Агар киши aura ёвук борса, ун, теккай. Одамлардин х,еч киши куркуб бормадилар. Амир ('<ох,ибцирон цушунларини ичида бир кишида мищнотио тоши бор эрди. Ул киши дарх,ол мик,нотисни куйнидин олиб, курсатиб ул ук, отган кимарсага бора берди. Анга ёвук, боргондин сунг, анинг уки хатога кетти, унг ва сулга карамай югурди, ук келиб ул кишига тегди, улмади. Курсалар, анинг куксидаги микнотис, тошига келиб илинибдур. Ул кимарсани курсалар, сурат турур. Амир айдилар, хукамо бу суратни бу ерга бежо куйгои эмасдур, албатта, мунда бир вокеа бор, деб. Куб тараддуд килиб, ахтариб даре ёкосига.чикиб колдилар. Х,икматдин х,еч нимарса тобмадилар. Анда пешин вакти эрди. Пешин намозин укумокга азон айтти. Муаззин «оллох, акбар» деса, ул тогдин, «оллох, акбар» товуши келур. Амир айдилар: «тог ичра биров бордур?!» Одамлар айдилар, тоглар раем и, нима деса шундай садо чицадур. Амир бовар килмай, одам товуши дедилар. Анда муаззин: «ашх,аду анна Мух,аммад ар росувлу-ллох,»га етгач. тогдин товуш келдики: «каррата айна бика ё расула олло» сунгидин яна ушбу каби товуш келди. Барчалари Амир донолигига офарин килдилар. Анда барчалари азон жавобин тамом эшиттилар. Барчалари хайрат дарёсига гарк булуб, йигладилар, гуё кичик Киёмат булди. Лекин х,еч киши курмадилар. Баъзилари бу шайтондин булгондур дедилар. Амир кабул дилмадилар ва айдилар: бу шайтон товуши эмас, зероки, шайтон азон жавобин бермас, дедилар. Анда Сох,ибкирон, ушбу кимарсани хакикатин билмасам бу ердин кетмасман, деб анда таваккуФ килдилар. Андин сунг, ярим кеча булмай, дарё юзида машъала била чирог куринди. Анда кема ичидан бир отлиг, бир пиёда чиЦтилар. Иккови тог узра чищиб, кичкируб айдики: «Туроб, бери келгил». Тогдин товуш келдики, «золим,.мени куйгил». Ул отлиг киши яроглик эрди. Анда тогдин бир горни зшикин топиб, уша пиёда мулозимига буюрдики, «келтур» деб. Ул мулозим гор ичра кириб, бир шайхи фоний кишини соколидин ушлаб, олиб чкцти. Ул киши харчанд мулойимлик килса хам, ман маъмурдурман, деб анга асло жавоб бермай, ул киши дахшат цилиб айди, сани улдурурман. К,ари киши айди: «хануз улмасман». Ул отлик киличини кинидин чикориб, улдурмок харакатин килгонда, Амир айдилар: «мен бориб шафеъ булурман». Йулдошлари Амирни юбормадилар. Ул киши кари кишини килич била урди. Ул кари одамни калласи хандалак каби юмаланиб ерга тушти. Амир куб кайгуда булуб, йулдошларига айдилар: «мен анга бориб х,имоят булур эрдим», деб упка килди. Ног ох курсаларким, гойибдин КУЛ келиб кари одамни бошини танасига улаб эрди, дархол ул оксокол киши урнидин тирилуб турди. Амир бу ипгга таажжубда эрдилар, ул сипо кари одамдин сурди: нечук тирилурсан, ул кимни кулидур, деди. Дари одам асло гапурмади. Яма килич солди, иккинчи гойибдин кул келиб, хаёт килди. Ну снфатда тонг откупчл ул сипо шайхни етмиш мартаба улдурди, гойибдин КУЛ келиб, калласини танасига куйса, 1Сен, tfi/suMii3 tfopauum caH , эй, о лло н ин г пайга.ибари.
дархол тирйлур эрди. Муни куруб барчалари тафаккур бармодин тишлаб, тахайюр дарёсига гарк, булдилар. Амирни тодати ток, булуб, айдилар: мен бориб, онинг йулини олурман. Анда Умаршайх тура мен борурман деб туруб, отасидин ижозат олиб, анга борди. Дари узини бир тарафга олди. Ул сипо келиб, турага айди: сизларни мен била нима ишингиз бор? Тура хайрон булди. Сохибдирон машъални ёругин зиёда дилдурдилар. Ул отлид сипо неча одамни ярадор дилди. Дари айди: эй давм, Амирларингизни мени тарафимга юборинг, деди. Анда Дилич Арслон келиб, Амир Сохибдиронни ул дари одамни дошига олиб борди. Ул шайхи фоний Амирдин сурди: отинг нимадур?. Сохибдирон айди: «отим Темур». Дари одам айди: кимни наслидурсан? Амир айди: Ёфас бин Нух алайхис салом наслидурман. Дари одам айди: кифтингда холинг борму? Амир айди, оре. Дари айди: бу могора ичра киргил, ярим найза бордур, олиб чидиб бу кишини улдургил. Амир дархол гор ичра кириб курдики, яримта найза фулоддин, могора шифида турур. Амир уч маротаба анга зур дилди, ололмади. Чидиб, кучим етмади, дедилар. Дари айди: азон айтиб олсанг булур. Амир азон айттилар. «Ашхаду анна Мухаммадар расувлу-ллох»га етгач, найза еридин дузголди. Амир найзани олиб чидти. Ул сипо, бу яримта найзани менга бергил, тамошо дилиб курай, деди. Ул дари айди: бермай, узини ургил. Дархол Амир ани куксига андог урдики, тешиб ордасидин чидиб, адам сарига юз дуйди. Амир айди: эй бобо, сен дандай кишисан, менга баён дилсанг? Ул одсодол киши айди: «Эй Амир Темур, мени отим Зоъиб. Х,азрат алайха иайгамбар замонларидин бу вадтгача тирикдурман. И со алайхис салом кукдин нозил булгонларича тирик булурман. И со иайгамбар бу найза била Дажжолни улдургайлар. Амир Темур, сен ул кишини улдурдунг, ани оти Хон Оталид Х,аким фаранги эрди. Мени Инжилда удуб куруб, яна мени бу ердин ахтариб тобти. Неча мартаба менга келиб, омонатларингни бергил, деди. Дабул дилмадим. Яна диёмат осоридин хабар бергил, деди. Мен сузламадим. Сунгра дахру хашам бирла мени улдурди. Ройибдин дул келиб, мени тиргузди, Исо пайгамбар дулларидур. Туртинчи осмондин келиб, мени тир- гузгайлар. Х,арчанд мени хар ким улдурса хам тирилгумдур. Амир -Сохибдирон шайхи Зоъиб фонийдин сурдилар: эй бобо, диёмат осоридин менга хабар бергил. Анда дари неча калималарни диёмат осоридин ва охир замон булуридин сузлади. Айди: «Эй Амир Темур, эшитгил, хазрат И со алайхис салом нозулидин илгари неча .шахрлар хароб булгай, аммо Бухори шарифни хутук хароб дилгай, Бухоро халди хож а Убондин утуб, Магрибга боргайлар. Алар Магрибга боргунча куб шахрларни хароб дилгай. Яна Самардандни сув хароб дилгай Бадахшонни зилзила хароб дилгай, Балхни шамол хароб дилгай, Исфахонни илон хароб дилгай. Зероки отамиз Одам алайхис саломни тутамларидин илон Исфахонга тушуб эрди. Х,индустонни борсот хароб дилгай, тогларни яшин хароб дилгай, русни совуд хароб дилгай, хабаш эли келиб Маккани олгайлар. Араблар Румга келурлар. Ул вадтларда Каъба хам хароб булур. Ул вадтда олимлар илмига амал дилмаслар, эру хотун бир мажлисда
ултуруб, шароб ва чагир ичарлар. Майда болаларни ота-онаси удуголи дуймас, дунё ишига солурлар. Аксар савдо-сотудни хотунлар дилурлар. Рибо ва ижара куб булур, юртни ёмон халди бой булур, ота угулдин, она диздин рози булмас. Юртни султон ва дози ва муфтилари риё бирла арз сурар. Мадраса ва масжидни зулм бирла дилгайлар. Уруг ва дариндош ва душниларин х,адига жавр дилурлар. Шайхлар муридига дунёдин сузлар, ёлгончи куб булур. Зотй бузудлар хож а ва саидлид даъвосини дилур, улумни ёд дилмаслар. Бу аломатлар булгондин сунг, Маккада имом Махдий ун турт ёшда булгайлар. Андин сунг, ун йил Шом ва Рум ва арабда салтана* сургайлар, барча халд баъйат дилурлар. Андин сунг, Дажжол лаъин Машрид тарафдин эшак минуб, юзи дора, кузи кур, манглайида ёзилгон, «Ал кофиру биоллох,» , деб. Девларни узига тасхир дилиб, карнай, сурнай, дунбира чолиб келгай. Оламда ёмонлар барчаси анга тобеъ булгай. Унг тарафида учмод, сул ёнида томуд, ашколини курсатиб, ул шум худолид даъво дилгай. Куб шах;рларни олгай. Анда имом Маздий дазратлари эшитуб, Дажжол шуридин омон дилгил, деб тангри иззи жалга сигинуб, муножот дилгайлар. Ушал замон жумоъ куни И со алайх,ис салом кукдин ерга тушгайлар. Андин, тонгласи Мах,дий била И со хазратлари Х,айбарга келиб Дажжол лаъинни топуб, ушбу найза бирла х,азрат И со ургайлар. Мах,дий дилич била чобдайлар. Андин кейин Дажжолни лашкарларини улдургайлар. Андин кейин мусулмонлар тинчлидда булуб, шаъриат обод булур вассалом». Алдисса, Амир Сохибдирон ул шайхи фоний била видолашиб, андин Москов сарига юзландилар. Бир неча кундин сунг, Московга келиб, анда тахтга Пудийни дарор бериб, барча узбак душунларни олиб, Самардандга келдилар. Анда баъзи жатталарга буюрдики, Гилон мавзеъи думда долибдур, они обод цилинглар, деб. Инод манъ дилиб, айди: булар анга лозим эмас. Амир дабул дилмади, юбордилар. Кунлардан бир кун Амир Сохибдирон Мироншох, турани закот олмод учун элатларга юбордилар. Тура элатга чидиб, икки-уч элдин закот олдилар. Андин кейин датагон элига келдилар. Аларни беги Фуладхон эрди, оти Агалбек эрди. Ул х,ам туразодадин эрди. Мироншох, турани куб иззат дилди, хар данча закоти булса, шариат дукми била берди. Датагон ичра бкр йигитни яхши оти бор эрди, анга турани кузи тушуб, бу отни менга закотга х,исоб дилиб бергил, деди. Ул йигит айди: муни урнига булак берайин, деди. Тура дабул дилмади. Бора-бора ишлари жангга мудаййид булди. Тура мулозимларини барчасини датагон эли улдурдилар. Турани тутуб, неча кун бир х,ужра ичра садладилар. Агалбек анда мен х,ам хонзода булурман деб Гилон х,ам даъвойи подшохдик, дилди. Муни элати била ёбу элати ани итоатин дабул дилдилар. Ёбу элатининг улугини оти Дутулмишбек эрди. Анга Агалбекни Севаркуз деган дизини бермакга мударрар дилди. Ул Сохибдирон била жанг дилмодга мутасадди булди, зероки, ани элатлари куб эрди. Иттифодо, бир кун Севаркуз олтун била мурассаъ дилгон 1Оллоуга кофир булган,
дунбурани кулига олиб, чертуб, турани турган х,ужрасига келиб к,олди. Бу газални укиди. F а з а л: Д ун б ур а чертар мани тирногим, Борди-келди мацомин келиштургон бармогим, Тилим зикринг сузлаюб, кунглум фикринг уйлаюб, Сузлатанда тебранур, кургилки, оц тамогим. Тура анга назар дилсаким, Севаркуздур. Курган кишилар анга жонсуздур, кузлари мисоли кийик жавлон дилур, буйи нихоли буюк ва ларзондур, юзи дуёнща, баданлари кумушка ухшар эрди. Тиши дурдек, узи хурдек эрди. Лаб очиб, тилидин шакар сочиб, турадин сурди: «сени гунохинг нимадур?» Тура айди: мен Амир Темур угли булурман, бу ерга закот учун чидиб эрдим, мени бу ерга боглаб куйдилар. Севаркуз айди: мен отамга насидат килиб эрдим, бовар килмади, эмди бир хат ёзиб, Амир Темур отангга юборсам Тура айди: касидинг борму? Ул айди: «Эй тура, менда бир кийик бор, ани буйнига хат боглаб дайга амр дилсам, боргай», деди. Алкисса, ушул кийикни келтуруб, буйнига хатни ос-иб, Табриз жонибига юбордилар. Андин кейин бир кун Севаркузни 1{,утулмиш- бекга никох, килиб бердилар. Ул замонда аларни расми куёв бирла келинни элдин узогрок куёр эрдилар. Анда Севаркуз гулгунчани беркитти. Дутулмишбек куб харакат цилди, булмади. Аммо киз кунгли Тийугбекда эрди. Зероки, муни Тийугбекга айткузилгон эрди. Андин кейин х,ийла килиб, Дутулмишбекга айди: Х,аР качон Амир Темур бошини келтурсанг, бу тилсимот очилур, деди. ЭМДИ СОХ,ИБЦИРОНДИН СУЗ ЭШ ИТМАК КЕРАК Бир кун Амир Сох,ибкирон ов овлаб юрур эрдилар. Севаркузни кийиги Амирга дуч келди. Сох,ибкирон набираси Султон Мух,аммад турага буюрдилар, ушбу кийикни тирик келтур, деб. Тура форсий Акимга минуб, кийикга караб югурди, анга эллик йигит хамрох, эрдилар, барчалари етолмай колиб, тура кувлаб етти. Тура у к, ва ёсини кулига олиб, нишонага келтуруб хохласаким, кийикга захмат берса. Ушул холда бир тарафдин чанг ва тузон чик,а келди. Курса, Дутулмишбек кушун била келур. Дутулмишбек анда Севаркузни кийикин тануди. Дархол турани йулини олди. Тура икки кишини УК била урди. Дутулмиш турани кул*'а тушурмодни харакатини Килди. Тура курдики, иш кулдин кетти. Анда бир хат килиб, бир йигоч узра осиб куйди. Келиб турани дулини богладилар. Дутулмишбек айди: «мен Амир Темурга муддаий булурман, Амир Темур дайдадур?» Султон Мухаммад тура: «мен Амир Темур булурман», деди. Анда Дутулмишбек турани Севаркуз дошита, мана Амир Темур, деб келтурди. Диз айди: «бул эмас, боргил, Амир Темур кари кишидур?»
. >. * * Дутулмиш яна душунларини олиб, Амир Темурни йулини олурман, деб кетти. Севаркуз турадин сурди: «эй йигит рост айгил, ким булурсан?» Тура анга водеани бир-бир баён дилди. Андин кейин Мироншох, амадисини дошига келтурди. Иккови мунда бир х,ужра ичра боглид турсун. Эмди сузни Амир Со^ибдиронд{щ эшитмак керак. А'мир х,ануз х,ам сайд узра* юрур эрдилар. Диз ул кийикни дахдтт дилиб яна -юборди. Амир кийикни к^руб, етти мартаба Ш у и кор солдилар, кийид. е'тти шли кор ни х,алок дилди, зероки кийикка куб таълим берилгац эрди. Амир муни куруб газабда булуб, бир аргумод отга минуб, кишшга дараб югурдилар. Бир epFa келса, жангни асари бор, баъзи ерларга дон тукйлгон. Анда бир йигоч узра хатни курдилар. Хатни у^уб курсалар, набиралари: «мендин хабар олинг»,дебдур. Андин’кейин, кийик келиб Севаркуз чодирига етти. Амир х,ам,кийикни дорасини олиб, бир булог ёдосига туштилар. Ул диз дулида таъом, чодирДин чидуб, Амирга келтуруб берди, айди: «дандог кишидурсиз?» Амир айдилар: датагон сйполаридин Юртол булурман, Хужандга борурман. Шул вадт узра Дутулмишбек била ёбу эли келдилар. Сохдбдирон сиполари сайд узра юрур эрди. Аларга Дутулми(и мук,обил булуб, бир нечасин улдуруб, бирини Амир ТеМур деб/ калласини лунггига ураб, байродга осиб келур. Дутулмиш Сох;ибдиронга: «Ким булурсан?», деди. Амир: «уз.инг ким булурсан?», деди. Анда ул отим Дутулмиш, ёбу элини беки булурман, деди, рюриб,* Амир Темурни бошини келтурдим, зероки аглин бегини дйзини далини Амир Темурни боши эрди, деди. Сох,ибдирон аддилар: курс^тгил мен Амир Темур бошини тонурман, деб ул лунгидин олди. Л.мир Темур боши эмас, дедилар. Бу сузни диз англади. £ у н гр а бошни Севаркузни дошига келтурди. Диз дабул дилмади, айдц: ул сув ёдосидаги дари киши датагон элидин эмиш, андин бу бошни ^адидатин сурагил, деди. Дутулмишбек Сох,ибдирбн дошига келди, сузлагунча булмай, анинг дулини ушлаб, андак дойирдилар,А ндин кейин рангги бузариб, кузи дизариб,. дайгуда булуб, Севаркуз чодирига ёниб келди. Зероки, куёвлид жйх,атидин х,еч нима демади, диз бу ищга завд дилди. Ярцм кечага ядин бир киши нола ва зори дилиб йиглар, Амир курсалар, бир йигит, чул тарафдин тевага минуб келиб, ул булод ёдосига тушти. Сохибдирон' ул. йигитдин сурдилар: нима Сабабдин йигларсан? Ул йигит айди: «Мени отим Тийуг бекдур, Амир Темур бошини ксунурсам деб. бориб, тополмай келурман, зероки амаким Агалбек дизига ощид эрдим, менга айтдузилгон дизни амаким ёбу зли ДутулмиШбекг^ берибдур, мен анга чидоёлмай Амир Темур бошини келтуруб, дизни уз аздимга'олсам, деб эрдим. Бу ишни м<шжуд дийолмай, йигламодимга сабаб бу эрур». Анда Амир Сох,ибдирон анга рах,м дилиб, айдилар, эртага Амир Темур фалон жойда думзор ичра ухлаб ётдай, бориб андин Амир Темурни бошини келтургил* Сунгра андин бурун Амир узлари ул ерга бордилар. Андин Амир дуёши кук майдонида жилва кургузди. Ул йигит думзорга борди. Курса бир киши юзига парда тортиб, ухлаб ётур. Йигит секин-секин бориб, пардани кутариб
курдики, мунга хабар берган булок, ёк,осидаги кишидур. Ул йигит таажжуб бармок,ин тиШлаб, х,айрат дарёсига гарк, булди. Амирни уйкудин уйготиб эрди, ушул замон Чигатой, лашкари етиб келдилар. Бу тарафдин ёбу эли кузголдилар. Анда Чигатой йигитлари андог к,иргин солдики, буларнинг цилгон урушларини газал била адо к,илур. Н азм: Вир йула барча цуйдиларким от, Икки ёндин солиштилар, щащот! Эр йигитларни тайрати цайнаб, Турмади дати отлари уйнаб. Б ул ди андог урушлари цаттиг, Найзалар синди к уб ушолиб тиг. К ук уза чщти к уб тузону гард, Цулига олиб циличларин %ар фард. М арг даллоли булди Ч обук чует, Ащд байъини анда айлаб суст. Цизиц $лди улумни бозори, Малик ул мает ул у б харидори. С ув каби эл цони тукулмаклиги, Танларидин бошлари су к илмаклиг и. Ушлашиб, тишлашиб олишмоцдур, Царшу келса кими солишмоцдур> Барчаси бир-бирин с у р у б щарён, Баъзи окон ващмидин бул уб щайрон. Ким цочиб, ким царорни билмаслар, Ж анг ила бир-бирин крролмаслар. Ц и р у сойда тузон олиб кузни, Ким тонур анда ёв била узни. Ушлашиб бир-бирин цучоцлашиб, Гар цилич булмаса, пцчоцлашиб, Сой тошидек солиб кесук бошни, А нда фарц айламай цари ёшни. Отлар уз щолича ю рур уйнаб, Кимсалар жон берур тилин чайнаб. Кимсалар защмидин оциб цони, Цийналиб чицмайин неча жони. Алкисса, Чигатой эли голиб келиб, барчасини адам казармасига | юбордилар. Юз кишидин зиёда ёбу элидин цолмади. Анда Цутулмишбекни х,ам жон тутиси жон цафасидин учти. Цолгон юз киши аад-паймон цилиб, онт ичтилар. Сунгра Севаркузни Тийуг бекга никоди шаръий дилиб бердилар. Тийугбек анда Севаркузни олиб уртага солиб, х,укдасин очиб, маржонларини сочиб, муродига етти. Андин кейин, Амир Журжонга йул солдилар. Неча кунда Ж уржонга еттилар. Амир Сох,ибк,иронни Ж уржон эли куб
мулозамат дилдилар. АндиН сунг, алар Амирга арз дилиб, айдилар: бир йигит пайдо булубдур, начанд масала ижтих,од дилибдур, отини Мирсаййид Шариф дерлар. Масаласи шулки одам жони сувдур, Хамма мавжудот сув, дегай, бу оятга диёс дилур, зероки, дувла таоло: ва мина олмаин кулл шаин хаййи», иккинчи масала: олло таоло подшохдур, салтанати тахтига ултургандур, арш анинг тахти, фаришталар авони дерлар, алъёз билло, зероки, дувла таоло: ар- рахмону ала ал арши истиво, учунчи масаласи Мух,аммаднинг набилигига Алини шерик дер. Мунга х,ам неча оятни далил дилгопдур. Алдисса, Амир Сох,ибдирон Мирсаййид Шарифни чорлаб, Сиз масала ижтих,од дилдингизму, дедилар. Мирсаййид Шариф инкор дилди. Айди: «бу масалани айгон киящга барча аимма лаънатнома битсунлар, мен х,ам лаънатнома битгайман», деди. Билдиларки, бу суз ах,ли хусуматдин булгон экан. Анда барча уламо лаънатнома ёздилар: мундин буён х;еч киши мундай ижтюцод дилмасун, деб. Яна бир неча мунофидлар дузголиб аллома дошларида Мирсаййид сузи деб шах,одат бердилар. Аллома Тдфтозоний х,ам мундай кишини улгони яхши деб, аллома бощлид аиммалар ривоят дилдилар, бу кишини сандуд ичра солиб, щур дарёга ташламод лозим, деб. Охир, алар данча таъомлар била сандуд ичра солиб, шур дарёга ташладилар. Дарё ичра сув сандудни олиб бориб, бир тогда уруб, булак-булак дилди. Мирсаййид бир тахта узра долиб, машаддати тамом била узини дурудлидга олди. Тог этакидин бориб, дирд кунда фаранг мамлакатига етти. Анда дарё ёдосида бир йигитни курди, ялангоч, атрофида кийиклар утлаб юрур. Мирсай йид Шариф таажжуб бармодин тишлаб туруб эрди, бир тарафдин чанг ва тузон чида келди. Анда икки мингга як,ин фаранг йигитлари барча буйниларида чалиполари бу йигитдин айлана бердилар. Уз тилларида сузлаб, ул йигитга сажда дилиб, барчаси йиглаб, ёндйлар. Андин сунг, ун мингга ядин кйши келдилар. Барчаси дора содол, аслах,а-яроглар тодинуб, дулларида Шароб либос била келиб, бу йигитга саждаи тах,ийят келтурдилар. Бу аларни хёч дайсисига илтифот дилмади. Яна бир жамоъа келдилар, олдиларида този, дулларида бози, аргумод отларга минуб. Алар ичида бир одсодол киши, бошида тож, шон-шавкат била келиб, тубдин чидиб, бу йигитни дучогига олиб, йиглай берди. Мирсаййид Шариф буларни тилин билмай, х,айратда эрди. Алар ичра Ажамдин боргон бир тожик бор эрди. Мирсаййид андин бу водеани сурди. Тожик айди: «бу йигит бослидни углидур. Алар тилида бослид деб амир ва подшох;ни айтурлар. Бу йигит Румга бориб эрди, анда Елдирим Боязид Цайсар дулига асир булубдур, Елдирим х,укамога буюруб, закарини ахлилига ётдузуб куна суйи дуйубдур. Андин бу йигит навдасланиб телба булуб, долибдур». Анда Мирсаййид Шариф изх,ори фазл дилиб, айди: «мен анга даво дилурман». Сунгра тожик ани бослид дошига келтуруб, таржймон булуб, арз дилди. Бослид углини гамида куб дайгуда эрди, булар водеани баён дилди. Бослид дабул дилди. Андин сунг Мирсаййид даво дилмодга мудаййид булди. Шах,зодани келтуруб, закарин ах;лилига олтун била
кумушни эритуб, майда дилиб, анга дуйдилар. Олтун била кумуш куна суйини узига жазб дилиб, тортиб эрди, шадзода саголди. Фаранг бослиди анга куп инъомлар берди. Андин сунг Мирсаййид Шариф фарангдин чидиб, неча кунда Истанбулга келди. Бир кун курсаларким, муъофа узра бир киши ултургон, турфа шавкат била келур. Мирсаййид: — Бу ким? — деб сурди. Одамлар айдилар: бу кишини отлари Султон Валад, Мавлавий Румийни у т л и л а р и д у р , Елдирим Боязидни богига борур. К,айсар х,ам андадур. Ах,ли фузало барчалари анда булурлар, деб жавоб бердилар. Аммо ул бог денгиз ёдосида эрди. Х,ар кун К,айсар шуъраога анда курунуш дилур эрди. Андин сунг, Мирсаййид Шариф бир назм битиб, бир дамиш ичра солиб, икки тарафини мум ила беркитиб, андин кейин денгизга ташлади. Цамиш сув юзида одиб, бог ёдинига борди. Анга Цайсарни кузи тушти, курсаким, бир дамиш, иккала огзини мум бирла беркитулгон, одиб борур. Мах,рамларига буюруб, ани олиб курсалар, бу байт ёзилгонким. Н азм: Э й цамиш, арзимни еткур беклара, Булмади жо %еч сузум бир дафтара. Цайсар буюрдики, бу дамиш эгасини топуб келинглар, деб. Анда мах,рамлар Мирсаййид Шарифни олиб бордилар. Мирсаййид барчаларидин юдори чидиб ултурди. Султон Валад аччиги келиб айди: эй мусофир, нега бизлардин илгари ултурдинг?! Мирсаййид Шариф аларга жавоб берди: «Саййид булурман, яна шоирдурман». Султон Валад айди: шоир булсанг Муллой Румни бу байтига х,еч ким маъно беролмабдур. Б ай т: Илми дар илми суфи гум ш уд, Ин суханки, бовари мардум ш уд . Сен маъно айгил. Мирсаййид бадида била айди: «ал-суфи х,оолло таоло муназзах,1 ва мудаддас турур». Дайсар, Мирсаййид мулло- лигига ах,сан деди. Анда Цайсар шоирларга буюрдики, х,ар дайси шоир икки мисраъидин байт айтсунлар, деб. Анда содийга дараб, Султон Валад айди. Н азм: Х,ар субщ кетур шароб менга, Уйгот, отчо не хоб менга. Яна шоир Низомий муни айди. 1 Олл.(щ y if / n ci/i/inii бул.чш .
Н а з м: Тил б у к у б ултур, манга тутгил суроуингни бу дам, Ж ур ъ а нуш айлай, кутарилсун бошимдин, дарду рам. Яка шоир Мисрий бу байтПи айди. Н а з м: Оёгчи, оёгинг дам утмай цуябер, Симурсам неча мен, ким айтмай, туёбер. Мирсаййид Шариф айдилар. Р у б о и й: Юз узра б у кун сочларини ёр тарабдур, Ч ун булди тараб шод кима бахт царабдур. У л сочларини тебратура с у б у шамоли, Иси келадур %ар цилидин турку арабдур. Шоирлар бу суз узра таажжубда эрдилар. Дайсар дарамига ёнди. Дайсарни хотуни Азизи Мисрийни к,изи эрди. Ногох, к,уёш Кайсари шафак, тушакига жой олди, тун келини бошига зулмот чодирини солди. Алк,исса, Дайсар ул кеча хотуни била маишатда эрдилар, бир суз сабаб булуб, Дайсар хотунига к,ах,р дилиб, сочларини кести. Сунгра кдйгуда булуб, тонгласи танщари чицти. Х,ануз шоирлар сух,бат узра эрдилар. Анда Дайсар аларга «мендин утган водеани рубоий била тамом цилинглар», деди. Дарх,ол, Низомий тавозеъ била туруб, айди, Н а з м: Б о г аро чун богбонким, гулни узди б у кеча, Субуидамдин рашк этуб, сунбулни узди б у кеча. Ц айгу бирла тунчадек батрида цон ё уш б у ким, Тушти савдо бошита, кокилни узди бу кеча. Яна Шоир Мисрий туруб айди. Н а з м: Богбон ногоу курубдур богини, Гуллар атрофида тургон зогини. Зоглара циргин солиб чун царчигай, Б о г аро уам к уб солибдур догини. Яна Мирсаййид Шариф туруб, бу рубоийни айдилар:
Сочина илкин узатмай тароц, Тилма-тилма айласун жисмин яроц. Х,индларни мунча тарож айладинг, Рум дин андиша цилмай, эй цароц. Бу суз Цайсарга андог таъсир цилдики, гуё укдек бу тарафдин утуб ул тарафидин чидиб кетти. Цайсар аччиги келиб, газабда булуб, Мирсаййидни датлга буюрди. Султон Валад шафеъ булуб, манъ дилди. Андин кейин Мирсаййидни зиндонга солдилар. Олти ойгача Саййид бечора зиндонда долди. Бир кун вазир Цайсардин «Мирсаййид гунох,ини утунг», деб тилаб олди. Мирсаййидни зиндондин чидордилар, анда уз х,аёти х,олига бу назмни айди. Р у б о и й: Бахт ёвар айласа, хашхош сандон си ндурур, Бахтсиз булса атала ичса, дандон синдурур. Кимса мендек толеъи паст улса ауволи анинг, Ер тубида бикрин ким ранжу зиндон синдурур. Бу суз мунда турсун, эмди сузни Сох,ибдирондин эшитмак керак. БУ ДОСТОНДА ХДКИМ НИЗОРИЙ, ДУХ.ИСТОНДА ДАЪВАТИ ТАНОСУХИЙ ЦИЛРОНИ, АМИР ТЕМУР СОХ,ИБЦИРОН АНИ ЭШИТУБ БОРРОНЛАРИНИ БАЁНИ Аммо Сох,ибдирон Мозандарон вилоятларин аксарин фатх, айлаб эрдилар. Эшиттиларким, х;аким Низорий таносухий динига ривож берибдур. Андин кейин Кух,истонга мутаважжих, булдилар. Ровий дерким, асли х,аким Низорий Носир Хисрав шогирдидин эрди, бул анинг била рафии; эрди. Амир Сох,ибдирон аларни бархам берган вадтида бул шум дочиб, Кух,истонга боргон эрди. Ул вадтда Дора Усмон бекни шох, Ш уж оъ Кух,истонга х,оким дилгон эрди. Анинг дариндоши Дора Ю суфбек Озарбайжонга х,оким эрди. Булар асли туркман бегидин эрди. Угузхон вадтида од уйли булуб эрди. Угузхон Фаридунга замондош эрди. Табаристон, Озарбайжон ва неча вилоятлар анинг х,укуматида эрди. Анинг авлодин шох; Ш уж оъ амирлид маснадига ултургон эрди. Шох, Ш уж оъ Дора Усмонбекни ва Дора Ю суфни ах,ли хукуматдин дилгонига пушаймонда эрди. Дерларким, Амир Сох,ибдирондин сунг, Дора Ю суфбек даъвойи подшох,лид дилиб, Озарбайжонга, Ф орс ва Мозандаронга х,укуматда эрди. Эллик икки йилдин сунг, анинг авлодидин шох, Исмоил мамлакатларни олди. Алдисса, мазкур сузга келайлук. Эмди х,аким Низор шух,рат топиб, Дора Усмоннинг бир угли бор эрди, ун саккиз ёшар, оти Х,асанбек эрди. Ул иллати жавъига гирифтор булуб, х,ар кеча-
кундуз неча пут унни агала дилиб, огзига дуёр эрдилар. Асло дутилмас эрди. Атнбболар анинг муолижасига чора тобмадилар, дорни донардек булуб, шишган эрди. Х,аким Низорни чорлаб, анинг дошига келтурдилар. Х,аким анинг сабабин сурди. Ул угул айди: «бир кун сах,рога чидиб, бир дирда ухлаб ушбу касалга мубтало булдум», деди. Лекин, доим дорни хдракатда эрди. Гумон дилдики, илон дорни ичра жох! олгондур. Дар нима еса ул илоН ютиб, яна таъом талаб булуб тургай. Бу угулни меъдасига х,еч нимарса юбормас. Буюрдики, лаъл мунчодин келтурунглар, деб. Лаълни йпга боглаб, анга ютдиздилар. Яна ипни тортиб курдилар, лаъл йудтур. Иккинчи зумрад мунчоцини инга уткузуб, ютдуздилар. Яна тортиб курдилар, зумрад дайтиб чидмади. Билдиларким, афъи бу угулни ичида жой олибдур. Дерларким, х,азрат Али каромуллох, важихд замонларида бир йигит ухлаб ётган вадтида огзйга илон кирди. Х,азрат Али афандимиз куруб, уйготиб, у ён-бу ён югуртуб, х,аракатга солдилар. Них,оятда чарчагондин сунг анга сув бериб, к,айд к,илдурдилар, илон ерга тушти. Анда К,ора Усмон бекга х,аким айди: бу илон улгойибдур, муни к,орнин уя цилибдур, муни иложи машадк,атдур, деб буюрдики, сут келтурунглар, деб. Анда неча челакда сут олиб келдилар. Барчасини ичти, соатидин сунг цусти, сутни бори тушти, илон тушмади. Охир, х;аким Дора Усмонга айди: эй бегим афандим, бу угул тавонидин утунг, мен муолижасини фикрини к,илгайман. Бек «уттим» деди. Х,аким буюрди, шароб келтурдилар, анга ичурдилар. Дархол к,орни х,аракат цилди. Х,аким анда айди: сутни афъи к,айд дилиб, холи булди, шароб ичиб, мает булди. Эмди ло- зимким, бидинидин ёриб, илонни олурман. Агар илон мает бул- маса, мунга зарар еткурур эрди. Алдисса, бидиндин аждарх,они олиб; дизил иии янги била чокини тикиб, угулни тарбият дилдилар. Афъини курсаларким, саночдек булубдур, неча кундин сунгра бек бача шифо тобти. Цора Усмон бек х,акимга муътадид булди. Хаким кундин-кунга таносухий динига ривож бера берди. Бир кун хдким Низор дарё ичра кемада сайр дилиб юрур эрди, кемачи овоз дилдики, ана катта балиг кемага дасд дилур, деди. Х,аким айди: дурдманглар, сизларга зиён-задмат йудтур. Анда дарё мавжда келиб, ядин келди. Х,аким балидга дараб айди: Намуди эй дарё балиги! Бу сузни балид эшитуб ёнди. Кема била одамлар омон тобтилар. Алар сурди, нимани айдинг, хаким айди: худога сажда дилурсан, деди м. Бу сузни юнон тилида намуди дерлар. Бу балид мундин бурун одами зох,ид эрди, муни тасбех,и намуди эрди. Х,оло, тасбеди эсига тушуб, ёнди. К,ора Усмон айди: муни водеасин менга баён дилгил. Анда х,аким мазхдби танасухийдин баён дилди. К,ора Усмонбек фудароси била Кух,истон эли уш бу мазх;абга тобеъ булдилар. Мулла Абдул Рах,мон Утрут дерларким, аксар китоби таворихда курдум, етти киши Мух,аммад алайх,ис с аломдин илгари мазх,аби таносухийга даъвойи пайгамбарлид дилиб эрди. Аммо Х,аким Низорий х,ам даъвойи пайгамбарлидни ихфо дилди, лекин ошкора дилмади, уз давмига суфтой от дуйди. Айтур
эрди, «ажзойи» олам дайта-дайта тараддий дилиб, истикмол топарлар, нафас ва мижоз х;ам унсуридур, камолот тамом муяссар бул гай. Бу суратдин у суратга унсури муфорадот дилур, гуо жом бу жасад улса, узга жасад топиб, тирилгай, она дорнида жой олиб, турулуб, яна камолот досил дилгай. Аввалги суратда фавт булгон нимарсани иккинчида т'обгай, учинчига утгандин сунг тараддий дилгай. Х,ар долибда тараддий дилса, андин малоика долибига дохил булуб, етти кукни чидиб кезгай. Бу кдвлни танасухий дерлар. Агар одам адлсиз ва илмсиз булса, ани жони долибидин чидгондин сунг, анъом суратига киргай, гуё айуддин ва хукуздин шунга ухшаш нимарсалардии таваллуд тобцай. Лекин турт оёглиц хайвон асли жони одамдин муфорадат дилгай. Яна одам одам суратига утса ацли оз, узи носоз, булур. Лекин жнсми инсонийга дохил булаберса, камолот х,оспд дилгай, андогким, юдорида мазкур булди, наузибиллох, мин залика. Бу сузни давли таносухий дерлар. Агар бу даражотни тобмасалар, ан^ьомга муфорадат дилур. Агар аларни хам тобмаса, набатотга киргай, гуё дарахт ва утлар булуб кукаргай. Ани хам тобмаса жамодотда долгай, гуё тош ва темур ва туфрогларда долгай, ала Хазал-диёс. Агар нафас нотида даражасига етса, булар бархам егай. Ахли таносухий дерким, мисод кунида олло таоло Одам Ато била бир минг етти юз йигирма арвохни яратган, андин зиёда эмас. Бу рухларни Одам била авлодларига дохил дилди. Неча замондин сунг, Рухи Одамни Нух, жасадига дохил дилди. Андин сунг ул рухни Иброхим жасадига берди. Уш бу дастур била Мухаммад алайхис саломга ётиб, камолот хосил дилиб, андин фаришта булуб, осмонга чидиб, келмади дегай, наузибиллох мин заликул мазкур. Зероки, алардин сунг сохиб шариъат ва сохиб таридат келмагай. Аммо бу шум хаким дедиким, мен етмиш икки мартаба дунёга келдим, аввал келгонимда савдочи эрдим, сунгра келиб, дассоб булдим. Дуй донини куб тукконим учун, андин сунг, жоним бури суратига дохил булди. Бу кун далада Дора Усмон бек била юруб, бир эски дашдирни сунгакини топиб, ани бекига курсатиб эрди: Мен бури эрдим, мени сунгакимдур, мени бурилик вадтимда хазрат Яъдуб пайгамбар замонлари эрди. Анда мени Юсуфни единг деб дариндошлари тухмат дилдилар. Яна дашдирлиддин одам суратига дохил булдим. Неча маротаба оламга келиб, эмди сохиб иршод булдим, мундин сунг малоика суратига киргайман. Ул бадбахт айди: эмди оламга келмагайман, сизлар- туш кургайсиз. го.\\ Туркистонда, гох Х,индустонда, гох Арабистонда юргайсиз. Гох Тошканд, гох Самардандда булгайсиз, гох сойда, гох дирда тургайсиз. Аввалги замонда оламга келганларингизни рухингиз кургай ва сайр дилгай. Ул шум яна айди: « X ? '1 Дин бизни мазхабмиздин илгари эмас». Ул вилоят одамлари они сузини дабул дилдилар. Яна айди: Одамдин бурун инсон яратгандур, аларга олов туфонини юбориб, барчаси куйуб, Одам била Х,аво долгондур. Абул Баширнинг оталари ва оналари бордур. Оталарини оти Салмон ва оналарини оти Мохёрдур, деди. Андин сунг Нух алайхис саломга суп туфонини юбориб, давмлари халок булди. Узлари долди. Туфондин кейинги одам Нух иайгамбар наслидипдур. Оламга
туфон келиб, барчани х,алок дилса, бир киши-икки киши хийла била долгай. Зурёд куб булуб, олам тулгай, дунё меники бодий деб инкор дилди. Наузибиллох, бир куни ул хакими шум Мадраса ичра шогирдларига таносухийдин даре айтиб ултуруб эрди, бир эшак анинг дарсхонасини эшикига келиб турди. Шогирдларига бу хайвонни дувланглар, деб буюрди. Ура-ура х,айдаб юбордилар. Соатидин сунг яна ул эшак дайтиб келди. Х,акими маълун айди: бу эшак мендин илгари бу мадрасага мударрис эрди. Улганидин сунг, рухи бориб х,утук булиб тугулди, деб урнидин туруб, дархол эшакга дараб бу газални хитоб бирла айди: Р у б о и й: М ударрис эрдинг, илминг йуц булубдур, Соцол, сочинг ёлу цуйруц булубдур, Х,амма тирногларинг дун ди туёга, Сен эшак булмоца буйруц булубдур. Яна айди: х,ар ким кишини хадини еса, улгандин сунг рух,и девга муфорадат дилгайким, золим булса, ани рух,и илон-чаён суратига киргай. Х,ар кишини уз амъолига яраша бир х,айвонга табдил булгай. Алдисса, хамма одамларни ул шум уз динига таклиф дилди. Куб жамоъа анга итоат дилдилар, баъзи эл муни кайфиятини Сох,ибдиронга келиб арз дилдилар. Амир ани тарафига юриш дилдилар. Ул вадтда ЦоРа Усмон бек Табаристонга кетиб эрди. Х,акимИ маълун Кух,истонда эрди Амир келиб шах,рни дамалга олдилар. Мирзо Сайфуддинга насихатнома ёздуруб, Цилич Арслонни элчи дилиб, дархол номани Циличбек дулига олиб, йулбарега минуб, шахар ичра кирди. Х,акимни уйга келиб, арслонни эшикига дуйуб, узи хаким дошига борди. Курса, савсардин нустин кийиб ултурубдур. Номани дулига берди. Х,*шд ва Наътдин сунг, дебдур: «Эй хаким Низорий, шариъати раеул акром саллолоху алайхи васалламга амал дил, бу ботил маз- хабингдин дайтгил, Носир Хисравни курдунг, они угли Ман- сурни эшитдинг, нима булдилар. Алардин ибрат ол», деб нома тамом булубдур. Х,акими шум жавоб берди: «Бизни мазхабимиз ножийдур, бу мазхаб хам Расул мазхабидиндур». Цилич Арслонга айди: «Боргил, \\мир Темурга айгил, биз тонгла майдонга бориб, чодир тикармиз, Амир Темур сузга етук муллолардин бизга юборсун, анинг била мубохаса дилурмиз, кимни сузи?г хадидати маълум булур». Андин Циличбек ташдари чидти. Х,аким Низорий суфтойлари айди: «Бу йулбарсни бир чаккага олгил, бизлар утуб кетайлук. К,илич Арслон айди: «Сизлар била муни иши йудтур». Бири анда хожатга ултурубдур эрди, йулбарс ани гарча тишлади. Муни куруб, хадим айди: бу йулбарс мундин бурун Х,алокухон эрди, эмди йулбарс булубдур, зеро Х,алоку куб золим эрди. Бул хам кишини ва
мах,лудларни донин тукувчидур». Циличбекга айди: «Сени бобонгдур, ани учун сени устига миндуруб келибдур». Яна ул шум айди: «Агар дабул дилмасанг, бул ерда бобонгни дабри бор, етти филиззотдин ясалгон, ани дапуси х,ам етти филиззотдин дилингон- дур. Х,еч киши ани очмодга кучи етмабдур. Бу йулбарсни минуб, сен анга ядин боргил, дапуси сенга очилса, билгилки, бу йулбарсда анинг рух,и бурдур. Зероки, уз рух,ига дапуси очилур». Анда ёзилгон хат бор эрдики, авлоди Х,алоку келса, эшик очилгай, деб. Булмаса, минг киши бориб х,ам ани очолмас эрди. Циличбек бу сузни эшитуб, анга бориб, ишорат дилиб эрди, дарх,ол дапуси очилди. Диличбек бобосин дабрига кирди. Х ож а А бу Наср анга тилсим била ишлагон эрди, Зероки, одамлар Х,алоку кофир деб дабрига ут дуймасун. Анда дабр узра бир дути била лавх,га хат эрди: бу ерга ким келса, дадамин ужрас.и ушбу цутидур, деб. Ул цутини уч мартаба зур дилди, очилмади. Остида очцуси бор эрди, очк,уни олиб, к,уфлга уруб уч мартаба зур к,илди, яна кучи етмади, нима к,илурини билмай х,айрон эрди. Ушул замон х,аким етиб борди. Диличбекга айди: Хожа Абу наср хдкд ва х,урмати очилсун, дегил. Дилич Арслон айтиб эрди, дарх;ол очилди, ичидин бир китоб чицти. Ул «Ах,лоди Носирий» эрди. Алдисса, ани олиб Амир Сох,ибдирон дошига келтурди. Амир айдилар, «киши булса, х;аким Низорий била мубох,аса дилса». Одамлар айдилар: Бир йигит бор, куб илм ва диссаларни билгай, неча йилдин бери х,ажга кетиб эрди, ушбу йил келибдур. Магора ичра ватан тутмиш, оти Х,амза. Анинг х,ажга боргонини сабаби бу эрдики, Мавлоно Али шоир анинг била мунадаша дилиб эрди. Анга бу газални айтиб эрди. Р у б о и й: Арбоби %унар дафтарига хожа А л и дур, Н един сиза бу лутф, табиат азалидур, Б у сузни писанд айлангу, хо% айламангиз, Билсун щммаким, Х,амза щ м устод, валидур. Мавлоно Али анинг жавобига деб эрди: Н а з м: Эй Х,амза, билиб сузлаки, щ ц жои А л и дур, Юз Х,амза фазилат ила ло лои А лидур. Х,амза бу сузни эшитуб, дисса удумакни ва шеър айтмакни тарк айлаб, х,ажга кетуб эрди. Амир билдиларки, куб сузга етук, фозил кишидур. Дарх,ол Инодни анга юбордилар. Инодтоз келиб курди, шайх Х,амза пустун кийуб ултурубдурлар. Айди: «Эй Мавлоно афандим, сизни Амир чорлар». Шайх келмади. Амир бир х,амён олтун бериб юбордилар, сунгра шайх келди. Амир айдилар: «Мен халифаи муслимин
булсам, киши юборсам келмадингиз, ахчага келдингиз». Шайх айди: «Уш бу хадисга амал килиб келдим: «кала аллайха ислому ал инсону ибайду ал их,сони»‘ , амирга бу суз маъдул булди. Сохибдирон мазхаби таносухийнинг вокеасин анга айдилар, шайх Х,амза мунозара килмоцни кабул килдилар. Алцисса, тонгла булсун деб, мубохаса ва мунозарани бир ерга мукаррар килдилар. Ул кун утуб эртаси хаким Низорий улог узра минуб, ахли таносухий ва суфтойлари билан келиб, саф туздилар. Шайх хам икки шогирдин олиб, мукобилига бориб ултурдилар. Шайх хам хаким Низорийга айди: «Эй хаким, цайси мазхабда турурсан?» Х,аким айди: «Мазхаби таносухийядандурман. Х,ар одам яхши амал килса, жони малоика суратига боргай, агар ёмон амал килса, хайвон суратига киргай. Андогким курмак, билмак барчаси рухдин турур». Ул хаким маълун яна айди: мен етмиш икки мартаба дунёга келдим, куб цолубда сайр килдим, эмди ушбу Колибга ушбу суратга дохил булдум. Шайх Х,амза айди: «Лозим шулким, барча нимарсани илгари курдук, эмди, шу замонда ушбу жойга колдун. Утган нимарга- лардан XI'4 нима кунглимизда йуктур. I>у иокеанинг сирри на эрур? Яна шайх айди: « Шундог булурким, келадургон нимарсаларни туш кургаймиз, учмок, томуг ё киёмат ё Дажжол ё катъи мумкин нимарсалар курунгай, бу нима булгай, нимага колаб ё рух бу воцеани илгари курмабдур, холо уйкуда курганлари нимадур? Х,аким Низорий жавоб тополмай, музтар булуб, ул шумни юзидин мурдор терлари ока бошлади. Анда хаким маълун айди: «Тонгла иккимиз таваккал килиб ёнгон утга киргаймиз, хакикатимиз анда маълум булгай». Шайх кабул килиб, иккови икки тарафга ёндилар. Амир Сохибцирои таваккални олло таолога килиб, утун йигмокга буюрдилар. Ул куни кеч булуб, куёш Юнусин шафак денгизин балиги ютти. Кундуз шункорин тун каргалари кувлаб беркитти. Амир кеча била туруб, шахидлар кабрига келдилар, зиёрат килур эрдилар. Согана оркасидин йиги товуши келди. Ногох курсалар, икки киши келибдур, кулларида тобут, гур ковлаб, тобут била ерга кумуб, ёндилар. Ушал замон Амир келиб, гурдан олиб тобутни тапщари олдилар. Курсалар, бир киз, уз конига буёлгон, андак жони бордур. Цулин узотуб, айди: «Эй хожа, мени нима ёзуким бор, менга тухмат килдинглар». Эси узига келгондин сунг, Амир айдилар: «Сен кандай кишисан?» Ул айди: «Х,аким Низорий чурисидурман, бир кул менга тухмати зино килиб, бу холатга еткузди». Амир ани уз чодирига келтурдилар. Айдилар: билурму- сан, хаким кандай журъат била утга узини ургайлар? Чури айди: «Х,аким Низорийда бир шиша самандар ёги бордур, менга айдики, бу ёгни мен баданимга суркаб, утга узимни ургайман. Амир айдилар: «Ул шиша тургон ерни билурмусан, кайдадур?» Чури Кайда эканин билолмасман, деб жавоб берди. Аммо, деларким, Самандар жонивордур, ваТани ут ичра булур, анга ут таъсир килмас. Алкисса, тонгласи Амир Сохибкирон 1 Писан эусон %илиш бандасидур.
шайх била Инодга сузладилар. Ул куни Амир шайх била дакимни утда кирмодин манъ дилдилар. Амир Инодга, боргил х,аким уч кун сабр дилсун, зероки ут тоза аланга олсун, дедилар. Учунчи кун булгондин сунг, атрофу жавонибдин злу одамлар эшитуб кела- вердилар. Учунчи куни утуб, туртунчи кечаси тун ярмида Инодтоз диморбоз айёрлид асбобини тодунуб, Амирни узига йулдош дилиб, х,аким урдасига келдилар. Атрофидин айлануб, кирарга жой тополмай, юрур эрдилар, тусундин бир дора кийумлу йигит урда деворидин тушти. Курсалар, Инодтоз угли Хуморийдур. Буларга айди: таваккални тангрига дилиб, сизлардин бурун бу урдага келиб эрдим, неча-неча уйлар дуфлини бузуб ва неча сандудларни бузуб очиб, ушбу дути ичра самандар ёгини тобдим. Анда Хуморий самандар ёгини олиб, урнига ламфа ёгини дуйди. Дарх,ол, Хуморий ани жойига элтуб, тева курдингму, йуд деб учовлари чодирларига келдилар. Амир шайхни талаб дилиб, ёгни бериб, айдилар: «Эй мавлоно афандим, муни баданингизга сурунг». Шайх айдилар: «Мен тангрига таваккал дилурман». Х,арчанд дилдилар, дабул булмади. Ул куни жумаъ эрди. Намози жумаъ удулгон сунг, доровуллар келиб Амирга таъзим дилиб, арз дилдилар ва айдилар: «К,ора Усмонбек Табаристондин юз мингга ядин душун келтурур х,аким кумакига». Анда одамлар анинг бах,одурлигин таъриф дилдилар, сиполар анинг била жанг дилмодни орзу дилдилар. Анда Амир айдилар: бах,одурлардин борму, анинг била жанг дилса?! Ул куни неча узбак бах,одурлари бошларин ялангоч дилиб, Амирдин фотих,а олдилар. Ушал вадтда бир киши келиб Инодга айди: «Амирга курсатмодга хатим бор», деб. Инод Сох,ибдирон хизматига келтурди. Амирга тиз букуб, таъзим дилиб Сох,ибдирон дулларига хатни берди. Ани мутолаа дилуб куруб ул кишига бош-оёг шох,она либос бердилар. Бах,одурларни сабр дилинг, деб жангга юбормади- лар. Айдилар, бу кун курайлук, х,аким била шайх утга нечук киргай. Ул кун бир-бирларидин хатни нима деб сурар эрдилар. Амир Сох,ибдирон салобатидин х,еч дайсилари сураёлмай, анда барчалари Шох,рух, турага сиз суранг, дедилар. Тура, мени сузимни албатта отам рад дилмаслар, деб амирдин сурдилар. Сох,ибдирон «сурамагил» деб сиёсат дилдилар. Бу суздин турани зех,ни койиб, уз чодирига кириб уйдуга борди. Анда х,аким била шайх утга кирмодга тайёр булуб, х,аким х,икматга эътимод дилиб, шайх Х,амза олло таолога таваккал дилиб, ул куни неча уламо, шайх, атрофида эрдилар, Шайх од тун кийуб, барчалари зикр этиб, йиглаб келабердилар. Ул тарафдин х,аким намоз удуб, андин сунг куб шароб ичти, мастлид х,олида ламфа ёгини билмай самандар ёги деб аъзосига суркаб, дора тун кийуб, ах,ли таносухийлар била дун- бура, нодус, рубоблар чолиб келабердилар. Х,аким шум нагма эшитмакни савоб деб, бу байтни дер эрди. Н аз м : К,ар кишиким, нагма овозип су яр, У ш б у товуш ила яратганни г опар.
Алдисса, шайх икки ракаат намоз удудилар. Амир барча одамлар била шайхга мутобаат дилиб намоз удудилар, Андин сунг, Амир бошлиг бирдан шайхга фотих,а бердилар. Ул тарафдин даким келди. Икковлари бир бири бирла дул ушлашиб, шайх оят удуб, узига дам уруб, ут ичра югуруб кириб кеттилар. Шайхга ут сову^- лудга айланди. Етти дадам боргондин сунг, нидо келдики, ё шайх, х,аким дулин тутма, анда дулин дуйуб юбордилар. Х,аким Низорий: «вой куйдум», деб шавдун дилди. Барча анинг товушин эшитуб, билдиларки, малъун х,аким жасади утга уртанди, жони тоб келтуролмай, дочиб томуг утига ёнди. Соатидин сунг, шайх Хамза утдин саломат чидиб эрдилар, барча куруб, хурсанд булуб, суюнуб, олло таолога х,амду сано айтиб, келиб шайхни тавоф дилдилар. Андин сунг шайх Озарий ладаб дуйдилар. Андин сунг, х,акимнинг давми суфтойларни улдура бошладилар. Бир нечалари дочиб, шах,р дургонига дамалдилар. Цапуларин бузуб кириб узбак бах;одурлари ул бадракларга андог диргин солдиким, суфтойлари дони куча ва урамларда ода бошлади, каллалари узулуб, таналари чузулуб, баъзилари ер дучиб, баъзилари чалдасича йидилиб, тирикларин жони огзига тидилуб, баъзилари добун-тарбуздек ёрилуб, баъзи оёги, баъзи дули узулуб, жасадлари таррадек тириллаб, бодрингдек дириллаб, жонлари томуг сари гириллаб кета бердилар. Узбак сиполари фириллаб, диличлари шириллаб суфтой бошларига ета берди. Ул куни бу сифатида жанг дилиб, йигирма минг кишини томуг казармасига юбордилар. Баъдах,л бидъат тамом булгондин сунг, шайх Озарий Амирдин рухсат олиб, бир тарафга кеттилар саёх,ат дилмод учун. Алдисса, Сох,ибдирон дулидаги хат х,еч кимга маълум булмадики, нима булса. Амир Шох,рух, турадин койиб, анинг амалини Мироншох, турага олиб бердилар. Шох;рух, турага буюрдиларки, бориб элатиялардин бож олгил деб. Бу ишга буйун товлаб, уз олдига турт минг кишини душундин олиб, Амирдин рухсатсиз Цора Усмон бекга дараб юруш дилди. Бир ерга келсалар, лашкари азим дуч келди. Анга доровул юбориб эрдилар, ул келиб айди: «Цора Усмон таносухий жанг дилголи келур». Дерларким, ушул хатики Цора Усмонбекдин Амирга келгон эрди. Айтиб эрдики, мен расул охир ул замондин назар топуб, таносухий динидин дайтиб, х,идоят йулига кирдим, иншооллод, Амир дошларига бориб, хизматларида булгайман, лекин кишига изх,ор дилмасунлар, зероки, элатларимни куби таносухий динига киргондур, фасод чидормасунлар. Шул сабабдин Амир х,еч кимга айтмаб эрдилар. Мундин тура бехабар, Цора Усмон мудобилига чидиб, карнай чолдурди. Мундин илгари К,ора Усмонга Амир Содибдирондин хилъат ва салох,ит номаси келиб эрди. Цора Усмон бек гам ва дайгуда эрди ва айди: «Афсуски, Амир Темур мени алдамишдур», деб. Сиполарин жангдин манъ дилди. Бир кишини Амирга юборди: «Бу иш дандай иш мени фириб берурсиз, мусулмон эр киши бу ишни асло дилмас». Цосид келиб, номани Амирга берди. Амир газабда булуб дарх,ол сузни х,адидатин айтиб юбордилар. Бул ерда икки аскар жанга
Харакат дилиб туруб эрдилар. Дора Усмон бек номани куруб, жангдин дул йигди. Ушул вадт тура долита ёсини олиб, уд отиб эрди, Дора Усмонбек куксига тегиб, гаах,ид булди. Анда турага сузни хадидатин маълум дилдилар. Тура афсус об, дилгон ишига пушаймон булди, фойда бермади. Алдисса, тура билдики, иш дулдин кетти. Отасига маьзурнома юборди. Сохибдирон Дора Усмон датлини эшитуб, узрини дабул дилмадилар. Жарчи дуйдиларким, хеч киши Ш охрух тура кумакига бормасун, деб. Ул кун Дора Усмон бек сипохдари Озарбайжонга йул солдилар. Анинг дариндоши Дора Ю суф бек дошига бордилар. Амир сиёсатин эшитуб, турани аскари тардалуб кеттилар. Тура бечора уруш ичра етти ери яра булгон эрди, ёлгуз узи тудай ичра долди. Аммо Амир галат эшиттиларким, турани туркмонлар улдурдилар, деб Сохибдирон углини фиродида булуб, Хеч кимга ганурмади. ЭМДИ ШОХРУХ, ТУРАДИН СУЗ ЭШ ИТИНГ Тура тудай ичра яраларин боглаб, от узра зурга минуб, тудайдин чидиб эрди, икки киши келиб тура жиловидин ушлаб чангалистонга дараб юра берди. Дуввати йудлигидин аларга хеч нима демади, алар дам сузламадилар. Тура уз кунглида «мени бу чанглистон ичра бир ерга элтуб улдургай», дер эрди. Иттифодо, Ш охпух турани бир дургон дарвозасига келтурдилар. Дургон ичра бир кишини курди, барчадин юдори ултурубдур. Турадин, «ким эрурсан», деб суради. Тура айди: «Мен табризлик булурман, шох Мансурга хазиначи эрдим, ул бархам тобгач, дочиб келиб, Дора Усмон бек га павка р булдум, ул хам улди, мои жанг ичра ярадор булуб, долиб эрдим бу иккови тутуб, бул ерга келтурдилар». Ул йигит: «Эмди менга навкар булгил,— деди, — мен Зафарбек булурман, султон Санжарбек авлодидин эрурман. Ширвон шохи хизматида эрдим, ани дизига ошид булуб, узимни Мажнун сифат дилиб эски пустуй кийиб, тиламчилид дилиб ани эшикига бориб, диз бирла сузлашиб ани олиб дочиб келтурдум, ани ишдида бу газални удир эрди. Р у б о и й: Х,ами зулфи арози даврида магар ул цамарга бу холадур, Юрагимди шиддат фурцати, ишим о.у ила дард ила ноладир. Д уш и узра сунбили тараф %ам-у печ бирла кулоладур, Ю зи гулшанида икки кузи рам ваушийлицда гизоладур. Анинг учун мени ладабимии хал ой ид Зафарбек Мажнун дерлар. Эмди неча муддатдин бери Ширвон шодэта ёв булуб юрурман. Анин давмидин икки минг киши менга тобеъ булдилар. Аксар вадт
бориб анинг давмини тарож дилурман, деб тура тарбиятига мудайяд булди. Аммо тура согалиб, тандуруст булгондин сунг, бир кун Зафарбекни доровуллари келиб айдилар: «Мозандоронга карвонлар борурлар, аларга дофилабоши Ширвон шохи гуломи турур». Дарх,ол Зафарбек беш юз кишини аларга талон дилинг, деб юборди. Яна ордасидин хат ёздуруб, турадин бериб юборди. Хатни тура йулда очиб, мутолаа дилса, айтибдурким, молларин талосун, яна узларин улдурсун. Туранинг чунгакида далам-довоти бор эрди, дархол олиб, иккала «син» дарфини боши узра «мим» харфини дуйди: «таламасун ва улдурмаеун» булди. Ул беш юз киши дофила барчасини асир дилиб, боглаб эрди,\" тура хатни аларга ва понсадбошига курсатти. Зафарбекдйн дурдуб, аларни ешуб, молларини узига тобшурдилар. Дофилабоши айди: Эй йигит, мен Ширвон шох,ини мударрабларидин булурман, шох,имиз элчи дилиб, Амир Темур дошига юбориб эрди. Биз Амир Темур дотидин келурмиз. Тура Сохибдирон ах,волидин суради. Элчи айди: «Амир Темур Ш охрух углини мотамида куб хафадур». Тура анга секин айди: «Ш охинг дошига боргонда мени бу дилгон яхшилигимни айгил, яна сузим шулки, Зафарбек бу чангилистон ичра дургон солиб, фалон мавзеъда, дегил». Кечи била уйдусида келиб, чангалистонга ут дуйуб юборгайсиз, деб дофилабошин жунатти. Узи беш юз киши била Зафарбек дошига келди. Ул айди: «К,офила молин нима дилдингиз?» Тура айди: «Эй бегим афандим, узингиз хат ичра, таломасун ва улдурмаеун, дебсиз, хатни понсадбошига бериб эрдим, понсадбоши хатни куруб, сиздин дурдуб аларни улдурмади ва молларин узларига дайтуб берди». Зафарбекни аччиги келиб, газабда булуб, дарх,ол мирзони чорлаб, нега мундай дилдинг, деди. Мирзо, мен сизни амрингиз буйинча ёзиб эрдим, деса х,ам дабул дилмай, мирзони уддурди. Аммо бул тарафда дофилалар Ширвон шох;и дошига келиб бу водеадин сузлади. Шох, дарх,ол отлануб душ ун била тудай ичра келиб чангалистонга ут дуйуб юборди, атрофини аскар олди. Булардин ким дочиб чидса, асир дилдилар. Шохрух, турани хам ушладилар. Тура айди, эй шохим афандим, дофилаларингизга нажот берган йигит мен камина булурман, деди. Ширвон шохи турага дасам берди, айди, эй йигит чин сузлагил: ким булурсан? Тура тугри сузламакдин булак иложи тобмади, водеани бир-бир баён дилди. Андин сунг, Ш охрух турани Сохибдирон хизматига юборди. Амир Сохибдирон нури айинларин куруб, хурсанд булуб, севиндилар. Алдисса, Амир Сохибдирон Мозандарон, Табаристон ва Озарбай- жон, барча мамлакатларни мусаххара дилиб, андин Самардандга музаффар ва мансур булуб, шанба куни, сафар ойини биринчисида, бахор аввалида пойтайхтларига келиб ултурдилар. Тошканддин ва Хужанддин, атроф вилоятлардин хонзода ва бекзодалар келиб, алар: Тогайбугабек, Шамсиддин Аббосбек ва Риёсиддин Бектур- хон яна шайх Темур Баходур, Учдора баходур мубошар ва Аргун шох, яна амир Ш ох барлос, шайх Али Исмоил барчалари Амир хизматига.жамъ булдилар. Яна ахли фузалодин Рулом Журжоний,
Алламои Тафтозоний ва мулло Котибий ва хожам Бадовуддин ва Хожа Х,офиз Шерозий ва неча валилар зикр айтиб ва хатми Каломуллога машгул эрдилар. Барча Амир Сохибдирон давлат ва нусратин тангри иззи жалдин тилар эрдилар. БУ ДОСТОНДА АМИР ТЕМУР СОХИБДИРОН БАРДОД ШАРИФРА МУТАВАЖЖИХ, БУЛУБ, ФАТХ, АЙЛАБ, ШОМ Ш АРИФРАЧА БОРРОНЛАРИН БАЁНИ Аммо Ровий дерким, бир кун Амир Сохибдирон Искандари соний шон ва шавкат била тахт узра ултуруб эрдилар, Мозандарон хони била Х,индустон беги Ферузшохдин элчи келди деб эшиттилар. Етти элчи Х,индустондин, етти элчи Мозандарондин элчихонага келиб туштилар. Тонгласи курунуш хоиага келиб, Амирга таъзим ва тавозеъ била арз дилиб айдилар: «Ш ом вилоятида Язид авлодидин Муовияи соний деган киши салтанат тахтига ултурмиш ва дермишким, вилояти Исфахон била Х,индустонни фатх айлаб, андин сунг х,уруж айлаб, Туркистон тарафига борурмиз деб. Бенихоят душунлар жамъ дилгон эмиш. Алар хуруж дилмасдин илгари, Амир Сох;ибк,ирон афандим саъй ва тараддуд дилсунлар деб, бекларимиз хизматингизга бизларни юборди», дедилар. Амир Сохибдиронга гайрат Пайдо булуб, атрофга от чоптуруб, дирд кунгача Туркистон мамлакатларидин турк ва тожик, сарт ва дозод элатдин аскар жамъ дилиб, аларга олтун-кумушлардин инъом ва эхсон бериб, асоси салтанат, дабдаба била турт юз хон, етти юз етмиш бек, турт юз уламо ва имом, турт валиолло анда хозир эрдилар. Турт сон аскар бир тарафдин, беш сон аскар бир тарафдин, бир лак аскар бир тарафдир. Мунажжимлар дуръа ташлаб, барча бирдан отландилар. Од, дора, дизил, ёшил, дутое туг ва яловлар санжод-санжод, туб-туб, дарё-дарё булуб, дала- даштларни олиб, тог-тошларни босиб, йулга туштилар. Ул куни аскар дурт-думурсда ва чугурткадин хам зиёда эрди. Неча манзил ва марохил тай дилиб, йул кезиб, чул кезиб, тог-рогдин ошуб, бир неча кун утуб, навохи Багдодга бордилар. Анда бир тог узра чидтилар. Анда бир майдони васеъ бор эрди, ул мавзеъ Багдодга етти тошлиг йул эрди. Цушунлар ул ерга тушуб, фарогатда булдилар. Аммо Багдод шарифни амири Султон Ахмад деган куб баходур, кучлик ва шижоатлик киши эрди. Багдодга данг ва овоза туштиким, Амир Темур вилоятларни фатх айлаб, Багдод устига хуруж айлаб келурмиш деб. Султон Ахмад дархол етмиш сон душун йигиб, ушул тогни остига келуб туштилар. Ул ерда аскарни сафин тузуб, хировул, гул, жарангор, барангор, чандовулларни жой-жойига келтурдилар. Анда Багдодни барча умаро ва фузалоси бирла ул ерда кенгаш дилдилар. Алар айдилар: Эй Султон афандим, иттифод щулким, Амир Темур Сохибдирон била уруш дилмод маъдул эмас, анга баъйат дилмод вожибдур, зероки, расул акром саллоллоху алайхи васалламни шаръи шарифларин юрутса, хазрат Имом Аъзам рахматулло алайханинг мазхабларида булса, бизларга
андин зарар булмаган. Анинг етти пири комил тарбиятида эрмиш. Анда Султон Ахмад аччиги келиб, газабда булуб айди: «Мени кучу дувватим Рустам достонча бордур, мени зурлигимдин Цоф тоги девлари ларзададурлар, шунча х;укуматим била Амир Темур одсодга баъйат дилурманму?», деб манъ дилгонлардин етмиш кишини бошини кести. Уламолар сузламодга хавф дилдилар. Ул куни дуёш амири шафад чодирига киргоч, мухолиф юлдузлари кук майдонида жилва кургузди. Аммо Султон Ахмад ярим кеча била дулига вазни икки пут чудморин олиб, ёЛгуз узи Сохибдирон душунларига бораберди. Йулда бир одсодол дари киши учради, анга бир йумруд олтун берди. Яна дулига бир хат берди, айди: «Эй бобо, мени ушбу хатимни Амир Темур чулодга бергил», деб юборди. Ул дари киши сахар вадтида Амир Сохибдирон чодйрларига кириб келди. Ахли харамлар барчаси уйдуда эрди. Амирга дулини алиф-лом дилиб, салом берди. Амир алик олиб, эй бобои дишлоДий, дайдин келурсан, дедилар. Бобо: «Султон Ахмад ушбу хатни сизга бериб юборди», деб чидориб берди. Амир хатни мутолаа дилсалар, дебдурларким, эй Амир Темур одсод, билгил ва хабардор булгилким, мени султон Ахмад Рустами соний атарлар, етти юз минг душун бирла бу ерга келиб туштум, эмди икки аскарга жарохат солмайлук, сен ва биздин мусулмонларни халок дилмод муносиб эмас, яхшиси шулки, иккимиз бир ерда курашайлук, деб. Дархол Амир отга минуб, бир ерга келиб, тонг номозин утаб, курсалар бир ерда кумуга дозидга от боглид турур. Секин келиб курсалар, Султон Ахмад ухлаб ётур. Сохибдирон хаёл дилдики бошин олса, яна уйлаб дедиларким, бу эрликдин эмас деб, бир соат ултурдилар, сунгра уйгониб, сурди: «Цандай кишисан, дайдин келдинг?» Амир айдилар: мендурман Амир Темур Сохибдирон, отам амир Турагай баходур, онам Тегина бинти Садр аш шариъатдур.чар дегач, икковлари дархол кураш ола бошладилар. Субхдин то кечгача бир-бирларин йидитолмадилар. Алдисса, гойибдин бир дул келиб, шавдин солиб, иковин хавога кутариб айди: «Эй густохлар, икки мусулмон на учун низоъи дилурсиз» деб. Султон Ахмадни Амирга асир дилиб, гойиб булди. Амир анга сиёсат дилиб, дилич кутардилар, ул айди: «Аввал менга бир коса сув бергил, сунгра улдургил». Сохибдирон бир оёгда сув келтуруб бердилар. Ул сувни ичмай, ерга тукди. Амир кулуб, айдилар: «Кунглунгда кудурат бор экан», деб боглаб оти била олиб келдилар. Муни Багдод эли эшитуб, барча уламо ва фузалолар Сохибдирон олдиларига чидуб, арз айдилар: эмди, Имом Аъзам хади ва хурмати учун Багдод шахрини Султон Ахмад узига беринг, дедилар. Сохибдирон муллоларни хурмат дилиб, Султон Ахмадни дул-оёгин ешуб, дучоглашиб курушуб яна Багдод шарифга амир дилдилар. Багдод шахрига кириб, етти кун юртга ош бериб, туй дилдилар. Андин Имом Аъзам пиримни дабри муборакларини зиёрат дилдилар. Андин сунг, мугул, узбакларини олиб Шомга юруш дилдилар. Сохибдирон душун била Шомга бораберсунлар. Эмди, сузни Муовияи сонийдин эшитунг. Бир кун Муовияй
соний бир юртга бориб урушуб ёралиц булуб эрди. Ул яраси носурга улонуб, асло яхши булмади. Куб табиблар анга муолижа цилолмадилар. Бир кеча мозористонта бориб тунади. Мозорлардин истиъонат тилади. Ярим кеча эрди, кукдин ани дошита бир киши тушти. Айди: «Эй Муовияи соний, сени бу ярангга Исо набиНинг маржами керак. Андин шифо тобцайсан». Ани эшитуб Муовияи соний йиглаб айди: Исо пайгамбарни цайдин топарман? Ул малъун: «И со пайгамбар мен булурман», деб ярасига марх,ам цуйди. Дарх,ол шифо тобти. Андин сунг шах,ар ичра таклиф дилди. Ул айди: «Х,оло, сен боргил, кеч вацтита кукдин тушгаймен. Сен Шом муллоларига бу сузни айтгил, фалон минора остита борсунлар», деб гойиб булди. Алдисса, Муовияи соний согалуб бориб, тахтига ултуруб, ул куни барча уламони чорлаб, бу сузни изх,ор дилди. Уламо дабул дилмадилар. Барча одамлар мазкур минора остига йигилдилар, вадт завол эрдики, иттифодо, цулида найза ва санчду, бир эшакга минуб, кук соридин тушти. Муни куруб, барча х,айрат дарёсига гард булуб, таажжуб бармодип тишладилар. Дерларким, бу малъунни оти Салосий каззоб эрди, илми жафар урганиб, андин Цоф t o f h ордасига бориб, дев ва парилар бирла юруб, куб сех,р ва жодуларни билиб эрди. Муллолар дошита келиб, мен Исо рух,олло булурман, осмондин олло таоло мени бу ерта индурди, Амир Темурни Дажжол деди, ул х,уруж дилиб, Багдодни олиб, бу ерга келур, мен ани ушбу найза бирла улдурурман, деди. Баъзи муллолар айдилар: \\ануз Исо алайх,ис, саломни нозул булур вадти булгон йуд, мумн сузига инонмагил, деб Муовияи сонийни даражасига еткузди. Муовияи соний Салосий каззоб била Адан, Яман, Фархор, Магриб мамлакатларидин цушун жамъ дилиб, Амир Сох,ибдирон аскарларига дарши келди. Алдилсса, Амир Сох,ибдирон эшитуб, Макканинг шайхи Ах;мад деган кишини анга элчи дилиб юбордилар. Муни куруб, Амир Темур дажжол бизга элчи юборибдур, деб каззоб Салосий Муовияи соний била машварат дилиб, номани уцуб, элчини шах,ид дилдилар. Сох,ибдирон шайх Ах,мадни шах,ид булгонин эшитуб, йитладилар. Андин сунг, Амир гайратга минуб, анбиё ва авлиёлар рух,идин мадад тилаб, етмиш дорабош дутослид туг ва яловлар била такбир айтиб, бирдан барча отта минуб, санжод-санжод душунлар карнай, сурнай, барабан чолиб, дарё ва денгиз каби мавж уруб, неча бек бачалар била икки минг бах,одур, етти минг мубориз, етмиш сон аскар, куби од салла, од чафон, баъзи цулида дилич, баъзида чуцмор, баъзида милтид, баъзида занбурак, тогу дашг тузонлари уйпаб, сипох,ларни юраклари цайнаб, кукда нужум, ерда дум каби човурткадек сой ва дирни босиб борабердилар. Бу аекарни Муовияи соний куруб, кунглига дурдув туш уб цочмоцта майл дилди. Узбек аскари мудобил булгоч, шомийлар доч'а бошлади. Узбак аскарлари алар донин тарид каби соча бошладилар, чудморин кутариб, аларни жасади келисита уруб, сунгакларин талцон цилар эрдилар. Шом элини орцасидин дувлаб, андог диргин солдиларким, лошлар
чошлар булуб, от йули богланди. Таналари дунг дабаддек ёрилуб, каллалари хандалакдек юмалануб, оёглари тарракдек тириллаб, дуллари бодрингдек дириллаб, булак-булак долаберди. Дол гонла ри, ал-омон-ал-омон Сохибдирон, деб йигладилар. Андин сунг мутул, узбак бах;одурлари жангдин дул йигдилар. Муовияи соний била Салосий каззоб дочиб бир ерга бориб, иккови кенгаш дилди. Ул куни Амир Сох,ибдирон душунлари х,ориждин бених,оят улдурдилар. Анда Муовияи соний Салосий каззобга айди, Эй Исо пайгамбар, менга нима булди, аскарим дирилди, салтанатим бузулди, эмди не Кенгаш курсатурсан, деб йиглади. Ул шум айди, тонгла Амир Темурга элчи юборайлук, ани муллолари била сузлашуб, пайгамбарлигимни билдуруб, мулзам дилурман, андин сунг, Амир Темур Дажжолни улдурурман, деб ул шум муболага сузларни деди. Тонгласи дуёш амири жилва кургузгоч, хориж юлдузи дочиб тун каззоби узин беркитти. Анда Салосий каззобдин элчи нома келтурди. Номани кургоч, Инод вазирни урунларига дуйуб, дирд уламо бирла Салосий каззоб дошига бордилар. Ул дам Салосий каззоб дулида яримта найза, бир ок эшак минуб, булар мудобилига келди. Курсалар, кузи кук, бурни катта, душ кукрак- лик, ул шум башараси ёмон суратда эрди. Уламолар айдилар: «Эй каззоб, бу кун не даъвойи к,илурсан?» Ул айди: «И со ибн Марям булурман». Булар айдилар: «И со булсанг имом Мах,дий цайда- дур?» Ул айди: «Имом Махдий эмди келур». Уламолар айдилар: «Имом Махдай Исо пайгамбар нозулидин утуз йил илгари вужудга келурлар. Имом Махдий х,азрат Исони бошлаб Дажжолга келурлар, эмди сен каззоб, кофир булдунг, дедилар. Ул малъун жавоб гополмай хдйрон булди. Яна айдилар: «Эй каззоб, сен нимага амал к,илурсан?» Ул шум айди: «Инжилга амал цилурман». Уламолар айдилар: «Расул акром саллоллох,у алайх,и васаллам оламга келдилар. Узга китоблар мансух булди». Яна айдилар: «Эътик,одинг нечукдур?» Ул шум айди: «Одам Атони олло таоло яратцондур, бизни худой им из Одам сафиоллодур». Уламолар айдилар: «Эй каззоб, мушрук булдунг, барчани худой таоло яратгандур. Х,олик,у кулли шайъин ва розик,у кулли хайъ ин »1 ул турур». Яна айдилар: «Эмди Исо булсанг у л у к н и тиргузурмусан? Исо алайх,ис салом муъжизалари ушбу эрди, барча халойик, курсунлар». Ул шум айди: «Бу кун сабр дилинг, тонгла улукни тиргузурман, зероки, кеч булди, муъжиза тобиш бермайдур», деди. Анда щуёш амири Магриб тахтига боргоч, хориж юлдузЛари тун майдонида жилвага кирдилар. Анда Салосий каззоб илми жафар ук,уб, ярим кеча булмай учуб дочиб кетти. Эртаси субх,и исломий зодир булгоч, билдиларки Салосий каззоб дочиб кетибдур. Ул куни мусулмон узбак синох,лари хорижларга андог диргин солдиким, лош устига лош булуб, лошлар йигилиб, чош булуб, хорижлар сири фош булуб, Муовияи соний яна дочиб беркинди. 1\\олгонлари «ал-омон, ал- 1 Х^амма н ар сан и н г ярат увчиси ва барча тщшк ж ош ш н г р ия$ б ер у в ч и си аллоудир.
омон» деб Сохибдиронга тобеъ булуб, Шом шарифга кириб, тахт узра Амир жулус айладилар. Андин сунг, Муовияи сонийни дараклаб, тониб келдилар, ани хам халок дилдилар. Анда мунофидлар дайгуда булуб, муминлар суюнуб, шодлидда булди лар. Анда Ш ом ва Халаб ва Удлонгача куб вилоятларни мусаххара дилиб, ул вилоятларни узларига тобеъ дилиб, хар ерда хазина ва дафина булса олиб, мусулмонларга инъом ва эхсон дилиб, андин Хаж зиёратига келдилар. Тамом беклар ва аркони давлатлар била хуррами шарифга ядин етиб, мадоми Зулхалифада ахром бог- ладилар. Бир неча бек ва хонлар мадоми Елмламдин ахром бог- ладилар. Бир н еча. бек ва хонлар мадоми Зот гурфдин ахром богладилар. Анда Амир Сохибдирон Каъбани ургулуб, Х,ажар ал асводга юзларин суртуб, Байт ул аллони зиёрат дилиб, андин сунг, Мадинаи мунавварага бориб, расул акром саллоллоху алайхи иасаллам дабри муборакларин зиёрат дилиб, яратгонга куб шукру сано айтуб, куб инъом ва эхсонлар дилдилар. Андин кейин, Сохибдирон уламо ва фузалолар била Мовароуннахрга юзландилар. БУ ДОСТОНДА АМИР ТЕМУР СОХДБЦИРОН ЦИЗ ШАХ,РИРА БОРИБ, АНДИН ХДЗРАТ ОДАМ ОТАНИ ЦАБРЛАРИН ЗИЁРАТ Щ1ЛРОНЛАРИН БАЕНИ Аммо Сохибдирон афандим узбак сипохларин Мовароуннахрга юбориб, узлари хазрат Одам сафиолло дабрларин зиёрат дилмод ишди кунгулларига тушуб, вузаро ва ахли фузалоларни йигуб, • аларга кенгаш дилдилар. Ахли хикматлар Сохибдиронга арз дилиб, айдилар: «Эй Сохибдирон Искандари соний, бу Сарандибни йули куб йирод, куб хатарлид ерлари бордур, ажаб эмас, пири комил дуоси била ул ерга борсангиз». Анда Амир соати сукутга кетуб, бошларин кутариб, Хисрав Дехлавийни чорлаб, дошларига келтуруб, бул сузни ул кишига айдилар. Хожа Хисрав айдилар: бу йул куб хатарлик йулдур, эмди, сиз шайх Шукрнинг хонадохларига бориб, тарки хайвонот дилиб, дирд кун риёзат чекинг, дирд биринчи куни бир мает даландар дошингизга келур, ул куни гусл дилиб, намози шукр удуб ултурунг. Андин ул даландар олдига бориб, салом бериб, таъзим ва тавозеъ била тургайсиз, ул «нима Хожатинг бор» деса, бу сирни анга баён дилгайсиз. Анда ул даландар куб вахшат била сиёсат дилгай. Х,арчанд сиёсат дилгон бирла ихлосни ёндурманг. Ул куни кетиб, тонгласи яна келур. Ани этакини махкам ушлагайсиз. Етти кунгача ул даландар дотидин ажралмагайсиз, албатта, бу ишни ухдасидин ул киши чидор. Андин узга ухда дилолмас. Х ож а Хисрав сузларин англаб, андин Амир Сохибдирон шайх Фарид Ш укр Ганжнинг хонадохла- рига бориб, дирд кун Инод била чилла ултуруб эрдилар. Дирд кундин сунг бир даландари жандапуш, маету бехуш хонадохга келди. Анда Амир бирла Инод иковлари ул мазкур ховузга гусл дилиб, андин даландар дошига келуб, мародбада булдилар. Андин сунг, Амир Сохибдирон салом айлаб, арз дилдилар. Анда ул
даландар куб сиёсатларни дилиб, уйига ёнди. Эртаси келгоч, яна Сохибдирон арз дилдилар. Яна даландар бурунгидин даттигрод вадшат дилиб, чидиб кетти, Учунчи куни яна келди. Сохибдирон арз дилиб, айдики: «Эй даландар афандим, нима булодур, биз ками на дулларингизни х,ожатига етурсангиз». Анда даландарни аччиги келиб, газаб утига ёниб, Амирни юзларига бир шафалод била андог урдиларки, Амирни эслари кетуб йидилдилар. Ровий дерким, ул зарбни асари неча вадтгача Амирни муборак юзларидан кетмади. Алдисса, Амир Сохибдирон етти кунгача ушбу тартибда. харчанд сукса ва урса хам анинг ихлосий этакидин эътикоди дулин олмадилар. К,аландарни этикин мах,кам туттилар. Етти кундин сунг даландар андак мулойим булуб, сузга келуб, Амир бирла Инод иковингиз икала оёгимга минуб, кузларингизни юмуб, зинх,ор-зинх,ор «кузларингни оч» демагунча очмагайсиз, деди. Анда икови кузларини юмуб, даландарни оёгига миндилар. Соатидин сунг «оч» дегач, очтилар. Курсаларким, дайх,от, бир шах,ри азим эрурким, барча одамлари диздур. Анда эркак кишидин асар йудтур. Ул шах,ар уртасида шажари азим бордур, куб-куб бутод-яфроглари ичра емишлари кубдур. Амир Сох,ибдирон била Инодтоз ул соз емишлардин еб, аларни тамошо дилдилар. Аммо ахборларда келтурубдурларким, ул вилоятни Циз шах;ри дерлар. Аларни xqh ва беклари х,ам диздан булур. Ул улуг йигочни Щажаран Мурод дерлар. Анинг олдида бир булог бордур. Ул дизлар барчаси эр хох,ласалар, ул шажарани дучоглаб, ул сувга чумулсалар дархол хомила пайдо булуб, юклу булур эдилар. Угул ‘ тучсалар, дард тегиб, улар эди. Диз тугсалар парварищ дилур эрдилар. Улмасдин, улгайиб балогатга етар эрди. Аммо аларни таъмаси мазкур йигочни емиши эрди. Ул шахрга эркак киши борса, уч кундин сунг улар эрди. Ул диз шахрини Сар;1ндиб навохисида дерлар. Алдисса, ул куни даландар Амир била Инодни олиб, Сарандиб тогига еткурди. Курдиларким, атрофи бир кунлик йул, баландлнги минг газ келур, хайбатлик ва салобатлик ажойиб тог эрур. Анинг ёнида бир булог дайнаб чидиб, одиб борур. Цаландардин сурдилар, бу дандай булог турур? К,аландар айди: «Эй одсод Амир Темур, вой Инодтоз дим.орбоя бу тог Сараидибдур. Одам Ато алайхис саломни дабришарифлари муни устидадур. Мунга чидиб, таигри таоло дудратин ажойиб ва гаройибини тамошо дилингиз. Андин Одам сафиоллони дабри муборакларин зиёрат дилурсиз», деб, даландар диблага мароцбада булуб ултурди. Аммо Амир Сохибдирон била Инод иковлари мехнат ва машаддат била ул тог узрасига чидтилар. Курсаларким, олтун гунбазлар, иморатлари кумушдин. Ул иморати олийнинг эшикига ёшил ранг дуфллар солингон. Сохибдирон эшикни очмод учун ул дуфлга дулларин узоттилар. Ушал замон сиёсат била бир киши хозир булди. Айди: «Эй беодоблар, бу не густохлиддур, дулингни тортгил». Курсалар бир киши ёшил пустун кийган, Амирга салом берди. Амир алик олднлар. Андин сунг ул киши айди: мунда нима иш дилиб юрубсиз? Амир Сохибдирон айдилар: «Отамиз Одам сафирллони дабри шарифла-
рин зиёрат килсак». Ул киши олти тарафга назар килиб, бир тарафдин бир нимани кургил деб ишорат килди. Анга Амир Содибцирон карасалар, етти киши тош булуб ётурлар. Ул киши айди: «Булар х,ам зиёратга келиб, бу куфлга к,ул уруб, тош булдилар. Агар сени х,ам к,улинг ул к,уфлгатегса, тош булур эрдинг. Бу суз узра бир неча пустуй кийган кишилар, х,озир булдилар. Амир сурдилар, сизлар цандай киищдурсиз? Алар айдилар: «Х,азрат Искандар к,улларидин булурмиз, вацтики Зулкарнайн афандимиз Х,индустон вилоятларин фатх, айлаб, х,азрат Одам Атонинг зиёратларига келиб, Х,индустондин еттй хазинани келтуруб бу к,абри шарифнинг атрофига ах,ли х,икматларга буюруб, тилсимот бирла бу иморатни цилдурдилар, токи мухолифлардин зарар булмасун деб. Неча-неча х,икмат ва тилсимот бирла бу куфлни Капуга солгонлар. Шул сабабдин ушлагон киши дарх,ол тош булур. Амир айдилар: бу к,абри муборакни ичига кирмакни асло иложи борму? Алар айдилар: «Искандар дазратларидин бизларга бир мактуб к,олгондур, х,ар ким ул мактубга амал килса, Одам алайх,ис саломни к,абрларига киргай». Амир алардин ул мактубни талаб Килдилар. Алар ул мактубни Сох,ибкирон кулларига келтуруб бердилар. Амир мактубни очиб курсалар, айтибдур: «эй Амир Темур Сох,ибк,ирон мен ким, Искандар Зулкарнайн. Мендин сенга кубдин-куб салом. Эй Сох,ибк,ирон, бу иморати х,икмат тилсимоти бирла ясандур. Одам Атомиз муборак кабрларин зиёрат к,илай десанг, бу тогни жануб тарафида бир тошлик, ерда бир кул бор. Анга бориб, ахшом вак,ти булгонда ул сувга бок,иб мутаважжих, булуб, тонг отцунча коим булуб тургил. Субд булгоч, кулдин бир х,укиз чикор, ани огзида тасвир бордур, ани олгил. Х,укуз сенга х,амла Килса, куркмай, ани ярог била улдургил. Ани огзидин ашколни олиб, куфлга ургил. Цапу очилиб, андин сунг Абул Башар х,азратларини кабри шарифларин зиёрат килурсан». Бу сузларни укигоч, Амир Сох,ибкирон ул кулга бордилар. Намози шукр укуб, ахшом булгондин сунг, кулга, мутаважжих, булуб, пирлардин иноят тилаб, субх; вактигача мунтазйр булуб турдилар. Субх, булгоч кулдин бир х,укуз, огзида ашколи, чикиб келди. Амир ани огзидаги шаклин олайин деб эрдилар, сакраб, х,айкуруб, Амирга х,амла Килди, гуё олам ларзага тулди. Дарх,ол Амир килич бирла чоптилар. Х,укиз х,алок булди. Огзидин шаклин олиб келиб, мазкур куфлга урдулар. Анда эшик очилди. Курдилар, х,азрат Одам Атомизни муборак буйларини узунлики саксон газ келур, муборак бошларида ёшил тошдин лавх, турур. Анга араб лафзида бу хат ёзилибдурким:.
Яна айтубдурким, эй ацл эгалари, бул ерга келсанглар, х,ушёр булгил, ибрат кузин очиб, одоб цадрин еткуруб, билгил, Одам сафий аслимиздурлар. Мисли инбуъ авлодлари нах,р эрур. Аммо, отадин угул ва к,изга нима мерос булса, олур. Бизларга мерос улум турур. Яна узга лавхда ёзилмишким: кдвли таоло: яна олло таоло каломида дебдур: тожин бошимга куйди, яна х,укм цилдики, к,авли таоло: -- \\ 9 * 0 . \\ *3 » ^ андин сунг, саккиз учмокдин урун бериб, малукона хилъат бериб, турлу-турлу иеъмат бериб айдиким: яна барча илмни муяссар айлаб, дедиким, к,авли, таоло: яна Одамга Х,авони завжа айлаб, айдиким, цавли таоло: W \\О
Оцибати Олам одам бирла Х,онанах,й этилгон нимарсадин еб, учмогдин кувлапуп, йиглаб, дедиларким: Ub '•\" <* . »■' и> ' У/4* VySjVСГ Лхир, бу амрта маъмур булуб: шарбатидин ичтук. Эй углум, агар олам и жадонга султон булсанг, охир туфрок, ора яксон булурсан, билгилки, барчага бу улум хакдур: Пир кун булур мумин ва кофирга х,укм андог булгайким: Я на бир лавада ёзибдурким: яъни, Эй надар, мен Одам буд ёфта шуд, дар гунох,, яъни гуяохи оз бу вужуд омад. Таржима: Одами Атомиздин масъият найдо булди: яъни, пайраки кард Х,эвои нафеоний худро. Таржима: тобеъ булдилар Одам била Хаво нафсга жаннатдин чицтилар:
jUajL*» ^ яъни, гум карда шуд гуноди у тавба кардан ва истигфор. Таржимаси: йук, булди Одамни ёзуцлари тавба к,илмок, била. •? I яъни, муножот кард бакалима, пас, кабул шуд тавбаи у. Таржимаси: Одам истигфор айтиб, пола килди, тангри кабул Килди. \\li>jS\\ьА* яъни, танг шуд бар у, пасрихта шуд бар у. Таржимаси: дунё Одам Атога тор булди, тангри таоло, кенг килди. яъни, ицрор кард богу поди хеш, пас бакорамат ёфт. Таржимаси: Одам ёзуцларига ицрор булдилар, Оллох, таоло беркитди. * яъни гирифт Одам аз дак таоло куваатро. Таржимаси: Одамга тангри таолодин цувват келди. яъни, банд шуд аз винзиъ шайтон багримат калом, яъни ба калом х,ац ва тавдид. Таржимаси: Одам алайдис салом шайтон алайда ал- лаъинга бех^бодарлиц цилдилар, яъни, зур булдилар, яъни маъниси: Абжад бошлади, даввоз цунгулди, дуттий вокиф булди, каламан сузлади, сауфаст синолди, царашат тартиб цилди. Саххоз сацлади. Зазаг тамом килди, валлоди олам:
Z f\\ } г «** - ^ 4“Л * в' J*м *.*** 9 Р ^\" I л ' . v'' '\" ^>4 ^ ' Яна узга лавхда ёзилибдур, эй бу манзилга келгон азизим, Одам Атомиз циссаларин эшитуб, ибрат олгил, деб, бу мазмунни ёзибдур. Н азм: Б у циссани англа, Эй келан ким, Одамни яратмоц улди тангрим, Х,ац амрила келди цабза рущ, Е р батрини ёриб, этти мажрущ. Бир цабза туроб олиб, ушал он Одамни яратти, берди щац жон. Одам ёвуцига боран замони, С у л ёнидин айлади Х,авони. Учмога кириб, б ул уб халифа, Неъматларидин бериб, вазифа. Б угдой емишни айлади манъ, Х,ац амрига булдилар иков цанъ. Иблис чацируб товус, илонни, Алдаб иковун, булуб нщони. Иблисни кетурдилар жинона, Б у ишга бул уб алар бащона. Одамта келиб у макр цилди, Х,аво ани макрига й щ и л ди . Одамни иков щам алдадилар, Бутдойн'и А б ул Башар едилар. Одам таънидин тушурди хилъат, Тушти бошига кур анча зиллат. Одам булубон у дам ялангоч, Жаннатни эли дер эрдилар, « ц о ч » . Йиглаб ю гурди щар тарафта, Ж о (й ) бермадилар ушал шарифга.
Одам борур эрди щар шажарга, Я ф рог талаб цилиб аларга. Б угд о й йиточина борди Одам, Яф рогингни менга бер уш бу дам. Л уч улмогима брлуб сабаб сан, И сён дёнгизи ора цолиб ман. Б угдой деди: кошки менда яфрог, Булса берурим сиза уш б у чот. Андин борибон анор йигочи, Холимга цилурму деб иложи. К урдики нафис ороч эрмиш, Таъзим ила бошини эвирмиш. Гуёки келиндек улдурубдур, Зийнат берибон узита чун щур. Йиглаб деди Одам анга, яфрог Бермади жавоб анга ушал чог. Одамга хитоб келди щацдан, Борма ани цошига, эрур зан. Одамга дам урмоца уётти, Олма йигочина анда етти. Олмани курар, юзи цизармиш, К у з цони била юзи буёлмиш. Маж руу кишидин давони сурмай, Нокни йиточина борди ул хай. К урди, бу йигоч узила машгул, Яфротини анда сурмади бул. Шафтолута борди андин ул бас, Яфроти ани узита етмас. Рам юкига цадду щам эгиб бош, У з щолига йиглабон тукар ёш. М ун ди н на дебон кийум сурарман, Д е б борди узум йигоча ул тан. К ур ди ани — турфа шевалитдур, Я ф роглу, бутотлу мевалитдур. Яфроглар ила к уб безанмиш, Янгоцлар узра сочиН таранмиш. Айш узра бул уб узига магрур, Одам яна андин улдилар дур. Жийда йигочина бордилар зор, Топмади мурувват ул дилафгор. Бодом сори борди андин ул то, Мутриб каби ултурур бу барно. Танбурини цулларина олмиш, Бармоцлари тирноцида чалмиш, Яфроц сурамоцни курмади айб, Б у мутриб эрур, нечук брлур деб. Анжир йигочина борди йиглаб, К,аршу келиб Одамда деди габ. Одам Атомизни билди щолин, Рацм айлаюб, берди мевасидин, 280
Одамни цилиб зиёфат анда, Хизматлар этиб мисоли банда, Х,аво била Одама икки барг, Келтурди одоб ила бул уб арг. Анжирдин у луб А бул Башар шод. Х,ац цилди ани каломида ёд. яъни, анжирни к,илгон саховати х,ак, таолога хуш келди. К алом да; деб, анинг била анда ёд этти. Анда Амир Сохибцирон Одам Атом из алайх;ис саловат ва ас-салом бу кайфиятда булуб, ер юзига тушганларин ва ажойиб-гаройиб сузларни уцуб куруб, андог йигладиларки, куз ёшлари цизил цонга угрулди. Одам Атони цабри муборакларига юз-кузл&рин суруб, хатми каломулло айлаб. зиёратни тамом цилиб, хазрат Одам рухи шарифларидин мадад ва истинод тилаб, андин чициб, ул шакл била эшикга цуфл уруб, мазкур кулга бориб, шаклни анга солиб, Инод била Сарандиб тогидин тушуб, ул цаландарни олдига келиб, салом бериб, таъзим ила турдилар. К,аландар айди: «Эй Амир Темур, зиёратинг кабул булсун, эмди иковинг иккала оёгимга минуб кузларингни юмунглар» деб. Анда яна иковлари кузларин юмуб, цаландарни оёги ухра ултурдилар. Лахзада уз жойларига келдилар. Амир Сохибцирон цаландар отин харчанг сурдилар, айтмадилар. «Хожа Хисрав Дехлавийга мендин дуо еткургил», деб гойиб булдилар. Амир неча уламо ва беклар била уз шахарлари Самарцандга келиб, шон ва шавкат била тахт узра царор олдилар. БУ ДОСТОНДА АМИР ТЕМ УР СОХ,ИБЦИРОН ЦУДДУС ШАРИФРА БОРИБ, Ш АЙХ ОЗОРИЙ КАРОМАТИ БИЛА ДАХМАИ АНБИЁН АЛАЙХ,ИС САЛОМНИ ЗИЁРАТ КИЛИБ, АЛАРН И НГ РУХ,И П УРФ УТУХЛ АРИ Д И Н НАЗАР ТОБЦОНЛАРИН БАЁНИ Аммо кунлардан бир кун Амир Сохибцирон аркони давлат била сайдгохга чициб, чулга тушуб, кечи била хайма ва чодирларни тикиб, тонгласи куб цулон ва нахчирларни ов цилдилар. Анда Мирзо Ш охрух туранинг элчиси Амирга дуч келди. Амир элчидин номани куруб, узбак баходурларин олиб, Ш охрух турани ахтариб келабердилар. Аммо дерларким, Амир ушул вацтда Чигатой узбакларин хар тарафга мухолифлар дафига юборгон эрдилар. Рустам Туга ва Шамсиддин Аббосбек ва Риёсиддин Бектурхон денгиздин утган эрдилар. Шайх Темур баходур, Учцора баходур, Аргуншох
Х,индустонда эрдилар. Амир Ёдгор Шох;, шайх Али Исмоил барлос, буларни бошлиги Мироншох, тура эрди. Шом шарифни мусаххара дилиб, Магриб диёрига боргон эрди. Шох;рух; тура Иродни му саххара дилиб, йул узра уттуз араби бадавийя дародчшшк дилур эрдилар. Бадавийларни улугини тутуб, келтуруб, узларига мутеъ дилиб, аларни буйнига хирож цуйдилар. Андин неча шах,рни мусаххара дилиб, Байтул мудаддасни дамалга олдилар. Цуддусга Елдирим султон Боязид куёви Халил ота х,оким эрди. Анда Халил ота бир нома битуб, ёйига дуйуб, уд била тура аскарига дараб отти. Ани келтуруб, турага бердилар. Очиб курсалар, дебдур: «Эй мугул беклари, эртага мени майдонимга ёлгуз-ёлгуз келинг, мен х,ам ёлгуз борурман». Ани жавобига тура: «Эй жоним, мени кунглимдаги сузни дебсиз», деб нома битуб, уд бирла Халил отани аркига дараб оттилар. Алдисса, номани куруб, тевага минуб, келаберди. Ушул замон Амир Сох,ибдирон узбак беклари била Цуддусга ядин Шох,рух, тура душуни узра етуб бордилар. Курсаларким, Халил ота майдон ичра ёлгуз турур. Амир нури айнлари била мулодий бугондин сунг, форс Адимни минуб Халил отани келиб, йулин олдилар. Халил отанинг туги майдон ичра тургузулгон эрди, келиб яловга юзин сургаб, айди: «бу ялов расулилло яловларидур». Амир айди: «бу нечук расулилло яловлари булур?» Халил ота айди: «мени ота-боболарим аламбардори расулиллодурлар». Амир Сох;ибдирон, менга баъйат дилгил, дедилар. Халил ота дабул дилмади ва менга ушбу ялов нусрат булур, деди. Алцисса, иковлари х,арба солишуб, Амир цилич била ани бошига яра солди. Ул тевани бошин цайтаруб шах,р ичра кетти. Амир уз кунглида ушбу нусрат ялови менга цолди, деб вацти хуш булди. Дарх,ол Цуддусдин ушул тевани минуб бир араб чикд келди. Курсалар, Халил ота сихдат топиб келибдур. Амир суради: «цандай согалдинг?» Ул «ишинг нима» деб айтмади. Яна хдмла цилишти- лар. Амир бошига яра солди, форс Ак,им уйун солиб, майдондин чицти. Узбаклардин гурив чидиб, Шох,рух, тура майдонга келиб халил ота к,улидин диличини тортиб олиб, бошига солиб эрди, дубулгадин утуб буйнин кести, лекин бугзи омон эрди. Яна тевасига даб бериб, Цуддусга дараб кетти. Аммо бир дули била бошин тута жунади. Аммо бу тарафда х,ам Амирни яраларига марх,ам дуйуб, фадирларга садада бериб, олло таолога такъя дилиб турдилар. Узбаклар мударрар цилдиларки, Халил ота улди, деб. Соатидин сунг, К,уддус дапуси очилди, яна Халил ота саломат, дилич дулида келур. Барча куруб, таажжуб бармодин тишлаб, дандай шифо топадур, деб хдйрон эрдилар. Келиб, Шох,рух; бошига бир солди. Дубулга тура бошидин учуб кетти, яна уруб мажрух, дилди. Узбакдин бир-бир бах,одур чидиб, харба дилишти. Буларни улдурди, бах;одурлардин ун бир кишини улдуруб, етти кишини ярадор дилди. Узи етти мартаба мажрух булуб, шах,р ичра кириб, соголиб чидти. Кеч вадти булгоч, иккала тараф тугни олдилар. Халил ота Цуддус ичра кириб. дапуни махкам килди. Амир
уз кунглида уйлаб, айтар эрди: «сабаб недурки, бу киши шахр ичра бориб, согалиб келур?» Замонидин сунг, курсалар яна икки дулида икки ялов, майдонга келиб, яловларни ерга тикиб, мубориз талаб дилди. Амир бовужуд мажрухлиги била душунларни унг ва сулин тартиб бериб туруб эрди, Султон Мух,аммад тура келиб, йулин олиб, дилич била солиб, К,уддус хокимин дули кесилиб шахрга дараб дочти. Яна согалиб чидиб, турага яра солди. Сунгра Бойдаро баходур борди. Халил ота айди: Эй мугул халди, сизлар барчала- рингизни дилич дамидин утказурман, мени мажрух дилиб, ухда дилолмассиз». Бойдаро айди: «сен сохирмусан?» Ул айди: «галат дерсан, сохир душмани худодур». Бойдаро баходур хоким оёгига яра солди. Яна шахрга бориб, согалиб келди. Алдисса, бу кайфиятда булуб дирд кунгача Амир неча-неча жосусларни шахр ичра киргузуб, Хабар олдурдилар, бу сирдин водиф булолмадилар. Амир Инод вазирин чорлаб, айди: «мен Дуддус ичра киргайман, Цуддус хокими келса, Амир зафар талаб дилиб, уч кун аъткофга кирди, дегайсан, уч кундин сунг чидмасам, Султон Мухаммад набирам урнумга ултурсун», деб видоъ дилиб кеттилар. Инок, бу хабарни хеч кимга айтмади. Аммо, Амир содолин буяб, дора дилиб, даландарона кийумлар кийуб, шахар ичра кириб, куча ва урамларда сайр дилиб юруб, бир epFa келсалар, бир дари киши йиглаб юрур. Амир сурдилар: нега йигларсан? Аида ул айди: углимни илон чадиб эрди, табибга борсам, та рек буюрди. Халил отага бориб эрдим, тарёк бермади, деб. Амир чунтагидан тарёк олиб берди. Ул киши хурсанд булуб уйига ёнди. Амир Халил ота урдасига келиб андин Масжиди А дсо аиёратига келдилар, курсаларким, эшиклари махкам. Амир одамлардин сурди, айдилар: хеч ким Цуддус хокимидин дурдиб бу дапуни очмас. Амир тахайюр бармодин тишлаб, бу сирга таажжубда эрдилар. Бу тарафда Дуддус Хокими чидиб, узбак аскарига мудобил булди. Инок, сафдин чидиб Амир аъткофга ултурдилар, деб узи келди. Анда Халил ота анинг била хамла дилишти. Мажрух булуб, тевасин югуртуб, Масжиди Адсога борди. Амир мунтазир эрдилар, Халил ота чунтакидин очдуни олиб, дапуни очиб, масжид ичра кириб, дархол шифо тониб чидти. Амир хохладяки, бу сирдин сургай. Икки киши бир-бири бирла сузлашиб айтур: хар ким бу водеани сурса, албатта мугул жосусидин булур. Амир завд дилиб, сурмади. Уз кунглида айди, «албатта, бу мени идболимдур». Вадтики, Халил ота узбак аскарига мудобил булгоч, Амир ордасидин келиб, шавдун солиб, айдики, эй мугул узбаклари, дочингиз Цуддус хокимидин. Инод Амир товушин билиб, яловларни йигиштуруб олди. Халил ота харчанд мубориз талаб дилди, хеч киши майдонга келмади. Саотидин сунг Амир курсалар, барча дочиб келур, ордасидин Халил ота хам дочиб келур. Амир бир кишидин сурди, бу нима туфоланг? Ул айди: Цайсардин куёвига бир йулбарс юборгилгон эрди, ул дафасдин чидиб, барчани дувлаб келур. Амир дархол дассобни фичогин олиб, йулбарсни икки булуб ташлади. Халил ота муни куруб, Амирни чорлаб, урдасига олиб борди. Амир андин юдори чидиб ултурдилар. Х,оким айди: «нечук мендин юдори
ултурдунг?» Амир айди: «авлоди саййид булурман». Халил ота Амир салобатидин хеч нима демади. Соатидин сунг « н у т — пуш» деган шавкун колаберди. Сурсалар, Амир Темурдии элчи келур, дёдилар. Амир Инокд а деб эрди: «х,ар вак,т мен шахр ичра пирсам, углингни элчи килиб юборгил». Курсалар, Иноцни угли Хуморий келур, кулнда к,илич, боши яланг, буйнида кафан, икки кули боглик, белида тошдин камар, бир парча темур куй иида, лекин мактубномаси йук,, Халил ота кошига келди. Х,оким айди: «номанг булса, куреатгил». Элчи айди: бегимиз хар нимаии буюрубдур, анинг амри била келибдурман,' узга иложим й ук». Халил ота аркони давлат била бу ишорат фахмига ожиз булдилар. Амир айдилар: агар ижозат булса, Амир Темурни бу муаммосин мен десам булурму? Х,оким айди: дегил. Амир айди: яъни Амир Темур бу ишии сизларга андоза килиб юборибдур: мени сипохларнм ва бах,одурларимга тириклиедин улмак о рту к курунур, бу тарик,а узларнп улумга тайёр килибдурлар. Сен ацида килмагилки, Амир Темур сипохларин улдурурман деб аларни кочмогида хам бир сирри бор. Хоким буюрдики, элчини Кулин енггилар. Дархол Хуморий куйнидин темурни олиб, соати Куёшга цуйди, андин тошни темурга урди, жонгиллаб товуши чикти. Хоким айди: мунда нима маъни бор? Амир айдилар: яъни, Амир Темур айтурким, агар сен цуёш булсанг, мен темур, куёш таъсири гемурга булурму? Тошни темурга урди, яъни, темурга С инган урма, ани амрига буйун куй. Андин сунг, Халил ота элчига малукона кийумлар берди. Хуморий Амирга караб, бу сирдин вокиф булолмай, шахрдин чик,иб, отасин кошига келди. Бу муаммони хеч киши очолмади, лекин бир цаландар, сурати Амир Сохибкиронга ухшаш, ул очти дегач, Инок айди: «одам одамга куб ерда ухшай берур». Аммо Халил ота Амирга айди: мендин нима талаб килурсан, дегил. Амир бир ох тортти айди: «Эй бегим мени талабимга еткузурсизму, йук?» Яна хоким айди: «нима талабинг булса, айгил, иншооллох; муродингга етгайсан». Сохибкирон айди: мен камина- ни бир к.ул бирла бир оёгим чулокдур, нима буладурки, сиз била Масжиди Аксога бориб, сиз каби мен хам шифо тобсам. Хаким хайрон булди, соати тафаккурга кетуб, бошин кутариб, куб таъкид била сузлаб, айди: «агар ул ерга борсанг, хар нима курсанг, зинхор кишига айтмагил» деб очкуни чунтакидин олиб, Амир кулига берди. Амир харна деса кабул килиб Масжиди Аксога бориб, Канусин очиб кирдилар. Курсалар, санг муаллак, ёнида бир киши сочлари фатила-фатила тоат килиб, риёзат чекиб ултурубдур, асари каромат ани манглайидин хувайдодур. Амир билдики, Халил отани яраси бу кишини нафаси мубораки била соголур. Амир Сохибкирон ул зохидга мутаважжнх булуб, бу байтни укудилар: Р у б о и й: Э й азизим, менга айлангиз назар, Осийман, оламда юргон дарбадар.
Беодоб, густоулщдин ушбу кун Уз-узимга айтадурман: алуазар. Зохид Амирни жавобига айди. Р у б о и й: Муътакаф булдим Масжиди Ацсога, М щ р а м у л д ум мен жойи аълота. Зарра зарра эътибор топиб. М и с вуж удим улан ди тиллпга. Амир келиб, рубару булдилар. Курсаларким, шайх Озарий эрур. Водеаси андог эрдики, Сохибдирон баргохида бир шоир шайхга мухолиф булуб эрди. Ани иши шайхга ёмон тогуб, андин хажга бориб, неча замон анда риёзат чекиб, валоят хосил дилиб, андин Масжиди Ацсога бориб, муътакаф булуб, «Жавох,ир ал-аерор» китобин анда тасниф цилиб эрдилар. Хабар булдики. Амир Темур аскари келди, деб. Ул замонда Халил ота шайхга мурид муътадид булуб эрди. Шайх валоятларин Амир Темурга билдурмок учун айдилар: «Боргил, Амир Темур одсодга ани сипох,ларин шикает бергил, агар мажрух булсанг, мени дошимга пел, мени кароматимпи кургил», деб эрдилар. Х,ар ери яраланса дярх,ол келиб, бу кишини дуолари бирла шифо топар эрди. Амир туруб, шайх оёгига йицилуб, куб уэрлар айтиб йигладилар, \\арна беодоблиг булса, кечургайенз, деб. Андин сунг, Шайх Халил отани чациртиб айдилар: бу кишини олло таоло азиз дилибдур, тез бул, мунга итоат дилгил. Ул шайхни насихати била Сохибдиронга тобеъ булди. Сунгра шайх Амирга айдилар: агар хохласанг, дуо дилурман, оёг ва дулунг сиххат тобгай. Амир айди: «Уш бу одсодлигим кунгли шикасталигимга далолат дилур, яна хеч ким мени манзур дилмас, ушбу хол била олло таоло мени аламга мансур ва музаффар дилибдур», деб дабул дилмадилар. Алдисса, Дуддус шариф тобеъ булуб, Амир узбак сипохларин бардарор дилиб дайтиб шайх Озаряй хизматига келиб, дахмаи анбиёи саловагулло алайхиммонинг зиёратин орзу дилдилар. Дерларким, тонгла махшар куни диёмат ул ердин дузголур. Аммо Хазрат Амир Темур Сохибдирон Искандари соний авлиёи оллонинг дабри шарифларин тавоф дилиб, шайх Озарий каромати била анбиёлар дабри муборакларин зиёрат дилмод булдилар. Анда Амир дошига бир одсодол, нуроний киши хозир булуб, айдилар. «Бу давмни улуги кимдур?» Барчалари Сохибдиронни ишорат дилди лар. Ул кишига ота-бобосидан дахмаи анбиёнинг калидлари долгой эрди. Ул киши айди: тонгла бир одам бу ерга келур деб, руъё ичра расул акром саллолдоху алайхи васаллам менга башорат бердилар. Яна менга айдилар, тонгла дахмани дапусин очгил, ул умматим анбиё жамолларин куруб, мушарраф булсун. Алдисса, Сохибдирон аввал равзаи мутаххараи хазрат Нух алайхис саломга кирдилар. Сагонага дохил булуб, дибла
тарафдин бел била андак туфроц олдилар. Анда бир цуфллик эшик маълум булди. Ани оч^уси Абдулло отлищ кишида эрди. Андин сунг, мушк ила ифор иси келди. Анга уч киши кирдилар. Шайх Озарий ва Амир Сох,ибк,ирон ва Инок, вазир курсалар тошдин тахт узра бир киши ухлаб ётгандек, узун ётур, ёшил шолдин узра тутуцлуц. Очиб царасалар, бир киши юзлари очуроц, цош ва сок,оллари цора, икки нуллари куксиларида, бир лавх, бошларида ТУРУР- Анга хати арабий ёзилгон. Ани шайх Озарий укуб, тафсир к,илдилар, шул мазмундаким: Эй Мухаммад уммати, бу сузни жонимиз била кабул Нилдукким: * * ■j * s is <, (j ' 6 . о' \\ -* л)} Х уш к,улоги била эшиттук, бу хидоёт маъмур булуб, калимаи «Ло илоха иллаллоху»ни халк,га айтдук. Ул цавми бебоклар бизларга куб иззаларни берди: Бу жолимга шахиддур. Андин нулимни дуога кутариб, юзимни мехробга угуруб, муножот айладим: Алар тош била мени мажрух цилсалар хазрат Жалол ул хидоят карам бахридин менга шифо багишлар эрди. Ж аноб парвардиго- римга арзимни еткурдим: \" <<■ O'* «и & \" и °J * - 1 Вахий раббоний ва фармони субхоний булдики, Эй Нух, мен к,алами такдир билан лавхи тасвирда рак,ами имонни бу кунгли ксь раларни отига ёзгоним йук,. Андин сунг бу хабар р од и л а фои;} булуб, дуо тийигин кунгулдин чи^ариб айдим:
Д у° Ук,и нишонага етиб, амалга газаб яорд булиб, бизларга кему сабаб булди, хитоб булдики, кема ясогил деб. Кдвли таоло: андин сунг, олам гарцаби гирдоб булуб, х,алок булдилар. Х,азрат вохид ул к,ах,х,ордин хитоб келдики: Андин хитоб-итоб омизни эшитуб, нанха цилуб,- йигладимкия Нух деб лак,аб к,уйулдум. Ва ушбуни дедим. Н а з м: К у з и н г ибрат ила очиб, бизни к у р , - Х,амма иллатинта ш ифои бер у р . Оё, оцил эгаси ва покиза дин, Назар айла ибрат ила у ш б у щин. Топар жону кунглунг бу ердин уузур, Курарсан, бу дахма бори нур эрур. Н и мен Н у у эрурман, расули халил, Б у ерга келиб сен муни англагил. Назар цил мени сийнаи ришима, Я на йиглагон б у кузи ёшима. Рарибона щар с у, назар цил б у чог, Ж ауони ишидин бул уб барча дог. У лим шарбатидин ичиб б § л д и мает, Аж ал илки еткач, б у ю к бу л д и паст. Б о р и мает, мий н ои базм, шащвад, Бори Мауфилорои боги вужуд. Бори андалиби риёз обод, Б о р и г у л б и н и гулистони ащад. Б о р и щамдам Ж а бр ои л ойин, Б о р и щам с у х а н г у й рущи илойин. Б о р и рущи Ц у д д у с эди, щамнафас, Л ауад ичра бул д и чу м урги цафас. Ажал и л к и ди н ду р б у л у б туда хок, Ётибмиз бу ерда б у л у б сийна чок. Цаерда гариблар эса, цил ризо, Н и сандин ризодур бори анбиё.
Аммо, Амир Сох,ибк,ирон куб нола килиб, йиглаб, узга дахмага кирдилар. Курсалар, бир зоти боборакот ёнларин туфрок, узра цуйкон, кафан белларида у рол кон, араб шакл, бошларида ёзилмиш ким: Яна дебдурлар: Эй дах,мага келгон Мух,аммад умматлари, олло таоло менга саккиз шамол ато килгон эрди, турти рах,мат ели ва турти азоб ели эрди. Оё, бу равзога келгон азизим, ибрат кузин очиб, билгилки, охир бу дунёи ннх,ол умрингни елга берур. Кургил, оламда на анбиё ва на авлиё колсун, деб бу мазмунни дебдурлар. Н а з м: К и мен Х у д эр урман, худога расул, Эшит, ацл эгаси, сузум , цил цабул. Бафармони ул цолдир зул-жалол, Очиб даъвата мен лисони мацол. Тилим олмади %еч у гум роулар, С у з и м к у н гл и тошларга цилмай ас ар. Ц илиб халца даъватки туцсоп аил, Залолат ора цилди яксоп йил. Очилди чу даруй нари з^аз-аннцм. Ч и цо ри лди оламга бос)и off им. Ж а у о н н и х а р о б этти туфон сени. Ушал цавми Н у у д е к туфон сели. Оё, у ш б у ерга келан одами, Вафосиз ж ауон н и туладур тами. К у р у б > ибрат олгил б у равзат ора, У лум илкидин барча багри яра. Самуми ажалдин жауондур хароб, У лум утидин барча багри кабоб. Й щ эрмиш омонлит, б у л у р с а н фано, Б у д у р пандим, англа, сенга ва-д дуо. Яна андин Сох,ибкирон тазарруъ била йиглаб, узга дахмага кирдилар, Анда айтибдур:
яъни, дусти субхондур. Ул ерга кдрасалар, Сож йигочидин тобут, очиб курдилар, ул зоти боборакот сок,оллари ок,, кдбрлари узра лавомиъ нур барк, уруб турур. Х,азрат жалол хидоят дебдурким, бу нурни асло норга огишта к,нлмагайман. Ул зотнинг икки цуллари кукси узра цуйилгон, икки муборак лаблари табассумда эрди, юзларин гулзори гулдек очилгон, бошларида тошдин лавх ёзилгонким. Назм: М ени билгил, Халилулло эрурман, Х уд о н и сун ъидин огощ эрурман. Эшитгил, эй азизим, цилмагил щазм, Расул айлаб мени цилди ул ва-л аъзим. М ен и вацтимда машщур эрди Намруд, М енга душман эди ул габри мардуд. Мениким анда солмоцга оловга, У р у б йулдин, кириб шайтон жиловга. Ч у цилди мунщаййицни анда тайёр, М ен и ташладилар к у б ащли фужжор. М ен утца отибон ащли Намруд, У ш ул утни гулистон этти М а ъбуд. Ёрим пеша чициб дузахдин ул он, Анингдек душманни цилди яксон. Яна менга худойим цилди фармон, Б у углинг Исмоилни айла цурбон. Дедим, углумта мен: «Эй нуридида, М ен га фармон эрур щацдин расида. Керак цилсам сени тангримга цурбон, Нима дерсан, чицар сендин азиз жон?» Д еди у глум: «А гар амр этса субщон, Ф и до булсун йулида минг азиз жон». Б уй н цуйдум тутуб мен амри щацни, Ч у углум щалцумита цуйдум фичоцни. М ен и бу щимматимга анда жаббор Ю борди Ж аброилдин щадя цучцор. Андин Сохибк,ирон куб ибратномаларни куруб, узга дахмага кирдилар. Курсалар, анда дебдур: Тобут ичра курсалар, кулоцлари катта, кузлари юмиц, тишлари бир-бирига ёпушган, яна к,иррабурун эрдялар. Х,ануз ул кофила солорнинг юзлари гулзорида сок,олларин еунбули муаттар арди, гуё соч ва содолларин иси мушки анбар эди. Икки куллари цовушту- рулгон, гунча каби лаблари табассумда эрди. Лавх узра хатни
курдиларки, мендурман Исмоил ибн Иброх,йм алайх,ис салом, эй бу ерга келгон. Мух,аммад охир замон уммати, билгил, мени волиди бузургворим хдк, амрига буйун к,уйуб, мени забх, к,илмок,га келтурдилар, мен х,ам баходурлик, била жонимни жононимга нисор цилмоц булуб, кузимни юмдим. Надари бузургворим бугзимга пичок, цуйдилар. Тангри иззу жалдин хитрби пуритоб келдики, эй пичок,, бу севуклу дустума х,аддинг борму, бугзин кесарсан? Анда пичощ яратганнинг цахри итобидин цурк,уб, дами к,айрилуб к,олаберди, утмади. Отам яратганим амрига тоъжил ва тухтамокутк булдиму, деб сиёсат била пичощш тонща урдилар — тош икки булунди. Андин сунг Жаброил .амин парвардигор амри била к,учк,орни мени забх,им урнига келтурди. Яна бу мазмун айтилубдур. Н а з м: М ени билгил, Забщ улло эрурман, Худойим амрига ого% эрурман. М ен эрурман, бил, Иброуим боласи, Халилулло кузин оцу цораси. Мени забщимга уацдин келди фармон, Отам щац йулига цилмоцга щ.урбон М ен и боглаб, олиб цулта пичоцни, Тилида зикр этибон ёди уацни, Яратган амрига буйнумни солдим, Кузим юмдим, очарга мен уёлдим. Б у й у н сундим %ац амрига мен зор, М ени урнимга келди анда цучцор. Оё, б у ерга келгон ибн Одам, У л у г тутма узингким, тут узинг кам. Андин Амир Сох;ибнирон йиглаб, узга дахмага кирдилар. Курсалар, бир зоти шариф хурмо йигочидин тобут ичра ётурлар. Юзлари ок,, буйлари урта, муборак манглайлари кенг, сунбул соцол. Анда бошлари узра бу лавхда ёзилмишким: Эй ак,л эгаси, бу ерга келиб, жасади анбиёга назар к,илсанг, томуг утидин холос булурсан, деб бу мазмун айтилубдур: Н а з м: Бил, Исщоц машуур отим бул ур, Иброуим Халилики, зотим булур. К и мендин булубон неча анбиё, Яна булди андин неча авлиё. Дей Ё ц убу Юсуфкйм, А йю б наби, Сулаймону Д овуд М усо бори. Й уш ъи Зикриё бирла Я х ъ ё расул,
Мисхоким эрди отасиз угул . Ш айб, Жаржис ва Д ониёлу азиз, Х,аким эрди луцмон, ушал Ботмиз. Алар барчаси зурриётим эрур, Алар то циёмат саботим эрур. Б у ерта келанким, одоб бирла бул, Топиб яхшидин не топиб яхш и йул. Андин Амир Сох,ибцирон узга дахмага кирдилар. Курсалар бир зоти шариф кирпич узра такя к,илгон. Ул кишининг муборак манглайларидин гам ва к,айгуни асари х;увайдо булуб турур. Бошларида тошдин бу лавхда ёзилмишким: Эй, бу жойга келгон азизим, мени билсанг, ушал Ецуб пайгамбардурманким, Ю суф назониним х,ажру фироцида во Ю су- фо, во фурк,ато, деб нола ва фарёд к,илиб, йиглай-йиглай курар ку- зим курмас булди. Мени навх,аларимга малоиклар зори ва тазор- руъ к,илар эрдилар, деб бу мазмунни дебдурлар: Н а з м: Ю суф о р у з у солинг кеттиму шоми фироц, К у р гу з у р б у кетмокингдин таъсир айёми фироц. Олам у у с н у н г губоридин хаёлим бийм этар, Г у й и ё булди б у дам умму аъломи фироц. К,айси ерлар ичра б ул д ун г, зор этиб мен хастани, Щайси утдурким, менга сенсиз брлон номи фироц. Йигласам фурцат тун,и кукда кавокиб рашк этар, Булмагай о% ар десам, хур ш и д айёми фироц. Тингласанг кублар фироц утита куймиш даурда, Б у фалак авлоди Одамга сунар жоми фироц. Эй, нури айиним, шул кайфиятда Юсуфим гамида цирк, йил йигладим, дебдурлар. Андин Амир х,ам йиглаб, узга дах,мага кирдилар. Курсаларким, х,айх;от бу да^мани турфа зийнат берибдурким, тамом тоцчаларида лаълу инжу ва жавох,ирлар терилгон, тахти ож узра тобут пардан истбарк, ёпулгон бир зот юзлари узра тутукдук, ухлаган каби ётурлар. Амир Сох,ибк,ирон куб одоб била келиб, бу зоти шарифни курдиларким, гузалливда олам нозанинлари ул кишини курса узидин кетар эрди, жаннатни х,уру гилмонлари бу зотни гулзор жамолига рашк этар эрди. 1\\адду к,оматларидин сарву шамшод шарманда ва зулфу сунбулларига жах;он хублари банда эрди. Кузларин Хутан кийиклари курсалар, узларин парвона каби урар эрди. Юзларин нурин ой ва цуёш курса, Магриб сарига к,очиб,
беркинар эрди. Цошларидин з^илол бели эгилар эрди. Огизларидин рунчалар донга тулар эрди. Юзларин холидин лолалар багри куяр эрди ва неча Зулайх,о сифатлар ани ишк,ида жондин туёр эрди. Сохибцирон куруб ва тахайюр дарёсига карц булуб, таажжуб бармоцин тишлади ажабо бу олам султони цандай зоти тар и ф деб. 13ошларида биллурдин лавх, курдилар, анга ёзилибдур: Эй азизим, мендурман, Ецуб пайгамбар сулби са.\\обидш1 Рох.илани садафи рах,мига к,атраи томуб андин бозори жах,онка колиб, дурри мурбах,о булуб, бу \\усну жамолга кузгуда назар к,илиб, юзпмни oit ва гу нагидин нуктаи холларимни кавокиби еайорадин б^ландроц куруб. узим га фахр цилиб эрдим, бу ишим тангри иззи жални даргох,ига хуш келмай, ул сабабдин огаларим мени етти пулга тажжорга с.оттилар. Эй ак,л эгалари, бу сузни англагилким. Н а з м: Эшитгил, эй азизим, айлай огоз, Манам кургон жафолардин, дейин боз. Огаларим мени элтиб, солиб чо%, К ел убон карвони анда ного%. Ч щ о р и б олдилар ул дам цудуцдан, М ен и курдилар анда бир неча тан. Огаларим бул уб ул ерда %озир, Сотиб Маликта у л жамъи акобир. М ен и келтурди Мисрита ул Молик. Манам цул булм ощ а бердим ризолик, Яна Молик А зизи М исра сотти, Зулайуо курдиким, ацлин йуцотти. Ц илуб кайд ул мени зиндонга солди, З ул а щ о бу иша охир уёлди. Чициб зиндони меунатдин цутулдим, Бил охир, тахт узра султон булдим. Алдисса, Амир йиглай-йиглай бу дах,мадин яна у зга дах,мага кирдилар. Курсаларким, шамшод тобут ичра бир киши ухлаган каби ётур. Лавх, узра ёзилмишким: Эй Мухдммад уммати, билгилким, бу рубъи маъмурни цасри, мени отимга ёзилгондур, мени шаънимга келибдурким:
с s Бустон тийнатимни файзи бах;ори нубувватдин мунаввар дилибдур ва райх,он чаманимни анфоси номуси акбар бирла муаттар кдлшндур. Ашжори мамлакатим вах,ийи раббоний бирла илх,оми субх,оний бирла чечаклар очилиб, емишлар булгондур. Кунглум сандуци х,икмати инжу ва луълулар ила тулгондур, эй аржумандим мени нагмамни садосини к,ушлар эшитса х;аводин тушар эрди, денгизлар эшитса тошар эрди. Х,ар нима ва х,ар кима таъсир этиб, жон дулогига етар эрди. Масти лоадл булуб уздин кетар эрди. Ах,ли ипщга шавк^ завк, х,осил булуб, файзи футух, топар эрди. Яна бу газал ёзилмиш. Н а з м: Манам нагмапардоз цонуни завц, Манам махфилорои ноцуси шавц. М енга берди олло гула ишцини, Яна кунглим ичра гула шавцини. Б е р и б нашаъ маПидинки р у з аласт, Т оп уб зарра завци булиб мен чу мает. М ени тушима тогу тош барчаси, Ц ул уб нолау зор гирён басе. Маликлир фалакда эшитса агар. Узин ерга ташлаб щилиб гирёлар, Д енгизда эшитса нащнглар товуш, Чициб су в юзита кетиб ацлу %уш. В у у у ш у туюрлар эшитиб бари, Юролмас, учмоцга булмас пари. Эшитса унимни замину замон, Бари мает улурлар макину макон. «З а бур»н и ато цилди тангрим мйнга, Азизим эшит, сузни дедим санга. Ажал натмаи маркабини соз этиб, Танамдин рууим кетти парвоз этиб, Цани нагма бирла садоу наво, Б удур кори дунё ва-д дуо. Амир бу сузларга маету мустагрик, булуб йиглаб, яна узга дах,мага кирдилар. Бир зоти шарифни курдиларким, кийумлари гиламдин, муборак цулларида асо, бошлари узра такя, асари шиддат, салобат манглайи муборакларидин х,увайдо булубдур. Олдинда лавх, узра ёзилмишким: . 2 ■ ,. *
«Эй Мух,аммад алайх,и саловат вассал омни умматлари, мендур- ман ^арими жаборутда ва бисоти мулукотда Тури Сино узра таманнои калом, саодат фаржом улуб, Калимуллох, отим бирла сарафроз булдим. Андин кейин: ^ ^^ деб орзу к,илиб, Жалол х,идоятга арзимни еткурдим: зажр била х,о-ю х,авасни гарданига андог урдиким, губори х,ижоб кунглимдин кутарилди. Минг-минг Тури Синоу Мусо назаримга келдиким, ваздат хуми олинда сок,ийи бок,ий цулиндин таманнои ривоят цилурлар. Хитоби мустатоб рабб ул арбоб менга тукулдиким, эй Мусо, жамоли бокамолимни ушул матлубга курсатурманким, барчанинг хеши улдур. Бу ишорат бирла наади жонимни жоно- нимга багмшладим. [^абз ул арвох илкини жонимга урди. Тойири рух жасад цафасидин тайрон к,илди. Н а з м: Мпнпм М у с о , эрур щ ц н и н г калими, Т ур узра топуб раумат шамими. Тажаллини к ур уб эмин шажарда, Т еги б ишц ути таъсири жигарда. Таманно %щга цилдим рабби арни, Эшиттим лан таронидин хабарни. У дам Т ур узра тушти ламъаи нур, Б ул убон пора-пора анда ул Т ур, Уланди тошларким тутиёта, Тутундек учтилар суйи самога. Яди байзо менга берди асойи, Г о у и купрук бул уб, го% аждащои. Мени голиб цилиб фиръавниларта, Уш ул динсиз, уш ул беавниларга. Виза йул бердиким, онларни ващ об, Ишорат Нилита цилди, булди гарцоб. Эшит, эй ацл эгаси, аржумандим, Б у д у р ибрат сенга, олтил бу пандим. Яна Амир шавк,-завц била узга дахмага кирдилар. Бир зотни курдиларким буйлари узун, соцоллари сийрак, к,ошларини учида холлари бор, бошлари тарафда лавх, ёзилмишким: Эн азизим, мендурман, балик, цорнида цирк, кун «ло плоха анута субх,онака инна кунту минал залимина»1 зи к ри н »ёд к,илгон, тангри таоло зикри била балиг куксини обод к,илгон. 1Олло% сен бирсан ва поксан, м ен узимга золимман.
Н а з м: Эй ацл эгаси, покиза дин, М ен Ю нус эрурман англа бу %ин. Ютти мениким н ащ н гги даре, Цирц кунча суи ичра айладим жо. Сажда узра бош цуйдим анда, Зикрини дедимки, жон баданда. Балиц цилолмади мени %азм, Б оз уш бу жащонта айладим азм. Андин яна бу н ащ нг туфроц Ютти, щаракатда йуц менга чоц. Эй ацл эгаси, ботамизим, Алданма жауонга, эй азизим. Одоб ила бул жа^онда, эй ким, Одоблу кишини суйди тангрим. Андин яна узга дах,мага кирдилар. Анда бир йигитни курдиларким, соцолу муйи лаблари эмди майса булуб, юзлари гул- зорида хатти рай^он каби муаттардур. Кузларининг инбуъидин ёш дурри маржой каби юзларини сафх,асига тизилишмиш. Бошлари узра ёзилмишким: Эй ак,л эгалари, мендурман, тангри иззу жалдин цурциб, доимо кузларим ёши жорий эрди, кеча-кундуз тинмай тогларга чидиб, тошларга бошим дуйуб, йиглар эрдим. Тонгла махдиари акбарда булгон хитоблар ёдимга тушса, мени тоб-ток,атим цолмагай. Вой, бир мушт туфроцни х,оли на булгай, деб йиглаюрман. Эй азизим, бу газални зшитгил. Н а з м: Оё ацл эгаси, сузим эшит; Тавозеъда Я%ъё эрурман йигит. Циёматни хавфида тарсандаман, Н ечук хавфин айтмай, басе, бандаман. Ж азо купи йитилса уамма щ ш р аро, Б дри уз гун оуи-ла мотамсаро. Неча саф б ул уб турсалар %ар сари, К е л у б нома анда саросар бари. Б и ров ун г тарафдин, биров сул тараф,
С ун ги дур газабдин ун ги дур шараф. Биров жаннатидур, биров дузахий, Каломида берди хабар, эй о щ й , Илоуо, узинг Сагала целом элин, Бауацци набилар %амма мурсалин. Алцисса, Амир Темур Сохибщирон барча анбиёларни равзаи мутахдараларини зиёрат цилгондин кейин, аларни рух,и пурфу- тухларига ош ва таъом цилиб, хатми Калом шариф цилдуруб, савобини оналарнга багишладилар, валлохи олам, биссавоб. БУ ДОСТОНДА АМИР ТЕМУР СОХ,ИБЩ РОНРА РУМ ПОДШОХ,ИДИН ТОБУТИ САКИНА БИРЛА НОМА КЕЛРОНИ, АНИ ОЧИБ, КУБ ^ИКМАТНИ КУРГОНЛАРИНИ БАЁНИ Ровийлар андог ривоят к,илурларким, Миср шахрини узларига тобеъ к,илиб, айшу камронлигда эрдилар. Ушал вак,т Олатог йулинда к,анча Амирни аскарларидин к,оровул бор эрди. Аларни кузига узогдин аскар муъайяна булди. К^оровуллардин бири келиб, Инок, вазирга хабар бердилар. Иноц сурди: тахминан к,ушунни адади к,анча келур? К,оровуллар айди: беш юзга як,ин келур. Андин кейин Инок, айди: сабр дилинглар, мабодо, элчи булмасун деб. Узи Амир Сохибциронни дошларига борди. Ушул вак,тда Амир Сохибщиронни тахтлари Нил денгизини ёдасида эрди. Минг таноб ерни ураб, чодир хаймаларни куруб, яшил ва сариг чодирлар барчаси атлас, кимхофдин эрди. Тахтни атрофида олтун панжара, анинг атрофида кумуш панжара, кумуш панжара ичра Мироншох тура ва Мирзо Ш охрух тура ва Мирзо Умаршайх тура ва Султон Мухаммад тура барча туразодалар турар эрди. Анинг атрофида етти юз хужасаролар бор эрди. Аларни улуги Х,инд хожа эрди. Иноцтоз айёр келиб, Х,инд хожага айди, андин кейин Х,инд хожа олтун панжара га келиб, Амирга айди: Ипоцтоз хизмат бусагангизга келибдур, жанобингизга арзи бор эмиш. Амир буюрдилар: келсун деб. Андин кейин Инодтоз Амирни дошига келди. Инодтоз тиз букиб, арз цилиб, айди: «Эй Амир афандим, Олатог узра к,оровулларингизга чулистон тарафдин андак ёвдин асар булубдур». Бу сузни Амир Инок,тоз кал, диморбоз айердин эшитиб, дархол мирзо Ш охрух турага буюрдилар. Филхол, тура гайрат утига ёниб, барлос бекларини олиб, отга миниб, икки минг аскарни жамъ к,илиб, эллик баходур йигитни узига йулдош к,илиб, к,ушундин илгари бордилар. Тура ёвга як,ин бориб, к,ушунларини жамъ дилиб, карнай, барабан чолдурди. Аскарлар денгиз каби мавж урар эрдилар. Ногох, курсалар, бир йигитчаи нозанинким, цошлари мисоли хилол, тобон, буйлари мисоли нихоли ларзон, кузлари чулфондек, лаблари ак,ик, маржондек, тишлари дур, баданлари кумуш каби барк, урар эрди. Остида буз оти, к,ора куз, бошида тож, буйнида ридои Куръон, хам «и ил килич белиида,
тасбех, дулида, табассум бирла огзини очиб, гуё орзидин шакар сочиб, турага турк тилида сузладиким, мен сизларга Дайсардин элчи булуб келдим, мубориз эмасманким, жангу жадалга келгон. Тура билдиким, асари асолат ва нажобат ани юзи ва назаридин ^увайдо булуб турур. Тура сурди.: «отинг нима, ким эрурсан?» — деб. Ул йигит айди: Эй мугулларни бекбачаси, мени сурсанг, Елдирим султон Боязидни угли булурман, отим султон Шабли, отам мени неча саврот ва тух,фалар бирла Амир Темурра элчи дилиб юборди. Султон Боязид айтадурларким, узгани элчи дилиб юбормадим, бориб билгилким, мугул хонини мадсуди нима эрур? Мирзо Шох,рух; тура элчининг жулус айвонлигин, асвол кайвонлигин билиб, филрол, отдин тушуб, дайсарзода бирла дучоглашиб куруштилар ва навозишлар дилдилар. Тура айди: «мен сизларни ёв хаёл дилдум», деб узр айтти. Шул замон Амирга, дайсарзода келубдур, деб хабар бердилар. Андин койин умаролар дайсарзодани элчихонага келтурдилар. Андин кейин Амир Сох,ибк,ирон х,ар кун турлик-турлик таъомлар бирла элчиларни зиёфат цилдилар. Андин кейин султон Шабли Амир Сох,ибк,иронра куринушни х,аракатини дилди. Амир куринушни бир йилга дуйдилар. Охир, Шох,рух, турани воситаси бирла олти ойга келтурдилар. Аммо, куклам вадтида рабби ул аввалнинг ун бе- шинчисида саврнинг саккизинчисида чах,оршанба куни эрдиким, давлати Чингизхондин долгой тудуз юз сиругни келтуруб, зеб- зийнатлар бериб, либос палослар солиб, жамъи узбак беклари, хдр дайсилари уз урунларида дарор олдилар. Икки тарафда ясовул, баковуллар ва надиблар ва амалдор, уламо ва фузуло ва х,укамо- лардин эрди. Ю дори-дуйи барчалари тартиб бирла ултурдилар. Андин кейин султон Шабли яшил тун кийиб, буйнида ридо, дуйнида каломуллох, дулида тасбех,, неча-неча совгалар ва данча туфичод отлар ва данча шундор бирла ва данча теваларда матоъи нафоис бирла келтуруб Амирга куринуш дилмод учун яна бир сандуд келтурубдурким, тобутга ухшаш, узунлиги беш газ, энлиги бир газ. Аниумаро ва беклар уртасига давлатхонага дуйди. Ул мавзеъида йигирма танобга ядин жойни икки тарафига яшил зумурад чодирдин данот дуруб дуйдилар. Соати(див) кейин, «пушт-пушт» овози келаберди. Курсалар, гуломбачалар хужа саролар туп-туп, дилич белларида, тафонгча дулларида барчала ри таъзим ила келиб турдилар. Андин кейин асъаса, дабдаба ва шон-шавкат бирла Амир Сох,ибдирон келиб, давлати тахт узра дарор олдилар. Андин кейин ясовуллар султон Шаблига дараб ишорат дилдилар. Султон Шабли, филх,ол, тортудларни ва тухфаларни Амир Сохибкиронни дошла- ридин утдузди. Андин кейин овози баланд бирла айди: «Эй узбакларни хони, вэй мугулларни х,одони, хизмати Я1арифингизга бу тух,фаларни Цайсари Рум юборди». Андин кейин барчалари сандудни дуруб, айдилар, бу сандудни ичида жавох,ир ва гавх,ар бордур, деб гумон дилдилар. Андин кейин султон Шабли номанй келтуруб, тиз букиб, Амирни дулларига одоб тариди бирла берди. Яна туруб, уз жойига ултурди. Амир сурди: «Эй Дайсар бача, бизни
к,ардошимиз Елдирим султон Боязид к,андай ва неяукдур?» Яна урнидин туруб султон Шабли цулини алиф-лом к,илиб айди: «К,айсари Рум сизни субхи шом, балки ал-ад-давом давлати дуоларингизга муцаййиддур», деб одоб бирла уз жойига ултурди. А ндог(ки) Шараф Яздий устозимиз анинг гузаллигига ва одобига бу мазмунда газал айдиларким. Н а з м: Базм аро гулранг цадщ даврида лаълу ноби вор, Зулфини %ар щ лцасида неча печу тоби вор. Ишц уажрида кунгил моуиятин сайд' этгали, Юзда мушкин сунбулини неча юз цуллоби вор. Цош и ё сочлари каманди бирла кирпик уцидин, Бенаво ошщларин улдургали асбоби вор. Чангдек ошицлари афгон цилурму кечалар, Риштаи жон бирла то б у созни мизроби вор. Эйки курсатмиш мунажжимдек кавокиб щйъатин, Тирдин енгоц узра мирот устурлоби вор. Дотлар кунгил ора курганда за%м этма гумон, Б ул щ в а с д ур , чунтагида дарщами цаллоби вор. Тиз б ук уб , таъзим этиб, илкин алиф-лом айлади, М унча зеболитда %ам онча анинг одоби вор. Алк,исса, номани Инод вазирга берди. Ул вазири аъзамга, яъни Мирзо Сайфиддинга берди. Мирзо Сайфиддин номани печатларини очиб, курси узра овозини чик,ориб уцуди. Номада ёзилибдурким: Назм: Х,амдо сонсиз худой и оламта, Фа%му идрок берди одамга. Бидъату дуруд номаъдуд Мух,аммад Мустафо саллалох,у алайди вассаломга ва яна дуойи дуруд анинг асх,обларира ул турт вазири аъзим афандимизким — А бу Бакр Сиддик, ва Умарул Фаррук, ва Усмон Зулнурин ва Муртазо Али равзануллох,и таоло алайх,и ажмаъин, алар турт аркон айвони нубуввийдурлар. Ул турт ёр муставфийдурлар ва ало олий ва асх,оба ажмаъйн парвардигорга ситойиш ва кирдикорга пурситойиш айтурмизким, гули гилда ва мех,ри дилда царор бериб, гул ила оройиши бустон ва мех,р ила осойиши дустон улур ва х,адди к,иёсдин фузун худованд нечун ва к,адр кун-фаякунни х,амду саносидин кейин сузимиз мугуллар хонига ва Турон хок,онига. Эшиттимким, х,удуди Хитой ва Хутандин ва Тотор ва Х,индустон ик,лими ва шах,ри била Шом шариф Мисри азизгача тахти фармонига келтурубдур. Эмди инони азиматни бул жонибга дилгон. эмиш. Бу васвасаю гурурлик, димогдин кутарилсунким, мени аскарларим фарангдур ва Магриб- дин отланиб келсалар, ул мугул ила тоторни туфрощ ичра аралаш к,илиб чанг-тузонларини хавога урнатгайлар.
Суз ушбу ерга келгонда Амир Сох,ибдирон алхдмдулилло, оллога шукр дедилар. Султон Шабли: мунинг боиси нимадур деди. Амир айдилар: Цайсари Рум аскарига эътимод дилибдур, мен олло таолони узига эътимод дилиб, шукр айттим, нечукким, мен тангри иззи жални узига сигинган дулидурман. Яна номада ёзилмишким: ушул сандудни сизларни хизма- тингизра юбордим, ани Тобути Сакина атарлар, ул Одам сафиолло отамиздин мерос долиб Искандар Зулдарнайн замонида очилиб, андин кейин х,азрат Умар разоллохи унах,га Н,айсари Румким, Х,ар дул замоидош эрди, анинг баргох,ида бу сандуд очилгондур. Эмди анга саккиз юз йил булубдур, хдрчанд муни умуд ва дилич бирла уруб очолмодни имконини тополмадук. Андин кейин сизга юбордук, очиб кургайсиз, мунинг ичида нима бор, билгайсиз, бидъй нома тамом, вассалом. Андин кейин хдммалари тобутни келтуруб тавоф дилдилар. Андин кейин тобути сакинани очмодга неча-неча хийла-тадбирлар дилдилар, булмади. Амир Сох,ибк,ирон айдилар: х,ар ким ушбу тобути сакинани очолса, з^ар нима талаб дилса, мандин олсун. Анда мавлоно Шараф Яздий урниларидин туруб, мадх,и санодин кейин, иншооллох,и таоло, муни мен фадир очгайман, дедилар. Мавлоно Шараф Яздий афандимиз курдиларким, сандудни турт оёги бор, иккиси забаржад ва иккиси ёдутдин эрди, ёнида дуёш шакли, анинг дутисида шакли х,илол ва шакли ситора дилингон эрди. Анга миднотис тошини фариш дилрон эрди. Ани кутариб эрдилар, андин секин-секин мили зох,ир булди. Ани бураб эрдилар, эшики очилди. Андин кейин бир руломбача сурати дулида китоби била пайдо булди. Муни илмини Шараф Яздийдин одамлар сурдилар. Ул киши сандудни ёнидаги олтундин ёзилгон хатни курсатти. Аммо сандуд ичидаги китобат кийик терисида эрди. Мавлоно Шараф Яздий китобатни олиб, Амир Сох,ибдиронга бердилар. Ани удумодга барчалари ожиз булдилар. Шараф Яздийга таслим дилдилар. Мавлоно Шараф Яздий мутолаа дилиб, мазмунини тафсир дилдилар: мен ким малик Искандар Зулдарнайн булурман х,укамо, менга хабар берибдурларким, бир минг олти юз йилдин кейин Ёфас ибн Нух, алайх,и салом авлодйдин мугул жамоъасидин бир киши х,уруж дилур, ул Искандари соний булур, дедилар. Эй Амир Сохибцирон, ушбу тобути сакинани очсанг, хдзрат Одам Атони ридолари ва х,азрат Мусони асолари ва х,азрат Юсуфни жомлари ва х,азрат Иброх,имни куйлаклари, Шиша алайх,ис саломни саллалари, Идрис алайх,ис саломни кафшлари, Нух, алайх,ис саломни тешалари муни ичида нишона дуйубдурмиз, сенга учун. Билгилким, х,ар наби замонида бир султон утубдур. Ул салотин ва х,одонлар Араб, Ажамда утубдурлар. Аларни сурати барчаси мундадур, бу водеаларни кургил, эшитгил, офаринлар дилгил, барча илму х,умр ва хикматларни мундин ургангил. Р у б о и й: Утубдур барча мурсол щам салотин, Аларни ваЦти мактуб ичра таъйин.
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356