Булдим асир зулфи боги. Алцисса, IUox,pyx, тура назар к,илиб туруб эрди, у л йигит ултурган вак,тида киз бурнидин неча кдтра кон томуб, к,имирлаб сузга келди. У л йигит к,у,рк,уб к,очти. Тура айди, эй йигит к,очмагил, маъшук,ангдин к,уркмагил. Йигит ддйратда тухтади. Тура айди, келгил, мани бойлуцларимни ешгил, бу к,из ракик сакта дардига гирифтор булгон экан, тангри таоло шифо ато к,илди, нечук ошик, киши маъшувдин к,урк,ар? Йигит келиб, Шох,рух,ни ешуб, бушотуб к,урди. Тура андин су£>диким, цайдин булурсан, деб. Йигит айди, Ох;ангарон к,ариясиндин, узум наели Кова охангардин булурман. Кованинг урни Исфих,ондин эрди. Йигит айди, бу кария улугини к,изидур, мани мунга шавк,у завцим булур эрди, к,азора муни улди деб эшитиб, тоб-ток,ат к,илолмай, к,абрига келдим, оллох, ал хамд,1 эмди муни х,аёт тобтим. Андин кейин йигит Шох,рух тура ном-нишонинй суради. Тура анга касам берди; кишига айтмагил деб. У л йигит анда касам ичти. Тура воцеани анга бир-бир баён к,илди. Андин кейин у л йигит турани уз юртига олиб борди. Арбобга кизини ракик сактадин тирилуб келгани маълум булуб, югуруб хурсандлигдин ул йигитга к,изини никох, к,илуб берди. IUox,pyx, тура неча кунлар анда булди. Иттифоко, бир кеча тура Исфих,он capHFa сайрга чик,уб, сах,аргача йул юруб, бир жойга келуб эрди, Худога шукр.

икки гудомжуши бир йигитни ариц -ёцосинда йигочга •■■боглаб, бошига арра цуйуб, арраламакда эрди. У л айди, эй цуллар, берган тузймиз андешасини цилуб, манга жафо цилманг, деб нола била йиглар эрди. У л йигит хуш руш ш цига : «Темурномаи форси»ни сох,иби хожа А б д ул л о х Х,отифий неча байт айтиб эрдилар. Мазмуни булдур: Оё, сомиъ эрсанг суз ум ни эшит, v Оёг-цули, бо гл у гу зал бир йигит. Цуёшдек юзи, кузи чулфон каби, Оциб ёшлари юзга маржой каби. Цошинда икки цул кора ранги бил. ■Цулга арра олиб икки занги бил. Йигочга боглаб у эрни икков, Б о ш и узра арра ц уйуб икки ёв А нга арра солса чунон Зикриё, Йигит йи гл а б айтур эди, ё худо, Нажотимни, бергил мани бу замен, ' Сигиндим санга, эй худой ж щ он. • Алцисса, Шох,рух, тура анинг х,олини куруб, гайрати келуб, югуруб бориб, бирини яроги била икки булуб эрди, андин кейин бири цочти. Ани х,ам тош била уруб, х,алок цилди. Амм о йигит узидин кетуб, эрди, соатидин кейин эси узига келди. Тура курдиким, арра анинг боши ни бир нардаеига таъсир цилибдур; III охр ух, тура бойлуцларини ешуб, бошини жарох,атини боглаб цуйди. Андин сурдиким, эй нозанин йигит, ким булурсан? Йигит айди, аввал узингни айгил, кимдурсан, мани бу. ишдин нажот берд^нг, тангри таоло санга жазои касир берсун. Тура цурцуб жомни томдин ташлагандек булмасун деб айтмади. Сан аввал айгил, деди. Ахир, икковлари хам айтмади. Аввали шулки, бир- биримизни хацицатимиздин хабардор булмайлук, бир-биримизни отимизни билмаганимиз хуб. Аммо айди: бир чаккага борайлук, тонг яциндур. Тура айди, ман мусофирман, маконим йуцдур. У л йигит айди: ш ул ердаги соганаи эски ичра ухлаюрман, сан бу кун Исфихон ичра бозорга бориб, тошчилар растасига киргил. Анда ибн Имод отлиг бир шоир киши бор. Узи кун бой, ганидур, тош тарашлаб ултурур, анда туруб анинг орцасидин кечцурун ховлисига боргил. Анинг эшикига t o u j била ургил, чицуб сани хар нима хацорат цилса, цабул цилгил. \\ Алцисса, Ш охрух тура йигитни гбрга цуйуб, узи Исфихон шахрига келуб, ани суроглаб, бозордин топмай, ховлисига келуб, эшикини тонти. Йигит деганидек, тош била андог урдиким, ногох бир киши, соцоли оц, келуб шиддат била сиёсат цилуб, таёц била турани икки-уч уруб сунгаклари сингудек булди, хохладики. бул хам урса. Лекин йигитни сузи хотирига' келуб, таваццуф цилди. Яна у л цари киши не сабабдин мани эшикимни тош била урурСан деб, цулига буюруб, х,овлисига олиб кирци. Х алц келуб турага шафеъ булдилар, цабул цилмади. Тура ичкарига кирса цимматбах,о

нимарсалардин полослар солибдур. Ул цари киши турага айди, эй нозанин йигит, маъзур тутгил х,арна санга дедим. Эмди манга келтурган хабарингни айгил. Тура анга воцеани бир-бир баён цилди. Цари киши туранинг отини суради. У л ’ йигит била ман иккимиз отимизни бир-биримизга айтмасликга ахд цилдук. Анда Кари киши айди, боргил кечи бирла ани келтургил, анинг сабабидин иншооллох, сен хам сох,иби жох, булгайсан. Андин кейин тура бориб, ул йигит била ибн Имод уйига келдилар. Анда дафъи гам учун «Ш охномаои Фирдавсийни мутолаа дилдилар. Андин кейин Ш охрух тура йигитга айди, мархам булса эрди, жароха- тингга цуёр эрдим. Анда турага буюрди, бозорга бориб, сабзавор дукони цайси деб сурагил, анда бир кузи кур, сувар киши бордур, Анинг бирла мусофиха цилуб, цулини сиццил. Ул кишини отлари Мавлоно Табибдур, санга мархам бергайлар. Андин кейин тура бозорга бориб, ул сувар кишини топти. Анинг била мусофиха цилди, ул ичкарига олиб кириб, хол ва ахволдин сурадилар. Тура воцеани баён цилди. Муни эшитуб, филхол, йиглаб, турадин мархам беруб юборди. Андин кейин яна йигит турага чунтакидйн бир лаълни олиб берди, айди: жавохир бозорига боргил, Мавлоно Цутбиддин Розий кимдурлар, деб сургил. Агар топсанг, ул кишига ушбу лаълни бергил. Ул зоти боборакот бу лаълни танусалар, санга куб олтун берсалар керак. Андин кейин лаълни ул зоти бобора- котнинг цошларига олиб борди. Ул киши турани уйларига олиб келуб айдилар, эй гузал йигит, бу лаълни кимдин келтурган булсанг, они танидум. Алхамдулилло, хануз ул тирик экан, деб куб- куб олтунлар бериб юбордилар. Тура олтунларни келтуруб топшурдилар, яна ул йигит айди, эмди Мавлоно М узаффар Варзийнинг цошларига боргил, ул киши варзийлар карвонсаро- йиндадур, аммо шоирлигда Х,оцоний Сонийдур дерлар, хеч шуаро бирортаси ул кишининг назарида писанд эмас. Ул зотнинг шеърларини киши фахм цилмаганидин девонларини сувга ташлаб эрдилар. Ушбу байти форсий ул кишининг асариндандур. Назм: То ман дийну зулфи парози чин ту дидам, Х,ар як зики щ р и ф пазирфат надидам. Эмди ул зот ёнида ултуруб, тизларини босгил. Андин кейин тура ул саройга келди. Мавлоно М узаффар била мулоцот булиб, тизларини бости. Ул зот куб шухи чолок табъ эрдилар, филхол, туруб, турани уйларига келтуруб, бош-оёг либос бериб, зиёфат цилдилар. Ш охрух тура яна андин ёнуб келди. Анинг бошини курдиким, согайибдур, андин кейин бир хат ёзиб турадин Саййид Неъматуллони хонацохларига юборди. Тура келуб хонацох ичра кирдиким, бир цари киши соцоллари оц, нуроний киши хонацохда ултурубДурлар. Хатни келтуруб ул зоти боборакотга бериб таъзим ила цулини алиф-лом цилуб турди. Ул киши хатни уцуб, тангри таодога шукр у cairn айдилар, тура бирла уйларига келуб, етти

эшикдин ичкарига кирдилар. Айдилар, эй кутлуг мех,мон, сабр цилурсан, сани зиёфат цилурман. Келтирган хатингни жавобини ё:шб борурман, деб. Полос солинган. Саййид ош ва таом келтурмоцга мукаййид булдилар. Тура ултуруб эрди, Мавлоно Имод ва Мовлоно Табиб ва Мавлоно Варзий Саййид Неъматулло кот. iaрига колаверди- лар. Варчалари Саййидни зиёрат к,илдилар. Ул уйни турт эшики бор эрди. Неча-неча азизлар келуб, ул уй ичра турт юз киши булдилар, тура хайрон булуб, таажжуб бармокин тишлаб, айди: эй Саййид афандим, мунда нима маъни бор? Саййид айдилар, йелтурган хатингни жавоби шул турур. Тура, филхол, туруб йигит к,ошига келуб, курган вок,еасини анга-айди. Ул айди, тургил, иккаламйз ул ерга борурмиз, деди. Иккаласи цушулуб Саййид Неъматулло х,овлиларига келдилар. Ул кишилар барчаси бул йигитни уртага олиб, тавоф килдилар, куб олтунларни нисор Килдилар. Шохрух, турага айди, бу тиллоларни олгил, нечукким, мани сабабимдин Куб ранжу мех,натлар тортдинг. Варакалло, сани баходурлигингга. Тура айди, эй цардош жоним, ман бу ишларни тангри иззу жал йулига к,илдим, сизлардин мани таъмаим йук,тур, деди. Анда ул турган халойиц барчалари туранинг химматига тахеин ва офаринлар килдилар. Анда ул айди, нозанин йигит, неча вактдин бери иккаламиз тануш булуб, кардош булдук, нима буладур отингни маълум килсанг? Тура айди, аввал сан айгил. Ул йигит айди, мани билсанг отим Султон Зайнобиддин шох Ш ужоъ углидурман, булар мани хуруж килмогимга рафок,ат к,илгон кишилардур, отамиз кариб колгон кишидурлар, o f b m бор, онинг оти Султон МахМуддур. Отам мани огам бирла Исфихон саклусига, яъни чегарасига юбориб эрди, Амир Темур бул тарафга келурмиог деб. Ман хаёл килдим огамни улдуруб отам урнига султон булсам деб. Мундин огам хабар топуб, мани ушлаб, кийнок килдилар. Мани Исфихон акобирларига мурувватим бор эрди. Андин кейин мани икки кулга буюруб, бир чаккага олиб бориб, мани бойлаб, бошимга арра куйуб, арралаб улдурмокда эрди, сан келуб ул балодин мани нажот бердинг. Эмди яна хуруж килмокга харакат Килурман, келгил, манга к,андай кишидурсан, маълум килгил, на йшда юрурсан, айгил. Тура анга сипогорлик килуб айди, ман Сохиб Хидоят угли булурман, отам Амир Темурга шайх ул исломдур. Ман отам била андак ходисадин араз килуб, хаж килмок орзусида борурман. Мани отим Жалолиддиндур. Султон Зайнобиддин муни эшитуб, куб навозишлар килуб, хурмат килди. Андин кейин Амир Темур вокеасиндин, анинг угилларин кайфиятидин ва сипохлари- ни ахволидин сурди. Тура айди, Амир Темур адолатлигини узига дарбар алгондур. Анинг углиларининг хар бирини сурсанг хислат ва фазилати андогдурки, улуг угли Мирзо Жахонгир тура куб сохиб эхеон эрди. Ул вафот топти. Андин кейин Мирзо Умаршайх тура уз замонини олим ва фозилидур. Андин кейин Мироншох тура сохиб ишратдур, андин кейин кенжаси Мирзо Ш охрух тура сохиб шижоат, баходур турур. Ман Самаркандда Ш охрух тура бирла кураш олур эдим. Шахзода туранинг сузига кулуб юборди. Навкарларига караб дедиким, сизларда хам куч ва кувват борму?

Х,ар цайсилари уз кучларини зурлицларини таъриф цила бощлаб эрдилар, яна турага сан нима деюрсан, деди. Тура айди, мани назаримга булар чумолича курунмас. Шах,зода муни сузига гайрати келуб, ман била кураш олурмусан, деди. Тура айди, х;айю х,ай, эй афандим, сиз бу вилоятларни шах,зодаси булурсиз, ман бир бечора гурбатда цолгон кишидурман. Агар сиз мани йицитсангиз хеч айб йуцтур, ва илло, йицилсангиз мани халокатга етцузурсиз. Ман хавф цилурман. Ш ахзода аад цилдиким, х,аргиз мундог ишни цил- магайман, чунки мани х,ак,имга куб яхшилиц цилдинг, ман сани хизматингни адо к,илолмасман деб. Алцисса, шах,зода к,уймайин икковлари курашга мук,аййид булдилар. Соатидин кейин ша^зодани Мирзо Шох,рух, тура кутариб, андог урдиким, барча курганлар х,айрат бармок,ин тишлаДилар, Шах,зода камоли к,ах,ридин аччиги келуб, буюрдиким, бу мусо- фирни улдуринг деб. Саййид Неъматулло филхол туруб манЪ цилдилар, айдилар, эй шах,зода,ах,дингни синдурмагилки, бу санга айби куллийдур, олам барчасига пазидинг ёмонлик,га йиртилур, эронлар иши бу эмас, бу йигитни цилгон яхшилигини асло хотирингдин юбормагил, дедилар. Уртада неча кунлар утгандин кейин, бир кеча айди: одам борму, айёрлик, била мани огамнинг бошини келтурса? Х,еч кимдин овоз чицмади, тура иргиб туруб, таъзим цилуб, фотих,а талаб цилди. Ул кеча тура урда сарига келуб, ухлаб ётган ерига девордин тушуб бориб, х,арамига келуб, султон Мах,муд куксига минуб, уйготиб, бошин талаб цилуб, кесуб, султон Зайнобиддин цошига келтурди. Шах;зода бошни куруб, урнидин бир сакраб ултурди. Тонгла халц хабар топиб, х,айрон булдилар, кимни тура кутариб ва кимни салтанат тахтига утцузсалар?! Анда султон Зайнобиддин карнай торттуруб, умаро, бекларни йигуб, тахт узра царор олди. Шох,рух турага юцори мацомдин урун курсатти. Неча кун утгандин кейин хабар эшитилдиким, Амир Темурни Марвда Мехдаб Лур улдурубдур деб. Муни англаб тура йиглай- верди. Султон анинг сабабини сурди, айтмади. Тура хафа булуб, доим гам ва цайгуда булди. Мунинг сирини билмакга Саййид Неъматулло айдилар, киши булса, бойцушни юракини келтурса, анда хосияти бордур. Ф и л х о л , ани топуб келтурдилар. Тура ухлаб ётган вацтида ул юракни куксига цуйдилар. Анда уйцусираб ^зини Амир Темур угли Ш охрух тура эканлигини сузлайверди. Барча билдиларким, бу мусофир йигит, жулуси айвонлигда, асволи кайвонлицда Амир Темурни углидур. Турани бархам бермоцнинг нойига туштилар. Тура буларни феъл-атвориНи англаб, бир кечаси била цочиб, отасини хизматига, Амир Сохибцирон цошига келди. Бу, мунда турсун, эмди сузни Тухтамишхон подшохдин эшитмак керак.

БУ ДОСТОНДА ДАШТИ ЦИПЧОЦ УЗРА ТУХТАМИШХОН АМИР ТЕМУР УЛДИ ДЕБ ЭШИТИБ, МОВАРОУННАХР Ш АХ,РЛАРИНИ УМ ИДИДА К ЕЛУБ, САМАРК.АНДНИ ^AMOFOHMHH БАЁНИ Аммо ровийлар андог ривоят к,илурларким, Амир Сох,ибцирон форс мамлакатларини барчасини мусаххара цилмок, учун умаро ва беклар бирла Кенгаш цилуб, уч йилгача тахти х,ар цаерда булуб, к,арор топмади. Аммо Тухтамишхон воцеаси бу эрдиким, Амир Темур Нишопурда огу ичиб улубдур деб англаДи, аокарини жамъ к,илуб, Мовароуннах,р шах,рларига от к,уймок, учун Давлатшайх амакиси углон мартабасида эрди, анга Машваратга киши юборди. Ул Давлатшайх куб ишга етук киши эрди, сабр к,илсун деб манъ к,илди. Яна узи к,ошйга келуб, ул сузнинг х,ак,ицатини билгил, баъд отлангил, деди. Хон к,абул цилмади. Аскар жамъ цилуб, отланди- лар, ахдларики, Амир Темур бирла цилуб, эрди, исён гок,ига ёшурди. Хора.ш этак тарафидин келуб, Бухорони талон к,илди Ул вак,т Амир Темур улди деб, шоеъ булуб, Мовароуннах,р шах,рлари- ни куби цамалда эрди. Амир Чокуни Сохибк,ирон Самарк,андга х,оким к,илуб к,уйуб кетган эрди. Амир Чоку Хонимчага тога эрди. Хонимча аввал Тухтамишга айттурилган эрди, баъзилар дерлар- ким, ципчок, аскари ушул йили куб жойларни тарож к,илгон эрди. Хон Самарканд даласига келуб, филх,ол, амир Чокуга нома юбориб, дедиким, тангри иззу жал такдири бирла Амир Темур олами фонийдин саройи бок,ийга интик,ол цилубдур, хонимча (ни) куб билурким, аввал манга айтурилгон эрди, манга беруб юборсун. Яна сузум, к,авми х,укамода бу юртларни узбак олур деган. Бу мамлакатларга ман мустах,ик, булурман, деб. Анда амир Чоку бу сузни эшитуб, элчини таёцлаб уруб, улгудек к,илуб, Тухтамишхон номаък,ул дебдур, агар Сох,ибк,ирон улган булса х,ам, х;ар бир угли арслон ва к,офлон кабидур, деб ура-ура шах,ардин чик,ориб юбордилар. Аммо Хонимча англадиким, Тухтамишхон ани талаб к,илубдур, деб. Амир Чоку тогасини чорлаб айди, тогажоним, ман заифанинг сизга андак машваратим бор. Кенгашим шулки, манга хон талаб булмиш, ман х,ам анга талаб булуб, бир чуридан нома юбориб, ани уйимга таклиф к,илиб келтуруб, душманни бархам урайлук дерман. Сох,ибк,ирон албатта келур, х,амиятлик кишидур, деди. Бу суз амир Чокуга куб маък,ул улди. Филх,ол, бир чуридин нома ёзди, Тухтамишхонга дедиким, эй хон афандим, ман х,ам сизга толиба ва ошицадурман. Нима буладурким, ман заифаи мастураниннг х,овлимга к,адами мубо- ракни тегурсангиз, изингиз тутиёсини кузларимга даво цилсангиз, яна сузум шулки, бул ерга келсангиз, амир Чокуни х,ийла бирла барх,ам берсак, булмаса, асираларини олиб кетсалар, нома тамом, вассалом, деб бир чури чобукдин юборди. Ул чури тезлик бирла к,ургон тешукидин чикуб, бир узбак оломонга айди, мани, хон щошига олуб боргил, маъшук,а тарафидин келгон элчидурман. Андин оломон била Тухтамишхон к,ошига келди. Курсаким, хон

курси узра ултурубдур,олдида хофизлар савт ва садолар бирлан удуб ултурурлар. Хои куруб «ломокг;» айди, муни улжадин Ту- шурдунгму? Оломон айди, оре, тадсир афандим, бу чури хоннинг маъшуцаси Хонимча дошидин келган элчиман дейдур. Чури, филхол, хатни чидориб берди. Хон мутолаа дилуб, Хонимчани олдига бормодни дасдида булки. Беклар манъ дилдилар. Ахир амакиси Давлатшайхни келтуруб, хатни анинг цулига берди. Ул муни мазмунини билуб, айди, мабодо талбис булмасун, аввал мах,рамлардин бир кишини юборгил, аммо чури мунда турсун, кургил водеа нима буладур?! Хонга бу суз маъдул булди. К,улла ридин бирини уз суратида дилуб юборди. Кечаси бирла гулом Хонимча эшикига келуб, узини маълум дилди, ана, ман Тухтамишхон булурман, деди. Даричани очтилар, дадам дуйиши бирла халокатга еткуздилар. Чирог ёдиб курсалар, Тухтамишхон эмас, бу к,илгон хийла фойда бермади. Эртаси хон билдиким, талбис экан. Амакисини зийраклигига тахсин к,илди. Чурини улдурдилар. Андин кейин Давлатшайх турт юз кишига буюрдицим, ут-утин кутариб, ярогларни беркитуб Самарканд ичра Низом ул мулк мадрасасига бирин-бирин боринглар, анда киши йуцтур, бизлар ярим кеча била шахар дарвозасига борурмиз, сизлар ичкаридин, биз ташк,аридин булуб, иншооллбх, дарвозани очиб кирурмиз деди. Филхол, турт юз киши утунчи суратида булуб, аслаха-ярогларни утун ичра беркитуб, ушул эски мадрасага келуб жамъ булдилар. Ярим кеча била Тухтамишхон бул тарафдин Самарканд дарвозасига от к,уйуб, шавк,ун к,илуб боравердилар. Амир Чоку буларни дафъига мудаййид булуб эрди, ногох карнай овози шахар ичидаги утунчилардин чицаверди. Ул кеча Самарканд ичра шуришлар булуб, циёмати сагир булди. Одамлар том узра чик,уб, «оллохи акбар» деб фарёд к,илурдилар. Н,инчок,лардин хам «оллоху акбар» овози чик,ар эрди. Амир Чоку курдиким, иш к,улдин кетти, КУЛ, чуриларини олуб, Хонимча билан игиачилар дарвозасидин Ургут йули била к,очиб, Ш ахрисабз ичра Ок,саройга келуб тушти. Ахли Самарканд курсаларким, ш ахар хароб булгуДек. Замон-замон Тухтамишхон замони, омон, деб шавдун к,илаверди, Ул кун Хон Сохибдирон тахти узра1чидуб, Сохибдирон жамъи хазиналарини о^иб, Дашти К,ипчодга юборди. Узбак ёмонлари хар уйга, кируб фасод дилар эди. Одамлар бориб хонга арз дилдилар. Ул Давлат­ шайх амакисига айди. Ул, дуявер, синохлар санга кунгул богласун, деб фударо арзини тингламади. Андин келуб Шахрисабзни дамадилар. Ш ахрисабз одамлари амир Чокуга курунуш дилдилар. Ш ахар халди куб сицилди. Хонимча яна тадбирнома дилуб юборди. Айдиким, аввалги нома элтгон чуридин асло хабар келмади. Сиз юборган одамни амир Чоку хабар топуб улдурубдур, маш;а талаб булсалар, нима сабабдин манга хабар юбормайлар, Амир Темур албатта улганлиги маълум. Эмди, иложи булса узум ул кишининг хизмагларига борурман. Агар бу шахар цамогда булса, мани чидмогим куб дийи'ндур. Лекин бу сузни кишига изхор цилмасунлар, нечунким. бу иш халцга шухрат тобмасун.

J^oh бу сузни англаб ушул кун С ам арканд а цайтмоц булди. Сипохлар айди, тацсир хоним, нечун бу шах,ар сицилган вацтда ёндингиз? Хон асло гапурмади, айтган сузи шул булдиким, Шахрисабзга х,еч ким цолмасун деб, Самарцандга келди. Амир Чоку хоннинг кетганини билуб, Шах,рисабздин Хонимчани олиб Царшига келди. Кейин хон билдиким, бул хам тадбир экан. Хон филхол цушун олуб, К,аршига етуб келди. К,аршини цамаб, холини танг цилдилар. Анда Царшини хокими, амир Чоку цардошин угли Саидбек эрди. Ул айди, эй амаки жоним, то сиз ва биз саломат бормиз, Бухорои шарифга борайлук, шоядки, Амир Сохибцирон Бухорога келсалар. Анда Хонимча эркак либосини кийуб, амир Чоку била Бухорога кеттилар. Саидбек Келиф йули била бул хам кетти. Карши халци хонга куриниш бердилар. Хон с^рди, бекларинг цаён кетти? Булар айди, хабаримиз йуц, лекин гумой цилурмиз Келиф йули бирла Бухорога кетгандур. Хон отлануб Саидбекни Каллахон мавзеъиДа топти. Саидбек куб зойур йигит эрди. Хон цирц киши била они йулини олди. Билдиким, Хонимча Бухорога кетубдур. Саидбек бир тарафга чицуб ук, отаверди. Х,ар уц отганда неча киши улди. Андин кейин уци тамом булди. Кейин цилич бирла жанг цилди, охир, цилич хам синдй. Анда бир кеча ва кундуз узи жанг ва жадал цилди, жанг цилиб андин кейин узи шахид булди. Х,аргиз мундог баходур йигитни киши курмаган эрди. Хон келуб, К,аршини узига тобеъ цилуб, андин кейин Бухорога юзланди. Амир Чоку Бухорбга дохил б^лгондин кейин йигирм« кунда ципчоц сипохлари етиб келиб, БухЬро цирц кун цамалда булди. Амир Чоку Самарцанд ва Ш ахрисабз ва Карши ва Бухорогача келиб, олти ой ципчоц аскарлари бирла жанг цилди. Алцисса, бир кун Хонимча яна бир тадбирни уйлаб топти. Амир Чокуни чацириб айди, эй тогажоним, албатта Амир Темур Сохибцирон келурлар. Тухтамиш хонга хам Амир Сохибциронни Хаётлици маълум булсун эмиш. Эмди бир кишини топцайсизки, Хуросон тилида сузлагай. Анга бир хат цилиб берсак, Мирзо Сайфиддинни хатидек булса, аммо, анга бир хоригон ва чарчагон от топуб берсангйз. Ул бир цишлоцдин чициб Бухорога цараб келаверса, албатта хонни цулига тушуб хатни очиб кургай. Бу суз амир Чокуга куб маъцул булди. Филхол, Хонимча андин кейин ултуруб, Амир Сохибцирон тилидин амир Чокуга нома ёзди. Амир Сохибциронни мухрини хонимча цути ичра сацлаб цуйган эрди. Номани охирига босиб, печатлаб, ул мазкур Цишини цулига берди. Андин кейин ул одам йулга равон а булди. Неча манзил йул юруб, кечи бирла К,оракул мавзеъига бориб, андин Бухорога цайтиб, адошцон кишидек, Бухорони дарвозасини сураб келаверди. Иттифоцо, ципчоц цоровуллари куруб, ани махкам тутуб, ёнларинй ва цуйниларини ва чунтакларини кавлаб, хатни топуб, хонни цошига келтурдилар. Номани мазмуни бул эрдиким: «Алхамдулйлло таолога, дуруд расул алайхиссаломга. Андин кейин айтибдурким, эй амир Чоку, эшиттимким, Тухтамиш хон келиб, Самарцанд — пойтахти олиб, Бухоро шахри цамалда эмиш.

Эмди они тадбир била узга ерга юбормай сацлангиз, инигооллох,, бизлар бу кун ё эртагача етиб борурмиз. • Номани ук,уб тамом к,илур-к,илмас, Амир Сох,ибк,иронни дабдабасидин дурк,уб, Бухорони сахросидин беадад ва бех,йсоб к,ушун била ципчоцлар к,очиб кеттилар. Хонимчани килгои тадбиридин Бухоро халдини жонлари тинчиб, х,узурда булдилар. ЭМди сузни Амир Темур Сохибдирондин эшитмак керак. Амир Сохибк,ирон Марвга келиб, Тухтамишхон Мовароуннахр ш&харларини олиб; Бухорои ш ариф к,амалда булгонини эшиттилар. Ас;карлардин минг йигйт бах,одур ва пах,лавонларни ажратиб олиб, долган аскарларни Мирзо Умаршайх тура фарзандига топшуруб, айдилар: Эй углум, сан тугри й^лдин боравер, ман узга тарафдин бориб, кйпчокларйи йулини тусгайман деб,, дйшт сахрога цараб юзландилар. Неча манзил йул юруб, андищ кейин Сохибцироп Хоразм шахрйни этакидин келиб, денгиздин утуб, бир тогни устига чидиб, ул ерга М ирзо Ш охрух Tjrpa ^гулларини доровул дилдилар. Анда Ш охрух тарани мулозимлари йкки кишини топуб келтурДи- лар. Икковидин тура с^з суради, иккови айдйки, биз Тухтамишхон подшох,ни сипохларидин булурмиз деб. Мовароуннахр воцеасици аввалдин охиригача Ш охрух турага бир-бир баён килди. Шул холда тог устида туруб дйпчок, аскарини курдиларким, бир жомаъа ок, чодир ичра ултурубдурлар. Тура сурадики, улар кимдур? Иккала ейпох, айдики, алар асира хотунлардур, х,ар манзилга бориб ухлаеалар асирларни атрофга к$йуб, уйк,уга борурлар. Аммо Тухтамишхонни узи денгиз ёцасйда ултурубдур. Мирзо Ш охрух Tfpa, филх,ол, бориб Амир Сох,ибк,иронни бу сирдин огох, дилди. Амир Сохибдирон дархол кечаси бирла отлануб аскарлар била цинчод аскарини тефасига етиб келдилар. Синохлар айди, х,оло', шабйхун урайлук. Амир Сохибкирон айдилар, йук, чунки асиралар бор, алар оёк остида долурлар. Амир айдилар^ бир киши булса, яёвлик, холда ёв ичра бориб келса. Анда х,еч ким цурк,уб бормади. Лоилож, Амирни узлари яёв булуб бордилар. Бориб курсалар- ким, барчалари уйдуда ётур. Асирлардйн бир эр, бир хотунни уйготиб, бойлудларини ешиб, айдиларки, мен Амир Темур булурман. Ул кеча секин-Ьекин турт минг кищини цайдини ешиб, бирдан Ч оча бошладилар.. Ципчок,ни сипох,лари уйгониб, бирдан асирлар дочти деб, шавдун дила бошлади. Асирлар билдиким, Амир Темур Сохибдирон Делубдур. Андин кейин давлат — давлат, Амир Темур деб гавго дилдилар. Андин кейин Т^хтамишхрнга хабар бердилар, асирлар хуруж дилди деб. Хон мйнзур дилмай, кулди. Бул тарафдин чигатой синохлари гавгонй эшитиб, Амирга нима булди деб дайгуда эрдилар, Ушул вадт Амир Сохйбдирон етиб келдилар. Айдилар, карнай тортинглар, деб амр дилдилар. Андин кейин х,ар кйм уз-узидин давлат-давлат Амир Темур деб шавдун дилавердилар. Кейин Тухтамишхон бетахдих билдиким, Амир Темур келибдур. Филхол, узини денгизга тащлаДи. Андин кейин Тухтамишхонни бу 'холда душунлари куруб, отни ёлига ёпушуб булар хам ташлади.

Кушунлардин куб-куб денгизда х,алок булдилар. Тухтамишхон ; i * i i i Ma i n н чициб цочиб Дашти К,ипчоцга кетти. Орцасидин Шох,рух, тура беадад, бех,исоб цушун бирла цувлаб, Дашти Кипчоцга юз цуйдилар. Амир Сох,ибцирон Хонимча тадбир била Тухтамиш- хоиса неча мартаба нома ёзгонини асирлардин эшитти. Бу цилгон ишлари Амирга писанд булмай балки х,амиятдин хафа булуб, хокимлигини амир Боязид жалойирга бериб, амир Чокуни х,аж- га. юборди. Чуйки Хонимчани сиррини билар эрди! Жамъи цул, чуриларини Улжой Туркон, яъни Камол хонимга тоншурди. Хочимчяга х,еч нимарса бермади. S'лж ой Туркон дар кун Хоним- чага бир вацт таъом берур эрди. Андин кейин Амир Темур Со- х,ибцирон Мирзо Умаршайх тура фарзандига нома юборди, айди- ки, аскарларни тез келтургилким, Дашти К,инчоцга борурмиз. Гонийлар андог ривоят цилурларким, Амир Темур Сох,ибцирон уч йи.ч Эроига бориб, ул мамлакатларни мусаххара цилиб цайтиб келиб, нафас олмай, балки Ватанига кирмай, ах,ли аёлини курмай, отланиб цен гиз ёцосига келди. Х,ар жонибга аскар жамъ цилмоцга киши юборди. Ицболини келганлиги шунчаким, х,еч ким сузини рад цилолмас эрди. Андин кейин Мирзо Умаршайх тура беадад аскар бирла етиб келди. Андин кейин ором ва царор олмай, Дашти Кдпгчоцга равона булдилар. Икки ярим йилда урус вилоятигача бордилар. .Х,ар бир кишида икки саноч, икки киши бир тевага миниб, арра, теша, кетмон, бел, чоицу, болталар оли& Сирдарёсини ёцосига бораверсун, эмди сузни Улжой Туркон, яъни Камол хонимдин этнитмак керак. Амир Темур Сох,ибцирон жамъи цул, чури, аркони давлатни Хонимчадин олиб, Камол хонцмга бергандин кейин Амир Темур Сох,ибцирои шах,ри зулумот бориб, олгандин кейин урус мам- лакатларини фатх, айлаб келгунча Самарканд шах,рига Х,индус- тондип олиб келган олтунларни харажат цилиб, бир мадрасаи олий бино цилдурдилар.- Физзамона Мадрасаи Хоним дерлар. Алцисса, ун икки минг одамга яцин анинг иморатига ишладилар. М атриц тарафига курунуш хона тортиб бердилар ва неча усталар ва неча тош тарошлар, яшил, цизил, кук, сариг, ок., цора, х,ар хил рангда гунбаз* ва цуббаларни буёб, неча йил ва неча замонларда андог тартиби зийнат бердиларким, они ваефи газал бирла айтилур. Н а з м: Цачон шарофат ила Мадраса чу булди зущур, Ер ила тенг булубон тоци Кисро, барча цасур. Шикваи рифъати андотким, манзури Б щ ром , Фалакни рутбаси олдида ерга сифла турур, Камоли уусн ила айван, rorf, гар шипти, Б у манзара олдидаким тобти ул щабщ хутур. Жалол цалъасидек кунгира ила пештоци, Айтуб нечукки, Сулаймонни тахтидек машщур. Чу ерни бошига тож эрди тош, $ар диловор, Нечуккц, ерни баландида булди бул маъмур.

Чщордилйр они тадриж ила щавога баланд, Етар .бусагасита зиНаларни цилса убур. Цурилди 'анга эшик бирла гунбази олий, С аф о ва сайцалидин ким, цунолмас анда туюр. Неча тафаккур ила анга ацли- меъмори, Етолмафи онц пунжига ацл улуб маъзур. Топуб щужралари рангу зеб, оройиш, Цуёш анваридин равшан улди, уйла дущур. Чу сацф узра чекилтон тош матласин, Чеколмасс эрди алар булса Монйу магрур. Йиточ ясорида нажжор чунон сащалини, Сафода уткариб кузгудинким, эрди биллур Демангким, кузгу они ким, тилсими рангиндур, Либос акси ила оламни рангита кийкизур. Дарича щужралари булди сунъ меъморий, Цурулмогида у манзилга булдилар маъмур. Аммо, тарих с^ккиз юз ун иккисида (1409 й.) таъмири тамом булуб, илм толиблари ,тавх,ид илмини уцимоцга мадрасаи олийга кируб тах,сил айлаДилар. Хоним аларга куб-куб авцофни таъйин цилиб, мухдйё айладилар. Толиби илмлар мох,азга мустагний булуб, илми мушкилот ва илми фицциёт ва неча илмларга маш- гул булдилар. Ва’“бооллох,-ал тавфиц. Эмди сузни Кошгарни сах,росидаги цалмоцлардин эшитмак керак. *, БУ ДОСТОЦДА' МИРЗО СУЛТОН МУХДММАД ТУРА ИБН М ИРЗО ЖАХ,ОНГИР ТУРА ИБН АМИР ТЕМ УРНИНГ ХУРУЖ И, АВВАЛ ХИТОЙНИНГ ЮРТИРА БОРИБ, АНДИН КЕЙИН ЯЪЖУЖ-МАЪЖУЖ САДДИНИ ВА ДАЖЖОЛНИ, АЖОЙИБ-РАРОЙИБЛАРНИ КУРУБ КЕЛГОНИНИ БАЕНИ Эй уцугувчилар ва эшитгувчилар, илгари арз дилгон эрдимким, Мирзо Жах,онгир тура сафарга бориб, Мансур ибн Носир Хисрав малъун била' жанг цилиб, улдуруб анинг Цойлиц отлиг цизини олиб, бир кеча хилват цилйб, сандуц ичра солиб, денгизга ташлаган эрди. Иттифоцо, ул денгиздин цалмоцлар бирини цулига тушти. Ул циз хомиладор эрди, бир кеча хилват била тугуши яцин булуб, вацти- соати етиб, бир чирсуздик угул тугди. Андин кейин пир цалмоц асли зотини сураб, Кубканбек цуйди, Цойлиц отини Султон Мухаммад тура цуйди. Ул пир цалМоц тароцчи эрди, муни узига фарзанд цилиб, куб тарбият цилди. Амир Темур Сохибцирон келса, бу болани олдига олиб борурман, албатта иззат топарман, дер эрди. Ушул вацтда Амир Темур Сохибцирон андог шухрат топуб эрдиким, х а Р кун ;хар ицлцмга овозаси борур эрдиким, онаси бешикдаги болаларига Амир Темур келди деса, цурцуб йигламай тухтар эрди. Аммо,Мирзо Жахонгир тура Цойлицни олгонини Амир

Сохибцнрош а айтган эрди. Ушал Султон Мухаммад тура етти ёптга боргонда Койлик бир кун углпни олдига чадириб, адлини имти.кон дилмод учун суз суради. Айди, эй нури айиним, сани ким яратган? Угли айди, еру кукни, ой ва кун ва юлдузларни ким яратган булса, мани яратган ушул зот турур. Билдиким, адли расодур. Андин кейин мусулмончилидни ургатти, х,асаб ва насабини билдурди. Бир кун пир далмод айди, ман далмодларни каъбасига борурман, деди. Султон Мухаммад тура айди, мен хам хамрох булуб борурман, деди. Ушул вадт ун беш ёища кирган эрди. Пир далмод била шайх Лулу, яъни хинду далмодни пири дабрига бордилар. Чингизхонни дабри хам ушул ерда эрди. Курдиларким, иморатлари темурдин, ул иморат ичра данча бутларни дуйубдур, • барчаси Чингизхонни ота-бобосини суратидур. Цалмодлар динида кукни худойим деб, ота-онамиз халдимиз, дер эрдилар. Шундай силсила билан батнан баъда батнин1 Одам Атога еткузур эрдилар, бизларни яратдувчи оталаримиз, оналаримиздур, агар булар булмаса, бизлар дайдин халд булурмиз, дегайлар. Агар киши кукни халдим, деб бу сузларни айтса ул.мазхаби фило сифла ва дахрийя ал-аёз било. Алдисса, ул бутларни далмоцлар каъба деб назрларини келтуруб зиёрат дилур эрдилар. Аммо ул иморат ичра аслаха ва ярогларни келтурмас эрди, нечунким, барча иморатлари темурдин эрди, анга ким ярог бирла борса улдурур эрдилар. Султон Мухаммад тура бутхонани шайхига айди, мен бу кеча каъбала- рингни ичида тонг отк,унча истицомат цилурман, к,анча муд- даоларим бордур, деб. У шайхларга бир нима берди. Андин кейин шайх бутхонани калидини берди. Султон Мухаммад тура очиб кирди. Ярим кеча булмай тура урнидин туруб хар ердан нажосатлар топуб келтуруб деворларига суркаб, бутларни барчаси- ни синдурди. Ногох эртасига далмоклар бу хангомани куруб, Султон Мухаммад турани улдурмодга к,асд дилдилар, куб жанг талотуб булди. Султон Мухаммад тура куб далмодларни уруб, халокатга еткуруб тамуг казармасига юборди. Пир далмод Султон Мухаммад турага шафеъ булуб, куб-куб узр айтти, дабул дилмадилар. Ахир пир далмодларни расмида бу эрдиким, бир элдин бир кишини улдирсалар, иккинчи улдурмас эрдилар. Андин кейин Султон Мухаммад турани дудудга тошладилар, албатта мунда халок булур деб. Кунгилларини хотиржамъ дилуб, маконларига ёндилар. К,азора чулдин бир жамоъа дофила юртига кетаётган вадтларида бул дудуд тефасига тушуб, сув олиб ичмод учун дудудни ичига довга солдилар. Султон Мухаммад тура узини бир навъ дилуб довгага олди. Андин кейин ер юзига чидти. Карвонлар курдиким, гузаллидда биринчи йигитчаи навдирондур. Булар сурдиларким, кимдурсан, мундог азобларга гирифтор булубсан? Ул айди, отим Султон Мухаммад, Мирзо Жахонгир турани углидурман, Амир Темур Сохибдиронни набирасидурман, деди. Андин бошчиси Мухаммад Х,абиб эрди, бу сузни эшитиб, филхол Амир Сохибдиронни андешасини дилуб, Султон Му- хаммадга от бериб ва хам бош-оёг либоси малуконо бориб, узига 1Кетма-кет,; силсила.

х,амрох, цилуболиб юрди. Кофила бошини бир неча чурилари бор эрди. Чодир ичра цофилаларга ош ва таъом пишируб берар эрди. Турт юз тевага фацат таъом юклагон эрдилар. Султон Мухаммад узига бир чодир таъйин цилди. Мухаммад Х,абибни чуриларидйн бири Султон Мух,аммадни куруб, анга ишцни ути тегиб, кеча бирла Султон Мухаммадни цошига келуб курсаким, уйцуда ётибдур. Андин кейин чури секин уйготиб, айди, эй жонимни рох,ати, вой кунглумни фарогати, нима буладурки, мен чурингни мухаббат цучогига олиб, куйган юраклар догига мархам этиб, висоЛинг богига йул берсанг?! Султон Мухаммад тура туз х,ацини рйоя цилиб, ул чуридин цул тортти. Ч ури ёлбориб, илтижо цилаверди. Турани аччиги келиб, бир уриб эрди, тиши синуб, огзи тула цон булди. Чури х,айрон булуб, нима цилурини билмай, лоилож, хожасини олдига бориб айди, бу угул мани фасад цилмоцга х,аракат цилди, мен цабул цилмадим, ахир, уруб тишимни синдурди. Андин кейин хож а цайгуда булуб, иккинчи манзилга келгонда турага чодир бермади, туфрог узра бош цуйуб, уйцуга кетти. Бир цулга буюрдиким, ани уруб, цувлаб юборгил, садцаи туразодалиц кетсун, деди. Андин кейин цул цувлаб юбормоц булуб келди, курсаки, турани бошига хумоюн соя солиб ултурур. Цул келиб хожасига айди. Андин кейин хаммалари куруб таъйин билдиларки, бу углонни ицболи баланддур. Анда тура уйцудин туруб, цофила- бошйга айдики, эй цофилани бошчиси, сен чуриларингдин бири келуб, мени гайри машруъ ишга таклиф цилди, мен цабул цилмай, уруб эрдим, тиши синди. Андин кейин сени олдингга арз цилголи борди. Эй ота, эмди маъзур тутгил. Х ож а, филхол, чурини турага никох цилуб берди. Андин кейин тура ул чурини тилсимотларини очти, маржонларини сочти. Андин кейин неча кун йул юруб эрдилар, цора цалмоцларни юртига еттилар. Андин кейин цалмоцлар келуб цофилаларни талон цилди. Х,арчанд Мухаммад Х,абиб бизлар Амир Темур Сохибциронни элчиси булурмиэ, деса хам цабул цилмадилар. Тура айди: Мени цалмоцларни подшохини олдига олиб боринглар, мен цалмоцлар тйлини яхши билурман, уз тилида арз цилайин, ажаб эмас, цабул цилса. Андин кейин турани хонни олдига олиб бордилар. Курсаларки, хонни юзи сомондек саргайибдур. Тура цалмоц тилида айди, «надимиййу ху васаи намусини ва ганикийун, яъни айдики эй хоним, цанДай бетоб булдингиз, деди. Хон айди, юрак огрицига гирифтор булубман, хеч нимарсани билурмусан? Тура яна айди, «надимиййу бу ху васаи шанисуни ва ганикийуни», яъни айдики, мен табиб булурман. Хон айди, табиб булсанг менга муолижа цилгил. Тура табиблицни билмаса хам, анга хацорат учун кучукни этини буюрди. Андин кейин итни келтуруб кабоб цилуб бердилар. Ани еб цусуб, цайт цилди. Курсаларким, итни этига ёпушуб тевани сути тушти, юрак огригидин хон яхши булди. Воцеаъ бу эрдиким, хон тевани сутини куб ичар эрди, цатиг била сут ичига кетуб, касаллици андин эрди. Дерларким, тевани сути итни этига ошицдур. Тура зугум билан айтса хам цусуб, касаллицдин нажот тобти. Бу тадбир мувофици тацдир булуб, мусулмонларни нажотига сабаб булди. Хон турани бу ишидин хурсанд булуб, андин кейин хар нимани

талаб цилсалар, негиз берурман, деди. Тура х,икмат вожиб таъолига таагкжуб цилуб, айди: Эй хоним, карвонлар молни талаб дилурлар. Хон, филх,ол, карвонларни молларини топуб берди. Яна Султон Мух,аммад турага цанча инъом ва эх,сонлар берди. Андин кейин Хитой жонибига юзландилар. Алцисса, турт ойгача йул кезиб, чул кезиб кун юруб, тун юруб, неча тогдин ва неча рогдин утуб, Хитой шазфини цалъасига еттилар. Андин кейин цалъани дарвозасига бордилар. Дарвоза- бонлар уз тилида сурди, айди: нани лийли нису нини чани яъни, цайдин келурсизлар, цаерга борурсизлар, деди. Булар айди, Амир Темур Сох,ибциронни олдидин келурмиз, деди. Киргандин кейин яна дарвозани беркитти. Дерларким, андин кейин, Х,оцон цошига Чинга боргунча яна турт ой йул юрдилар, барчаси маъмур, ободлиг эрди, лекин цалъа йук, эрди. Сунгра Х,оцонни пойтахтига еттиларким, курсалар атрофида панжаралари муддур етти фи- лиззотдин ясалрон, бир тош ерни олур. Буларни келганини подшох, эшитиб, элчихонага таклиф цилди. Бених,оят эъзоз ва икромлар бирла. зиёфати ранго ранг цилди. Булар бени.\\оят хурсанд булуб ултурдилар. Хитой халци буларни келганини эшитиб туб-туб булуб келиб тамошо цилар эрди. Кечалари х,ам чироглар ёциб бозор цилар эрдилар. Аммо масжид х,ам бор эрди. Мусулмонлар намоз уцир эрди. Мусулмонларни улугини отлари мулло Абдулгаффор эрди. Куб мулло, куб-куб илмларга етук киши эрдилар, узлари х,исорлиц эрди. Цирк, кундин кейин Х ,°Ц °н и Чинни курмоцга курунуш хонага келдилар. Олдиларида Султон Мух;аммад тура эрди. Курсалар, цанча умаро, беклар ултурубдурлар. Соатидин кейин шон-шавкат ва дабдаба бирлан Х,оцони Чин келди. Барчалари туруб саждаи тах;ийёт цилдилар. Аммо мусулмонлар таъзим цилдилар. Хитой одамлари барчаси куса эрди, илло, Х°к,они Чиннинг соцоли бор эрди, чунки тотор бекларини насабидин, авлоди Ёфас бин Нух, алайх,и саломдин булур эрди. Андин кейин тилмоч х,ам бор эрди, цалмоцларни бегиким, оти Цулхон эрди, андин кейин Султон Мух,аммад тура цанча савготлар била Амир Темур Сох,ибциронни номасини чицориб берди. Х,оцони Чин уз тилида айди: «нани лийли нису чуни?» деб сузлади. Анда тура Х,оцони Чинни сузига бебок жавоб айта берди. Х,оцони Чин билдиким, Амир Темурни набирасидур. Кейин турлу-турлу таъомлар келтурдилар. Таъом еб ултургон вацтидз ногох, бир оцсоцол киши келди, мажнун сифат, сочлари атрофига тарцалгон, Ани курган замон Х,оцони Чин ул цари, оцсоцол кишидин зори ва тазоруъ била суз сурди. Х,еч гапурмади, соати ултуруб цайтти. Жамъи улуг ва беклар анинг а.чволига йигладилар. Аммо ул мажнунсифат киши х,еч су;»- ламади. Султон Мух,аммад тура бу ишни куруб, х,айрат ден- гизига гарц булуб, бу сирни Мавлоно Абдулгаффордин суради. Султон Мух,аммад турани сузини рад цилди. Неча мартаба суради, Мавлоно айдилар, эй тура, мани х,алокдмга цасд цилурсан, бу сирдин сурамагил. Тура уз кунглида айди: «Мавлонога шароб бериб, мает цилуб, суз сурасам, ажаб эмас, бу сирдин мани огох, цилса». Андин кейин ул зотни шаробга таклиф цилди. Ул киши

айдилар: шариатда шароб ичмод жоиз эмасдур, яна бу.т р i и i барчаси мусулмондур, шароб ичмасмиз. Бу Хитой одамларн ш i t нимарса т^грисидин бизларни динимизни хуш кургай: аввало,, шароб ичмаслигимизни, яна бири хотуйларимиз парда бирла гор- макларини. Охир, тура айди, тадсир афандим, нима сабабДйн мёнй бу ййрдин огох дилмассиз? Мавлоно айдилар, мени катлим га яна жащъи мусулмонларни натлига сабаб булурсан. Султон М у ха м м а д тура кш ии га айтйасликга ахд дилди. Охир, турага дасам бердй. АндйН кейин, лоилож, мавлоно айдилар: ул мажнунсифат киши Х,оцвнга ота булур; мундин бошда бир угли бор эрди, жах,он гузалларй анинг мудобилида гуё тулган ой олдида юлдузлар кабй эрди. Иттйфодо, бир кун отасини китобхонасига кируб, Тарихнока- ларии мутолаа дилуб, андин кейин, Яъжуж-Маъжужга \\азрат Искандар Зулдарнайнни сад боглагонларини таърихда куруб, ул у гул садди Искайдарни тамошосини уанас дилиб, бормодра майл дилди. Х,арчанд манъ дилдилар, булмади. Охир, бир ййлга мух.тат олиб кетган эрди, холо, ун иккй йил булди, келгани йудтур. III ул сабабдин ходонлигини бул углига бериб, яиа тахтини топшуруб, узи мажнунвор булуб, доим ул уел иии гам ида йигл а б юрур. Х,0Д0Н Хам дардоши учун дора либос кийуб юрубдур. Бу с^злйрни Мавлонодин эшитиб; Султон Мухаммад тура сад Яъжуж- Маъжужга бормод савдоси бошира тушти. Тура айди, мен бориб Х,одони Чинни урЛидин хабар келтурурман. Мавлоно дурдуб, айдилар: хай-хай, жомни томдии мени боищмга ташламагйл. Тура айди, кунгилни жамъ тутунг, эй афандим, тонгла X,одони Чин хизматйга борурман, чунки бизларни Амир Темур Сохибдйрон, сад Яъжуж-Маъжужрача бориб хабар келтургил, деб юборрондур, дегайман. Алдисса, эртаснРа Султон Мухаммад тура Х,одони Чин доширй бориб, бу суздин арз дилди. Х,одони Чинни эсига дардоши тушуб, гами зиёда булуб йиглади. Турани манъ дилди, тура дабул дилмади. Х,одони Чин вазирига ишорат дилди. Вазир бир кишйра айдики, сен бориб Х,одони Чинни оталарига бу водеаъни баей цилгил. Дархол ул киши ер упуб хуб деб кетти. Бориб водеаънй Х,одони Чинни отасира баён дилди. Бу сузни эшитгач, дархол', Х,одони Чинни отаси етиб келди. Андин кейин бу сузйи турадин яна эшитиб, харчанд йиглаб, манъ дилдилар. Тура дабул дилмади; Лоилож жавоб бердилар. Х,одони Чинни вазири илми хикматга куб етук киши эрди, турага айди, эй тура бача, сейга сузим шулки, Машрид тарафига боргил, ун кундин кейин шахр дарвозаси^ин чидиб, бир тор узра боргайсан. Анда бир хиндуни макони бордур. Албатта анинг дошига боррайсан. Агар сенга ул хинду йул курсатса, ишинг жун булур. Андин кейин султон Мухаммад тура карвон хамрохларига келиб айдики, хар кишини томошога завди булса мен била хамрох булуб, садди хазрат Искандарга боррайлар. Андин кейин Мухаммад- Х,абиб •.кофида боши б(тла уи и >’ <1 бормодра ихтиёр дшшб, бел борладилар. Такяин тангри йззу ьа >« дилйб; йулга туштилар. Ун кундин кейин шахр дарвозасира огпо эрдилар, дарвозабонлар суради, даён келурсизлар, дайга бора-

сизлар?! Анда булар Х,одони Чиндин олгон хукм хатни курсатти- лар. Андин кейин дарвозабонлар, филхол, дарвозани очти. Андин кейин булар шахрдин чидиб, неча манзил йул юруб, бир тогга еттилар, Андин кейин тогни устига чидиб, бир торга келдилар. Анда дарагай йигочлари куб эрди. Андин кейин гор ичра кирдилар. Курсалар бир хинду оёгидин горни шифига осиб дуйубдур. Султон Мух,аммад тура айди, сенга мухиммимиз бордур. Ул ишорат дирди, ултургил, деб. Ул кеча анда булдилар, хамрохлари бетодат булди. Курсалар .хинду саноч каби елга тулуб, шишуб андин кейин ичига сомон солгон данордек булуб, юзи ва боши маълум булмади. Булар ани ахволини куруб таажжуб бармоДйн тишлар эрдилар. Уч кундин кейин узига келиб, сузга лаб очти. Айди, сизларда бу каби юрак булмаса, уч кунга сабр дилмодга тодатингиз йуд, дандай садди Яъжуж-Мйъжужга боргайсизлар?! Андин кейин ул хинду хориц куб сузларни деди. Андин кейин дулларига бир хат берди. Айди, мундин кейин етти шахр келур, барчаси зада булуб, вайронадур. Андин утуб с&ккизинчи шахарга' боргонда анда сарноси бордур, яъни мени'пирим ^шал турур. Анга ушбу хатни бергайсиз, деди. Ул садд йулини сизларга курсатгай, деб куб нимарсаларни уларга ургатти. Алдисса, тура хатни хиндудин олиб, йулга тушуб ул етти шахри вайронадин уттилар. Х,ар шахрни катталиги Самарданд ва Тошканд баробаринда келур эди., Андин кейин саккизинчи шахрга бордилар. Узга шахрлар барчасидин катталиги икки хисса эрди. Аммо барчаси бузилгон харобдур. Сарносидин хабар топмадилар. Анда хар бир иморатлари олий бордур, хеч ким йуд, харобдур. Ул шахр ичра сарносини куб ахтардилар тополмадилар. Андин кейин бир баланд ерга чидуб, курдиларким, бир чаккадин, тутун чидадур, яна тараддуд била дидириб топтилар, курсаларким, сарноси хам оёгидин осилиб ётур. Тура, филхол. дошига борди. Сарпоси ищорат дилди, ултургил, деб. Анда барчалари ултурдилар. Сарноси ичига нафас тортиб, бордон каби Мишуб дирд кун турди. Ани куруб, булар хайрат бармодин тишлаб таажжуб денгизида долдилар. Кейин-кейин сурати аслига келди. Айди, эй тура бача, мен уч юз йил умр курдим, сени хуб билурман, албатта, Амир Темурни набирасидурсан. Х,ар нимарсани турани кунглида эрди, барчасини бир-бир баён дилди. Андин кейин тура хинду берган хатни чидориб берди. Сарноси айди, эй тура бача, бу йулда нихоят куб хатарлар бордур, бул ихтиёрингдин дайтгил, деди. Тура дабул дилмади. Сарносидин бузулгон шахрларни водеаъсидин сурди. Ул айди, Искандар Зулцарнайндин илгари бу шахрлар куб обод эрди. Буларни барчасини Яъжуж-Маъжуж хуруж дилиб келиб хароб дилгондур. Яна сарноси айди, энди сизларга лозим шулки, сирка била сугон узларинг билан олиб юрурсизлар. Тура айди, сиркани дайдин топурми^? Сарноси айди, сизлар учун сиркани тайёр дилиб эрдим, деб бир идишда тула сиркани берди. Я на айди, сизларга етти дитъа хатим бор деб, они хам берди. Андин кейин Сарноси айди: хар жойига бориб ташвишда булсангизлар ушбу дитъаларни бирин- бирин мутолаа дилурсизлар деб. Турага аввал-охир барча ерларни

кайфиятини айди. Андин кейин булар Сарносининг олдидин чицибу чулистонга юрдилар. Ун кундан кейин бир ерга келдилар, барчаси цора балчиц, гох,-гох; ерида андак цуруцлиги бордур. Лекин андог сассиг лой эрдиким, агар сирка била сугон буЛмаса, барчалари халокатга етгудек булдилар. Шундог булса х,ам уч киши оламдин интицол цилиб, адам ёсдугига бош дуйдилар. Учовини жаноза удуб ерга дафн дилдилар. Алдисса, балчидлардин х,ам утуб, кейин бир улуг тудайга келдилар, анда одам ёввойилари куб эрди, буйлари узун, туслари дора. Буларни куруб, йигилуб келавердилар. Ани куруб, булар Нурдуб, кайфлари учуб, адллари кетуб, фшщол, Сарноси берган хатни очиб курдилар. Айтибдурким, бу халдда ацл булмас, сизлар нима иш цилсангиз, булар х,ам дилур, агар оловни таналарингизга суркасангиз, ул х;ам суркагай. Андин кейин булар цулларини узотиб эрдилар, одам ёввойи х,ам цулини узотти. Булар аъзоларини цошидилар, ул х,ам цошиди. Булар кийумларга оловдин чуг олиб цуйдилар, одам ёввойиси х,ам Танасига оловдин чуг цуйуб, андин кейин жунлари куйиб фарёд ила шовцун цилиб цоча бошладилар. Андин кейин булар отларига рокиб булуб бир жойига келдилар, куб-куб чибинлар бордур. Олов ёдиб тутун дилдилар. Улардин омонда булуб уттилар. Андин кейин яна бир жойига келдилар. Курсалар, ер юзини барчаси олмос турур, тура х,айрон булуб, иккинчи хатни уцуб куруб, отларини туёгига кигиз цофлаб, андин х;ам уттилар. Яна бир ерга келдилар, курсалар бених,оят ва бех,исоб цашциру бурилар бордур. Буларни куруб емакга цасд цилди. Тура учунчи хатни уциб куруб, ут ёциб олиб юрдилар. Утни куруб бурилар х,ар тарафга цочти. Андин утгандин кейин, билоних,оя, цоплонларга дучор келдилар. Тура туртунчи цитъани удуб курсалар, милтиц отгил, лекин улдирмагил, дебдурлар. Милтицни холи ерга оттилар, лоилож цоплонлар х;ар тарафга дочиб кетти. Андин кейин бехдсоб, беадад арслонларга муцобил булдилар. Яна бешинчи цитъани курдилар, дебдур: ялангоч булгил деб, бир неча хийлаларни айтибдур. Филх;ол, кийумларини ешуб, ялангоч булдилар. Арслон ва йулбарслар дахл цилмадилар. Андин кейин филлар ва эгри шохлиц карклар келуб, булар анга бир неча тадбир- х,ийлаларни цилуб эрди, аларни барчаси цоча бошлади. Андин кейин бир жамоъа мах,луцлар пайдо булди, ит суратида боши узра царцарага ухшаШ ёлгуз шохи бор, цуйругида косаси бор. Филхол косасига сийуб, х,ар нимарсага отса, ушал замон анинг сийдуги куйдургай эрди. Яна олтинчи цитъани курсалар, айтибдурким, бу мацомда нагма чалинглар. Андин кейин булар нагма чалдилар. Аларга нагмани овози таъсир цилуб дахл цилмади. Андин омон топиб уттилар. Аммо ул ерларда куб мехдат ва машаццатлар чекуб ухламайин йул юрдилар. Андин кейин бир жойига бориб, бир дайбатлиц нимарса келуб тогдин минг ботмон мицдори тошни кутариб олиб* отиб эрди, $зини зарби била бели синуб улди. Андин Хам омон уттилар.' Етти кун йул юргондин сунг бир баланд дизил тог курунди. Ул тогни Ованд тоги атарлар, багрига борсалар, цуйи тарафида бир. ша.чрни цургони курунуб турур. Анда бир жамоъа

,одйэдлар бордур,Л екин 'тогдин ш ах р»и узоцлиги бир тош келур, Еудар ул ш ахр ни дарв оз ас ига бордилар. Дургонларини атрофида цудук куб эрди. Ул шахр халци буларни куруб, туф-туф булуб Нйцйб томошо ци-лар эрдилар. Барчаларини цулокл ар ида бул ок,ила- ри бор эрди, барчалари бугдой ранглук, хуш сурат эрди. Улар келиб буларни иодшодинн цошига олиб борди. Булар курсалар, .барчалари курк кийган, емиш-таомлари вухушдин узга нимарса эмас Эрди, яъци, цуй ва эчку, шунга ухшаш нимарсаларни ер эрдилар. Аммо ул мавзеъни муътабар китобларда жоп он атарлар, ХОло, ул одамларни жопон ва япун хам дерлар. Ул Ш ахарни атрофи улуг денгиздур. ; ‘ Алдисса, подшох,и сурдиким, сизлар цайдин келдингизлар. Т^ра айди, Самарцанддин, Амир Сохибциронни олдиларидин келдук. Подшох айди, Амир Сохибцирон кимдур. Самарцанд шахри цайдадур? Султон Мухаммад тура подшохга етти ицлиМни шахрларини барчасини бир-бир баён цилди. Подшох таажжубда булуб, хайрат бармоцин тишлаб, бул ерлардин бошца жойлар, узларидин булак одамлар борига хайрон цолур эрдилар. Андин кейин турани бир цари одамни цошига олиб бордилар. Курдиким, бир оц соцол, ёши юз йигирмага боргон кишидур. Ул цари одам турага айди, эй Амир Темурни набираси, бизларни ота-бобомизга дуо кетгандур, хар цайсилари бир юз элликга бориб, оламдин интицол цилурлар. Мен отамдин, отам ота-боболаридин эшитган- ким, бул ерга бир туф одам томошага келур, Яъжуж-Маъжужни куруб цайтгайлар деб. Андин кейин тура цари одамдин яна сурдики, бу жопон халци цайдин булурлар, кимни авлодидин булурлар? Ул киши айди: Яъжуж-Маъжуж бу шахрларни хароб цилгон вацтида Искандар Зулцарнайн хазратлари келуб булардин беадад ва бехисоб улдуруб, цолгонларини цувлаб, тогни орцасига утцузуб, олти ойлик ерга садд боглаб Яъжуж-Маъжужни цамаб цуйуб, яна ,садд уртасига1дарвозани нишонини цилиб, анга етти филиззотдин ишлаб мийли цилиб осиб цуйубдурлар. Мийл деб катта цунгирог ва .жомни айтурлар. Андин кейин хазрат Искан­ дар неча ахли хикматдин ва неча цуллардин бул ерга цоровул цуйгондурлар. ,Бу жойни Дахман малик Искандар хам дерлар, хар вант Яъжуж-Маъжуж гувур цилуб келуб бул ердин чиц- моцга харакат, цилсалар, цоровуллар келуб мийлни урарлар, тараца-туруц овозини эшитиб цурцуб цочгайлар. Гумон цилурлар- ким малик Искандар-хануз бор, деб. Эй тура бача, билгйлким ва ог.ох булгилким, бу шахрни одамларини барчаси хазрат Искандарни цоровулларини авлодидиндур. Х,ар кун бало тарк (учун) турт юз одши садга бориб, мийлни цоцарлар. Алцисса, неча кун уЛ ерда булуб, мирзо Султон Мухаммад тура бир куни ул турт юз киши била садни томошасига кургали бордилар. Курсаларким, садни юцорилиги етти юз газ, тоглари цизил турур. ДарвозасиНи курдилар, буйи олтмиш газ^ икки табацалик, хар табацасини эни ун беш газдин. Остонасини ер(Дин юцорилиги етти газ, анга етти цуфл урулгон, хар цуфлнинг огирлиги Тошканд вазнига бир ярим иут келур. Х,ар цуфлда Искандар Зулцарнайнни муборак отлари ёзулгондур. Аммо садд била тог девор каби текис эрди, чицмоцни имкони йуцдур. Тура

айди, агар киши ушбу тогни устига чицса Яъжуж-Маъжужни курса булурму? Улар айди, оре. Андин кейин харчанд анга чицмоцни тадбир-х,ийласини тополмай, ожиз булдилар. Лоилож, тура Сарноси берган еттинчи цитъани очиб курди. Илми уфцни билган киши муни йулини топцай дебдур. Турани х,амрох;ларини бири илми уфцга мох,ир эрди, чунки тогларда куб юруб, куб-куб нимарсаларни билар эрди. Ул киши икки темур цозуцни цулига олиб, тадбир била тогни устига чидти, узгаларни арцон била бирин- бирин тортиб олди. Андин кейин цулларига дурбин олиб атрофга дараб имтих;он дилдилар. Курсаларким, етти идлимни уч тарафини шур денгизи айлантуруб олиб, садд остигача борибдур. Андак бир тарафда дурудлид бор, етти идлимда мумин ва кофир бир х,исса булса, Яъжуж-МаЪжуж етти х,исса келур, човурткадин х,ам зиёда курунур. Алар уч жамоъа экан. Бир фирдасини Яъжуж-Маъжуж дерлар, буйлари узун, киймуш кийумларини барчаси кигиз ва гилам эрди. Иккинчи фирдасини Яъж уж и ах,в дерлар, буйлари ун икки газ, узи одамга ухшашдур. Учунчи фирдасини Яъжужи Мудамаъ дер эрдилар, содоли х,ам етти дариш, буйи х,ам етти дариш, икки дулоги узун, кечаси ётурда бирини остига тушак ва бирини устига ёпар эрди. Онаси минг бола тугмагунча улмас эрди. Лекин улса бир-бирин ер эрдилар. Аммо дудрати борий таолони кургид, булутга амр дилуб денгизлардин х,ар нимарса махлу- дотни олиб, уларни маконига ёгур эрди. Уларни емиш таъмоми ушбу эрди. Алдисса, Султон Мухаммад тура аларга назар цилдиким дисобини тангри иззу жалдин бошда киши билмагай. Соатидин кейин Яъжуж-Маъжужлардин бир нечаси гувур дилуб, садни остига келдилар. К,оровуллар дарвозани равадиндаги мийлни чалиб эрди, барчаси доча бошлади. Тура аларни шавдун солиб цичцирди, алар яна дайтуб келуб, сизлар ким булурсизлар деди? Булар айди: Одам авлодидин булурмиз, сизларни томоша дилголи келдук. Андин кейин алар ах,ли х,икматларини келтуруб, буларни сузларига жавоб берди: Эй одам боласи, аввалги замонда бизлар Увж ибн Увуц (Ож ибн Ёнуд)дин вужудга келуб эрдук. Увж ибн Увуд х,азрат Одам Ато замонларида тугулуб, уч минг беш юз йил умр куруб, хдзрат Мусо калим ар рах,мон замонларида адам сарига юз дуйгон эрди. Андин саккиз юз йилдин кейин Малик Искандар Зулдарнайн хуруж дилуб, бизларни садга олгондур. Яна саккиз вдз йил утгандин кейин охират замон расули Мух,аммад алайх,ис салом олдиларидин сах,обалар келуб кургандурлар. Андин яна саккиз юз йилдин кейин сизларни курдук. Бизлар эшитуб эрдук, уч бор киши келуб кургай. Андин кейин бизларни хуружимиз булгай. Эмди сизлар иккинчи булдингизлар. Яна тура сурдиким, сизлар дай замонда хуруж дилурсизлар? Алар айди, бизларни хуружимиз Дажжол алайх, ал лаиндин кейин булур. Ахборда келтурмишларким, вадти келуб охир замон булса, аввал узун буйлуцлари чидиб одамларни егайлар, кейин, иккинчи J урта буйлуцлари чидиб вух,уш ила туюрни егайлар. Андин кейин ■ учунчи факаналари чициб оламда жамъи денгизларни, тудайларни,

дулларни тогларни, тефаларни барчасини еб-ялаб дурутгайлар, жахонда х,еч нимарса долмагай, валлах,и олам биссавоб. Алдисса, Султон Мухаммад тура саддин дайтиб туштилар. Жопонни подшохини олдига бордилар. Подшох, буларни куб эъзоз- икром била зиёфат дилдилар. Уч кунгача анда булуб, курганларини догозга ёзуб олдилар. Андин кейин подшох, била видолашиб йулга туштилар. Кела туруб йулдин адашиб булак тарафга дараб кетиб, йулни тополмай куб манзил йул юруб, чулистон ичра бир торга келдилар. Рордин овози бадхайбат келур: эй Амир Темурни набираси садга келуб, Яъжуж-Маъжужни курдинг, бери келгил, мени хам кургил, деб дичдирур-. Тура таажжубда булуб бул гор ичра дандай кимарсадур деб келуб курдилар. Бир киши турур, сочлари усуб, атрофига уралгон, оёгида кишан, буйнида занжир, юзини ерга даратуб тортуб дуйубдур. Х,ар нима буларни кургонларини турага бир-бир баён дилди. Тура таажжубда долиб, айди: дандай одамсан. Ул маълун айди: ер юзини худоси булурман. Тура х,айрат бармодин тишлаб айди: нечук мундоР дерсан? Ул айди: агар худо булмасам, нечук сени курган ишларингни билурман. Эмди мени дудратимни кургил деб куксига бошинй дуйуб, эмчакидин пуфлаб андог семиз булдиким, гор тулди, гор х,ам кенг булди. Яна андак замонда сурати аслига келди. Яна турадин сурди: халойид намоз удурму? Тура айди: оре, андог заиф булуб, сидилдиким, хддди йуд-ку бир нимарса д-илмодга. Яна сурди, халойид рибо ерму? Тура айди: оре: Яна семурди, гор тулди. Яна сурди: халойид руза тутарларму? Тура айди: оре, яна заиф булдиким, улмакга ядин етти. Яна сурди: халойид хамр инарларму? Тура айди: оре. Яна семурди. Яна сурди: закот берурларму? Тура айди: оре, яна озди. Али х,азо ал-диёс, неча мартаба сурди, тура жавоб берди. Ушбу кайфиятда булди. Тура айди: чин сузингни айгил, ким булурсан. Ул малъун айди: сизларни худойингиз булурман, менга сажда дилгил, деди. Наузибиллох, мин залика. Тура айди: худо булсанг, узингни на учун бу дайдлардин нажот дилмадинг? Курсаларким, анинг ёлгуз бир кузи бор. Тура айди: илло, сен расул акром саллоллох,у алайх,и васаллам замонларидоги жухуднинг угли Дажжол турурсан. Турани х,ам рох,лари ди н бири анга дилич солди, дайтиб узига тегди. Т ура урманглар деб манъ дилди. Дермишларким, расул алайх,ис салом замонларида жухудни хотуни- тугуб эрди. Мухаммад алайхис салом, сахобалар бирла келуб курдилар, кейин имонга таклиф дилдилар. Ул шум дабул дилмай, ер юзини худосидурман, деди. Х,азрат Умар афандимизни газаблари келуб, дилич солдилар. Анга таъсир дилмай, узларини манглай муборакларига тегди. Мухаммад алайхис салом: Ё Умар, тангри таоло таддири узга булмас, дедилар. Андин кейин бир фаришта душ суратида булуб келиб, Дажжолни кутариб бу чулга келтуруб, гор ичра оёг-дулини боглаб дуйган эрди. Бу шум дев шайтонларни узига мусаххара дилуб, доим иши жоду эрди. Андин кейин Дажжол малъундин Тура сурди: эй Дажжоли лаъин, дай вадтда бул гордин чидгайсан? Ул шум айди: хар вадт узбаклар

цушун йигиб Мовароунна.\\р билан Жайхундин утуб, Хуросонга боргайлар, андин кейин Хитой хуруж дилгай, сун.гра чурчут хуруж дилгай, алардин сунг мен чидарман, деди. Ва мотуфийди, илло-биЛло. Алдисса, мирзо Султон Мухаммад тура ул малъун цошиднн чидиб, йулга тушуб уч ойдин кейин Хитой шахрига келуб, Х,одони Чинни дошига бордилар. Х 0Д°ни Чин буларга бенихоят куб инъом берди хар ажносдин турт мингдин, хизматларига турт минг от берди. Турт дул берди, куб-куб инъом-эхсонларни олиб Самарданд келмогига юз дуйдилар. Неча кун ва неча ой йул юруб, Самар- дандга, Амир Сохибдиронни хизматларига келдилар. Амир Сохибдирон набираларини куруб, хурсанд булдилар. Булар мунда турсун, эмди сузни Мирзо Ш охрух турадин эшитмак керак. БУ ДОСТОНДА М ИРЗО ШОХ.РУХ, ТУРА ИБН АМ ИР ТЕМ УР ДАШТИ ЦИПЧОЦРА БОРИБ, ТУХТАМИШХОННИ * ОРЦАСИДИН ЦУВЛАБ, ТУХТАМ ИШ ХОННИ ЦАТЛ ЦИЛРОНИНИ БАЁНИ Аммо, ровийлар андог ривоят дилурларким, Мирзо Ш охрух тура Тухтамишхонни ордасидин етиб келиб эрди. Тухтамишхон дулга ёсини олиб, турага дараб уд отти. Уд келиб турани отига тегиб йидилди. Тура отини улукини остида долди. Хон куруб, хохласаким, турани бошини кесиб олса. Шул онда бир тарафдин чанг-тузон пайдо булди. Курсаларким, Амир Темур Сохибдирон эрди, лоилож дочиб, уз элатини Сарой деган элига борди. Одамлар Тухтамишхонни куруб хол-ахвол сурдиларким, хабар нимадур? Хон айди: Мирзо Шохрух турани улдурмогим ядин эрди, ногох Амир Темур етиб келди. Узбаклар бу сузни хондин эшитиб хайрон булуб, хонга химоят дилурмиз, деди. Андин кейин Амир Сохибцирондин дурдуб, баъзилари Тухтамишхонни боглаб Амирга келтуруб бермод булдилар ва баъзилари туз хадини андеша дилдилар. Андин кейин маслахат бирла хонга от топиб бериб, элдйн узог ерга дочируб юбордилар. Хон бир тарафга дочиб кетти. Аммо Ш охрух тура отни остидин бир навъи дилуб, цазо етмаб эрди, узини олди. Яна яёвлик холда хонни ордасидин ахтариб бир тефани устига чидти. Курдиким, бир тарафга данча чодир тикилгон, албатта отам Амир Сохибдирондурлар деб. Тухтамишхонни дочиб келгон Сарой элига тура келди. Элга узини маълум дилди, мен Ш охрух тура Амир Темурни углидурман, деб хонни сурди. Элатийя айдилар: хон бул ердин Дурман элига дочиб кетти. Тура айди: нечук ушламадинглар? Улар айдилар: туз хотирини дилдук. Тура айди: отам бул ерга келсалар мендин салом денгизлар, то мен Тухтамишхонни улдурмогунча бир ерда таваддуф дилмагайман, деб ахд дилуб, ордасидин яна кетти. Дурман элини улуглари йигилуб, маслахат дилуб айдилар: хонни ушлаб берайлук. Тухтамишхон, бу сузларга панох, тилаб сигиниб келсам, мени нечук хотиримни дилмай, ушлаб берурсизлар, дуяверинглар, мен

Цатагон элига боргайман. Андин кейин. Ду'рман эли хонга рах,ми келуб, дуйуб юбордилар. Аммо х,еч нимарса бермадилар. Хон дочиб К,атагон элига борди. Ул элни улугини оти БерДибвк эрди, анга' хон j йиглаб айди: Сарой эли била Дурман эли манга ёрдам дилмадилар. Бердибек куб гаюр киши эрди, жамъи элатларини чадириб йигдурди. Ул вадт тура таваддуф Дилмай Цатагон элига етти. Анда Бердибек элига айди: Кимдур хонга жонбозлид диЛадургон киши? Анда Турдибек Бердибек угли урнидин туруб, отасига таъзим дилди. Эй болам, бориб туранй бошини кесиб ^елтур, деди, хонни кунгли жамъ булсун. Андин кейин Турдибек бориб турани йулини олиб, андог урдиким, отни кукрагига тегуб х,алок булди. Турани бир оёги отн'и остида долди. Урнидин туруб дочдали х,аракат дилуб эрди, Цатагон эли турани келуб ушлаб берди. Бек дошига келтурдилар. Бердибек улдурмоцга буюрди. Бекни бир дизи бор эрди, оти Ойчигил эрди, курган кищиларни кунгли анинг ишцида чигил эрди. Турани куруб, жаллодни к,улидин ул мужуба ажратиб олди. Отасига айди: эй жоним ота, бу йигитни улдуруб, отасига нима жавоб берурсиз? Аввал мунинг отасига жавоб топуб, сунгра улдургайсиз, деди. Бердибек цизини сузига х,айрон булуб, нима дерини билмай, турани боглаб цуйдилар. Дмир Темур Сох,ибцирон Султон Мух,аммад тура набираларини бирга олиб Сарой элига келуб, андин хабар эшитиб, Дурман элига келдилар. Андин тезлик била К,атагон элига етиб келиб эрдилар, К,атагон эли Амирдин цурцуб, Бердибекнл олдига келуб, айдилар: хонни боглаб Амир Сох,ибк,иронга юборгил. Бердибек дабул дилмай мунга бош- оёг либос бериб, от бериб, юз элатига юборди. Анда Ойчигил келуб, турани дайдин нажот бериб, айди: сабр дилгил, отанг Со’х,ибдирон келсунлар. Тура дабул дилмай, ушал кегча отига миниб, хонни ордасидин яна кетти. Аммо Амир Сох,ибдирон эшиттиким, Цатагон эли хонга ёрдамлид дилуб, турага удубат бррибдур деб. Келиб ул элни датли ом дила бощладилар. Турт минг к’иши,.катта-кичик эру хотундин жасад шах,ристонидин жонлари адам чулистонига кеттилар. ОйЧигилга, тура бир хат берган эрди, ани келтуруб Амир Сох,ибдиронга берди. Мазмуни бу эрди: «Эй надари бузург, бу дизи одйлани яхши риоят дилурсиз, муни х,адй мен^а к^бдур». Андин кейин Амир Сох,ибдирон улдурмоддин дул^ортти. Андин кейин бу дизни Фуладхонга бердилар. Анда Фуладхон Ойчигил тилсим х,уддасини х,икмат найзаси бирла тешти, чигилларини ешти, гунчалари очилди, дизил маржой сочилди. Ул .Фуладхон х,ам Чингизхонни наслидин эрди. Алдисса, Амир Сох,ибдирон угилларини ордасидин жунадилар. « ЭМДИ СУЗН И М ИРЗО Ш ОХ,РУ^ ТУРА БИЛА ТУХТАМИШ- ХОНДИН ЭШИТМАК КЕРАК Аммо хон юзийя элатига бордилар. Алар улугй Тухтамишхонни боглаб дуйди. Бизлар сени учун Амир Темурга.асир булурмизму деб, турани олдига чидиб, иззат-икром била ичкарига олиб кириб,

мех,мон дилдилар. Андин кейин тура хонни куруб, кунгли тинчий, завд била таъомлардин тановул дилуб ултуруб эрди, Тухтамишхон бирдан кишан-занжирни синдуруб дочти. Тура куруб, ярогларйпи тацинуб, ордасидин югуруб кетти. Аммо турани оти нихоятда чарчаб, юролмади. Лоилож отдин тушуб, яёв дувлади. Хон билдиким, дирга борсам, ордамдин борур, деб. Анда бир дуйчини улдуруб, ани кийумларини кийуб, найман элита.келди, ударии дуйлари бор эрди, Тухтамишхонни танумадилар. Олдига о т келтуруб дуйдилар. Х,ануз хон бечора бир лудма ошогон йуд эрди, тура етиб келди. Хон отига миниб яна до*гти. Аммо турага найман улуглари ошу таъом келтуруб, риоя дилдилар, водеадин сурадилар. Андин кейин турага от бердилар. Яна хонни кетидин ахтариб кетти. Неча-неча элатлардйн утуб, Цорадурум даштига етти, анга ядин бир шахр дургони курунди. Ул шахрни отини Узод далъаги д<‘р эрдилар. Ул шах,р#а Золотоус х,оким эрди. Ул тарафни барчаси урус ' мамлакатлари эрди, Москов пойтахт булуб, подшоси кип, оти Маликаи Одшайх эрди. Аммо Золотоус ул ерда ов дилуб юрур эрди. Ногох, бир тарафдин чанг-тузон пайдо булуб, курсаким, бир одам келадур. Х,ануз сузга лаб очмай, ордасидин аслаха-ярог бирла яна бир йигит келур. Х,еч киши буларни танумади. Тура курдиким, урус сипох,лари ва саллотлари ов-овлаб юрурлар. Хон анда тураии куруб, отини дамчилаб, х,арчанд х,аракат дилуб урди, or бечора куб чарчаб, югурарга мадори долмади. Турани иккила кузи утдек ёниб, филх,ол, югуруб бориб, Тухтамишхонни белига цилич бирла андог урдиким, Тухтамишхон икки булунуб, ерга гушуб, шах,ид булди. Золотоус муни куруб хдйрат денгизига гард булуб, уз тили да сурди: дандай йигитсан, кимни углидурсан, деб. Тура анинг тилига тушунмади. Андин кейин бир тилмочни топуб келтуруб суз га солдилар. Тура водеани аввалдин охир аларга бир-бир баён кил ди. Турани ишига алар офаринлар дилди. Золотоус тилмочдин Typai а бу йигит куб чарчабдур, бизни жойимизга мех;мон булсун, деди. Алдисса, Золотоус Мирзо Шохрух, турани шах,рни ичига олиб кирди. Анда мусулмонлар куб эрди. Аларни йигиб, Тухтамишхопга жаноза удуб, ул ерга дафн дилдилар. «Сен дочиб Цорадурумга борсанг х,ам, дора донингни тукарман, узодга етолмай долурсан» деган масал Тухтамишхон била Мирзо Ш охрух турадин к.олди. Аммо Золотоус зиёфатлар дилуб, хамр келтуруб ичди, турага таклиф дилди. Тура, бизни шариатимизда харомдур, деди. Анда бир неча нозик адо, чиройлик дизлар шаробни дуйуб бериб, хизмат дилар эрди. Тураларга завд дилуб ултуруб эрди, алар ичра бир чиройлик чури барчага май бериб, масти лоадл дилуб, турани уйготиб айди: эй афандим туражон, нима буладурки, мен чурингни висолинг богига йул бериб, дучогинг утагига, яъни хужрасига олсанг? Тура туз хадидин дурдуб сира дабул дилмади. Чури айди: барчани курдинг —- мает, лоаъдл, хеч ким бизлардин водиф эмас, деб харакати бежо дилуб, туранинг тумридига ёпушуб эрди, тура дулини кутариб, юмруди била андог урдиким, адицдек дудоги ёрилиб, кузи яшнаб, дабоги очилиб, огзидин маржондек донлари сочилиб, дурдек тишларй синди. Аммо хайратда долиб, нима

дерни билмай, тонгласи жарох,атини Золотоусга курсатиб айди: менга бу йигит цасд цилди, мен андин ихтироз цилуб, тан бермадим, уруб лабимни ёрди. Золотоусни аччиги келуб, газаб утига ёниб, цах,р цилуб, цул-оёгини боглаб, турани Москоэ сарига, Оцшайх цошига юборди. ЭМДИ СУЗНИ АМИР ТЕМУР СОДИБЦИРОНДИН ЭШИТМАК КЕРАК Мирзо Шох;ру^ турани орцасидин цагйси элатга келсалар, тобеъ булуб, тортуцлар бериб, турани цаерга боргонидин хабар берур эрдилар, баъзи буйун товлаганларини, «оцуйли» цилуб юбордилар. Уч-турт элатдин аскар йигиб, Узоц шах,рига мутаважжих; булдилар. Узоцга етгач, Золотоус эшитиб, цургонларини маркам цилиб, дарвозалари- ни. беркитти. Амир Сох,ибцирон угилларини асир булуб, малика Оцшайх цошига борганини эшитиб, цайгуда булдилар. Золотоус ; Амирга нома юбориб айди: Узоцга яцин бир эски шах,р бордур, х,ар киши ушал шах,р ичра кириб, бизга андин хабар келтурса, анинг динини х,ацлигини билурмиз, анинг динига кирурмиз. Чунки анда туман-туман, милён-милён болари ватан цилгон эрди. Амир Сохибцирон юз кишини хабар келтургил деб Юбордилар. Алар бориб, келмади. Амир х,айрат бармоцин тишлаб, анга узлари | бормоцга х;аракат цилдилар. Беклар манъ цилуб, айди: Эй Амир ’ Сох;ибцирон афандим, нима ишингиз бор, aptaiapHH уз х,олйга цуйунг, дедилар. Амир цабул цилмай, сах,ар туруб, тах,ажжад намозини уцуб, мароцбада эрдилар, овозе келдиким, эй Амир Темур, гаввос шишасини бошинга кийгил, барча аъзоларингни беркитуб, анга боргил, деб эрди. Андин кейин Амир етти кишини узларига йулдош цилуб, бошларига шиша кийуб, барча аъзоларини беркитуб, ушал эски шах;рга бориб курсаларким, илгари борган кишйларни барчасини аъзоси шишуб улуб ётурлар, бошлари, кузлари асло маълум эмас. Курдиларким, ушал шах,р ичра иморати олий кубдур, х;ар тешукдин минг сон ари кириб-чициб турур. Билдиларким, ул юз киши арининг зах,ридин хдлок булгондур, Яна булар га х,ам арилар к елуб ёп уш ти , барча аъзолари беркутулгОндйр, илож тоиолмади. Андин кейин тощдин ясалгон бир иморатни курдилар. Ул уйдин бировни уцуб тургон овози келур. Уй ичра кирдилар. Курсалар бир оцсоцол киши дарх,-дарх, титраб ётур, бир цулогидин ц атра-ц атра цон том ур. Андин кейин Амир Сох,ибцирон ул кишидин суз сурдилар, ул киши асло гапурмадй. Амир жйдду жахд била х,ар тилда суёладилар, сира сузга огизни очмади. Айга куб-куб арилар ёпуш цон эрди, лекин бирортаси чацмас эрди. Амир уЛ цари кишини цултугига олиб кутариб келаверди. Дариликдин куб мулойим, юмшоц эрди, анинг орцасидин арилар цувлаб келдиким, анинг касратига цуёш куздин гойиб булди. Б у ариларни Амир Сох,ибциронни цушунлари куруб, х,ар цайсиси х,ар тарафга цоча бощладилар. Амир курсаларким, иш цабох;ат булгудек. Лоилож, ул цари кишини маконига олиб бориб цуйдилар, арилар

яна дайтти. Амир кечи била чирог ёдиб бориб, ул цари кишини яна олиб келдилар. Оёг-цулин боглаб суз сурдилар, ул киши занжирни пора-пора дилуб дочти, яна тутуб келиб узини сочларидин цил олиб, богладилар. Х,арчанд зур дилди, кучи етмади, цайдини узолмади. Цуёш чиццандин кейин Йаъсуб деган ариларни подшох,и ТУРУР- Йаъсубци буйруди бирла ари аскари чициб, цари кишини искаб, исини олиб келавердилар. Амирни аскари муни куруб, яна хар тарафга доча бошлади. Яна ул кунда тева ва отлар х,ар тарафга цочиб, баъзилари йуцолиб ва баъзилари х,алок булди. Кечаси била сипох,лар йигилуб, узга ерга кучтилар. Амир ул цари кишига айди: Эй бобо, агар сузламасанг, ариларга цушуб куйдуруб юборурман, деди. Андин кейин куйдурмоц булуб куб утунлар йигдуруб, бир ерга жамъ дилдилар. Андин кейин утун узра ул кишини чицариб цуйдилар. Анда х;ам ул дари киши сузламади. Кун чиддандин кейин арилар жамъ булди. Андин кейин утунга олов цуйдилар. Цари киши арилар бирла ут ичра долди. Тонгласи дуёш ути кук саф хаси узра чиддоч, курсаларки ул дари киши дизил чуглар устида тирик ултурур, уз дилига бойлалиги адалли бир туки х,ам куймабдур. Амир буюрдиким, утга сув уринглар. Филх,ол утни учуруб ул кишини келтуруб Амир Темур Сохибцирон ул дари кишини оёгига йидилуб, узр айттилар. Уч кундин кейин бир тарафдин овоз келур «ху-ху, ё минху ло илоха иллоху» деб, курсаларким Бухоронинг пири, ошидларнинг шери, мардонлар- нинг далири, басир ханд пайгамбар ахли мухибга сарвар пирим Баховуддин хазратлари етиб келдилар, айдилар: Бу кеча Бухородин чидиб келдим, бу кишини сузга солойин деб. Ул дари киши хожам Надшбандга куб назар дилди. Хожам айдилар: Эй насроний, мандурман сенга хазрат Али, карамулло важиха, таъйин дилгон эрдилар. Филхол, дари киши туруб Хожамни оёгларига узини ташлади. Айди: мени отим Кашфутатдур, вадтики Али ибн Абу Толиб бу шахрни келиб олдилар, хазрат Алига арилар ёрдам дилиб, душманларни дулод-бурнига кириб чада бошлади. Андин кейин бу шахрни хазРат Али Йаъсуб деган ариларни бегига бердилар. Бу шахр халди узга ерга шахр бино дилиб кетгандурлар. Мен хазрат Алини жангига келиб эрдим, мени бир дулогимдин оддан дон хазрат Алининг зулфидорини асаридур. Андин кейит! хазрат Алининг олдиларида мен мусулмон булдим. Менга Баховуддинни куб тавсиф дилдилар, курмог орзусида булдим. Андии кейин мени дуо дилдилар, Баховуддин курмагунча улмагайсан, деб. Бу нишона ул кишидиндур, алхамдулилло, жамолингизни курдум, мурадщмга еттим, эмди дуо дилинг, дулогим согайсун. Хожам дуо дилдилар, сихат топти. Ул дари киши айди: мани таъомим мангу бол турур, мани хазрат Али ушбу ариларга толшургондурлар, манга бол берурлар, мани утга солдинглар, Kyis мадим. Доим Инжил удурман, анинг шарофатидур. Андин кейин Кашфутат муножот дилиб айди: Эй парвардигорим, вой яратган тангрим, ушбу Баховуддин бандангни „аргохишта даруби манзилоти хак булса, мани ушбу дустингни олдида жоним ол, деб муножот ичра «хац» деди, жон берди. Барча куруб анинг х°лига

йигладилар. Андин кейин тобутга олиб, хожам Баховуддин имом булуб, жаноза уцуб, цабр туфроцига тоншурдилар. Андин кейин хожам айдилар: Эй Амир Темур, х,ар вадт бир ищга ожиз келсанг, ё пирим Нацшбанд дегил, биз санинг холингдин воцифдурмиз. Амир Темур Сохибцирон Кашфутатга улмасдин илгари айтиб эрдилар: Эй бобо, манга насих,ат цилгил. Бобо айди: Эй Амир Темур, бу сузимни ибрат цузини очиб, ацл кулоги била эшитгил, мунга амал цилгил, мундин санга фойда кубтур, деб. Бу наси^атни цилиб, ушбу назмни уцуди. Насихат бу турур. Н а з м: Мен суз дедим, англа, эй Темур шощ, ' Олам ишидин сен улгил огощ. Кургилки, жащон мадори йуцтур, Б арча ишин эътибори йуцтур Дунё арусига булма магрур, Бул бонудин узни айлагил дур, Одам отамиз, Х,аво онамиз, Нущ, бинни утти, барчаси гез. Кур, кетти цаён Ё ф асу Шом, Нущни боласи щам эрди ул Хом. Жамшид Защщок щам К аю марс— Ким булди жащонда анга ворис, Чун Афросиёб Золу Рустам, Дунёни талашуб улди барщам. Кур, кетти бу Чингизу Х,алоку, Ким кайф ила нос деб тамаку. Дунё бамисоли бир келинчак, Х,ар кимсага жилва цилса андак. Ацлини олур ушал замони. У л дам унутур, ки илон макони. Бул бону кечурди куб куёвни, Ёвидурким, эл айламас бировни. Б арча ишида ж афоси чрцтур, Ш ева циладур, вафоси йуцтур. Х,ар кунда узин келинчак олиб, Куб эрни узига цилди толиб. Х ар согни топса жилва цилди. Ацлини йитурди, телба цилди. Гощ ацлига келса ул ягона, Чун айлади гардиши замона. Дунё щавосита алданур ул, Мещр ила цуёрким анга кунгил. Бир кун ани кутига тепарлар, Огу сувин узвина сепарлар. Чиццилки дегай бу уйдин ул он, Йуц срзлагудек ким анга дармон. Безор булур анингдек эрдин,

Тепгайки кутига — ч щ бу ердин. Б у уйда анинг царори булмас, Чщмай деса щеч мадори булмас. Мундин кетадур, низор щам зор, Йулдош йуц анга, щам яна ёр. < Дунё бошинг узра чун тегирмон, Бугдой каби ун булур бори тан. Х,еч кимса жащонда улмади шод, Кук туили фалакдин этти фарёд. Нечун бу фалакни кук либоси, Ж авр ва ситамин йуц интищоси. Дунё етти бошлу аждащодур, Мангу уйи жавр ила жафодур. Алк,исса, насих,атднн кейин Кашфутат дорулфанодин дорул- бацага иштицол цилди. Амир Сох,ибк,ирон ул ердин куруб Узок, цургонига келуб туштилар. Аммо тарсолар эшиттиким, Инжил Кашфутатдин Амир Темурга цолибдур, деб. Чунки И со пайгамбар алайх,и саломдин анга к,олгон эрди. Барча урус муллолари йигилуб, Амир Содибциронга нома ёздиларки, бизларга рухсат берсалар, бизлар бориб Инжилни зиёрат цилсак. Андин кейин Амир Сох,ибцирон к,абул к,илдилар, турт минг урус муллолари барчалари- ни муйлаблари усган, баъзилари нагма чалиб уз тилида ук,уб келавердйлар. Курсалар Амир цизил чодир ичра тахт узра Инжилни цуйубдурлар. Алар айди: бизлар кунимизда цизил чодир, к,изил либосни ёмон дермиз. Амир Сох,ибцирон анда буюруб, к,ора чодир тиктилар. Андин кейин урус муллолари келуб Инжилга сажда цилдилар. Анда Амир Темур Сохибдирон етти юз саруглик, Чингизхон чодирини тикти. Андин кейин келуб Амир Сох,ибци- ронга сажда к,илдилар, нечукким, аларни динида саждаи тах,ийёт фарз эрди. Амир Сох,ибцирон манъ цилмади. Вузаролар ва умаролар айди: Эй Амир афандим, нечук манъ к,шшадингиз? Амир Сох,ибк,ирон айдилар: мен амр к,шшадим, зарар йуцтур. Анда урус муллолари Инжилни олиб кетмок,ни талаб к,илдилар. Амир айди: эй Амир Темур, бизлар сизнинг динингизга кирмаймиз. Амир айдилар: жузя к,абул цилинглар, алар цабул цилуб, Золотоусга айдилар: шах,рингни Амирга тух;фага бергил, бизлар Инжилни олайлук.8 Золотоус к,абул цилмади. Айди: агар мак,судингиз Инжилни олмок, булса, мен Инжилни сизларга олиб берай деб, эгнига совут, бошига дубулга кийуб, цулига к,алцон олиб, узига уц цилич таъсир цилмайдурган булуб, ёлгуз узи шах,рни дарвозасидин чидиб, Амирни аскарини бир нечасини улдуруб келаверди. Аскарлар то Амирдин буйруцсиз анга дарба цилмадилар. Амир Содибк,ирон буюрдиким: уринглар. Аскарлар бирдан к,илич бирла урдилар. Анга к,илич била ярог таъсир к,илмади. Андин кейин Амир Сох,ибцирон олдига яцин келуб, арз цилдиким урус тилида: «Я Златоус нежолик узок, от Кашфутат мибрал фосолтир вот этого я бирошу», деди. Амир тилига тушунмадилар. Андин кейин Мирзо Умаршайх тура цулига икки укдуц ёсини олиб, иккала кузига ук,

била андог урдиким, юзи била ерга йидилди. Филх;ол бошини кестилар. Андин кейин Узок, шахрини Амир Сохибдиронга уруслар бердилар. Амир хам Инжилни урусларга бердилар. Яна уруслар Амир Сохибдиронга минг хамён олтун бердилар. Неча кун ул ерда булуб, андин кейин Дародурумга юзландилар. Алдисса, Дорадур.умни далъасини мусаххара дилуб, дирд кунгача анда булдилар. Бир кечаси Амирни дулогига бир тарафдин нола ва зори била йиги овози келур. Амир ул тарафга бориб, бир йигитни курдилар. Олдига бут дуйуб, йиглаб ултурур. Андин хожатини талаб дилур. Аммо амир билмадилар, нима дейдур. Тилмоч келтуруб, андин суз сурдилар. Ул йигит айди: Мани отим Шамарвахт, аввал замонда мани ота-боболарим бу шахрларга беку хон эрди, холо, бу вадтларда малика хуруж дилуб, биздин бу шахрларни олибдур. Ман бул ерда бутдин талаб дилурман яна салтанат тахтига минсам деб. Амир анга ахд дилдилар, бу юртларни олсам санга берай деб. Ул хам айди: дулимдин келган яхшилидни дилайин деб. Ул йигит айда: бу дургон остида мийл бордур хандад ёнида. Хандаднинг бир чаккаси денгизга муттасилдур. Агар бу мийлни унг тарафга бурсалар, сув юдори чидиб, шахр ичра кирадур. В а илло, сул тарафга бурсалар, денгизга сув тушуб, хандад ичра хеч нимарса долмайдур. Амир Сохибдирон, филхол, душун била келуб, мийлни унг тарафга бурайвердилар. Ул кеча шахр ичра сув тушуб, одамлар дочарга жой тополмай, барчаси туфонда долгондек, адам диёрига кеттилар. Ш ахар ичра сув тулди. Кейин мийлни сул тарафга бурадилар. Барча сув денгизга кетти. Андин кейин шахр ичра жамъи молларини олмод учун кирдилар. Курсаларким, тудуз юз мингга ядин киши адам шахристонига юз дуйубдурлар. Бул суз мунда турсун. ЭМДИ С У ЗН И М ИРЗО ЩОХ,РУХ, ТУРАДИН ЭШИТМАК КЕРАК Дирд киши Золотоусни амри бирла турани боглаб бир тудай ёдосига келдилар. Анда барчаси шароб ичиб ултурдилар, мает, лоадл булгондин кейин бир-бирларини мазах дилуб, эрокишуб, йигирмаси бир тараф, яна йигирмаси бир тараф булуб жанг дила бошладилар. Бир тараф голиб келуб, бир тараф маглуб булди. Тура маглуб булгонларга секин айди: мени дайддин ешиб дуйсангиз, сизларга ёрдам дилурман. Филхол, ешиб турага от-ярог бердилар. Андин кейин тура андог жанг дилдиким, бир соатда ул йигирма кишини жасад фалакидин калла хандалакин узуб, халок дилди. К,олгонлари хохласаким яна турани богласа, тура айди: мани дуйунг, бул йигирма кишини хотун-боласи, албатта, Москов шахрида бордур. Буларни сураса аларга нима жавоб берурсиз, дегач турани дуёвериб, хар дайсиси хар тарафга дочиб кетти. Тура яён юриб Москов сарига бораверди. Йул узра ёмгурда долуб бир горшш топиб кирди. Курсаким, бир киши ухлаб ётур, ани бир дул бача ходими дилиб ултурур. Турани куруб, урнидин туруб, дулига

созин олиб, ул соз Цацнус тумшуги каби эрди, арганун дерлар, ани навозишга келтуруб, андог нагма цилдиким, тура эси кетуб йицилди. Соатидин кейин эси узига келуб, курсаким, оёг-цулини боглаб цуйубдур. Тура айди: менинг ёзуцим надур боглаб цуйубсиз? Ул киши айди: отинг нимадур, цайдин келдинг, нима ишда юрурсан? Тура айди: Самарцанддин келурман. Московии томоша цилайин деб борур эрдим, йулда ёмгурдин дочиб, бул ерга келдим. Ул киши айди: Эй йигит, сани Московдин келгон деб хавотирда эрдук, сани самарцандлик эканингни эмди билдук, деб дулини ешди. Яна айди: мани х,аким Ягфур атарлар. Бу шах,рнинг маликаси бирла вазири манга ёвдурлар. Агар мани топти улдурур. Бу арганунни курдинг, муни фаранг элидин келтуруб эрдим, х,ар ким эшитса х,уши долмагай; Куб-куб одамлар муни эшитиб, х,алок булдилар. Эшитмагон кишилар келуб, муни эшитсалар, филх,ол, эслари кетиб йидилур. Тура айди: албатта, бу х,икмат била ясалгондур, муни х,адик,атини маълум дилсанг, х,аким айди: оре, бу арганунни сониъи хазрат Исо найгамбар алайх,и салом турурлар, мунга ул зоти боборакотни дуолари кетгандур, агар киши мени каодимга келса, мен бу арганунни чалг.айман, ул кишини эси ва адли кетиб йидилур, мен ани боглаб улдурурман. Тура айди: Эй х,акими Афлотун, сизни х,ам улдурмакни тадбири борму, к,андай к,илурлар? Х,аким айди: «Эй угул, илло, мени улдурмакга цасд к,илурсан?» Тура цасамёд к,илиб, онд ичти. Андин кейин х;аким айди: мени хеч киши улдуролмас, илло санкару (яъни кар одамлар) чук,рок, киши булсалар, киши овозини эшитмасалар ва нагма унин эшитмасалар ушандог киши улдурса, эдтимоли бор. Тура неча кун х,аким Ягфур хизматида булуб, андин кейин х,акимдин рухсат олиб, Москов сарига юзландилар. Х,аким турани к,улига бир хат бериб, айди: фалон мавзеъда бир цаландар бор, сочлари белига тушган, ушбу хатни эдтиёт дилиб анга бергил, киши курмасун, деди. Тура йулга тушуб, Московии дарвозасига етиб келди. Аммо цургонларини тошдин ясогон эрди. Х,ар бурчида байрок, к,уйгон, х,ар кунгирасида занбурак, милтиц, х,ар занбурак бошида икки цоровул кеча-кундуз била турур. Шадрин к,ирц дарвозаси бор эрди, бир дарвозасидин тура кириб, йул узра ухлаб, тонгласи Маликаи Ок,шайхни аркига борди. Курсаким, аркни деворлари етмиш икки турлик тошдин ясалгондур. Маликаи Окднайхни пойтахти ушбу эрди. Андин кейин раста бозорларни курса, х,аддин танщари зеб берган эрди, баъзи лапка ва дуконларда куп хумда арощ, фиваларни хотунлар сотиб ултурур. Аларда юзни беркитмоц йук эрди. Тура андин кейин яна бир ерга келса, сочлари белига тушган киши кул узра ултурур, одамлар ани тавоф к,илурлар, х,аким айтгон нишони анда маълум эрди. Тура х,ам тавоф дилмоц булуб, хатни анга берди, ул хатни куруб, тожик тилида айди: «ман шогирди Ягфурам, дарун хат маро фармудаст, ки кори вазирро тамом кун, ман аз хавфи вазир девона шудам», яъни мани вазир неча мартаба улдурмок,га к,асд к,илди, халойиц мени бу ах,волда куруб телва ва жинни деб улдурмодни манъ дилдилар. Эй йигит, менда бир дути бор, ани вазирни дошига олиб боргил, ажаб

эмас, вазир бу дутини очиб х,алок булса. Тура ул дутини курдики, печотлангандур. Ани олиб, вазирни х,овлисини ахтариб, эшикига келди, курдиким, вазирни аркони давлати зур, ушал вадт жамъи вилоятни беклари вазирни олдида эрди. Тура дутичани келтуруб вазирни олдига дуйди. Вазир турк тилини билар эрди, айди: «Эй турк бача, дайдин келдинг, нима ишда юрурсан?». Тура айди: «Амир Темур Сохибдиронни углидурман, отам куб мол била бизни элчи дилиб бул тарафга юбориб эрди, фалон мавзеъда барча молларни дародчилар талон дилиб олдилар. Мен ушбу дутинн олиб дочтим, отам бу дутичани вазирга бергил деб эрдилар, эмди шул дутичани уз дулингиз бирла очгайсиз»-. Вазир бир соат тааммул цилди, дамо-дам тура очмогини муболага дилар эрди. Вазир сурдики, бу дутича ичра нима бордур? Тура айди: «билолмадим, отам менга айтганлари йуд». Дазора вазирни етти яшар угли уйнаб келур эрди, бу дутича ани кузига таажжуб курунуб, мунинг очдусига дулини тегузди. Ногох, дутичани ичидин милтид отилиб, ул болани куксига тегиб, улди. Буюрдиким, турани оёд-дулини богланглар. Андин кейин турани оёд-дулини богладилар. Вазир айди: «Эй йигит, ростингни айгил, бу дутини сенга ким берди?» Тура айди: «отам бердилар»: Вазир айди: «Ёлгон айтурсан, бу хунарни узбек турклари билмаслар, албатта, сен Ягфур х,акцмга мулодот булгондурсан», деб турага удубат дилуб, дийног бердилар. Тура лоилож водеани баён дилди. Андин кейин ул даландарни ахтариб тополмадилар. Яна турани Ягфур х,аким дайда, деб дийнади. Лоилож ушал горни таъйин дилди. Вазир юз кишини мукаммал ва масаллах, дилиб юборди. Неча кундин кейин йигирма киши дулод-бурни кесилуб, дочиб келдилар. Айдиларки, ул Fop ичра кирдук, х,аким Ягфур дулига буюрди арганун чал, деб. Ани овозига барча мает, лоилож булушуб долди, купимизни улдуруб долгонларни дулод-бурнини кесиб юборди. Яна турани дийнадилар, албатта х,акимни х,ийласини билурсан. Нима амал дилур, дандай дилса, х,аким х,алок булур?. Х,арчанд тура инкор дилди, булмади. Аларни удубатидин х,алокатга етгудек булди. Охир, ночор ва лоилож айди: «Санкару (яъни дулоди дар одамдур) чудрод одам булса, ажаб эмаским, х,акимни х,алокатга еткурсалар». Андин кейин вазир жарчи дуйдуруб, санкару чудрод (яъни кар одам) кишилар булса, топиб келтурди. Анда санкарулар йигилуб, беш юзга еттилар. Андог дулодлари огир эрдиким, имо ва ишорат бирла сузлар эрдилар. Вазир айди: «Бориб, фалон ерда х;аким Ягфурни топиб улдурсан- гизлар, сизларга куб инъом ва сийлов берурман», деб. Аларни х,аким турган торга юборди. Алар торга боргач, аларга ул гулом бача х,арчанд арганун чалди, нагма таъсир дилмади. Алдисса, х,аким Ягфурни улдуруб бошини олиб, вазирни дошига олиб келдилар. Тура айтгон сузига афсус еди, фойда бермади. Вазир турага бош-оёг хилъат бериб, доим узига рафид тутар эрди. Неча кун ва неча замон утгандин кейин, шах,р ичра надора-барабан уч кунгача чолдилар. Тура сурдики, бу нимадур? Айдилар, бу кунлар байрам кунидур, х,ар йилда бир мартаба

Маликаи Одшайх одамларга узини куринуш берур. Бу ищ саратонни аввалида эрди. Ушул вадт хдзрат И со алайх,ис салрмта дор дилгон эрди. Вазир бормод булди. Тура айди: «Мени х,ам бирга олиб боринг», Вазир дабул дилди. Эртасига Маликаи Одшайхни урдасига келдилар. Барча куринуш хонага келиб турурлар. Анда булоглардин сув чидиб, аригларда одиб борур. Вазир турани д^йуб, илгари борди, соатидин кейин, х,арам саридин неча гузал, яъни нечй чиройлик Чурилар чидиб, кийган либослари од, дулодларида булок, ани ордасидин яна н е ч ан ози к адо дизлар, дулларида тарог, сочларини тараб, кузлари чирог каби ёниб, х,ар тарафга дараб келурлар,Андин кейин яна неча дизлар, кийганлари кимхоф била дирмиз, жилва дилуб, курганларни Мажнун каби телва дилуб келар эрдилар. Бир замондин кейин овози келаверди, «кутар, кутар», деб, Курсаким, юз дул, олтун фута белларида муъофа дулларида кутариб келур. Муъофа узра Маликаи Одшайх келурким, х,айх,ат юз узра икки кокили муросаъ, бошида жига узра тож, белинда олтун камар била яроги, юзи лаъл каби, кузлари чулфондек, тишлари дурдек, лаблари маржондек, х,илол каби дощи барча кузни хира дилур эрди. Юзини дуёшини барча курганлар х,айрат бармодин тишлаб, мухдббат денгизига гард булдилар. Андин кейин уч юз дул, дулларида дилич кутаррон, яна юз дул, дулларида туфангча, яна юз дулбача дулларида тос, келурлар. Барча бирдан маликага сажда дилдилар. Илло, тура сажда дилмади. Малика тахт узра ултуруб, вазирдин сурдики, бу йигит дайдин келгондур, менга сажда дилмади. Вазир анга тарани наслини маълум дилди. Андин кейин малика турани дошига чорлади. Тура тавозеъ била маликани олдига борди, Малика турадин х,ар тарафдин суз сурди, бир-бир анга жавоб берди. Андин кейин айди: «Эй йигит, бизга нечук сажда дилмадинг». Т ура айди: бизни шаъриатимизда худодин бошдага сажда мамнуъдур. Шул суз узра бир киши келуб, маликага саждаи ибодат келтуруб, бир нимарса деди. Фшщол, малика урнидин туруб эрди, барча умаро, вузаро била беклар урниларидин турдилар. Лекин х,еч ким гафурмади, соатидин кейин эщикдин бир жамоъа дора кий- ганлар келуб маликага сажда дилдилар. Андин кейин турт киши бир сандудни кутариб келдилар. Малика барчалари анга дараб етти мартаба сажда дилдилар. Ул дора кийган жамоъа барчадин юдори чидиб ултурдилар, узгалар ултурмай, дараб турдилар. Тура тплмочдцн сурди: булар кимдур, бу сандуд ичра нима бордур? Тилмоч айди: «Булар урус муллоларидур, бу сандуд ичра Исо пайгамбар алайх,ис саломни маркабларини туёди бордур, булар х,азрат йсони худони угли дерлар. Каузибиллсх, мин залика, урус муллолари айди: «Нечук бу йигит сандудга сажда дилмайдур, хрло, сажда дилсун, булмаса улдурурмиз». Тура айдк: бизни дднимиз х,аддур, алар бирла мунозара ва мунодаша дилурман, агар менга голиб келса, дабул дилай. Урусларни улугларини куби араб тилини билур эрди, тура х,ам толиби илм эрди. У рус муллолари айди: «Исо ибн Оллодур», Тура айди: Дбдуллодур, Охир урус муллоси айди: «Икковимиз ибодатхонаи азим мадрмиким тобути И со андадур,

анга борурмиз, доида .шулким, икки киши даъво дилуб ул жойга борса, х,ар кимни сузи ботил булса, голиб булур». Тура таваккални тангрига дилуб, дабул дилди. Вазир айди: «Эй мех,мон келгил, замонасозлид учун бу туёдга сажда дилуб, омон топгил». Тура дабул дилмади, икковлари чидиб, ушал мазкур ибодатхонага келдилар. Тура бир чаккага бориб, намоз удуди. У рус муллоси иккала оёгини занжирга осиб, бошини паст дилуб, Инжил укудп. Одамлар эшикии беркитиб ксттилар. Ярим кеча эрдиким, ибодатхонани шифидин яшиндек яшнаб чидуб бир ярог келуб, урус муллосини уруб, каллаеини танасидин жудо дилди. Тура дурцуб, кейин билдиким, албатта дини Мух,аммад х,аддур. Эртасига барча уруелар келуб, уликни олиб Маликаи Одшайхни дошига келтурди- лар. Баъзилар айдилар, ибодатхонани доидаси гунох;кор голиб булар эрди, муни бу Мух,аммадий йигит улдургон, деб турани х,ам улдурмодга буюрдилар. Шул вадт узра гало-гулу пайдо булуб, бир жамоъа курк кийган одамлар келдилар. Ллар куна сувига доровул эрдилар. Ул куна еуйи шундог эрдиким, мац ом и ха но совуд бу.моида бир киз билам бир угулни топиб, ани ора бериб. ясотиб, курук отларга миииб, зибак, конига бориб, КУДУД ёцаспда туруб, «Зибак,» деб дичдирурлар. Ул зибак, угул ё циз булса. анга ошикдур, нечук анинг асли \\азрат Одам А то алай.\\ис- саломни нутфаларидин эрди, ушал цоровуллар боргунча йулларини цазиб, х,ар ерга чудур дилуб, борур эрдилар. Кон тефасига бориб, ким цичцирса циз ё угул зибак, юмалануб, ушул цичцирган кишини олиб кетар эрди. Агар одамни олиб кетолмаса, анинг цути йуц деб, зибацни олмас эрди. Цоровуллар х,ар ерда чуцурда долгой куна сувини йигиб олур эрдилар. Ул вадт цишни уртаси булур эрди. Алцисса, турани зибак, конига олиб бордилар. Тура айди: «Иншооллох,, умидим бор, куна суйи мани гарц цилолмас». Андин кейин, тура бориб, «Зибак,» деб цичцируб цочти. Куна суйи мавж уруб чидиб, турага етиб, тортиб олиб кетаверди. Тура х,айрон булуб, яратганга муножот дилди. И а з м: М у н ож отим цабул этгил, илощим, Яратганим, эгамсан, подшощим. М анга бул дам узунг раз^м айла, ё раб, Кечургил ёзуцим, бу-лса гунощим. Ног ох, ушал цаландари, сочлари болига тушган киши келуб, цулида шиша ичра бир нймарсани турани устига тукти. Зибацлар булунуб, цути кетиб, олиб кетолмади. Тура чидиб дочти. Цоровуллар х,арчанд дувлаб етолмадилар. Лоилож водеани келиб Маликаи Одшайхга айдилар. Аммо ушул даландар турани олиб, бир тогни багрига келди. Курсаким, х,аким Ягфурни шогирди турур. Тура сурди: «Ш иша ичра нима бор эрди?». Цаландар айди: «Ул сирка эрди, дотил зибад булур, чунки зибад асли шахдатдур. Х,укамо назарида сирка ичмод

эркак кишиларга манъдур». Андин кейин, турани олдида ул киши имон келтуруб, мусулмон булди. Андин кейин бир тарафга равона булдилар. Уч кун йул юргапдин кейин бир туф дора кийган одамлар хотунлар била, угул, диз болаларини олиб, барча ашёларни маркабларга ва таворларга ортиб. ииглаб келурлар. Тура билдиким, булар уз юртидин кучуб, узга ерга борурлар. Алар турк тилини билар эрди. Тура сурди: «Сизларга нима булди?» Алар айди: «Эй йигит, нима йшинг бор?!» Анинг кейнидин яна к-уб одамлар келур, аксари дехдон, экунчи эрди. Аларни беклари хам бор эрди, хотун болаларини олиб келурлар. Алардин хам тура суз сурди. Алар айди: Шохимиздин дочиб келурмиз, ушбу денгиз ёдосига бегимиз шахр бино дилмодга борурлар. Тура г/одшохини жил овин ушлаб, айди: «Эй бегим афандим, дайга борурсиз, булар нечук йиглар- лар?» Ул айди: «Эй йигит, мени от им Машготносийдур, шахри Булгорни беги булурман, булар булгор халдидурлар, холо, неча вактдин бери кеча булса, туп-туп, жамоъа-жамоъа хаво юзасида либослари дора халд келурлар, остиларида от, дулларида дилич, саф боглаб, бир-бири била жанг дилурлар, олам гавгога тулур, хар кеча неча-неча минг уду ярог тегиб, ер узра йидилиб улурлар. Анинг уликини дошига борсак, гойиб булур». Тура айди: «Эй бегим, алар асокири жиндур. Сизларни шахринггизни жанггох дилубдурлар. Алар аскар ора жайфи жанг дилурлар, яна йуд булуб кетурлар». Яна тура айди: «Мен Амир Темурни углидурман, агар сизлар мусулмон булсангиз, ушул балони сизларни бошингиздин дафъ дилурман». Алар айди: «Сен бир кеча ул жойга бориб ухлагил, дайтуб келгил, сузингни дабул дилурмиз». Тура андин кейин дев-нариларни ривоятини дилуб, бир ерга осиб, узи ул кеча Булгорда булди. Курдиким, икки жамоъа халд анда пайдо булдилар. Бири сафни Машрид тарафда ораста дилдилар ва бири Магриб тарафда саф тузиб, барчаларини буйлари дисда, дулларида ярог, олам шавдунга тулуб, урушмодга мудайяд булдилар. Тонг отдунча тура тамошода булди. Тонгласи хаким даландар била яна ривоят айтиб айди: «Эй жинлар, билинг Булгор эли мусулмон булдилар, дини хадни топтилар, сизлардин аларга зарар тегса, лаънати оллога гирифтор булурсизлар». Ушул кеча келуб андин кейин сира келмадилар. Тура аларга севунчи деб яхши хабар берди. Алдисса, булгор эли маконларини топуб дарор олдилар. Барчалари ахли мусулмондин б>;луб, шахар ичра масжидлар бино дилдилар. Ровий дерким, ул ривоят хануз гилоф ичрадур. Тура неча кун ул ерда булди, курсаким, одшом булгоч, шафад гойиб булмай, субх зохир улур. Тура анинг кайфиятини сурди. Алар айди: саратон булгоч, бизларга кечаси бир соатдин зиёда булмас. Тура уз кунглида айди, ушбу шафад била дуеш кайфиятини билмод орзусида булуб, аларга сиррини айди. Анда бир олим, етук киши айди: «Бу шафадни малик Искандар Зулдарнайн хазратлари кургандурлар, анинг рисоласи мендадур», деб турага берди. Х,ар ерда ташвишда булсанг, бу риеолага назар дилгил, барча ишинг фатх улунур. Тура от узра рокиб булуб, неча кундин кейин бир улуг

тук,айга келдилар, етти киши булгордин туpara йулдош булуб зрди, т^'сатдин тукайдин илонлар чикиб, ул етти кишини улдуруб еди. Тура кочиб бир йигоч узра чивди, Андин кейин, ёввойи такалар келуб, илонларни тутуб еди. Тура у такани бирини милтик била уруб, кабоб килуб еди, кейин рисолага назар килди. Дебдурким, бу тукайни фалон еридин утсанг, мукобиЛида тог куринур, ул тогни манглайингга олиб юргил, тогдиН утсанг, анда бенихоят куй ва йшщилар бордур. Андин кейин тура ул тогдин утти, курсаким, беадад ва бенихоят куйлар ва ййлкилар бор. Аммо ул ерда х,еч одам кУрунмади. К,уёш даражаси хамални йигирманчисига етиб эрди, г^ё еовукни зиедалики далв даражасидин дам зиёда эрди, курсаким, х,ар ердин тутун хавога уролуб чидадур. Т ^ра айди: «албатта бул ерда одам бор», деб. Ахтариб бир жарга тушти. Совукни Зурликидин улмакга якин етиб эрди, ж ар ичра бир эшикни куруб, тура келуб ушул эшикни урди. Биров келуб эшикни очти, тура киргоч, яна беркитти. Курсаким, ерни ос.тига кават-кават уйларни тартиб бергондур, гуё бир шахр килубдур, уйларини х,ар каеридин давога тешук куйгон эрди. Аларни таъмаси тева ва йилки, куй ва сигирни сути эрди, кийумлари жундин чакмон эрди. Турани нодшодларини олдига олиб бордилар. Подшох,ини эгни хам чакмон эрди, тура сурди: «Сизлар кандай одамсизлар?» Алар айди: «Бизлар х,ам урусга тобеъдурмиз». Алар айди: «Бизни юртимиз барча юртдин яхшироадур, мундин илгари шах;р йуктур, бизлар куёшга карармиз, жавза даражасига келгонда ер юзига чикармиз, уч ойдин кейин куёш сунбуЛа даражасига келгонда яна бу ер ичра кирурмиз. Тукуз ой мунда булурмиз. Ушбу равишда тириклик килуб, умр утказурмиз. Д а р киши киш фаслида бул ердин ер юзига чикса совукни каеридин халокатга етгай, качон куклам фасли булуб, ёз булса, бул ердин, чиккаймиз. Аввалги замонда бизлар Вулгорга борур эдук. Йулларимизга илонлар пайдо булуб, анга бормок мункатиъ булди». Яна турага айдилар: «Эй йигит, сен ул макондин нечук уттунг?». Тура аларга вокеани баён килди. Тура айди: «Сизлар кайси диндадурсизлар?». Алар айди: «Визларни тириклигимиз ут бирлан, анинг учун утра топинурмиз». Тура таажжуб бармокин тишлади. Тура аларга айди: «Мени орзум шафак ролиб булгон маконга томоша килмок учун борурман». Алар айди: ул ерга бормокни имкони йуктур, бул ердин анга бир ой йул юррондин кейин зулматга борур. Йулларини тамоми хатардур, ул мадомда олти ойкуёш к^рунмаййн, зулмот булур, яна олти ойкуёш захир булуб, равшанлиада булур. Х,ар вакт куёш буржи хамалга келса, ул жазирама кундузига мубаддал булур. Цачон буржи мезонга борса, куёш паст тушуб, кечаси булур, нечукким, йулда бир улур т*ор бор, андин утмак куб мушкулдур. Ул тогни соясида ул жазира олти ойгача зулмотда колур. Алкисса, тура аларга, мусулмон булунглар, деди. Алар айди: агар бизлар кофир булсак хам, бир гина к,илсак балога мубтало булурмиз. Х,ар вакт бизлардин бир киши гина килса, барчамизга ани касофати уруб, бизларга офат тегуб, сариг булурмиз, яна кизил булуб андин кейин корайуб халок булурмиз. Лекин ушок

болаларимиз улмасларЛкамолотга етуб, биз каби булурлар. Тура х,айрат бармодин тишлади. Тура хотун олмод учун алардин диз талаб дилди. Аларни улуги айди: мени дизим бор, сенга бергайман ва, илло, гунох, дилмагайсан. Тура дабул дилди. Цизни аддига олиб, мусулмон дилди. Неча кун анда булди. Аларни таъоми тувор ва улог этидин узга нимарса й^д эрди. Тура анга бул тараф шах,рларини турлу-турлу лазиз таъомларидин сузлаб, таъриф дилди. Бу суз анга манзур булмай, турани олдига бир табадда тезак келтуруб дуйди, ишорат шунга булдиким, яъни х,ар нимарсани охири нажосатдур. Муни куруб, турани аччиги зиёда булуб, газаб утига ёниб, дилич бирла уруб дизни х,алок дилди. Ул замон ул одамлар барчаси дора кийуб, турага келуб айдилар: «Эй йигит, водиф ва огох, булгил, х,озир бизларни бошимизга бало келурга сабаб булдинг». Тура дилгон ишига армон дилиб йиглади. Айди: «Мени улдуринг, чунки сизлардин бало дафъ булсун». Алар айди­ лар: «Сени улдурсак, углонларимизгача долмай улур». Аларга бало келурда нишонаси бул эрдиким, аввал, ёддан оловлари учуб долди, андин кейин туслари саргайиб, сунгра дизариб, андин кейин дорайуб барчалари бирдан ^лдилар. Болалар ёш долиб, барчаси йиглаб, фигон дила бошлади. Тура аларни йигиларига тодат дилолмай, х,айрат денгизига гард булуб, узини олиб сах,рога чидти. Бир йигоч остига бориб эрди, бир тарафдин чанг-тузон пайдо булди, курсаким, бир жамоъа х,айбатлид мах,луд келур, сурати одамга ухшаш, доринлари них,оятда катта. Алардин дурдуб, тура йигоч узра чидти. Алар келиб, улган улукларни еб, бир дамда тамом дилди. Тура аларни куруб, дарад-дарад титраб, х,айрон булуб долди. Андин кейин ушод болаларга дасд дилди. Анда тура тангри таолога муножот дилуб, айди:- «Эй яратган парвардигорим, ушбу болаларни уз панох,ингда садлагил, буларни авлоди мандатиъ булмасун». Андин кейин яна чанг-тузон курунди. Бир элат одам келур, барчалари од кийумлук, минганлари буз от, бир турфа зотларким, бошларида саллафешлари дуйулгон, мисвоклар осилгон, От багрида думгонларда тула сув, мусалло, яъни жойнамозларини буйниларига ташлагон. Келуб ул мадлудларни улдура бошладилар, данчаси з^алок булуб, долгонлари дочиб кеттилар. Андин кейин тура олдига келуб, кишини нох;ад улдургон сенму деб боглаб олиб кеттилар. У з шах,рларига олиб бордилар. Анда одамлар них,оятда куб. Шадрларини минг дарвозаси бор эрди, курсаким, урамларда олтун туда-туда ётур. Бозорларини курди­ ким, кеча-кундуз дукон, лапкалари очуд турур. Кимсага нимарса керак булса, бах,осига яраш а пул бериб олгай эрди. Лекин дуконлар ичра эгаси йуд эрди. Аларни хотунлари тугса йиглаб, агар бирлари улса, кулар эрди. Х,овли ва уйларини эшики йуд эрди. Мозорис- тонлари ядин, масжидлари узод эрди. Турани тутуб, подщох,лари- ни олдига олиб бордилар. Курсаким, икки киши гюдшох,ни боши узра дилич яланг дилуб турурлар, айтурлар: «Эй султон афандим, адолат ила сургил, булмаса х,алок булурсан», дерлар. Анда султон турага айди: «сен кишини нох,ад улдурдингму?» Тура айди: «оре». Андин кейин турани улдурмодга х,укм дилди. Жаллод келуб турани

улдурмодга х,аракат килгои вадтида, тура айдики, «ла ило\\а и.члал- лоху,' Мухаммадур росувлуллох»'• Мухаммадни муборак отлари- ни эшитгач, филхол, барчалари бирдан уринларидин туруб, таъ.шм билан саловат юбордилар. Айдилар: «Эй йигит,' сен Мухаммад умматларидинму?» Тура айди: «оре». Андин кейин турани бойлудларини ешиб, айдилар, шаъриати Мухаммадга шерикдин узгага тавба лозимдур, деб. Турага тавба бердилар. Тура чин эътидод била тавба дилди. Тура аларни кирдорини сураб билдиким, Мусо пайгамбар алайди салом замонларида буларни дуойи хайр дилгон эрдилар. Анинг учун алар халдни кузидин гойиб булуб, бир соатда МагрибДин Машридга борур эрдилар. Хотунлари тугса, ул болани куруб йиглаб айтур эрдилар, эй бола, дунёи гаддорга нега келдинг, яна бировлари улса кулуб айтур эрдилар, бу дунёи пур жафодин дутулдинг. Масжидга узодга борур эрдилар, нечук, масжид узок, булса, анга боргунча куб савоб досил булгай, деб. Мозористонлари ядинлиги, нечук анга ибрат деб назар дилар эрдилар. Уйларини эшики йудлиги, нечук, ул элда хиёнатчи угри киши йуд эрди. Ахборда келтурурларким, ушбу каби икки шах,р бордур. Бирини Шобулдо ва бирини Жобулсо атарлар. Андин кейин турага айттилар, сен дайдин келдинг? Тура айди: «Туркистон вилоятлари- дин ва Самарданддин келдим». Алар айди: «Бизлар сайр дилуб. ул юртларга бориб эрдук, рижол ул гойиб имдоди била бизларни Амир Темур куруб эрди». Андин кейин тура Амир Темурни угли булурмен деб, шафадни гойиб булмогини, ани томошасига келмогини водеасини айтиб, анинг сиррини сурди. Алар айди: бизлар ул жазирага куб борурмиз, анинг сабаби булким, фалак огир шифи тегирмон тоши каби доим айланур, шимол тарафи баланд ва жануб тарафи паст турур. Шимол тарафидаги К,оф t o f h фалакга муттазил булур. Цуёш паст тушгач, тогни ордаси доронгуга мубаддил булур. Ёз фаслида дуёш тогни ордасига утса х,ам равшанлигини асари кетмагай. Шул сабабдин, Булгор шахрида кечаси бир соат булур. Алдисса, тура аларни имдоди бирла жазираларни курди. Андин дайтиб, Булгорга келди, энди муни Булгорга дуйуб, Амир Темур Сох,ибдирондин суз эшитмак керак. БУ ДОСТОНДА МИРЗО САЙФУДДИН ИБН АМИР ЧОКУ МАЛИКАИ ОЩ ИАЙХНИ ПУДИЙ ДЕГАН ВАЗИРИ БИРЛА ШАНГ ДИЛРОНИНИ БАЕНИ Алдисса, Амир Темур Сохибдирон Цорадурум шахридин утуб, урусни куб шахрларини олиб, Московга ядин келгонда Маликаи Одшайх Пудий вазирига юз минг кишини душуб Амир Сохибди­ ронни жангига юборди. Бул тарафдин Мирзо Сайфуддин тура Амир 1Оллоадан бопща маъбуд йун ва Мух,аммад унинг пайгамбари- дир.

Сох,ибк,ирондин фотиха олиб, дирд минг аскар бирла етти кун йул юруб, андин кейин бир тогни устига чидтилар. Ул тогни Мирим тоги атар эрдилар. Доровуллар хабар бердиким, тогни багрида Пудий юз минг аскар бирла келуб, ётибдур. Бул тарафдин Пудий хам хабар топиб, аскарларини сойни ичига дуйуб, атрофини дургондек дилиб узи чодирини тогни устига тикиб ултурди. Андин кейин Амир Сохибдиронни душунларини курди. Курсаким, ун бир байрод тикувлид куринур. Пудий билдиким, бу душунларни бошлиги ун бир кишидур. Мирзо Сайфуддин тура хам аскарига буюрдиким, атрофга хандад яъни чудур ковланглар. Андин кейин аскарлар хандад кавладилар. Мирзо Сайфиддин сипох,ларга айдиким, мендин ижозатсиз жангга бормагайсизлар. Аммо Пудий дуръа ташлаб курдиким, уч кунгача буржи саратонда толеъи куб дуйидур. Мирзо Сайфуддин хам дуръа солиб курсаким, толеъини давс даражасида топти, заифдур. Пудий, филхол, душунлари бирла жанг дилмодга отланди. Мирзо Сайфуддин тура аскарини, жанг дилманглар, деб дайтарди. Андин кейин урусни туралари соллотларини олиб, урушмод учун майдонга кирдилар, куб таваддуф дилдилар, хеч киши Мирзо Сайфуддин тура тарафидин майдонга кирмадилар. Чунки, Мирзо Сайфуддин айтиб эрдиким, жанг дилголи борманглар, деб. Андин кейин уч кунгача урус аскарлари мубориз талаб дилди. Мирзо Сайфуддин тура хар куни, бугун сабр дилинг, дер эрдилар. Алдисса, Мирзо Сайфуддин кавокибни курдиким, саъдга келибдур. Андин кейин Мирзо Сайфуддин сипохларга буюрдиким, отлансун. Филхол, аскарлар отлануб яшил байрод^ларни кутарди- лар. Пудий хам дуръа ташлаб, толеъини курдиким, етти кун нахсдур. Ш арчи дуйдиким, саллотлар дузголмасун, деб. Чигатой сипохлари майдонга кириб, урус аскарларидин мубориз талаб дилдилар. Етти кунгача хеч киши келмади. Андин кейин Пудий дуръа ташлаб курдиким, толеъи буржи мезонга келиб, дуёш даражаси саъди акбарга келибдур. Яна мирзо Сайфуддин дуръа солиб, буржи давсда зухал даражасида узини курди. «Цавс уйи сувдур», деб мирзо Сайфуддин тура таваддуфда булуб эрди, андин кейин Пудий отланди. Олти тарафдин бирдан от дуйдилар. Урусни соллотлари беш кунгача гавго ва талотуп дилиб, хандад ёдасида булдилар. Беш кундин кейин Мирзо Сайфуддин тура хикматда курдиким, толъеи саъди акбарга келибдур. Чигатой сипохлари ахд дилдиким, бу кун Пудийни баргохига бостурурмиз. Андин кейин курдиларким, урус сипохлари барчаси душ борму ё дуй борму дорамол борму Пудийни амри бирла суйиб турдилар. Анда билдиларким, урус аскарини дони тукулур. Пудий хохласаким, соллотларни дайтарса. Чигатой аскарлари Мирзо Сайфуддин турани амри Ушрла яёв булдилар. Ул кун уруелар аскари бирла Чигатой аскарлари аралаш булуб долдилар. Алдисса, урушмай, яна дайттилар. Бу сифатда дирд кун утти. Ул куни сафар ойини йигирманчиси балиг йили эрди, Мирзо Сайфуддин толеъини курдиким, дамар буржи асадга келиб, дирон булубдур, умид дилиб, уз кунглида дедиким, агар жирми дамар

куйса, хавф урус жамоъасига булса керак, нечуккйм, ул дамар аларга мудорин эрди, агар жирми захира куйса, ул Туркистонга Мудориндур. Ушал кун кечасй иккаЛа юлдуз дирон булур деб, иккала хаким ул кун таваддуф дилдилар. Аммо иккала душунни уртасида бир булог бор эрди, андин бошда ерда сув й^д эрди. Ул булод ёдасида бир узбак бирла бир урус бир-бирини мазад Дилди. У рус муни сукти, бу урусни урди. У ру с уз тилида шавдун солиб, аскарларини чадирди, урусдин бир нечаси келйб, узбакни урдилар. Бул хам дод деб, чигатой аскарларини чадирди. Аскарлар бориб идки-уч урусни улдурдилар. Андин кейин Уруслар дочиб яна дайтиб келиб бир-бирларини улдура бошлйдйлар. Ул вадт мирзо Сайфуддин тура чодир ичра ёлгуз узи устурлобни олдига дуйуб, юлдузларни диронини мушохада дилиб ултуруб эрди. Аммо Пудий х,ам толеъига дараб эрди, курдиким, ушул замон жирми зохира куйди. Филхол, Пудийни аскарлари шавд-завд бирла ярог-аслаха- сиз шавдун солиб чидти. Равго дзгзголди, Андин кейин Чигатой аскарлари ва сипохлари тобу тодат дилолмай, мирзо Сайфуддинни олдига кирдилар. Курсаларким, устурлобга дараб ут^урубдур. Сипохларга айдиким, филхол, урус бирла жанг дилманглар. Мирзо Сайфуддин турани сузига беклар ва сипохларни аччиги келиб, дулидин устурлобни олиб, ерга урдилар. Бирдан сипохлар отларига миниб, дулларида диличларини ялангоч дилиб, узларини урус аскарйга андог урдиларким, чанг-туфрод фаланга урнаб, дуёш куздин гойиб булуб, биров-бировларйни куролмай, узбаклар югуруб, уруслар буридек букуруб, андог уруш булдидий, икки тарафдин улуклар ханнотлар дофидек туп-туп булуб долаверди. Дазо вагончилари ул юкларни адам реълига юбораверди, жасад дафасидин рух тутисини малик ул мавт уз элига юбораверди, тана фолизидин калла хандалаги узилиб, тан фалаги чузилиб, хар сойда ётаверди, донлари жилга-жилга булуб Одаверди. Ул кунда барчаларини адли шошиб диргинлари хаддин ошиб, дизил денгиз тошиб, бул тарафдин мусулмонлар ул тарафдин уруслар икки тараф бир-бири бирла андог уруш дилдиларким, тил айи сузлаёлмай лол, к,алам ани битолмай нол, мундог ишларни куб курди бу фалаки Зол, йуд киши деса бу ишинг увол, дуй бу ишдйн ует хам уёл, бу дандай хол, нечук ахвол?! Алдисса, мирзо Сайфуддин тура хам мажрух булуб дочмодга юз Куйди, мусулмонлар аскаридин цирк минг кишидин беш Минг киши колдилар. Уруслардин хам бенихоят улди. Андин кейин мирзо Сайфуддин тура келиб, водеани Амир Сохибдиронга баён дилди. Аммо Пудий бирла Амир Сохибкиронни олислиги етти кунлик йул эрди. Амир Сохибдирон хеч гапурмадилар; Анда мулло Чингизий деган бор эрдиким, мулло Саккокийнй шогирдй эрди, асли оти Абдулла эрди, Бадахшондин чиддон эрди, илми жафарга куб етук эрди. Дархол урнидин туруб, ер упуф, таъзим бирла Амир Сохибкиронга арз дилиб, айдиким, эй Амир Сохибдирон афандим, менга ижозат берсангиз, бориб Пудий бирла жанг килсам. Амир дабул дилуб, утуз минг аскарни ва данча ахли хикмат доноларни анга хамрох дилиб юбордилар, буларга аскарбоши Атламиш

бадодур эрди. Аскарлар надора, барабанларни чолиб, Пудийни тарафира дараб юрущ дилдилар. Тезлик бирла Мирим тогира етиб келдилар. Мулло Чингиз бир тог ичра кириб илми жафарга мудайяд булди, тузсиз таъом еб дайвонотни этини емай, неча кун ул х,олда булди. Атламиш бах,одур душун бирла мирзо Сайфуддин дилгон хандадга келиб, ёвга мудобил булуб, эътимодни аввал худо таолога, иккинчи мулло Чингизга дилиб, саф ораста дилиб, надора, барабанларни тартиб бериб, андин кейин яшил байрод, дутое байродларни тикиб Пудий блрла жанг дилдилар. Неча кеча ва неча кун жанг дилиб, охир голиб келдилар. Бир кун Пудийни угли хандад ёдосига келуб, Атламиш бахддурга дараб уд отти. Бах,одурга уд келиб тегиб, андак жарох;атлануб, андин кейин Пудийни углини дилич бирла уруб, х,алок дилди. Пудий углини у'лганини куруб, куб йиглади. Андин кейин ун минг аскар бирла углини улигини олиб кетти. Андин кейин Пудий гайрат утига ёниб, хдрчанд соллот, аскарларини мусулмонлар бирла жанг дилмодга юборур эрди, маглуб булуб дайтар эрДи. Пудий таажжубда б^луб, бир кечаси тог узра чидти. Курсаким, бир ерда утни шуъласи курунур, анга ёлгуз узи келуб дарадиким, бир киши гор ичра ултуруб, етти хатни давра дилиб, тортиб дуйубдур, удуб-удуб, нафас урса, нудталар тебранур, андин кейин тогда ишорат дилса, гох;-гох, тог дузголур. Пудий илмй х,икмат бирла билдиким, эрта тупз вадтигача урусларни устига тогни ташлагай. Андин кейин Пудий, фшщол, келиб, тамоми молларини ташлаб, душунларини дочурди. Пудийни бу дилгон ишини куруб, оломонлар молларни олмодга бордилар. Х,арчанд Атламиш бах,одур борманглар деб дайтарди, булмади. Дануз молларни олиб тугатганлари йуд эрди, уруслар узоддин дараб туруб эрди, тусатдин тарада-туруд овози чидиб, уЛ тог ажралиб, Чигатой аскарини устига тушти, бирдан йигирма минг киши далокат торини остида долиб, адам сах,росига юз д^йдилар. Бу ахволни Пудийни аскари куруб, бирдан от дуйди. Яна беш минг кишйга ядин х,алок булдилар. Андин кейин Мулло Чингиз гордин чидиб х,айрон, саросима булуб, Атламиш бах,одур бирла Дочиб Амир Сохибдиронни олдига келдилар. Водеани бир- бир баён дилдилар. Андин кейин Амир Сох,ибдирон айдилар: «Эй Хакимлар, илми х,икматларинг сипогарчилидни бир тадбирини олдида хеч иимарсага арзимайдур», деб. Амир Темур Сох,ибдирон газаб утига ёниб, жарчиларга буюрдиларки, х,ар ерда карнайчи, сурнайчи, надорачи булса, келтуринглар. Ровийлар андог рицоят дилурларким, ушал куни йигирма минг надорачи, ун минг найчн, турт минг сурнайчи йигилдилар. Андин кеййн амирни буйруди бирла турт минг дорамолни суйуб, терисини саноч дилуб, офтобга дуйдилар. Цурутуб, ичира майда тошни тулгиздилар. Унг минг аскарни дул ига ани топшурдилар. Алар душун олдида териларни сургаб боравердилар. Андин кейин яна х,ар киши отига икки богдин шох, утинни сургаттилар. Анинг ордасидин сурнайчилар, карнайчилар ва надорачилар машодлари- ни келтуруб, созларини чолиб боравердилар. Амир Сох,ибдирон х;ам масаллал; ва мукаммал булуб, умаро вузаролар бирла буларни

кейнидин юрдилар. Тузонлар х,авога ^рнаб, биров-бировларини куролмай долдилар. Беклар айди: «Бу созчилар жангни уддасидин чидолмаслар, мабодо, бу ишга Цабохат юзланмасун?» Амир Сохибдирон айдилар: таваккал яратганни узига: Лекин андог гуло-гул и пайдо булдиким, бу овозаларни тогу сахродаги жону- ворлар эшитиб, х,ар тарафга дочар эрди, хаводаги душлар гангираб ерга тушар эрди, бир-бирларини сузларини асло эшитмас эрдилар. Овозлари фалакга етиб, малоиклар дулогини беркитиб, таажжуб барм один тишлар эрдилар, оламда юрган дев-парилар муни куруб, к,урк,уб, узларини хайрат денгизига урар эрдилар. Ул минг аскар хукузларни терйсйни ерларга сургаб, Пудийни аскарига ядин еттилар. Пудийни аскарларига вахима туштиким, дурдувдин жонлари халдумларига етушти, бирдан барчалари доча бошладилар. Ун минг аскар неча минг урусларни ^лдираверди. Андин кейин Пудий тодат дилолмай, ул хам дочти. Чигатой уродчилари урус бугдойларини андог урдиким, бир дамда хирмонга йигиб, хукизларни териси бирла пинхон дилдилар. Ул бугдойларни фалокат дехдони ун дилмодга адам тегирмонига юборди. Ушбу тадбир бурла Сохибдирон урус душунларига шикает берганларига беклар офарин дилдилар. Андин кейин Амир Сохибдирон Мирим тогини остига келиб, тамоМи сииохларини жамъ дилдилар. Аммо Пудий дочиб бориб, водеани Маликаи Одшайхга баён дилди. Аммо Пудий маликага ошид эрди. Бир кун пинхоний малидага хат дилиб юборди, айдиким, мен сенга оцшддурмай, мени дабул дилгил, булмаса сени Амир Темур келиб олгай. Андин кейин малика бу сузни эшитиб газабда булуб, аччиги келиб, ва лекин, ул хам пинхоний хат дилиб юборди, келсун деб. Пудий маликани макрини билмай, шахватга мубтало булуб, к^зи донга тулиб, адли дочиб, маликани олдига келди. Филхол, дулларига буюриб, барча аъзосига жарохат солиб, сандудни ичига олиб, беркитиб, кечаси бирла сахрога олиб чидиб, бир ерга кумдилар. Малика бу ишни кишига изхор дилдурмади. у\\ни уруснинг мужикларидин бири куруб, ул сандудни кумган еридин, дунё хаёл дилиб, довлаб олиб уйига келтурди. Андин кейин ичини очиб курсаким, одам ётибдур, мужик хайрон булди. Лекин Пудий тирик эрди, ул мужикга Пудий айдики, агар сенга дунё керак булса, мени тарбият дилгил, сенга куб-кз?б олтун бергайман. Андин кейин ул мужик Пудийни тарбият дилаверди. Неча кун ва неча замондин кейин Пудий согайиб, салим ало аъзо булди. Алдисса, Амир Темур Сохибдирон урусни куб шахарларини олиб, Москов шахрига ядин еттилар. Аммо Пудий урнидин туруб, Чигатой душунига келиб, мулло Чингизийни ахтариб топти, ани олдида мирзо Сайфуддин хам бор эрди. Иккови илми нужум мунозарасида эрди. Пудий хам форсий ва туркий, неча тилларни билар эрди. Андин кейин узи эшикда туруб, бир дулга айди: мулло Чингизийта бориб, Пудий келди, дегил. Андин кейин дул кириб, водеани мулло Чингизийга баён дилди. Мулло Чингизий имтихон дилмод учун дулга айдики, «чидиб йуд дегил». Андин кейин дул чидиб, мулло Чингизий йуд деди. Андин кейин Пудий хайрон

булуб, дуръасини ташлаб, айди: «Мирзо Сайфуддин бирла мулла Чингизий иккови ушбу уйда мудобйл ултурур, бирини ордаси Машридга ва бирини ордаси Магрибга дилиб, дарши ултурур», деди. Андин кейин дул кириб, бу с^зни баён дилди. Андин кейин Мирзо Сайфуддин бирла мулло Чингизий икковлари бир куйлак ичра кирдилар. Цулга айдилар, «чидиб йуд дегил». Андин кейин дул Пудийни олдига чидиб, йуд деди. Пудий дуръа солиб, айди: иккови бир куйлак ичра ёшинибдур. Ала хазал-диёс, 1 бу сифатда Узларини етмиш мартаба табдил дилдилар, Пудий х,амма ишларини топаверди. М ирзо Сайфуддин бирла мулло Чингизий икковлари Пудийни илми нужумга етуклигига офарин дилдилар. Андин кейин Пудийни чадиртириб олиб кирдилар. Пудийни курсаларким, кийуми йуддур, яъни ялангочдур. Андин кейин Пудийга бош-оёг либос бердилар. Андин кейин, сенга нима булди, ярадор булубсан, деб cjte сурдилар. Пудий айди: «майли шах,ват булуб, бу балога мубтало б^лдум», деб бошдин уТган водеани бир-бир баён дилди. Андин кейин Пудийни Амир Сохибдиронни хизматига олиб келдилар. Мирзо Сайфуддин бирла мулло Чингизий иккови кумуш панжарада долиб, Пудийни олтун йанжарага утдуздилар. Ул вадт Амир Темур Сохибдирон тахорот дилмодга туриб эрдилар. Анда махрамлардин амир Мусо Жалойир угли Ах,мадбек хозир эрди, Амир Ахмадбекдин мисвокни талаб дилдилар. Ул, филхол, мисвокни келтуруб берди. Амир хохласаларким, огзиларига мисвокни урса. Пудий муни куруб, Амирга тиз букиб, таъзим дилиб айди: «Эй Амир афандим, мисвокни махрамни дулига беринг, аввал узи огэига солиб, андин кейин сизга берсун». Анда Амир Сохибдирон, бу дандай суз?!,— деб мисвокни Ахмадбекни дулига бердилар. Ахмадбек мисвокни дулига олиб дарад-дарад титраб, лоилож мисвокни огзига урди. Ушал замон туси дорайиб, соатидин кейин аъзоси тарса-тарса ёрилиб халок булди. Бу ишга Амир Сохибдирон таажжуб бармодин тишлади. Андин кейин Пудий айди: «Мен хикмат бирла билдим, мисвокни учига захар суркаган эрди». Дерларким, бу шум отасига хам захар бериб, халок дилгон эрди, дилмиш-дидирмиш. Бу фалокатни дилиб, узи халокатга етти. Андин дейин Амир Сохибдирон х»Р ажнос моллардин харуфи мисвокни адодига юз йигирма етти цулни, яна юз йигирма ётти дорамол ва яна юз йигирма етти тун, хар дайси асбобдин юз йигирма еттини санаб бердилар. Пудий айди: «Эй тадсир афандим, мени жанобингиздин иККИ талабим бордур. Аввал шулким, мен гайри диндурман, ислоМни хохлаюрман, м^минлар динига кирсам, иккинчи талабим шулМи, агар сиз Московии олсангиз, Маликаи Одшайхни менга бергайсиз». Амир Сохибдирон дабул дилдилар. Ушул он доровуллар келиб, хабар бердилар ёв келяпти деб. Дархол чидиб дарасалар, Пйровун деган Урус юз йигирма минг аскарга аскарбоши булуб, турфа хангомалар билан келур эрди. Амир Сохибдиронга Пудий айди, эй тадсир афандим, агар Пировунга зафар топсангиз, мундин узга урусларни сиз бирла жанг дилмодга 1 Б у н г а к,иёслаб.

тодати булмас. Амир Сохибдирон уччала хакимдин сурдиларким, зафар кимга булур, деб. Андин кейин уччала даким дуръа солиб* айдилар: Заф ар сизгадур. Пировун дуръада х,алок булуб куринур. Амир яна сурадиким, Пировун дандай хдлок булур? Мирзо Сайфуддин олдин айди, юцоридин йидилиб ^лур. Мулло Чингизий айди: Сувга тушиб улгай. Пудий айди. Уд тегиб халок булгай: Андин кейин Амир Сохибдирон айдилар,цайси бирларингни сузииг тугри келгай?! Алар айдилар: дайси биримизни сузимиз тугри келмаса, бошимиз сизга гаров, деб жавоб бердилар. Андин кейин Амир Сохибдирон газаб утига ёниб, аскарларга буюрди- ларким, саф ораста дилсунлар. Аскарлар гайрат отшта миниб, саф ораста дилиб, андин кейин табал, жанг барабанларин тартибга келтурдилар. Андин кейин хазрат Амирни буйрудлари бирла бирдан Пировун тарафига дараб юриш дилдилар. Аммо jfpyC душунлари деворни ордасида эрди, Пировун х,ийла дилиб, буюрдиким, олтун-кумушларни келтуруб тошдарига, ёвни келур жойига тукинглар. Андин кейин Пировунни аскарлари олтун- кумушларни олиб чидиб, туктилар. Муни Амир Сохдбдиронни аскарлари куриб, адчаларни олмодни хдракатига туШтилар. Ул кун беш минг аскарга урусларни уди тегиб, жасад саночларидин дизил олтунлари сочилди. Тонгласи Амир Сохибдирон отланмадилар. | Яна Пировун тадбир, х,ийла дилиб, пул сочтурди, мугул аскарлари они куруб, яна адчани териб олмодга бордилар. Амир Сох,ибдирон газабда булиб, аскарларни уриб-сукиб дайтарсалар х,ам узга тарафдин борур эрдилар. Х,арчанд олтун деб дизил донлар сочилгон била аларга ибрат булмади. Аскарлар айтур эрдиким, агар дазомиз етса, бу пулларни олсак х;ам улурмиз, олмасак х,ам улуркиз деб узларини дизил чудга ургондек олтувва узларини урдилар. Алдисса, йигирма кунгача олтун учун дизил олтунлари тукулуб, жасад х,амёнлари сукулуб юз минг аскар адам бозорига кеттилар. Аскарларга насих,ат кор дилмади. Пировунни бу дилгон ишига барча уруелар офарин дедилар. Аммо Амир Сохибдирон хайрат денгизида долиб, Пудийни чорлаб олиб, нима тадбир дилурмиз, дедилар. Пудий айди, менга бир минг сандуд бергайсиз, икки сандуд тула олтун бергайсиз, яна икки минг жанг курган йигитни масаллах дилиб бергайсиз, бу йигитларйи бир сандудни ичига иккисини солиб, теваларга ортиб, хар тевага турт йигит ж о булуб, андин кейин мени дулимга тоншургайсиз. Амир Сохибдирон хуб деб дабул дилдилар. Ул куни кечгача ул ишларни тайёр дилдилар. Андин кейин сандудларни теваларга ортиб, Пудийни дулига бердилар. Тевалар дунгироддарни жингиллатиб, Пудий теваларни етаклаб, сахро тарафига йуртиб, ярим кечада бориб Пировунни аскари ичра кирди. Аскарлар муни куруб, хайрат бармодин тишладилар. Андин кейин аскарлар Пудийни Пировунни оддига олиб келдилар. Пировун Пудийга дараб айди, сенга нима булдиким, Амир Темурни аскарига душулдинг?. Пудий айди: мени мадсадим Амир Темурни бир иш дилиб улдурсам, деб. Иложини тополмадим. Аммо Темур хазиналаринп теваларга ортиб менга берди, уз мамлакатим Самардандга элтгил деб. Агар дунё ке]эак

булса, ушбу олтунларни рлгил Деб сёнга келтурдим', деди. Пировун мулозимларига буюрди, келтудиЛ, деб. Филх,ол, теваларни юки бирла келтурдилар. Пудий айди, Эй Пировун, мен кашшок, булсам х,ам сенга яхшилик, дилиб, бу^унёларни келтурдим, деди. Пировун х,имМатлик, ва мурувватлик, киши эрди, блдиндаги бир тева юкни олиб, минг тевани Пудийни х,овлисига олиб бориб беринглар, деб мулозимларига буюрди. Пудий узи бошлик, к,ургон остига келсалар, минг туфангчи ухлаб ётур. Филх,ол, икки минг йигит бирдан сандуклардин чикиб, аларни мйл'гик.ларини олиб, дургопни деворини бузиб, шадрпи ичига кириб,, шавдун солиб, карнай, барабанларни чолиб эрдилар, Иноцтоз калу циморбоз булардин хабар топиб, сипох,лар бирдан от цуй^илар. Мусулмон аскарлари «Оллох, акбар» деб овоз к,илур эрдилар. Ул куни Чигатой лашкарлари андог жанг дилдиларким, урусни аскарларини дони куча ва урамларда ариг-ариг булуб оца бошлади. Каллалари чинни тарбуздек юмаланиб, жасадларц дунг к,абакдек ёрилиб, долгонлари доча бошлади. Андин ке^ин Пировун х;ам к,очиб, куб барглик бир дарахтни устига Чициб бер^инди. Тонг от^ондин'-кейин Пировунни х,арчанд ахтариб тополмадилар. Амир С'ох,ибдирон уччала х;акимни чорлаб, анда уччовини ёлгончи дилдилар. Я на уччови бирдан дуръа ташлаб, Пировун тирик деб хабар бердилар. Яна учч-овлари аввалгй сузни дедилар. Аммо Чигатой аскаридин бири келуб ул мазкур дарахтнинг Соясида а-рйгдин су в и ч и б туриб эрди, дарахт узра Пировунни дабугига Сийдук туЛуб, куб х,Олатини заифлик,га с олди. Х,арчанд к,ули бирла заДарини дисТи, булмади, сийдук отилиб чик,иб, ул шурликни'ейрри из^ор булди. Остиндаги одам курдиким, х,аводиИ датра-к.атра^'ув томадур, осмон га назар киле а, х,анода булут йун, мусаффо, 6чуд;*ур! Ул дарахтни курдиким, баргларини ичида бир одам бёркйниб ултурур. Ул курган одам Мирзо УмарШайх турага вазир булуб. мансабдин долгой эрди. Пировун дарахтни устида турйб бул одамга куб нимарсаларни ваъда дилди. 1\\улида бир к,иматбах,о учуги бор эрдилар, лоилож, ани берди. Ул фалокат босдонга шул суз узра тура бирла Пудий курунуб долди. Пировун бирла сузлашиб тургац одам шавк,ун солиб, турани к,ичк,ириб, мунда бир Урус беркйниб ётибдур, деди. Мирзо УмарШайх тура куЛок, солмай кетаверди. Пудий айди, бир куруб Утмок, яхши, деб келиб дарйхтга н^аар дйлса, Пировун турур. Андин кейин турани дичдирди, Тура, «нима воцёа?» — деб дарх,ол етиб келуб, курсалар, Пировундур. Х,арчанд зур цилишиб, Пировунни тушуролмадилар. Андин кейин тура кулига ёсини олиб, ук, била андог урдиким, ш аж ардин.т'^онларй самар олучасидек тукулуб, жон тутиси дарахт узра цунолмайин, учти. Танаси юмаланиб, йидилиб сувга,тушти. Уччала х,акимни сузи анда тугри келди. Пировун уд тегиб х,алок булур дегани тугри келгонига' барча офарин дилдилар. Андин кейий; Амир Темур Сохибдирон Москов Шахрига мутаважжих булдилар. , 4

БУ ДОСТОНДА ХДЗРАТ АМИР ТЕМУР СОХИБДИРОН МОСКОВ ОДАМЛАРИНИ УЗЛАРИРА ТОБЕЪ ДИЛРОНЛАРИНИ, АНДИН КЕЙИН ЗУЛМОТ ШАДРИРА БОРРОНЛАРИНИ БАЕНИ Алдисса, Амир Сохибдирон Москов шахрига ядин етиб, Султон Мухаммад турани эллик минг аскар била эровул дилдилар. Москов дургонини курсалар, барчаси мармар тошдин ишланган эрди, дирд дарвозаси бор эрди, дургонини хар кунгирасида бир йигит, дулида туфангча, дараб ултурур эрди. Тура келгоч барчасидин ут чидиб, бирдан тарада-туруд овози жахонгй тулди, милтидларига уд бой- лагон эрдилар. Тура тилмочдин сурди, аларни уд отмодга дуввати етмайдур, нечук, нимарсадур? Тилмоч айди, алар барчаси суратдур, уруслардин булгон санъатдур, хар дайсисини тобга келтурадургон муруввати бордур. Юз суратга бир урус муваккилдур. Андин кейин дурбин курсалар дургон атрофида аробалар дуйилгон, хар ароба ичра занбурак дуйилгон, х,ар занбуракни олдида икки муваккил фаранги бордур. Ш ахрни уртасида бир минора куринур, ул минора узра Маликаи Одшайх чодирини тикибдур. Ушул замон Амир Сохибдиронни лашкар ва душунлари туб-туб булуб, бир рангда, бир тусда либослар кийиб, шон-шавкатлар бирла келабердилар. Андин кейин асъаса ва дабдаба бирла х,азрат Амир Темур Сохибдирон келабердилар. Мавлоно алломаи Тафтазоний бирла начанд уламолар унг тарафларида зулсах,об каби алам бошларида, даландарлар жи- ловларида талдин айтиб келурлар. Уч кундин кейин аскарлар гайрат утига ёниб, Московга от дуймод учун Амир Сох.ибдирондин фотих,а талаб дилдилар. Московии атрофида икки минг-уч мингга ядин занбурак бор эрди. Аларни занбураги келига ухшаш эрди. Анда икки минг урус аскари шах,р ичра, дургон остига келиб, дулларида узун ходаларни учига филталарни боглаб, х,ар дайси узига лойид ерни кавлаб, филталарни учига ут дуйиб, ул занбураклар ичра ходаларни кутариб доруга текуздилар. Бирдан тутаб, Амир Сох,ибдиронни сипох,лари ядин етгач, тарада-туруд овозлар чидиб, данча аскарлар бирла, данча от, данча дора- молларни гирдигирд дилиб, чангларини тузутуб, вужуд шах,ристо: нидин адам чулистонига юборди. Занбуракларни тутуни фалакга етиб, ерни зилзиласи самога етиб, оламни доронгу босиб, зулмотга айланди. Муни куруб, барча х,айрат денгизига гард булуб, Амир Сохибдирон таажжуб бармодин тишлаб, айдилар: буларни ядинига борманглар, дайтинглар, деб дайтардилар. Андин кейин Амир Сохибдирон айдилар: «хар киши шул урусларни тадбирини дилса, мандин нима талаб дилса, олсун», дедилар. Анда Давлатшайх углон туриб, Амир Сохибдиронга таъзим дилиб, айди: «бу хангомаларни мен фикрини дилайин,— деди,— лекин дипчод аскарларини Туркистонга юборинг, борсунлар, хар дайси уз ерларида дарор олсунлар», Амир Сохибдирон дабул дилдилар. Ул куни утуб эртасига Давлатшайх огзига ида тошини солиб, бир булог ёдасига келиб, ул сувга минг мартаба гута урди. Андин чидиб, х авога караб

дам урди. Соатидин кейин х,авога булут чидиб, бирдан ёмгур ёга бошлади. Андин кейин урусни аскарлари харчанд дилдилар, ул занбураклар сира ут олмади. Андин кейин Амирни аскарлари бирдан от дуйуб, занбуракга ядин турган урусларни адам казармасига юбордилар, андин кейин шадарни дургонини олти тарафдин бузиб, от дуйуб, Московии ичига кирдилар. Узбак аскарлари андог уруш дилдиларким, урусларни бурдой богидек уриб, фалокат хирмонига йигиб, х,алокат х,укизи бирла х,айдаб, янчиб, адам елига совуриб юбордилар. Андин кейин курсаларким, Маликаи Одшайхдин хабар йуд. Ахтариб тополмадилар. Андин кейин бир чури айди: янги ушбу уйга кириб, гойиб булубдур. Филх,ол, кирсалар начанд хумлар турур, анда малика Амир Сох,ибдирон Пудийга дилгон ваъдасини эшитиб эрди, узини арид тезобига ташлаб, Пудийга хотун булгонимдин улгоним яхшидур, деб узини х,алок дилди. Андин кейин Пудий Москов элига шафеъ булуб, Амир Сох,ибдирондин тилади, х,азрат Амир омон бердилар. Андин кейин алар Амирга тобеъ булуб, бож берм одни буйунла- рига олдилар. Уруелар божни Мирзо UIdx,py* турани замонла- ригача берур эрди. Цачон Пудий улуб, Мирзо Шох,рух, тура оламдин утгач, бож келмай долди. Аммо Москов фатх, булгондин кейин, бир куни Амир Сох,ибдиронга хабар келдиким, Мирзо Шох,рух, тура Булгордин келур, деб. Андин кейин Амир Сох,ибдирон жамиъ умаро, бекларни турани олдига чидордилар. Андин кейин тура шон-шавкат бирла диблагохларига таъзим бажо Делтуруб зиёрат дилиб ултурдилар. Х,азрат Амир фарзандларидан х,ол-ахвол сурдилар. Мирзо Шох,рух, тура барча^ курган ажойиб ва гаро- йибларни бир-бир баён дилдилар. Бу сузни юдорида зикр дилиб эрдук. Андин кейин х,азрат Амир Темур Сох,ибдирон бу сузни углидин эшитиб, з.улмотни курмог орзусига туштилар. Ул шундог эрдиким, дачон дуёш мезон даражасига делса, доронгу булуб, олти ойгача кечаси булур эрди. Андин кейин х,амал даражасига етгач, кундузи булуб, олти ойгача офтоб гойиб булмай, доим айланмакда эрди. Бу сифатда олти ой кеча, олти ой кундуз булмоги .шул сабабдин эрди. Андин кейин Амир Сох,ибдирон аскар ва душунларини Московга дуйуб, узлари Булгор шах,рига юзланди- лар. Неча манзил ва марохил тай дилиб, неча кундин кейин Булгор шадрига бориб, куб юртларни мусаххара айлаб, узларига тобеъ дилиб, андин кейин Булгор шах,ридин утуб, куб мех,нат ва машаддатларни чекйб, ажойибот ва гаройиботларни куриб, неча кун ва неча замондин кейин зулмотга ядин еттилар. Андин кейин Амир бир кишини бул доронгулидга киргил, деб буюрдилар. Ул одам Амирни буйруди бирла доронгулидга кирди. Замондин кейин юзи, боши дизил донга булгониб, дочиб чидти. Амир нима бор экан, деб сурдилар. Ул одам айди: бир нимарсаларни курдим, икки кузи утдек ёниб, менга узини урдилар. Андин кейин Амир яна бир туп одамни киргил, деб буюрдилар. Улар х,ам кириб, ушбу каби булуб чидиб, аввали кирган одамни сузини булар х,ам дедилар. Анда Давлатшайх углон айди: «гумон дилурман, бу доронгулидни ичидаги укки булса деб, ул душни расми одамни курса узини

одам ни юзига ургай». Андин кейин барча одамлар дулларига йигоч олиб, йигочларни учига тузог боглаб, яна уч юзга ядин одамлар дулларига машъала олиб, Амир Сохибдирон бирла зулмотга боравердилар. Куб-куб уккилар. узларини келиб йигочга уриб, айланиб долдилар. Андин кейин бир жойига келсалар, бир нимарса юддузга ухшаб куринур, анга ядин борсалар бир иморати олийдур, атрофи уч юз газ келур, ердин баландлиги юз газ келур, уртасида бир гунбаз бордур, ул гунбазни хар атрофи юз эллик газ келур, барчасини шамшод йигочидин тартиб бергандур. Ул гунбазни устига жавохиротлардин ёпуштургондур, юлдузга ухшагон ул гавх,арни шуъласи эрди. Ул иморатни атрофида машъала ва чироглар олиб юрдилар. Ул иморатни деворларига куб-куб уккилар уя солгон эрди, буларни куруб уккилар машъала ва чироглардин дурдуб, Х»Р ёнга учтилар. Андин кейин ул иморатни эшикини нишонасини тополмадилар, куб ахтардилар, Магриб тарафига утуб, офтобни ва ойни ва юлдузни шаклини курдилар, яна ёй суратини курдилар, халда кабидур, яна чиллак суратини курдилар, яна чирмоштон илон суратини курдилар. Барчалари таажжуб бармодин тишлаб, х,айрон эрдилар. Ул шаклларни остида чигиридчи ва пахтачилардек тандасига сабогувчилар чуби осилгон. Чигирид чидаргувчига ухшаш устал турибдур. Х,азрат Амир Темур Сохибдирон жамиъ сузга етук уламолардин сурдилар, бу тилси- мотни сирри нима булса керак? Барча бах,ри хайратга гард эрдилар. Яна Амир Сохибдирон айдилар: х,ар ким ушбу тилсимотни фикрини дилса, мендин х,ар нима талаб дилса олсун. Анда бир мулло бор эрди, отлари Абдулло, алломани шогирдларидин эрди, ладаблари мулло Кистали эрди. Ул мулло Кистали Амир Сох,ибдиронга айдилар: эйАмир Сох,ибдирон афандим, бу иморатни деворларида ёй сурати бордур, ул ёй юнон тилида х,о х,арфидур ва андин кейин яна чиллак сурати бордур, ул ф о х,арф и турур, андин кейин илон сурати бордур, ул дол х,арфи турур, абжад х,исобига олти юз саксон турт (1279 й.) булур. Х,азрат Искандер Зулдарнайнни дабри муборакларини лугати х,ам олти юз сакон туртдур, хуруфин жамъ дилса, х,афду булур, хафду лугатда тез кетмоддур мунинг маъниси: жахонга ким келибдур, тезлид била кетгай. Яна мулло Кистали айдилар: гумон дилурман, ушбу иморат малик Искандер афандимиз мадбараларидур, яна ой суратини курдук, ул х,уруфи хомдур, хом деб юнон тилида дуфлни айтурлар, яна юлдуз суратини курдук, ул хуруфи шабозадур, шабоза деб юнон тилида калидни айтурлар. Мундин маълум буларким, бу иморатни дуфл била калиди ушбу турур, андин кейин, гумон дилурманким, ушал устални бир тарафга сурса, эшики куринса керак. Ушбу иморатдин от кишнаб овози келур эрди. Андин кейин мулло Кистали келиб, устални чаб тарафга сурди, х,еч нимарса маълум булмади. Андин кейин унг тарафга сурди, кучи етмади. Андин кейин Амир Темур Сохибдирон келуб, бир зур дилиб сурдилар, секин-секин девордин ажралди. Андин кейин иморатни эшики пайдо булди. Х,алиги шабоза деган калидни хом деган дуфлга урдилар, филхол, эшик очилди, мадбарани кириб

курсаларким, кундуздек равшандур. Таажжуб бармодин тишлаб, назар дилсалар, эшикни юдорисида бир лавх, турур, келиб анга дарасалар ер юзидаги нимарсаларни барчаси ул лавх, ичра муайян куринур, Маълум булдиким, Жах,оннома кузгуси ушбу турур. Ани х,арчанд дилдилар ул ердин ажратиб олиб булмади, нечукким, ул ерга мустах,кам дилгон эрди. Амир Темур Сох,ибдирон жах,онно- мага дараб, Самардандни курдиларким, Хонимчани эшикида куб одамлар йигилгон эрди. Амир Сох,ибдирон бу дандай водеа деб х,айрон. булуб, нима эканини билмай долдилар. Ровийлар андог ривоят дилурларким, Амир Сох,ибдирон Хонимчани дулидин аркони давлатни олгондин кейин, Хонимча бир уйни холи дилиб,анда тоат-ибодатда булуб вирди ва зоифи куб ; булуб, куб дуоларии тасхир дилди. Андин кейин бар,чага машх,ур булуб, мариз ва бетоблар келса, аларни унуса, фил\\ол, шифо топар эрди, издих,оми халд шул жих,атдин эрди. Аммо ул Жах,онномани юдорисига ёзилибдурким, эй ибн одам, гардиши рузгордин ва ходиси лайлу нах,ордин булуб, бул ерга дадам тегурсангиз, зиндор- зинх,ор дадамни билиб дуйгайсиз, бу мадомким, тождор салотинлар жойидур. Бу жадоннома кузгуси курдинг, ибратдур, бул дунё куб- куб яхши зотларни бархам берибдур, бу дунё андог эски роботдурким, неча-неча дофилаларни, губорини елга бергондур. Эй азизим, кунгилни буз, ул гаддор дунёга дуйма, сочини муаттар ди­ либ, кундузи юзини зеб бергонига магрур булма, юзини куриб соч- ларини тузо кига илинма, бу жах,он боглари рани; ила догдур, бу олам гулистонларига бодмагил, гурис'тонларига бодшл, алар- дин ибрат олгил, эй нури айиним, них,ол даддинг олам х,одис.оти- дин букулгай, вужудинг шажари марг шамолидин ёфроглари тукилгай, бу жах,он давлати улумни олдида х,оч нимага арзимас. Эй гузал йигит, бу газал сенга насих.атдур: Байт: B y давлати жащонипг дирщамга арзимайдур, Умринг борича минг шод, бир гам га арзимайдур. Давлат менга фаровон Деб улма uiody хандон, Курдинг ж щ онн и чиндан хуррамга арзимайдур. Дунёни бору йщи, чин булса очу туцу. Т егса а ж алии уци, бир дамга арзимайдур. Оламни ж аш н у туйу, нацши ниепр уйи, Келганда марг буйи, бир шамта арзимайдур. Дунёни богу мулки, буйнунгга бог, силки, Тутса ажални илки, бил, зумга арзимайдур. Ф арзан д у дусту ёринг, чун хеш ила таборинг, Кетганда мадоринг щамдамта арзимайдур. Олам ботур, далири, эрликда щам чу шерп, Ё хожа,, шайху пири ансамга арзимайдур. Андин сунг, дебдурларклм, азизим курдунг. мемдурман, рабч.и маскун барчасига музаффар ва мансур булуб. салтанат с уруб, отим Малики Искандар Зулцариайндур, эй нури айн азизим, олам

тамомин илкимга олиб, тахти тасарруфга келтуруб, аммо бир лах,за ажал илкига тодат келтуролмадим. Олам борини ихтиёри жиловини идтидор тутмодига келтурай деб, олам тамошосига кузим туймай, эмди кузим косасига туфрод тулди. Охир ер остита жасадим бир юмруд туфрод булди. Эй азизим, тилим доим фасох,ат била, «Каломулло»нинг тиловатида эрди, эмди анга мух,ри сукут дуйулгондур. Кузларим тирикликида май била саросар эди, эмди анга туфрод тукулгондур. Кунглум кудурат зангидин, юзим нифод рангидин соф эрди, ажал шаробидин бир датра нуш айлаб, абадул абад, диёматгача лах,ад ичра кирпич ёсдудига бош дуйуб, туфрод тушаки узра ётурман. Эй нури айиним, насих,ат будур, жоним дариндош, бардош дилиб, дунё мех,рига кунгул богламагил, юрак- багрингни бех,уда ишга догламагил, дунё макрика илинмай, дочгил, ибрат кузин очгил. Агар Сулаймони замон булсанг, улимдин санга омон йудтур, дармонда булуб, армонда долмагил. Яна бу газални дебдурлар. Н а з м: By уикмата боцгил ва нагар сол, Ауволи замонадин хабар ол. Кррдунг бу фалакни, бевафодур, Доим иши жавр ила жафодур. Вилсанг, бу жауон мадори йуцтур, Шоду тамин эътибори йуцтур. Давлат ила молу жоуи дунё, Х,еч фойда йуц, чу нацщи бурё. Эй ацл эгаси, покиза дин, Тут ацл этакими, булма чиркин. Ж уз зикри худо бори абасдур, Торттил цадаминг, %ар иш уавасдур. Солма узинг оташи жафога, Цолма гаму меунату балога. Нечун узингга зиён этарсан, Яхш и отингни ёмон этарсан? Албатта залилу хор улурсан, Б у феъл ила шармисор улурсан. Сен олам ичинда нек ном ул, Маърифу тамом хосу ом ул. Сармояларингдин айлатунг суд, У л суд надур, рухсори маъбуд. Цайтсанг яна келдугинг мацома, Цобалму тушарсан эутирома?! Мен олам аро Искандар эрдим, Мансурки бщ р ила бар эрдим. Тадбир ила олиб жауонни, Курдим неча яхши ва ёмонни. Тасхир цилиб неча тилсимот, Оламни заррин жамъ цилмоца бот.

Суд улмади менга хосча андин, Йитдим бу жщ онда куб хазойин. 1Бошим узра эрди тожи давлат, Охир бори булди хоки уасрат. Тасхир этарда чул ила кул, Х,ам булмади чинча бормогим щул. Тобмамки, бу олами газанддин, Йуц узга уч аршуни кафандин. Йуц дунё uuiu хатодин узга, Беууда эрур сайодин узга. Х,ар нарса цулингта келса, э^сон Цилгилки, эрур ризойи ра^мон. Алдисса, Амир бу водеаларни куруб, куб йигладилар. Андин сунг ул кузгуни ул ердин кучуруб олмод булуб харчанд зур дилдилар, булмади. Охир, бир зилзила пайдо булди, гуё ер упурулуб, ядинким, барчалари ер остига кетсалар. Анда дахл дилмай, узга уйга кирдилар. Анда бир отни курдиларким, охурига ботлук, дошига данбар била сут келиб турур, х,еч кишида юрак булмадики, от ёнига борса. Дерларким, ул х,азрат Искандар Зулдарнайн отлари эрди. Ани охир замонда х,азрат имом Махдий олиб чидгайлар. Лоилож андин Сох,ибк,ирон рухсат к,илдилар. Аммо х,аво них,оятда совук, эрди. Топщари чик,иб, цушхонага келдилар, анда икки юз кишини куйуб кетган эрдилар, курсалар, барчасини дорни ёрилгон, к,они тукилгон, баъзи ёнича, баъзи чолк,асича йик,илгон, улуб ётур. Анда бир одамни чалажон тойтилар, анга муолижа дилдилар. Ул айди: Сизлар кетгандин кейин, ун кундин сунг, бир хайл мах,лук,лар бу магорадин чидиб, бу ерга келдилар, андин бизларга цасд дилдилар. Аларни тирноглари ханжардин тез эрди, уч кун алар бирла жанг дилдук, охир, илож тополмадук, бизларни халок дилиб, магорага кетти. Барчалари эшитуб, тафаккур бошин солиб, таажжуб бармодин тишладилар. Пудий туруб айди: «анинг йулига куб таъом била огуни душуб дуйунг». Анда дуйуб эрдилар, алар келиб таъомларни куруб, еб барчаси шишуб ёрилуб улди. Андин кейин Амир Сохибдирон йулга тушуб, неча кунда шур дарё ёгосига келдилар. Андин Москов жонибига келур эрдилар, анда бир тог курунди. Анда Амир бир неча кишини сучук сув истамакга юбордилар. Алар кетуб, асло келмади. Охир Сохибдирон узлари ул тог узра чидтилар. Курсалар, бир йигоч узра бир душ ултурур, уд отиб эрдилар, ул бир тарафга учуб бориб тушти. Ушул душни бориб курсалар, анда миднотис дуб экан. Анга уд била душ ёпушуб ётур. Аммо миднотис шундай тошдурким, темур жинсига ошиддур. Темур анга ёвуд келса, узига тортгай. Амир курдики, сув ахтариб боргонлар барчаси аслаха-яроглари бирла миднотис тошига илиниб долибдурлар. Амир аларни нажот дилиб, ул тогни сайр дилдилар. Куб ажойиб ва гаройибни курдилар. Бир ерга келса, тог ичра бир тор йул курунди. Ул йул ичра кириб бора бердилар. Бир жойига келсалар, бир киши дулида ёй била у д ^ тез-тез уд отиб турубдур.


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook