carpet museum 50

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ The carpet art of the Azerbaijani people expresses its rich traditions in its artistic designs and color combinations. Originating in ancient times, carpet weaving in Azerbaijan developed over centuries, achieving technological and artistic perfection. Created through a process of long and hard work, carpets are artworks that embody global perspectives, psychology, and the aesthetic culture of generations. “Carpets were one of the main elements in the decoration of houses and nomadic tents, caravanserais, palaces, mosques, and other public, private, and religious buildings.” Pile carpets, which utilize the most complex weaving technique, are created with symmetrical knots. During the weaving process, a pile knot is tied around each pair of warp yarns. This technology allows the weaver to create multiple ornamental representations in any shape and size within the carpet. Azerbaijan pile carpets are of very high density. Their density is determined by the number of knots per square decimeter. Depending on the region where the carpets are woven, they have between 1600 (40x40) and 4900 (70x70) pile knots per square decimeter. The sizes of carpets range from small (khalcha, namazlig, taht-ustu, doshanak) to large (dast khali gaba) sets. Among the Azerbaijan Carpet Museum’s most valuable objects are a 17th-century Shamakhi carpet of the Shirvan carpet group, Ajdahaly (Dragon) and Khatai carpets of the Karabakh carpet group; the 18th-century carpet Khila-buta of the Baku carpet group. The collection of pile carpets includes 2335 items and is considered to be one of the museum’s most outstanding collections. The carpets differ in the variety of their designs and are divided into Guba-Shirvan, Ganja-Gazakh, Karabakh, and Tabriz types. Each carpet group within these carpet types is characterized by its own color range, ornamentation, and style that, as a rule, reflect aspects of the environment in which it is produced. Every weaver had favorite motifs that they repeatedly used in various interpretations. The Guba zone is the region with the most extensive territorial distribution of carpet weaving. Arguably, no other weaving region manifests such an abundance of decorative motifs in the central fields of carpets. The Guba carpet group includes over thirty designs, such as Gadim-Minara, Gimil, Alpan, Gollu-chichi, Pirabadil, Hajigayib, Giriz, and Jack. Ковровое искусство азербайджанского народа самобытно, оно обладает богатыми традициями, выраженными в художественном декоре, гармоничном цветовом решении. Возникнув в древнейшие времена, ковроткачество Азербайджана на протяжении веков развивалось, достигая технологического и художественного совершенства. Созданные в процессе длительного и нелегкого труда ковры являются произведениями искусства, в которых раскрываются мировоззрение, психология, эстетическая культура целых поколений. «Ковры представляли собой один из основных элементов убранства домов и кочевых кибиток, караван-сараев, дворцов, мечетей и других общественных, частных и религиозных зданий». Наиболее сложные по технике производства ворсовые ковры создаются с помощью симметричного узловязания, когда на каждые две нити основы накладывается узел, образующий ворс. Подобная технология позволяет создавать на ковре многочисленные орнаментальные и сюжетные изображения любой формы и размера. Азербайджанские ворсовые ковры отличаются высокой плотностью – она определяется количеством узлов на квадратный дециметр. В зависимости от региона, где был соткан ковер, на квадратный дециметр изделия приходится от 1600 (40х40) до 4900 (70х70) ворсовых узлов. По размеру ковры подразделяются на малые (халча, намазлыг, тахт-усту, дошенек) и крупные – «дяст-халы-гяба». К числу ценнейших экспонатов Азербайджанского музея ковра относятся ковры XVII века – «Шамахы» Ширванской группы, «Аждахалы» («драконовый») и «Хатаи» Карабахской группы, а также «Хиля-бута» Бакинской группы (XVIII век). Коллекция ворсовых ковров насчитывает 2335 экземпляров и по праву считается одной из ведущих коллекций музея. Входящие в нее ковры отличаются разнообразием композиций и подразделяются на Губа-Ширванский, Гянджа-Газахский, Карабахский и Тебризский типы, взаимовлияющие и обогащающие друг друга. Для каждой из ковровых групп внутри того или иного типа характерна своя цветовая гамма, орнамент, стилистика, призванные, как правило, отразить особенности окружающей среды. У каждой ткачихи имелись излюбленные мотивы, к которым она неоднократно возвращалась, используя их в различных вариациях. Наиболее обширной в смысле территориального распространения ковроткачества является губинская зона. Пожалуй, ни для какого другого ковроткацкого региона не характерно такое обилие декоративных средств в основном поле ковра. К Губинской ковровой группе относится более тридцати композиций – таких, как «Гедим- Минаре», «Гымыл», «Алпан», «Голлу-чичи», «Пиребедиль», «Гаджигайыб», «Гырыз», «Джек» и др. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 99

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Quba xalçaları çox zaman bütün ara sahə boyu uzanan mürəkkəb medalyonlarla bəzədilir. Xalçanın ara sahəsini əhatə edən haşiyə zolağı maraqlı motivlərlə bəzədilir və çox az yer boş qalır. Azərbaycan xalçaları arasında seçilən Quba xalçaları müxtəlif həndəsi naxış və ornamentlərlə bəzədilir. Onlarda heyvan və bitki təsvirlərinə də rast gəlinir. Bu xalçaların rəng qamması olduqca zəngindir. Adətən burada sürməyi və tünd qırmızı rənglər üstünlük təşkil edir. Rəngbərəng bədii tərtibat sarı, yaşıl, eləcə də təbii yun rənginin tətbiqində ifadə olunur. Muzeyin kolleksiyasından olan ən məşhur kompozisiyalardan biri 1968-ci ildə alınan XIX əsrin sonuna aid “Pirəbədil” xalçasıdır (inv. № 445). Kompozisiya mürəkkəbliyinə görə digərlərindən seçilir. Xalçanın üzərində kompakt şəkildə müxtəlif formalı elementlər səpələnib. Xalça dekorunun naxışları arasında yalnız bu xalçaya xas, olduqca həndəsiləşdirilmiş “buynuz” elementinin yanında stilizə edilmiş bitki motivləri – üzüm yarpaqları, quş və heyvan fiqurları yerləşdirilmişdir. Guba carpets are usually patterned with complex medallions arranged along the entire length of the carpet. Various motifs enrich the borders surrounding the main field, leaving very little space unfilled. Guba carpets being one of the best among the variety of Azerbaijani carpets, decorated with various geometric patterns and ornaments. There are also representations of animals and plants. The color scale of Guba carpets is rich. The main colors, as a rule, are blue and dark red. A variety of decoration is also achieved by using yellow, green and natural shades of wool. One of the most famous designs is represented in a late-19th- century Pirebedil carpet (Inv. No. 445) from the collection of the Azerbaijan Carpet Museum. It was acquired by the museum in 1968. The carpet’s design is complicated: elements of various shapes are randomly scattered in the field. There are stylized plant motifs of grape leaves, with animal and bird figures placed near the highly geometric representations of horns characteristic of this design. The highly stylized motif of horns symbolizes vitality and is a totemic amulet. Ковры Губинской группы в большинстве своем декорируются сложными медальонами, расположенными по всей длине ковра. Окаймляющие основное поле бордюры богаты различными мотивами, так что очень мало места остается незаполненным. Являясь одними из лучших среди многообразия азербайджанских ковров, губинские ковры украшаются различными геометрическими узорами и орнаментами. Встречаются также изображения животных и растений. Цветовая гамма губинских ковров насыщенная. Преобладают, как правило, синий и темно-красный. Разнообразие художественного оформления достигается применением также желтого, зеленого цвета и натурального оттенка шерсти. Одна из наиболее известных композиций представлена в ковре «Пиребедиль» (инв. № 445) из коллекции Азербайджанского музея ковра, относящемся к концу XIX века и приобретенном музеем в 1968 году. Композиция ковра отличается сложностью: по срединному полю компактно рассыпаны элементы различной формы. Рядом с сильно геометризованными изображениями рогов – «буйнузов», характерными для этой композиции, символизирующими жизненную силу и являющимися тотемным оберегом-талисманом, располагаются стилизованные растительные мотивы – в виде виноградного листа, а также фигуры животных и птиц. 100 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Xalça “Pirəbədil”. Quba, Azərbaycan. XIX əsrin sonu. Carpet “Pirebedil”. Guba, Azerbaijan. Late 19th century. Ковер «Пиребедиль». Губа, Азербайджан. Конец XIX века. Əriş, xov – yun, arğac – pambıq. 142x213 sm. Warp, pile – wool, weft – cotton. 142x213 cm. Основа, ворс – шерсть, уток – хлопок. 142x213 cм. İnv. № 445 Inv. No. 445 Инв. № 445

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Quba-Şirvan tipinə aid edilən Şirvan xalça qrupu XIX və XX əsrin əvvəllərində toxunan bir sıra xalçalarla təmsil olunub. Bu qrupa “Mərəzə”, “Şirəlibəy”, ”Qabıstan”, “Şirvan”, “Kürdəmir”, “Şilyan”, “Çuxanlı”, “Sor-sor”, “Hacıqabul”, “Nabur”, “İsrafil”, “Ərciman”, “Bico”, “Cəyirli”, “Cəmcəmli” və digər kompozisiyalar aiddir. Şirvan xalçaları bir kvadrat desimetrə 3000 ilmə yerləşdirməyə imkan verən orijinal toxuma üsulu ilə seçilir. Orta əsr mənbələrinə əsasən Şirvan xalçaları dünyanın bir çox ölkələrinə ixrac edilirdi. M.X.Heydərov monoqrafiyasında qeyd edirdi: “1648-ci ildə Moskvaya iki, 1688-ci ildə isə daha üç Şamaxı xalçası gətirilmişdir.” Muzeyin kolleksiyasında olan Şirvan xalçaları dekorativ tərtibatın rəngarəngliyi ilə seçilir. Mərəzə (indiki Qobustan rayonu) rayonunun kəndlərində toxunan (kompozisiyasının adı da buradan götürülüb) xalçalar da maraq kəsb edir. Alimlərin fikrincə burada ornamental formalar vasitəsilə ritual yallı rəqsi təsvir olunub. Bu da tarixən formalaşmış xalça kompozisiyalarının Qobustan qayaüstü rəsmlərinin bəzi motivləri ilə əlaqəsindən xəbər verir. The Shirvan group of the Guba-Shirvan carpet type is represented by a number of carpets dating back to the 19th ‒ early 20th centuries. It includes such designs as Maraza, Shiralibey, Gobustan, Shirvan, Kurdamir, Shilyan, Chuhanly, Sor-Sor, Hajigabul, Nabur, Israfil, Arjiman, Bijo, Jairli, Jamjamli, and others. Shirvan carpets are distinguished by their original style of weaving, which includes up to 3000 knots per square decimeter. According to medieval written sources, Shirvan carpets were exported to many countries; as M.H.Geydarov noted in his monograph, two Shamakhi carpets were brought to Moscow in 1648, and three more in 1688. The museum’s Shirvan carpets feature a variety of designs. Of particular interest are the carpets produced in villages in the Maraza region (now Gobustan). Hence the name of the design Maraza derives. The design of the museum’s Maraza carpet demonstrates a scene of the yalli ritual dance, reminiscent of the Gobustan rock art and indicating this ancient dance and its significance in people’s lives for thousands of years. Ширванская ковровая группа, относящаяся к Губа-Ширванскому типу, в музее представлена целым рядом ковров, относящихся к XIX – началу XX веков. Ей присущи такие композиции, как «Мараза», «Ширалибек», «Гобустан», «Ширван», «Кюрдемир», «Шильян», «Чуханлы», «Сор-сор», «Гаджигабул», «Набур», «Исрафил», «Арджиман», «Биджо», «Джейирли», «Джемджемли» и т.д. Ковры этой группы отличаются оригинальным плетением, позволяющим разместить до 3000 узлов на квадратном дециметре. Согласно средневековым источникам, уже в то время ширванские ковры экспортировались во многие страны мира, что отмечает в своей монографии М.Х.Гейдаров: в 1648 году в Москву были доставлены два шамахинских ковра, а в 1688 году – еще три подобных ковра. Для ширванских ковров, хранящихся в музее, характерно разнообразие декоративного убранства. Интересны ковры, которые производились в селах Маразинского района (ныне – Гобустанский район). Отсюда и название их композиции – «Мараза». По версии ученых, здесь посредством орнаментальных форм воспроизводится сцена ритуального танца «яллы», напоминающая наскальные рисунки Гобустана и свидетельствующая о древности данного танца, его значении в жизни людей на протяжении тысячелетий. 102 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Şirvan xalçalarına minilliklər boyu təşəkkül tapan xalq əfsanələrinin, rəvayətlərinin obraz və ideyaları ilə sıx bağlı olan xüsusi rəmzi təsvir üslubu xasdır. Bu, ov səhnələri və buta təsvirləridir. Şirvan xalçalarının ayrı-ayrı səhnələri Qobustanın bəzi qayaüstü rəsmləri ilə eynilik təşkil edir. Bura qolunda ov quşu olan atlı (ov motivi), ritual rəqs səhnələri aiddir. Ən çox yayılmış naxış “Cəmcəmli” xalçalarına xas olan sıraya düzülmüş ulduz təsvirləridir. Şirvan xalçaları arasında ən çox maraq kəsb edən nümunələrdən biri muzeyin 1988-ci ildə əldə etdiyi XIX əsrə aid “Cəyirli” (inv. № 7331) xalçasıdır. Şirvan xalçaları çox halda nar təsviri ilə bəzədilirdi. Qədim zamanlardan bəri Şərqdə nar bərəkət və ölümsüzlük rəmzi kimi qəbul edilib. Səhranın quraq və sərt torpağında bitə bilən nara Sasanilərin hakimiyyəti dövründə təbiət möcüzəsi kimi pərəstiş olunmuşdur. O, həmçinin atəşpərəstlikdə də günəş rəmzi sayılmışdır. Bu xalçanın kompozisiya quruluşu çiçəkləyən nar ağacının təsvirindən ibarətdir. Kompozisiyanı zənginləşdirmək məqsədi ilə haşiyə zolağı bir-birinin ardınca çiçək tacları ilə bəzədilib. Xalça “Cəyirli”. Şirvan, Azərbaycan. XIX əsrin əvvəli. Əriş, arğac, xov – yun. 122x161 sm. İnv. № 7331 Carpet “Jairli”. Shirvan, Azerbaijan. Early 19th century. Warp, weft, pile – wool. 122x161 cm. Inv. No. 7331 Ковер «Джейирли». Ширван, Азербайджан. Начало XIX века. Основа, уток, ворс – шерсть. 122x161 cм. Инв. № 7331 Shirvan carpets are characterized by special symbolic representations that have evolved over thousands of years and were closely associated with concepts and images of folk legends (hunting) and the buta motif. Some pictorial scenes in Shirvan carpets are identical to the rock drawings of Gobustan: a rider with a bird of prey sitting on his hand (a hunting motif), and scenes of ritual dance. The most common pattern is a motif of stars in a row, which is typical of Jamjamli carpets. The museum’s most arresting piece from the Shirvan group is the Jairli carpet (Inv. No. 7331), which dates back to the early 19th century and which the museum acquired in 1988. Shirvan carpets were often patterned with motifs of pomegranate trees. The pomegranate has been a symbol of fertility and immortality in the East since antiquity. The pomegranate was treasured during the reign of the Sassanids as a miracle of nature, able to grow in the rough and arid soil of desert. It played a significant role in the cult of Zoroastrianism, where it symbolized the fire. The carpet’s design depicts a flowering pomegranate tree. To enhance the design, the border is decorated with flower corollas lined up one after another. Ширванским коврам присущ особый характер символических изображений, который складывался тысячелетиями и был тесно связан с идеями и образами народных легенд и преданий – сцены охоты, изображение «буты». Отдельные мотивы в ширванских коврах идентичны некоторым наскальным рисункам Гобустана – всадник с ловчей птицей на руке (охотничий мотив), сцены ритуального танца. Наиболее распространенным узором являются звезды, выстроенные в ряд, что характерно для ковров с композиций «Джемджемли». Наиболее интересным среди экспонатов Ширванской группы в ковровой коллекции музея является ковер «Джейирли» (инв. № 7331), относящийся к началу XIX века и приобретенный музеем в 1988 году. Ширванские ковры часто украшались изображением граната. С древних времен на Востоке гранат служил символом плодородия и бессмертия. Как чудо природы, способное произрастать на грубой и засушливой почве пустыни, гранат почитался в эпоху правления Сасанидов. Он играл весомую роль и в культе зороастризма, где был символом огня. Композиционное построение данного ковра представляет собой изображение цветущего гранатового дерева. Для придания композиции разнообразия кайма украшена изображением венчиков цветов, выстроенных друг за другом. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 103

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ “Şamaxı” xalçası (inv. № 9480) bədii-estetik, tarixi baxımdan zəngin kompozisiyaya malik olub, dünya muzeyləri və şəxsi kolleksiyalarda nadir halda təsadüf edilən bir sənət əsəridir. Əsasən saray nəzdində toxunan bu xalçalar arasında az miqdarda olsa da, şəxsi evlərdə toxunanlara da rast gəlinir. Azərbaycan Xalça Muzeyinin kolleksiyasına 2017-ci ildə daxil olunmuş XVII əsrin sonu – XVIII əsrin əvvələrinə aid “Şamaxı” xalçası karxanada yüksək texniki keyfiyyətdə toxunmuşdur. Həm texniki, həm naxış və rəng tərtibatı, həm də keyfiyyət baxımından yüksək sənət əsəri kimi dəyərləndirilə bilər. Ərişi yun, arğacı ipək saplardan, 1 kv.dm-də 6400 ilmə sıxlığındadır. “Şamaxı” xalçası “Xanalı” və “Bəndi-rumi” kompozisiyaları əsasında toxunmuşdur. Bu dövrlərdə sufi şeyxlərinin, alimlərin məzar daşlarının tərtibatında yeni üsul yayılmağa başladı. Baş daşlarındakı sarğı, əmmamə başlıqlar ornament sənətində, xüsusilə xalçaçılıqda “Qubpa” (qübbə) şəklində geniş mənada vüsət alır. “Şamaxı” xalçalarında tez-tez işlənən “qubpa”lar və həyatı rəmzləşdirən yarpaqlar bu mədəniyyətin bariz nümunəsi ola bilər. “Qubpa”lar bu dövrdə nəinki memarlıq və xalçaçılıqda, həm də Qurani-Kərimin səhifə tərtibatlarında da geniş istifadə edilir. Kompozisiyanın üçüncü motivi islimi ornamentidir. İslam bədii mədəniyyətində islimi xüsusi məna daşıyır və təsadüfi deyil ki, onun adı islam dininin adı ilə bağlıdır. Bu xalça böyük hikmət daşıyan bir sənət əsəridir. Shamakhi carpet (Inv. No. 9480) is a rarely found artwork in world museum vaults and private collections possessing a rich composition from an artistic, aesthetic, and historical point of view. Despite the fact that most of these carpets were woven in palace workshops, there are also a few woven in private houses. The 17th ‒ 18th-century Shamakhi carpet, included within the Azerbaijan Carpet Museum's collection in 2017, was woven in a special workshop. This carpet due to its technical features, ornaments, color, and quality can be regarded as a high art. The warp threads are made of wool, and the weft threads are silk. The carpet’s density is 6400 knots per 1 sq. decimeter. This Shamakhi carpet is woven on the basis of compositions Bandi- Rumi and Hanali. During that period, a new design of tombstones of Sufi sheikhs and scientists using a turban element began to spread. It became widely used in decorative art, especially in carpet weaving as a gubpa (dome) ornament. Gubpa is an ornament widely used not only in architecture and carpet weaving, but also in the design of pages of the Koran. This carpet’s gubpa, and leaf ornaments symbolizing life is a common example of such Shamakhi carpets. The third motif of the carpet’s composition is islimi ornament. Islimi has a special importance in the Islamic Art Culture, and it is not accidental that its name is associated with Islam. This carpet is an artwork that bears great wisdom. Ковер «Шамахы» (инв. № 9480), обладающий богатой композицией с художественно-эстетической, исторической точки зрения, относится к таким произведениям искусства, которые редко встречаются в мировых музейных собраниях и частных коллекциях. Большинство таких ковров были сотканы во дворцовых мастерских и лишь немногие – в частных домах. Ковер «Шамахы» конца XVII – начала XVIII века, поступивший в коллекцию Азербайджанского музея ковра в 2017 году, был соткан в мастерской, о чем говорит высокое качество его технического исполнения. Исходя из этого, а также его технических особенностей, орнамента, колорита, данный ковер безусловно можно отнести к произведениям высокого искусства. Нити его основы – шерстяные, нити утка – шелковые, а плотность составляет 6400 узлов на 1 квадратный дециметр. Ковер «Шамахы» создан на основе композиций «Бянди-руми» и «Ханалы». В тот период, когда он был соткан, начал распространяться новый стиль оформления надгробий суфийских шейхов и ученых – с использованием такого элемента, как тюрбан (чалма). Он был заимствован и другими видами орнаментального искусства, в особенности ковроткачеством, где был преобразован в такой распространенный элемент, как «губпа» (купол). Элемент «губпа» широко применялся не только в архитектуре и ковроткачестве, но и в оформлении Корана. В данном ковре использован обычный для ковров типа «Шамахы» элемент «губпа», а также листья – символ жизни. Третий мотив композиции данного ковра «Шамахы» – орнамент «ислими». В исламской художественной культуре «ислими» имеет особое значение – не случайно его название связано с названием религии ислам. Таким образом, данный ковер является произведением искусства, в котором скрыта великая мудрость. 104 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ “Şamaxı” xalçası hal-hazırda muzeyin xovlu xalça kolleksiyasının ən qədim eksponatları siyahısındadır. Tarixi və bədii dəyəri ilə yanaşı, “Şamaxı” xalçası Azərbaycan Xalça Muzeyinin tarixində xarici hərracda əldə olunan ilk eksponat olmağı ilə də maraqlıdır. Xalça muzey tərəfindən 2017-ci ildə Avstriya auksion şirkətindən (AUSTRIA AUCTION COMPANY) əldə edilmişdir. XVII əsrə aid edilən bu növ xalçalar, bir qayda olaraq, fraqmentlər şəklində zamanımıza qədər gəlib çatmışdır. Belə ki, bütöv halda qorunan bu xalça böyük bir tapıntıdır. Bu xalçanın alınıb Vətənimizə qayıtması böyük mədəni hadisədir və muzeyimizin kolleksiyasına öz layiqli töhfəsini verəcək. Shamakhi carpet belongs to the number of the most ancient exhibits of the museum Pile Carpets collection. In addition to its historical and artistic value, Shamakhi carpet is also interesting because it is the first exhibit in the Azerbaijan Carpet Museum’s history purchased by the museum at a foreign auction. The carpet was purchased in 2017 from the AUSTRIA AUCTION COMPANY. Carpets of this type, dating back to the 17th century, have reached our time, usually in a fragmentary state. Thus, this completely preserved carpet is a great rarity. The acquisition of this carpet and its return to the homeland is a significant event for our culture and it will make a worthy contribution to the museum collection. Ковер «Шамахы» принадлежит к числу наиболее Xalça “Şamaxı”. Şirvan, Azərbaycan. XVII əsrin sonu – XVIII əsrin əvvəli. старинных экспонатов в коллекции ворсовых Əriş, arğac – ipək, xov – yun. 194x422 sm. İnv. № 9480 ковров музея. Помимо своей исторической и художественной ценности, он интересен еще Carpet “Shamakhi”. Shirvan, Azerbaijan. Late17th – early 18th century. и тем, что стал первым экспонатом в истории Warp, weft – silk, pile – wool. 194x422 cm. Inv. No. 9480 Азербайджанского музея ковра, купленным музеем на зарубежном аукционе. Ковер был приобретен Ковер «Шамахы». Ширван, Азербайджан. Конец XVII – начало XVIII вв. в 2017 году у Австрийской аукционной компании Основа, уток – шелк, ворс – шерсть. 194x422 cм. Инв. № 9480 (AUSTRIA AUCTION COMPANY). Ковры такого типа, датируемые XVII веком, дошли до нашего времени, как правило, во фрагментарном состоянии. Так что данный ковер, сохранившийся целиком, представляет собой большую редкость. Приобретение этого ковра и возвращение его на родину – событие огромной важности для национальной культуры, ставшее достойным вкладом в музейную коллекцию. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 105

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Muzeyin kolleksiyası Quba-Şirvan tipinin Bakı qrupuna aid Görədil, Novxanı, Suraxanı, Xilə (indiki Əmircan), Nardaran, Bülbülə, Fatmayı, Mərdəkan, Qala kimi Abşeron kəndlərində toxunan “Xilə-buta”, “Xilə- Əfşan”, “Fındığan”, “Novxanı”, “Suraxanı”, “Bakı” və digər nümunələr ilə zəngindir. O, eləcə də yarımadadan kənarda yerləşən Xızı regionunu da əhatə edir. Bakı xalça toxuculuğunun mərkəzləri Gədi, Xilə, Keş, Fındığan və digərləri sayılır. Bu qrup xalçaları yumşaqlığı, orijinal həndəsi ornament və nəbati motivlər (palmet, saplaq və yarpaqlar) ilə uyğunlaşan koloritin intensivliyinə görə seçilir. Bakı xalçaları müxtəlif konfiqurasiyalı medalyonlarla bəzədilir. Xalçalarda çox vaxt qarmaqlı romblardan naxış kimi istifadə olunur. Xalçaların əksəriyyəti toxunduğu yerlərin, qəsəbələrin adlarını daşıyır. Muzeyin xalça kolleksiyasının öyrənilməsi Bakı xalça qrupuna məxsus xalçaların texniki xarakteristikalarını – ilmə sıxlığı, materialın incəliyi, keyfiyyətli yun, toxunuşun mükəmməlliyi və işləmənin dəqiqliyini üzə çıxardır. Bu xalçaların rəng qamması solğun çalarları, Abşeron yarımadasının qumlu sahilləri üçün xarakterik olan mavi, sürməyi, şəkəri və sarı rənglərin harmonik uyğunluğu ilə seçilir. The Azerbaijan Carpet Museum’s collection has many pieces of the Baku carpet group within the Guba-Shirvan type, with such well-known designs as Khila-Buta, Khila-Afshan, Novkhani, Surakhani, Baku, Goradil, Fatmai, Findigan, and others made in the Absheron villages of Goradil, Novkhani, Surakhani, Nardaran, Bulbula, Fatmai, Mardakan, Gala, and Khila. It also covers the Khizi region, which is located outside of Absheron. The Baku carpet weaving group includes Gadi, Khila, Kesh, Findigan, and other localities. Carpets within this group feature softness and intense colors in combination with original geometric patterns, as well as plant motifs: palmettes, stems, and leaves. They are patterned with medallions of various shapes. Sometimes, rhombuses with hooks are used as an ornament. The overwhelming majority of Baku carpets bear the names of the villages where they were woven. Upon research of the museum collection, the following technical characteristics of Baku carpets revealed: a high knot density, a fine texture, excellent wool quality, neat weaving, and a clear design. The color scheme of these carpets contains pale shades and a balanced combination of blue, dark blue, beige, and yellow hues that are typical of Absheron Peninsula’s sandy coast. Коллекция Азербайджанского музея ковра богата экземплярами Бакинской ковровой группы Губа- Ширванского типа, с такими известными композициями, как «Хиля-бута», «Хиля-Афшан», «Новханы», «Сураханы», «Баку», «Горадиль», «Фатмаи», «Фындыган» и др., изготовленными в абшеронских селах Горадиль, Новханы, Сураханы, Нардаран, Бюльбюля, Фатмаи, Мардакян, Гала, Хиля. Она охватывает также регион Хызы, находящийся за пределами Абшерона. Центрами ковроткачества Бакинской ковровой группы считаются населенные пункты Гади, Хиля, Кеш, Фындыган и др. Ковры этой группы отличаются мягкостью и интенсивным колоритом в сочетании с оригинальными геометрическими узорами, а также растительными мотивами – пальметтами, стеблями и листьями. Декорируются они медальонами различной конфигурации. В качестве орнамента порой используются ромбы с крючками. Подавляющее большинство бакинских ковров носит названия тех мест (сел), где они были сотканы. Изучение ковровой коллекции музея выявило технические характеристики ковров Бакинской группы: высокую плотность, тонкость материала, отличное качество шерсти, аккуратность исполнения, четкость выделки. Цветовая гамма этих ковров отличается бледными оттенками, гармоничным сочетанием голубого, синего, бежевого, желтого, что характерно для песчаного побережья Абшеронского полуострова. 106 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Muzeydə bu qəbildən olan ən yaxşı nümunə 1989-cu ildə əldə olunmuş XVIII əsrə aid “Xilə-Əfşan” (inv. № 8247) xalçasıdır. O dövr saray xalçalarından biri olan bu nümunənin bədii tərtibatı spiralşəkilli sxemlərin mürəkkəb birləşməsindən təşkil olunmuş “Əfşan” kompozisiyasına əsaslanır. Bu kompozisiyanın bədii tərtibatında müəyyən kanonları ifadə etməyə səy göstərən o dövr peşəkar rəssamları tərəfindən yaradılmış xalça spiralşəkilli budaqların aralarında rapport şəklində təkrarlanan üslublaşdırılmış nəbati ornament ilə səciyyələnir. Kompozisiyasının bədii təhlili burada əsas yerin spiralşəkilli naxışların tutduğunu göstərir. Kənardan mərkəzə doğru görünüşünü dəyişən, əsas fon rolunu oynayan spiralların üzərinə nəbati və gül ornamenti “səpələnmişdir”. “Əfşan” sözünün mənası da “səpələyən” deməkdir. Xalça üzərində üzüm yarpağı formasında səpələnmiş göllər Abşeron zonası üçün xarakterikdir. Xalça “Xilə-Əfşan”. Bakı, Azərbaycan. XVIII əsr. Əriş, üz ipi – yun, arğac – pambıq. 149x349 sm. İnv. № 8247 Carpet “Khila-Afshan”. Baku, Azerbaijan. 18th century. Warp, pile – wool, weft – cotton. 149x349 cm. Inv. No. 8247 Ковер «Хиля-Афшан». Баку, Азербайджан. XVIII век. Основа, ворс – шерсть, уток – хлопок. 149x349 cм. Инв. № 8247 The best piece from the Baku carpet weaving group in the museum’s collection is a Khila-Afshan carpet (Inv. No. 8247) dating back to the 18th century and acquired by the museum in 1989. This is one of the palace carpets of the time, the design of which is based on the Afshan composition with complex intertwining spiral schemes. It is characterized by the botanical and floral decor in the form of stylized flowers and leaves repeating between spiral branches by professional artists of the time who sought to express certain canons in this composition’s design. The analysis of this carpet’s design accords the utmost attention to the spirals. They serve as the organizing background with scattered botanical and floral ornaments, modifying from the edge to the center. The word afshan means scattering, diffusing. The vine leaf images throughout the medallions, which are also characteristic of Absheron zone, are inherent in this carpet. Лучшим произведением Бакинской ковровой группы, хранящимся в фонде музея, является ковер «Хиля-Афшан» (инв. № 8247), датируемый XVIII веком и приобретенный музеем в 1989 году. Это один из дворцовых ковров того времени, художественное построение которого основывается на композиции «Афшан», основу которой составляют сложные переплетения спиралевидных схем. Созданная профессиональными художниками своей эпохи, которые стремились выразить определенные каноны в художественном оформлении данной композиции, она характеризуется растительным и цветочным декором в виде стилизованных цветов и листьев, повторяющихся раппортно между спиралевидными ветками. Художественный анализ композиции данного ковра показывает, что центральное место в ней занимают спирали. Видоизменяясь от края к центру, они играют роль организующего начала, фона, на котором «рассыпан» растительный и цветочный орнамент. Дa и само значение слова «афшан» означает «рассыпающий, рассеивающий». Этому ковру присуще изображение по всему полю «гёлей» (медальонов) в форме виноградных листьев, что также характерно для абшеронской зоны. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 107

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Muzeydə saxlanılan Gəncə-Qazax tipinin Gəncə qrupuna aid xalçalar rəngarəngliyi ilə seçilir. Bu qrup Gəncə və onun ətraf kəndlərini, eləcə də Gədəbəy, Goranboy, Şəmkir və Samux rayonlarını əhatə edir. Qrupun əsas mərkəzi hələ X–XI əsrlərdə Azərbaycanın ipək istehsal edilən, ipək və yundan xalçalar toxunan ən iri şəhərlərindən biri olan Gəncədir. Bu qrupa “Gəncə”, “Qədim Gəncə”, “Fəxralı”, “Çaykənd”, “Çaylı”, “Çıraqlı”, “Samux” və digər xalçalar daxildir. Bu qrup xalçaların bədii-texniki təhlili onların uzunsov formaya, hündür xova, simmetrik toxunuş və yun ərişlərə malik olduqlarını təsdiqləyir. Gəncə xalçalarının rəng həlli dolğunluğu və parlaqlığı ilə seçilir. Çox zaman sürməyi, qırmızı, yaşıl, sarı, şəkəri, qara və qəhvəyi rənglərin müxtəlif çalarlarına rast gəlinir. Hicri təqvimi ilə 1342/1924-cü ilə aid və namaz üçün nəzərdə tutulan “Fəxralı” (inv. № 2456) xalçası yüksək bədii xüsusiyyyətləri ilə seçilir. Xalçanı bəzəyən elementlər dini mahiyyət daşıyır. Onun yuxarı hissəsində islam memarlığına xas olan və daxili sıx şəkildə ornamentlərlə bəzədilmiş mehrab təsviri verilib. Fonu qırmızı olan xalçanın mərkəzində təsvir olunan medalyon ona xüsusi gözəllik verir. Medalyonun daxilində gül və qarmaqşəkilli elementlər təsvir edilib, boş qalan yer isə müxtəlif forma və ölçülü elementlərlə doldurulub. Bu xalçanı Gəncə qrupunun ən yüksək keyfiyyətli xalçalarından hesab etmək olar. There are a great variety of carpets in the museum’s collection of Ganja group carpets of the Ganja-Gazakh type. This group covers rugs from the town of Ganja and its nearest villages, as well as from Gedabey, Goranboy, Shamkir, and Samukh regions. The main center of this group is Ganja, which, as early as the 10th ‒ 11th centuries, was a large town where silk was produced and woolen and silk carpets were woven. Such famous designs as Ganja, Gadim Ganja, Fahraly, Chaikand, Chaily, Chiragly, and Samuh belong to the Ganja group. The artistic and technical analysis of Ganja group carpets reveals that an elongated shape, high pile, symmetrical knots, and a wool warp identify them. The carpets’ color schemes are bright and saturated. Most often, there are different shades of blue, red, green, yellow, beige, black, and brown. The Fahraly prayer rug (Inv. No. 2456), dating back to 1342 AH (1924), manifests high artistic qualities. The motifs that comprise the carpet’s design are religious in origin. The upper part contains a representation of the mihrab (a semicircular niche in a mosque in direction of sacred city Mecca), inherent to the oriental architecture and heavily ornamented inside. The red central medallion gives the carpet a peculiar beauty. Inside the medallion are floral and hook-shaped elements. The remaining field is filled with motifs of various forms and sizes. The Fahraly carpet can be regarded as the best of the Ganja-type carpets. Большим разнообразием отличаются ковры Гянджинской группы Гянджа-Газахского типа, хранящиеся в музее. Эта группа охватывает город Гянджа и ближайшие села, а также Гедабекский, Геранбойский, Шамкирский и Самухский районы. Основным центром является Гянджа, которая еще в X−XI веках была крупным городом, где производили шелк и ткали шерстяные и шелковые ковры. К Гянджинской группе относятся такие известные композиции, как «Гянджа», «Гедим Гянджа», «Фахралы», «Чайкенд», «Чайлы», «Чираглы», «Самух» и т.д. Художественно-технический анализ ковров данной группы свидетельствует, что они характеризуются удлиненной формой, высоким ворсом, симметричным плетением и шерстяной основой. Цветовое решение этих ковров отличается яркостью и насыщенностью – чаще всего встречаются различные оттенки синего, красного, зеленого, желтого, бежевого, черного и коричневого цвета. Высокими художественными качествами обладает ковер «Фахралы» (инв. № 2456), датированный 1342 годом по хиджре (1924 годом) и предназначенный для намаза. Мотивы, составляющие содержание ковра, носят религиозный характер. Так, центральное место в верхней его части занимает изображение архитектурного элемента «михраб», богато орнаментированного внутри (михраб – ниша в мечети, обращенная в сторону священного города Мекки). Красный фон и медальон по центру придают ковру своеобразную красоту. Внутри медальона расположены цветочные и крючкообразные элементы. Остальное поле заполнено мотивами разнообразной формы и величины. Ковер «Фахралы» можно отнести к высшей категории ковров Гянджинской группы. 108 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Xalça “Fəxralı”. Gəncə, Azərbaycan. Carpet “Fahraly”. Ganja, Azerbaijan. Ковер «Фахралы». Гянджа, Азербайджан. 1342-ci il hicri / 1924-cü il. 1342 AH / 1924. 1342 год по хиджре / 1924 год. Əriş, arğac, xov – yun. 113x170 sm. Warp, weft, pile – wool. 113x170 cm. Основа, уток, ворс – шерсть. İnv. № 2456 Inv. No. 2456 113x170 cм. Инв. № 2456

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Muzeyin kolleksiyasında Gəncə-Qazax tipinin Qazax qrupuna aid “Qaymaqlı”, “Şıxlı”, “Borçalı”, “Qaraçöp” və digər gözəl nümunələr saxlanılır. Qazax xalça qrupu Azərbaycanın Qazax, Ağstafa və Tovuz rayonlarını, Gürcüstan ərazisindəki Borçalı və Ermənistan ərazisindəki Göyçə gölü ətrafında əhalisi əsasən azərbaycanlılardan ibarət olan tarixi-coğrafi bölgələri əhatə edir. Qazax xalçaları həndəsiləşdirilmiş ornamentli və sadə kompozisiyalı olur. Bu xalçalarda həndəsi, zoomorf və nəbati motivlərin sxematik təsvirlərinə böyük yer ayrılır. Qazax xalçaları mərkəzi medalyonun böyük ölçüləri ilə də səciyyələnir. Muzeydə saxlanılan Qazax xalçalarının tədqiqi və bədii-texniki təhlili göstərir ki, bu bölgənin xalçaları qaba yunlu olur. Bununla belə, onlar adətən ən yüksək keyfiyyətli yundan toxunur. Hündür xovlu, simmetrik toxunuşlu, eləcə də bir kvadrat desimetrdə 800–1000 ilmənin olması, təbii boyaqların istifadəsi ilə əmələ gələn dolğun rəng qamması ilə səciyyələnir. Ən çox al qırmızı, göy, sürməyi rənglər istifadə edilərək ustalıqla rəng təzadları əldə olunurdu. İstifadə olunan yunun zərifliyi və parlaqlığı sayəsində Qazax xalçaları dünyada şöhrət tapmışdır. The museum’s collection houses magnificent examples of the Gazakh carpet group of the Ganja-Gazakh type, which include the following: Gaymagly, Shikhly, Borchaly, and Garachop. The Gazakh group covers the Gazakh, Aktafa, and Tovuz regions of Azerbaijan, as well as the historical and geographical region of Borchaly in Georgia, and the vicinity of Lake Goycha (Sevan) in Armenia with carpet-weaving points and the population consisted mainly of Azerbaijanis. Gazakh carpet ornaments are geometric, and their designs are not complicated. A large section in these carpets is given to the schematic depiction of geometric, plant, and animal motifs. Gazakh carpets are characterized by the large size of their central medallions. The museum’s analysis of the artistic and technical characteristics of Gazakh carpets concluded that carpets from this group were mostly woven of coarse wool. At the same time, they are usually woven using high quality wool and are distinguished by their high pile, symmetrical knots, and a medium density of 800–1000 knots per square decimeter. Gazakh carpets’ color schemes differ from those of other schools in their use of bright colors, as opposed to the usual natural dyes. In general, they employ bright red, blue, and dark blue. The contrast of colors is used with great skill. Thanks to their wonderful velvety wool, Gazakh carpets are famous for their brilliance. В коллекции музея представлены великолепные ковры Газахской ковровой группы Гянджа-Газахского типа, в числе которых следует особо выделить такие, как «Гаймаглы», «Шыхлы», «Борчалы», «Гарачоп» и т.д. Газахская группа охватывает Газахский, Акстафинский и Товузский районы Азербайджана, а также историко- географическую область Борчалы в Грузии и окрестности озера Гёйча (Севан) в Армении, где существовали ковроткацкие пункты и население состояло в основном из азербайджанцев. Орнаменты газахских ковров геометризованы, композиция рисунка не отличается сложностью. Большое место в этих коврах уделяется схематическому изображению геометрических, растительных и животных мотивов. Газахские ковры отличаются крупным размером центрального медальона. В результате проведенных исследований и художественно-технического анализа газахских ковров, хранящихся в запасниках музея, можно прийти к выводу, что ковры этой группы по большей части грубошерстные. Вместе с тем, обычно они ткутся из самой лучшей шерсти и отличаются высоким ворсом, симметричным плетением, средней плотностью – 800–1000 узлов на один квадратный дециметр. Цветовое решение газахских ковров отличается насыщенной колористической гаммой, где использовались, как правило, натуральные красители. В основном распространены ярко-красный, синий, темно-синий цвета. Контрастность цветов используется с большим мастерством. Благодаря чудесной «бархатной» шерсти и блеску газахские ковры ценятся во всем мире. 110 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Хalça “Qaymaqlı”. Carpet “Gaymagli”. Ковер «Гаймаглы». Qazaх, Azərbaycan. ХХ əsrin əvvəli. Gazakh, Azerbaijan. Early 20th century. Газах, Азербайджан. Начало XX века. Əriş, arğac, xov – yun. 180x294 sm. Warp, weft, pile – wool. 180x294 cm. Основа, уток, ворс – шерсть. 180x294 cм. İnv. № 659 Inv. No. 659 Инв. № 659

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Bu baxımdan muzeyin kolleksiyasından olan XX əsrin əvvəlinə aid “Şıxlı” (inv. № 599) xalçası diqqəti cəlb edir. Bu xalçanın orijinallığı onun kompozisiya quruluşunun qeyri-adiliyindədir. Ara sahə kompozisiyası ümumilikdə bağ mənzərəsindən ibarətdir. Burada təsvir edilmiş medalyonlar və onların arasında qalan sahə hələ qədim zamanlardan müqəddəs sayılan sərv ağacını xatırladan uzunsov elementlər, eləcə də heyvan və quş təsvirləri ilə bəzədilib. Künclərdə yerləşdirilmiş uzunsov elementlər isə doqqaz – bağın giriş qapısının rəmzidir. Yaşlı toxucular bu kompozisiyanın mənasını cənnət bağı, doqqazı isə cənnət qapıları kimi açıqlayırlar. Bu xalçaları xalq sənətkarlığının klassik nümunəsi saymaq olar. The museum possesses a unique early-20th-century Gazakh Shikhly carpet (Inv. No. 599). The carpet’s distinctiveness comes from its unusual design. The central field represents a garden. The medallions are separated and the space between them is ornamented with elongated elements reminiscent of cypresses, revered as a sacred tree since ancient times, as well as animal and bird motifs. The elongated elements woven in the field’s four corners symbolize garden gates − doggaz. The oldest carpet weavers explained that this design signified paradise by simulating the gates of paradise. Shikhly carpets represent classic examples of folk art. Хalça “Şıхlı”. Qazaх, Azərbaycan. ХХ əsrin əvvəli. Внимание привлекает уникальный газахский Əriş, xov – yun, arğac – pambıq. 128x316 sm. İnv. № 599 ковер «Шихлы» начала XX века из коллекции музея (инв. № 599). Оригинальность этого ковра Carpet “Shikhly”. Gazakh, Azerbaijan. Early 20th century. заключается в необычности его композиционного Warp, pile – wool, weft – cotton. 128x316 cm. Inv. No. 599 построения. Ковер «Шихлы». Газах, Азербайджан. Начало XX века. Композиция срединного поля изображает Основа, ворс – шерсть, уток – хлопок. 128x316 cм. Инв. № 599 сад. Медальоны в нем и пространство между ними орнаментированы элементами удлиненной 112 формы, напоминающими кипарис, который с древних времен считался райским деревом, а также изображениями животных и птиц. Размещенные в четырех углах удлиненные элементы символизируют садовую калитку - «доггаз». Старейшие ковроткачи раскрывают смысл этой композиции как изображение рая, где калитка играет роль райских врат. Ковры «Шихлы» можно считать классическими образцами народного творчества. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 113

Xalça “Qazax”. Qazax, Azərbaycan. XIX əsr. Carpet “Gazakh”. Gazakh, Azerbaijan. 19th century. Ковер «Газах». Газах, Азербайджан. XIX век. Əriş, arğac, xov – yun. 152x240 sm. İnv. № 9391 Warp, weft, pile – wool. 152x240 cm. Inv. No. 9391 Основа, уток, ворс – шерсть. 152x240 cм. Инв. № 9391

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Muzeydə saxlanılan və Qazax qrupuna aid olan digər bir maraqlı nümunə 2012-ci ildə məşhur italiyalı kolleksiyaçı A.Boralevidən alınan XIX əsrə aid “Qazax” (inv. № 9391) xalçasıdır. Yalnız üç elementdən ibarət olan xalçanın ara sahə kompozisiyası olduqca orijinaldır. Öz formasına görə sadə olan bu elementlər şahmat qaydasında düzülərək müəyyən semantik məna əldə edir və yaddaşlarda uzaq keçmişə aid müəyyən təsəvvürlər yaradır. Ara sahədə bir-birinin ardınca diaqonal üzrə düzülərək həndəsiləşmiş iri və kiçik elementlərin künclərindən dörd buruq budaq assimetrik yerləşmişdir. Bu qədim zamanlardan türk xalqlarının incəsənətində geniş yer almış dörd ünsürün – od, torpaq, hava və suyun rəmzidir. Məlum olduğu kimi, qədim zamanlarda buynuzlu heyvanlar müqəddəs sayılmış, bir çox Şərq xalqlarında buynuz təsvirləri əsrlər boyu dini-mistik təsəvvürləri əks etdirərək güc və qüdrət rəmzi hesab olunmuşdur. Buna görə də ara sahənin əsas elementinin dörd buruqlu olması və onların buynuza bənzəməsi təsadüfi deyil. Onlar əsas həyat amilləri kimi dörd təbii ünsürü simvollaşdırır. Daha çox “Dördbuynuz” kimi tanınan bu xalçanın bədii quruluşuna rapportların əsasında düzülmüş svastika formalı elementləri olan ara sahə xarakterikdir. Among the most unconventional of the museum’s carpets is a Gazakh carpet (Inv. No. 9391) of the Gazakh carpet group, woven at the beginning of the 19th century and acquired from the famous Italian collector A. Boralevi in 2012. The design of the carpet’s central field consists of three elements and is unusual in its arrangement. These elements are simple, but their checkerboard pattern acquires a certain symbolic meaning and recalls beliefs related to the distant past. The corners of the large and small geometric elements arranged in the field along a diagonal have four curled arms woven asymmetrically. These details signify the four elements (water, air, fire, and earth), whose representation has long been widespread in the art of the Turkic peoples. In ancient times, horned animals were considered to be sacred beings. Since time immemorial, many eastern societies regarded the depiction of horns to be a symbol of strength and courage, reflecting religious and mystical ideas. Therefore, the four horn-like curls in the main element of the field were woven to symbolize the four principal elements of nature. The design commonly known as Dordbuynuz (Four Horns) illustrates the carpet’s field with repeated swastika elements. К числу наиболее оригинальных ковров, хранящихся в музейной коллекции, относится сотканный в XIХ веке ковер «Газах» (инв. № 9391) Газахской группы, приобретенный музеем у известного итальянского коллекционера А.Боралеви в 2012 году. Композиция срединного поля ковра, состоящая всего из трех видов элементов, необычна по построению. По своей форме эти элементы просты, но, будучи выстроенными в шахматном порядке, приобретают определенное семантическое значение и вызывают в памяти представления, относящиеся к далекому прошлому. Так, из углов больших и малых геометризованных элементов, выстроенных в срединном поле по диагонали, исходят четыре витые ветки, расположенные асимметрично. Это символы четырех элементов – воды, воздуха, огня и земли, издавна широко распространенные в искусстве тюркских народов. Как известно, в древние времена рогатые животные считались священными. У многих восточных народов изображение рогов испокон веков считалось символом мужества и выполняло роль талисмана, отражая религиозно-мистические представления. Таким образом, основной элемент срединного поля не случайно имеет четыре завитка, похожие на рога. Они символизируют четыре стихии как основные жизненные начала. Для художественного построения этого ковра, широко известного как «дордбуйнуз» («четыре рога»), характерно основное поле, представленное элементами в форме свастики, выстроенными на основании раппортов. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 115

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Xovlu xalçalar kolleksiyasında Qarabağ xalçaları xüsusi yer tutur. Qarabağ ərazisində xalçaçılığın yaranma tarixi e.ə. III minilliyə gedib çıxır. Bunu aparılan qazıntılar zamanı üzə çıxarılan tapıntılar sübut edir. Bu regionun xalçaçılıq mərkəzi isə karvan yollarının kəsişməsində, Böyük İpək Yolunun üzərində yerləşən Bərdə şəhəri idi. Qarabağ xalçaları üçün motiv və kompozisiyaların müxtəlifliyi səciyyəvidir. Onlar medalyonlu, süjetli və ornamental xalçalardır. Şuşa və Cəbrayıl qruplarları ilə təmsil olunan Qarabağ tipinə Azərbaycanın cənub- qərbində yerləşən Şuşa, Malıbəyli, Qirov, Daşbulaq, Dovşanlı, Tuğ, Köhnə Tuğlar, Muradxanlı, Hadrud, Qasımuşağı, Qubadlı, Mirseyid, Bağırbəyli, Xanlıq, Tutmaz, eləcə də Cəbrayıl, Ağdam, Bərdə və Füzuli şəhərləri daxildir. Bu qrupun kompozisiyaları sırasında “Baxçada güllər”, “Balıq”, “Buynuz”, “Bəhmənli”. “Qarabağ”, “Qoca”, “Qasımuşağı”, “Lənbəran”, “Muğan”, “Talış”, “Ləmpə”, “Malıbəyli”, “Xantirmə”, “Xanlıq”, “Çələbi”, “Şabalıdbuta”, “Naxçıvan” və digərlərini sadalamaq olar. Qarabağ xalça qrupunun ən xarakterik xüsusiyyətlərindən biri ancaq burada toxunan enli mərkəzi xalı və daha dar yanlıq gəbələrdən ibarət “Dəst xalı-gəbə”lərin toxunmasıdır. Bu cür dəstlərə sahib olmaq rifah göstəricisi sayılırdı. Maraqlıdır ki, muzeyin əldə etdiyi ilk xalça 1967-ci ildə alınmış, XIX əsrin sonuna aid Qarabağın “Balıq” (inv. № 1) xalçasıdır. Qarabağ xalça qrupunun ən məşhur kompozisiyalarından birini özündə əks etdirən bu xalça məhz belə bir dəstin enli mərkəzi xalısıdır. Carpets of the Karabakh type occupy a significant place in the museum’s collection of pile carpets. Archaeological artifacts evince that the origin of weaving in Karabakh dates back to the 3rd millennium BCE. The town of Barda served as the center of this handicraft in the region, located at a crossing of the Great Silk Road’s large caravan routes. Karabakh carpets depict a variety of motifs and designs. There are medallion, pictorial, and ornamental carpets. The Karabakh type, represented by the Shusha, and Jabrail carpet groups, covers the southwestern region of Azerbaijan. It includes the localities of Shusha, Malibeyli, Girov, Dashbulag, Dovshanly, Tug, Kohna Tuglar, Muradkhanly, Hadrut, Gasimushagy, Gubatly, Gozak, Mirseid, Bagirbeyli, Khanlig, and Tutmaz, as well as Jabrail, Aghdam, Barda, and Fizuli. Its designs are Bakhchada Gullar, Balig, Buynuz, Bahmanli, Karabakh, Goja, Gasimushagy, Lambaran, Mughan, Talish, Lampa, Malibeyli, Khanlig, Khantirma, Chelebi, Shabalid-Buta, Nakhchivan, and others. One of the traits of the Karabakh carpet group is the dast hali gaba carpet set that is typical of this zone. It consists of a wide central carpet called hali, and narrower side carpets called gaba. Those who owned such sets were considered to be prosperous. Notably, the first object to enter the museum’s collection was a Balig carpet (Inv. No. 1) dating back to the late 19th century and purchased in 1967. The carpet represents one of the Karabakh carpet group’s famous designs and in fact forms the hali piece of the carpet set. В коллекции ворсовых ковров музея значительное место занимают ковры Карабахского типа. Истоки зарождения ткацкого ремесла в Карабахе относятся к III тысячелетию до н.э., о чем свидетельствуют археологические раскопки, а центром этого ремесла в данном регионе являлся город Барда, находившийся на пересечении больших караванных путей Великого шелкового пути. Для карабахских ковров характерно многообразие мотивов и композиций. Это медальонные, сюжетные, орнаментальные ковры. Карабахский тип, представленный Шушинской и Джебраильской группами, охватывает юго-западный регион Азербайджана, куда входят населенные пункты Шуша, Малыбейли, Гиров, Дашбулаг, Довшанлы, Туг, Кохня Туглар, Мурадханлы, Гадрут, Гасымушагы, Губадлы, Мирсейид, Багирбейли, Ханлыг, Тутмаз, а также города Джебраил, Агдам, Барда и Физули. Он включает композиции «Бахчада гюллер», «Балыг», «Буйнуз», «Бахманлы», «Карабах», «Годжа», «Гасымушагы», «Лямбяран», «Муган», «Талыш», «Лямпя», «Малыбейли», «Ханлыг», «Хантирмя», «Челеби», «Шабалыд-бута» и т.д., а также композицию «Нахчыван». Одна из особенностей Карабахской ковровой группы – присущие в основном этой географической зоне ковровые комплекты «дяст-халы-гяба», состоящие из широкого центрального ковра «халы» и более узких боковых ковров «гяба». Обладание таким комплектом считалось признаком зажиточности. Примечательно, что первым экспонатом музея стал в свое время ковер «Балыг» (инв. № 1), датируемый концом XIX века и приобретенный в 1967 году. Этот ковер, воплощающий в себе одну из известных композиций Карабахской ковровой группы – именно из такого комплекта, он представляет собой широкий центральный «халы». 116 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Xalça “Balıq”. Qarabağ, Azərbaycan. Carpet “Balig”. Karabakh, Azerbaijan. Ковер «Балыг». Карабах, Азербайджан. XIX əsrin III yarısı. The third half of the 19th century. Последняя треть XIX века. Əriş, xov – yun, arğac – pambıq, yun. 209x580 sm. Warp, pile – wool, weft – cotton, wool. 209x580 cm. Основа, ворс – шерсть, уток – хлопок, шерсть. İnv. №1 Inv. No. 1 209x580 cм. Инв. № 1

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ 118 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Muzeyin Qarabağ tipinin Cəbrayıl qrupuna aid ən maraqlı xalçalarından biri hicri tarixi ilə 1330/1912-ci ilə aid həndəsi fiqurlarla ustalıqla tərtib edilmiş “Qasımuşağı” (inv. № 7798) xalçasıdır. Hər hissəsi formaca ona uyğun motivlərlə bəzədilmiş ara sahənin fonu dolğundur. Onun hər bir fraqmenti ayrı ayrılıqda bütöv ornamental tərtibata harmonik olaraq yerləşdirilmiş və ümumi struktura uyğunlaşdırılmışdır. Bədii nöqteyi- nəzərdən “Qasımuşağı” kompozisiyası ən orijinal xalça kompozisiyalarındandır. Bu xalçanın dizayni Səfəvi dövrünün xalçaçılıq ənənələrinin təsiri altında qurulmuşdur. Xalçanın mərkəzini bilavasitə haşiyə ilə sıx təmasda olan və xırda gül formalı naxışlarla əhatələnmiş medalyon bəzəyir. Mərkəzi medalyonu yanlarından ətrafa dörd cüt budaq ayrılır. Kompozisiyanın əsas motivi ara sahənin aşağı və yuxarı hissələrində yerləşmiş iki böyük “ağ qollardır”. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin element Səfəvi dövrünə aid Qarabağın əjdahalı xalçalarına gedib çıxır. A fascinating carpet within the museum's Хalça “Qasımusağı”. Qarabağ, Azərbaycan. Hicri 1330 / 1912-ci il. collection is the Gasimushagy carpet from the Jabrail Əriş, arğac, xov – yun. 160x284 sm. İnv. № 7798 carpet group of the Karabakh type (Inv. No. 7798). It dates back to 1330 AH (1912) and features a Carpet “Gasimushaghy”. Karabakh, Azerbaijan. 1330 AH / 1912 geometrical arrangement of figures. The field’s Warp, weft, pile – wool. 160x284 cm. Inv. No. 7798 background is completely filled in with skillfully arranged motifs, and each detail is individually Ковер «Гасымушагы». Карабах, Азербайджан. 1330 год по хиджре / 1912 год. subordinate to the general structure of the carpet Основа, уток, ворс – шерсть. 160x284 cм. Инв. № 7798 design. From the artistic standpoint, the composition Gasimushagy is considered one of the most original carpet compositions. The carpet’s design is built under the influence of Safavid period’s carpet weaving traditions. The central medallion adjoins a border patterned with small flower elements. The four pair curved branches surround the central medallion. This composition’s main motive is a pair of large white arms (gol), located in the central field’s lower and upper parts. It should be noted that this element goes back to the famous Karabakh Dragon carpets of the Safavid period. Одним из интереснейших ковров в коллекции музея является ковер «Гасымушагы» Джебраильской группы Карабахского типа (инв. № 7798), датируемый 1330 годом по хиджре (1912 годом) и отличающийся мастерски выстроенной геометрической компоновкой фигур. Фон срединного поля насыщен, каждая его часть заполнена соответствующим ей по форме мотивом, каждый фрагмент в отдельности подчинен общему строю орнаментального оформления ковра. С художественной точки зрения композиция «Гасымушагы» считается одной из самых оригинальных ковровых композиций. Дизайн этого ковра выстроен под влиянием традиций ковроткачества Сефевидского периода. Центр ковра украшает медальон, который вплотную соприкасается с бордюром и окружен узорчатой каймой с мелкими цветочными формами. С боков центрального медальона расходятся в стороны четыре пары завитых веток. Основным мотивом данной композиции является пара больших «белых рукавов» («гол»), размещенных в нижней и верхней частях срединного поля. Следует заметить, что этот элемент восходит к знаменитым карабахским «драконовым» коврам Сефевидского периода. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 119

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Ən maraqlı və heyrətamiz eksponatlardan biri muzeyə hədiyyə olunmuş, XVII əsrin sonuna aid “Əjdahalı” xalçasıdır (inv. № 9388). Bu kompozisiyanın əsas elementləri ona təkrarolunmazlıq bəxş edən müxtəlif formalı özünəməxsus dişciklərlə əhatə olunmuş, aşağıdan yuxarıya doğru istiqamətlənmiş geniş, uzunsov qollar və ya budaqlardır. Əjdaha təsviri türk xalqlarının incəsənətində çox geniş yayılmışdır. Xalçalarda o, simvolik olaraq naxışlar arasında palmetta formasında və qoruyucu qismində çıxış edir. Çünki palmetta həyatın simvolu olan gülü bildirir, əjdaha isə bu həyatın qoruyucusudur. Əjdaha motivli Qarabağ xalçaları Böyük İpək Yolu üzərində mədəniyyətlərarası dialoqa şahidlik etmiş və bunun nəticəsi kimi Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətində Uzaq Şərq motivləri peyda olmuşdur. Çin motivlərinin sirayət etdiyi mədəniyyətinin ən qədim qatlarına söykənən Azərbaycan xalça ustaları XV–XIX əsrlərdə Qarabağ, Şirvanda toxunan əjdahalı xalçalarını dünyaya təqdim etdilər. Nəzərdən keçirdiyimiz xalça o dövrdə Qarabağın peşəkar emalatxanalarında toxunan “Əjdahalı” xalçalarından biridir. Sarmaşan bitkilərlə bəzədilmiş ara haşiyə də maraq kəsb edir. Bu cür haşiyə Qarabağda toxunmuş əjdahalı xalçaları üçün xarakterikdir. Zoomorf motivlərinə gəldikdə isə amerikalı sənətşünas A.Poupun fikrincə onlar çin-türk mənşəlidir və yerli təsəvvürlərə uyğun olaraq əjdaha təsviri daha populyar idi. Xalçalarda o, adətən qoruyucu rəmz sayılırdı. Belə xalçalar evə xoşbəxtlik və ruzi gətirməli idi. Another hugely impressive item in the collection is a late-17th-century Ajdahali (Dragon) carpet of the Karabakh type that was donated to the museum. The key elements of its design consists of wide oblong arms or branches superimposed on each other, the main intersections of which are decorated with palmetto or rosette forms. Bottom-up arms surrounded by peculiar teeth of various shapes, rendering this design exceptional and rare. The image of the dragon is widespread in the art of the Turkic peoples. In carpets, it is symbolically woven between palmettes and serves as an amulet: the palmette embodies the flower’s meaning as a symbol of life, and the dragon signifies the guardian of life. Karabakh carpets with dragon motifs testify to the cultural dialogues that took place along the Great Silk Road in the past. Azerbaijani craftsmen brought to the world so-called Dragon carpets, woven in Karabakh and Shirvan in the 15th ‒ 19th centuries, based on the deepest layers of their culture, reflecting Chinese motifs. The carpet in question is one of the Dragon carpets woven in the professional Karabakh workshops of that period. Its central border with curly plants is of interest. Such a border is characteristic for Karabakh Dragon carpets woven. According to the American art critic A. Pope, zoomorphic motifs typical for Dragon carpets have a Chinese-Turkic origin, and the most popular of them was a dragon image in accordance with locals’ perception. In carpets, it usually symbolized protection. Such carpets were intended to bring happiness and abundance to the house. Один из интереснейших экспонатов музея – ковер «Аждахалы» («Драконовый») Карабахского типа (инв. № 9388), датируемый концом XVII века и преподнесенный музею в дар. Основными элементами его композиции являются широкие продолговатые «рукава», или ветки, наложенные друг на друга, главные пересечения которых украшены пальметтными, или розеточными формами. Направленные снизу вверх и окруженные своеобразными зубцами различной формы «рукава» делают эту композицию оригинальной и неповторимой. Изображение дракона широко распространено в искусстве тюркских народов. В коврах он символически показывается среди узоров в форме пальметты и выполняет роль оберега, ведь пальметта обозначает цветок – символ жизни, а дракон – хранителя этой жизни. Карабахские ковры с драконовыми мотивами – свидетельство культурных диалогов на Великом шелковом пути. Опираясь на глубочайшие пласты своей культуры, в которую внедрились китайские мотивы, азербайджанские мастера явили миру так называемые «драконовые» ковры, вытканные в Карабахе, Ширване в XV–XIX веках. Рассматриваемый ковер – это один из «драконовых» ковров, сотканных в профессиональных мастерских Карабаха того периода. Представляет интерес его серединная кайма с вьющимися растениями. Такая кайма характерна для «драконовых» ковров, сотканных в Карабахе. Что касается зооморфных мотивов, характерных для «драконовых» ковров, то по мнению американского искусствоведа А.Поупа, у них китайско-тюркское происхождение, и наиболее популярным из них было изображение дракона – в соответствии с местными представлениями. В коврах дракон обычно символизировал защиту и оберег. Такие ковры должны были приносить в дом счастье и изобилие. 120 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Xalça “Əjdahalı”. Carpet “Ajdahali” (Dragon). Ковер «Аждахалы» («Драконовый»). Qarabağ, Azərbaycan. XVII əsr. Karabakh, Azerbaijan. 17th century. Карабах, Азербайджан. XVII век. Əriş, arğac – pambıq, yun, xov – yun. 198x435 sm. Warp, weft – cotton, wool, pile – wool. 198x435 cm. Основа, уток – хлопок, шерсть, ворс – шерсть. İnv. № 9388 Inv. No. 9388 198x435 cм. Инв. № 9388

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Gözəl nümunələri muzeyin fondunda saxlanılan Təbriz qrupu xalçaları dekorun zənginliyi və dolğun rəng qamması ilə seçilir. Bu da onların saray xarakterli olması ilə izah olunur. Azərbaycan xalçasının estetikası səthi həll, rəsm ritmikası, ənənəvi olaraq ara sahə və haşiyəyə bölünməsi üzərində qurulub. Təbriz mədəniyyətinin Azərbaycanın digər xalçaçılıq regionlarına təsiri nəbati elementlərin çoxluğu, peşəkar rəssamlar tərəfindən şah karxanalarında yaradılmış kompozisiyaların mürəkkəbliyi ilə özünü göstərir. XVI əsrin II yarısı bütün xalçaçılıq mərkəzlərində “Əfşan”, “Ləçək-türünc” və “Gölbəndlik” kompozisiyalarının variasiyalarının yaranması ilə əlamətdar oldu. Təbriz qrupuna aid xalçalar təbiət qüvvələrinin vəsfi və məhsuldarlıq rəmzi olan gül motivləri ilə zəngin bəzədilmiş nəbati ornamentlərin rəngarəngliyi ilə fərqlənir. Əksər Təbriz xalçalarının mərkəzi hissəsi “Həyat ağacı” naxış motivinin orijinallığı ilə seçilir. The museum’s beautiful Tabriz carpets of the Tabriz type stand out because of the rich decor and color schemes relating to such court carpets. The aesthetics of Azerbaijani carpets reside in their planes’ decor, the rhythm of their drawing, the traditional division of their central fields, and their borders. The impact of the Tabriz culture on the carpet weaving of other regions of Azerbaijan was affected by the abundance of botanical ornamentation, and the composition complexity created by professional artists in the Shah’s carkhanas (workshops). The second half of the 16th century saw the emergence of Afshan, Lechek-Turunj, and Golbendlik patterns, which were widely spread in all carpet weaving centers. Tabriz group carpets are notable for the variety of their floral ornamental motifs, which symbolize and glorify the forces of nature and fertility. Most Tabriz carpets bear a central field motif representing the tree of life. Тебризские ковры, относящиеся к Тебризскому типу, Xalça “Ləmpə”. Təbriz, Cənubi Azərbaycan. XIX əsr. прекрасные образцы которых хранятся в музее, выделяются Əriş, arğac, xov – yun. 260x580 sm. İnv. № 2516 богатством декора и насыщенной цветовой гаммой, что связано с их придворным характером. Carpet “Lampa”. Tabriz, South Azerbaijan. 19th century. Warp, weft, pile – wool. 260x580 cm. Inv. No. 2516 Эстетика азербайджанского ковра построена на плоскостном решении, ритмике рисунка, традиционном Ковер «Лямпя». Тебриз, Южный Азербайджан. XIX век. членении на центральное поле и бордюр. Основа, уток, ворс – шерсть. 260x580 cм. Инв. № 2516 Воздействие тебризской культуры на ковроткачество других регионов Азербайджана сказалось в обилии растительного орнамента, сложности композиций, создававшихся в шахских кархане профессиональными художниками. Вторая половина XVI века характеризуется появлением композиций «Афшан», «Лячяк-турундж» и «Гёльбендлик», вариации которых широко распространились во всех центрах ковроткачества. Ковры Тебризской группы отличаются разнообразием насыщенного цветочными мотивами растительного орнамента, элементы которого символизируют прославление сил природы и плодородие, а также оригинальным узорным мотивом «древа жизни», представленным на центральном поле. 122 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Muzey kolleksiyasında saxlanılan Təbriz qrupuna aid xalçalar arasında XIX əsrə aid və 1974-cü ildə muzey üçün alınmış “Ləmpə” (inv. № 2516) xalçasının kompozisiyası quruluşu ilə seçilir. O dövrün karxanasında toxunmuş bu xalçada “Ləçək-türünc” kompozisiyasının ümümi quruluş prinsipini saxlayan sənətkarlar onun əsasında orijinal kompozisiya yaratmışlar. Kompozisiyanın əsasını nəbati elemetlərlə bəzədilmiş medalyon təşkil edir. Medalyonun dörddə bir hissəsi ara sahənin dörd küncündə təkrarlanır. Bu xalçanın kompozisiyası simmetrikdir. Burada mərkəzdən ara sahə boyunca uzanan simmetriya oxu xalçanı iki bərabər hissəyə bölür və bir hissəsinin ornamental motivləri digər hissəni təkrar edir. Mərkəzi medalyon iki tərəfdən kətəbə başlıqlarla tamamlanır, bunlar da ara sahənin əsas elementi kimi istifadə olunur. “Ləçək-türünc” kompozisiyasına əsasən, kətəbələr adətən medalyon və qübbə arasında yerləşdirilir. Xalçanın əsas xüsusiyyətlərindən biri ara sahədə simmetrik yerləşdirilmiş orijinal formalı, qu quşu başı ilə tamamlanan qübbələrdir. Əksər türk xalqlarında quş təsvirləri ocağı qoruyan Umay Ana və qadın başlanğıcı ilə assosiasiya edilir. Ara sahənin iki tərəfində yerləşən kətəbə və qübbələrin hissələrinin ardınca gələn ləçəklər kompozisiyanı tamamlayıb zənginləşdirərək, xalça sahəsinin uzunsov kənarlarına orijinallıq verir. Bu xalçanı haqlı olaraq muzey kolleksiyasında saxlanılan Təbriz xalçalarının ən gözəl nümunəsi hesab etmək olar. The 19th-century Lampa carpet (Inv. No. 2516) purchased for the museum in 1974, stands out for its design among the museum collection’s Tabriz carpets. This is one of the carpets woven in carkhana of that period by professional craftsmen, who created the original composition while keeping the Lechek-Turunj design’s general principle. A large central medallion, entirely covered with botanical elements, and a quarter part of which is repeated in the four corners of the carpet field is the basis of the composition. This carpet is characterized by a symmetrical composition. Its symmetry axis, passing through the center along the median field, divides it into equal halves, thus the ornamental motifs of one half are a mirror image of the other. The cartouches (ketebes), which are used as the median field’s main element crown the central medallion from both sides. Cartouches according to the Lechek-Turunj composition are usually arranged between the medallion and gubpa. The central field’s unusually shaped gubpa in mirror symmetry with the images of swan heads at the ends is one of the features of the carpet. The image of birds amongst Turkic people is associated with Umai, guardian of the family hearth and the earthy femininity. The halves of the cartouche and gubpa located along sides of the central field together with the lecheks, supplement and enrich the composition, giving distinctiveness to the carpet field’s longitudinal sides. This carpet is considered to be one of the best Tabriz carpets in the museum collection. Среди тебризских ковров, хранящихся в музейной коллекции, особо выделяется своим композиционным построением ковер «Лямпя» (инв. № 2516), датируемый XIX веком и приобретенный для музея в 1974 году. Это один из ковров, сотканных в кархане того периода профессиональными мастерами, которые, сохраняя общий принцип построения композиции «Лечек-турундж», на ее основе создали оригинальную композицию. Основу композиции формирует крупный медальон в центре ковра, сплошь усыпанный растительными элементами, а четверть этого центрального медальона повторяется в четырех углах основного поля ковра. Для данного ковра характерна симметричная композиция, где ось симметрии, проведенная через центр вдоль срединного поля, делит его на равные половины, и орнаментальные мотивы одной половины являются зеркальным повторением другой. Центральный медальон с двух сторон венчают картуши («кетебе»), которые используются как основной элемент срединного поля. Обычно картуши, согласно композиции «Лечек-турундж», располагаются между медальоном и «губпой». Одной из особенностей данного ковра является присутствие на центральном поле в зеркальной симметрии оригинальной формы «губпы» с изображенными на концах головами лебедей. У многих тюрских народов изображение птиц ассоциируется с Умай – хранительницей домашнего очага, женским земным началом. Расположенные по сторонам срединного поля половинки картушей и «губпа», вслед за «лечеками», дополняют и обогащают композицию, придавая оригинальность продольным сторонам поля ковра. Этот ковер по праву считается одним из лучших тебризских ковров в коллекции музея. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 123

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Azərbaycan xalça sənətinin müasir mərhələsi yaradıcılıqları yeni bədii priyomlar, ornament və kolorit axtarışı ilə xarakterizə olunan bir sıra görkəmli xalçaçı-rəssamların yaradıcılıqlarına əsaslanır. Azərbaycan Xalça Muzeyinin kolleksiyasında çoxlu sayda müəllif işləri saxlanılır. Hər rəssamın yaradıcı dəst-xətti həm kompozisiya, həm də ornamental quruluşların həllinə individual yanaşmaya əsaslanır. Ümumilikdə belə müxtəlif yanaşma tərzləri qədim Azərbaycan xalçaçılığının yeni simasını formalaşdırır. XX əsr Azərbaycan peşəkar xalça məktəbi ilk növbədə Xalq rəssamı Lətif Kərimovun yaradıcılığı ilə əlaqədardır. Onun adı ölkənin bədii mədəniyyət tarixinə Azərbaycanda ornament və xalça sənətinin banisi və xalçaçılığı müasir elmi anlayışlar səviyyəsinə qaldırmış alim kimi həkk olunub. L.Kərimovun ornamental xalçaları “Ağaclı”, “Ləçək-türünc” və s. klassik kompozisiyalarının individual yaradıcı interpretasiyasıdır. Onun əsərlərinin çoxu tamamilə yeni kompozisiyaları ilə fərqlənir. Klassik xalça kompozisiyası incəliklərini dərindən bilməsi və onların əsasında müəllif baxışının aşkar hiss olunduğu yenilərinin yaradılması onun yaradıcılığının əsas cəhətləridir. Rəssamın ornamental rəsmlərinin müxtəlifliyi və rəngarəng xarakterli olmaları insanı valeh edir. O, ornamenti təkmilləşdirir və çətinləşdirir, rəngin daha da ifadəli olmasına çalışır, daima bənzərsiz və təkrarolunmaz yeni kompozisiyalar yaradırdı. Onun yaradıcılığında əsrlər boyunca formalaşmış Azərbaycan xalça qruplarının bədii məziyyətləri dərk edilirdi. The development of professional carpet designs attests to the pronounced creativity of Azerbaijan’s modern carpets. They represent considerable research into new artistic techniques, stylistic methods of using ornaments, and color ratios. The Azerbaijan Carpet Museum houses a collection of professional carpets in which each designer’s creative style is based on their individual approaches to solving both design and ornamental arrangements. Taken as a whole, the remarkable variety of their resolutions makes Azerbaijani carpet art extraordinary. The Azerbaijan professional school of carpet art of the 20th century begins with the creativity of the People’s Artist of Azerbaijan Latif Karimov. He entered into Azerbaijani art history as both the founder of the national school of carpet and ornamental art and the scientist who brought the highest concepts of modern science to the study of carpets. Latif Karimov’s ornamental carpets are creative and individual interpretations of such classical designs as Lechek- Turunj and Aghajli. Many of his works diverge from these by presenting completely new designs. His ingenuity lay in both his fine knowledge of the subtleties of classical carpet designs and in his creation of new carpets based on those designs, attesting to his vision. The enormous variety and heterogeneity of the designer’s ornamental drawings are striking. He improved, deepened, and elaborated ornaments, sought to increase the expressiveness of colors, and constantly created new and original designs. His works interpret the artistic merits of almost every centuries-old carpet school of Azerbaijan. Современный этап ковроткачества в Азербайджане базируется на творчестве ряда выдающихся профессиональных художников по ковру, творчество каждого из которых характеризуется собственными поисками новых художественных приемов, стилевых методов использования орнамента и колорита. В коллекции Азербайджанского музея ковра хранится множество авторских работ, в которых особенно ярко проявился индивидуальный подход того или иного художника к решению как композиционных, так и орнаментальных построений. В совокупности такое разнообразие подходов формирует новый облик древнего мастерства азербайджанского ковроткачества. Азербайджанская профессиональная школа коврового искусства в XX веке связана, прежде всего, с творчеством народного художника Азербайджана Лятифа Керимова. Он вошел в историю художественной культуры страны как основоположник отечественной школы коврового и орнаментального искусства, как ученый, поднявший изучение ковров на высоту современных научных понятий. Орнаментальные ковры Лятифа Керимова – это творческо-индивидуальная интерпретация классических композиций «Лечек-турундж», «Агаджлы» и др. Многие из его работ отличаются совершенно новыми композициями. Прекрасное знание тонкостей классических ковровых композиций и создание на их основе новых, в которых ощутимо выделяется авторские видение, определяют главные черты его творчества. Поражает огромная многовариантность и разнохарактерность орнаментальных рисунков художника. Он совершенствует, углубляет и усложняет орнамент, стремится к повышенной выразительности цвета, постоянно создает новые композиции, не похожие друг на друга. В его творчестве идет осмысление художественных достоинств почти всех ковровых групп Азербайджана, формировавшихся на протяжении многих веков. 124 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Azərbaycan Xalça Muzeyinin kolleksiyasında L.Kərimovun müəllifi olduğu 35-dən çox əsəri saxlanılır. Onun ən gözəl əsərlərindən biri XVI əsr böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığına həsr edilən “Şəbi hicran” (inv. № 3259) xalçasıdır. Xalçanın kompozisiyası klassik “göl” üslubunda yerinə yetirilmiş, özündə təbiətin obraz və simvollarını əks etdirərək bir- birini təkrarlanmayan nəbati ornamenti ilə seçilir. Xalçanın qeyri-adi rəng ifadəliliyi ayrılığın dramatik ab- havasını çatdırır. Ara sahənin sürməyi fonunda bir böyük və iki texniki cəhətdən çətin icra olunan və nadir hallarda rast gəlinən kiçik medalyon yerləşdirilib. Onların qara fonu nəbati ornamentlə bəzədilib. “Şəbi hicran” xalçasında L.Kərimov özünü xalça nümunələrində yüksək ideyaların ifadəsi və açılması üçün istifadə olunan ornament sənəti vasitələrinin gözəl bilicisi kimi göstərdi. The Azerbaijan Carpet Museum’s collection boasts Xalça “Şəbi hicran”. Azərbaycan. 1976-cı il. Müəllif: L.Kərimоv. over 35 carpets by Latif Karimov. One of his best works is Əriş, arğac – pambıq, xov – yun. 120x200 sm. İnv. № 3259 Shabi-Hijran (Night of Separation, Inv. No. 3259), dedicated to the work of Mohammed Fizuli, the great Azerbaijani Carpet “Shabi-Hijran” (Night of Separation). Azerbaijan. 1976. poet of the 16th century. The carpet’s design is made in the Author: L. Karimov. Warp, weft – cotton, pile – wool. 120x200 cm. classical gyol style and is distinguished by ornamentation Inv. No. 3259 that transforms images and symbols of nature into variety of plant elements and other objects that bear specific Ковер «Шаби-хиджран» («Ночь разлуки»). Азербайджан. 1976. meaning. Автор: Л. Керимов. Основа, уток – хлопок, ворс – шерсть. 120x200 cм. Инв. № 3259 Notably, the carpet’s expressive coloration perfectly conveys the dramatic sense of separation. The central field contains one large and two small round unusual medallions against a blue background, which is technically difficult to execute. One medallion has a black background filled with floral ornaments. With his Shabi-Hijran carpet, Latif Karimov proved himself to be a master who completely understood how ornamental art expressed and revealed the high ideas of carpet making. В коллекции Азербайджанского музея ковра имеется более 35 произведений Лятифа Керимова. Одной из лучших его работ является ковер «Шаби-хиджран» («Ночь разлуки») (инв. № 3259), посвященный творчеству великого азербайджанского поэта XVI века Мухаммеда Физули. Композиция ковра выполнена в классическом стиле «Гёль» и выделяется орнаментом, который впитал в себя образы и символы природы, представленные разнообразными, не повторяющимися растительными элементами. Необычна колористическая выразительность ковра, прекрасно передающая драматическое ощущение разлуки. На синем фоне центрального поля размещен один большой и два маленьких круглых, технически трудных в исполнении и редко встречающихся медальона. Черный фон каждого из них заполнен растительным орнаментом. В ковре «Шаби-хиджран» Лятиф Керимов показал себя мастером, прекрасно владеющим средствами орнаментального искусства для выражения и раскрытия в произведениях ковроткачества высоких идей. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 125

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ 126 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 127

Xalça “Əsrlərin nəğməsi”. Azərbaycan. Carpet “A Song of Centuries”. Azerbaijan. Ковер «Песнь веков». Азербайджан. 1980-ci illər. Müəllif: L.Kərimоv. 1980s. Author: L. Kerimov. Warp, weft – cotton, pile – wool. 1980-е годы. Автор: Л. Керимов. Əriş, arğac – pambıq, xov – yun. 123x172 sm. 123x172 cm. Inv. No. 5048 Основа, уток – хлопок, ворс – шерсть. İnv. № 5048 123x172 cм. Инв. № 5048

Klassik “Bəndi-rumi” kompozisiyasının XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ dərindən öyrənilməsi və ənənələrin yaradıcı şəkildə istifadə olunması nəticəsində ərsəyə 129 gələn “Əsrlərin nəğməsi” (inv. № 5048) xalçası özünəməxsus bədii quruluşu ilə diqqəti cəlb edir. Xalçanın kompozisiyası özündə bir-birini təkrarlamayan 1000-ə yaxın ornamental elementi cəmləşdirib. Əsasən üslublaşdırılmış heyvan, quş və insan fiqurlarının üstünlük təşkil etdiyi bu məşhur ornament elementləri kompozisiyaya ritm verən doqquz sırada yerləşdirilib. L.Kərimov unudulmuş köhnə texnoloji üsulları dirçəldən və ənənəvi kompozisiyalara yeni bədii həllər əlavə edən peşəkar rəssam idi. Ornament sənətini, onun üsul və prinsiplərini dərindən bilməsi ona yeni dekorativ motivlər yaratmağa imkan verirdi. The original artistic construction of the Song of Centuries carpet (Inv. No. 5048), based on the in- depth study and creative use of the classical design Bendi-Rumi, captures one’s attention. Its design includes about a thousand famous ornamental elements ‒ mostly stylized motifs of animals, birds, and humans ‒ with no repetition. They alternate in nine rows, giving the design a sense of rhythm. Latif Karimov was a professional artist who revived forgotten weaving techniques and brought new artistic solutions to traditional designs. His profound knowledge of the techniques and principles of ornamental art allowed this brilliant master to create new decorative motifs. Привлекает внимание своеобразным художественным построением ковер «Песнь веков» (инв. № 5048), созданный на основе глубокого изучения и творческого использования традиций классической композиции «Бянди-руми». Его композиция включает в себя около тысячи не повторяющихся известных орнаментальных элементов – в основном, стилизованные изображения животных, птиц и человека. Они чередуются в девяти рядах, придающих композиции ритм. Лятиф Керимов – художник-профессионал, который возрождал забытые технологические приемы и привносил новые художественные решения в традиционные композиции. Глубокое знание приемов и принципов орнаментального искусства позволяло этому гениальному мастеру создавать на его основе новые декоративные мотивы. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Kamil Əliyev incə bədii zövqə malik, xalça sənətinin cəmiyyətin inkişafında roluna dair özünün baxışları olan bir rəssamdır. Öz xalqının klassik xalça irsinə və iş prosesinə yaradıcı yanaşmaya arxalanaraq o, çoxlu sayda əsasən Təbriz xalça qrupunun ənənələri əsasında yeni maraqlı kompozisiyalar yaratmışdır. Xovlu xalçaların əsas elementlərinin üslublaşdırılmış nəbati ornamentlərlə vəhdətindən geniş istifadə edərək o, “Butalı”, “Tirməli” və digər kompozisiyaları işləyib hazırlamışdı. Onun xalçalarının əsas cəhəti monumentallıq və əzəmətlilikdir. Dekorsuz boş sahə buraxmağı sevməyən rəssamın işləri müxtəlif növ islimi elementləri ilə zəngindir. K.Əliyev xalçalarının koloristik həllində, oxranın müxtəlif tonlarına, solğun sarı, qırmızı boyalara və qəhvəyi rəngin müxtəlif çalarlarına müraciət edirdi. Onun muzeydə saxlanılan və hal-hazırda nümayiş etdirilən ornamental “Butalı” (inv. № 6712) xalçası Təbriz qrupunun ənənələrində toxunub. Xalçanın kompozisiya həllində sadə nəbati ornament formalarının butanın rəvan xətləri ilə qarşılıqlı əlaqəsindən uğurla istifadə edilib. Bu ornamentin bədii həllində ona zəriflik, dəqiqlik və incəlik bəxş edən qrafik başlanğıc durur. Koloristik ifadəliliyə oxra, sürməyi və qəhvəyi rənglərin uyğunlaşdırılması ilə nail olunur. Kamil Aliyev is a designer with a subtle artistic taste and his own view of the role of art in social development. Relying on the classic carpet heritage of the people and his own creative approach to his work, he produced many impressive carpet designs, mainly in the traditions of the Tabriz group of carpet weaving. He developed such designs as Butali and Tirmeli by using stylized floral ornaments in combination with the basic elements of pile carpets. The main features of Kamil Aliyev’s carpets are their monumentality and majesty. His designs are full of diverse elements in the style of islimi — he did not like to leave the carpet’s surface empty. The artist preferred to use shades of ocher, pale yellow, red, and brown. His ornamental Butali carpet (Inv. No. 6712), presented in the museum exposition, is woven in the traditions of the Tabriz group. His design successfully combines the strict forms of floral ornaments and the smooth lines of buta. The artistic arrangement of this ornament, based on graphic design, gives it subtlety, clarity, and elegance. He achieved expressive coloration by combining shades of ocher, brown, and blue. 130 Кямиль Алиев – художник, обладавший тонким художественным вкусом и собственным взглядом на роль искусства в общественном развитии. Опираясь на классическое ковровое наследие своего народа и творческий подход к работе, он создал много интересных ковровых композиций – в основном, в традициях Тебризской группы ковроткачества. Широко используя стилизованные растительные орнаменты в сочетании с основными элементами ворсовых ковров, он разработал композиции «Буталы», «Тирмели» и др. Главной особенностью ковров Кямиля Алиева является их монументальность, величественность. Композиции его работ насыщены многообразными элементами в стиле «ислими» – он не любил оставлять поверхность ковра свободной от декора. Художник предпочитал обращаться к охристым тонам, бледно-желтым, красным, различным оттенкам коричневого цвета. Его орнаментальный ковер «Буталы» (инв. № 6712), представленный в экспозиции музея, выполнен в традициях Тебризской ковровой группы. В композиционном решении этого ковра удачно использована взаимосвязь строгих форм растительного цветочного орнамента с плавными линиями «буты». В художественном решении этого орнамента лежит графическое начало, что придает ему утонченность, четкость и изящество. Колористическая выразительность достигается сочетанием охристых, коричневых и синих тонов. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Xalça “Butalı”. Azərbaycan. 1985. Müəllif: K.Əliyеv. Carpet “Butali”. Azerbaijan. 1985. Author: K. Aliyev. Ковер «Буталы». Азербайджан. 1985. Əriş, arğac – pambıq, xov – yun. 107х164 sm. Warp, weft – cotton, pile – wool. 107x164 cm. Автор: К. Алиев. Основа, уток – хлопок, İnv. № 6712 Inv. No. 6712 ворс – шерсть. 107x164 cм. Инв. № 6712

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Xalça «Şəbi hicran». Azərbaycan. 1983-cü il. Carpet “Shabi-Hijran” (Night of Separation). Azerbaijan. Ковер «Шаби-хиджран» («Ночь разлуки»). Müəllif: Е.Mikayılzadə. 1983. Author: E. Mikailzade. Азербайджан. 1983. Автор: Э. Микаилзаде. Əriş, arğac – pambıq, xov – yun. 120x185 sm. Warp, weft – cotton, pile – wool. 120x185 cm. Основа, уток – хлопок, ворс – шерсть. 120x185 cм. İnv. № 5800 Inv. No. 5800 Инв. № 5800 132 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Xalq rəssamı Eldar Mikayılzadə kimi rəssamın yaradıcılığı yüksək peşəkarlıq prinsiplərinə və klassik xalça sənətinin irsi qarşısında ehtirama əsaslanıb. Onun işlərinin bədii üslubu Təbriz xalça qrupunun kanonları üzərində qurulub. Müəllifin bir çox işlərini Təbriz qrupu ənənələrinin müasir dövrdəki inkişafının layiqli davamı saymaq olar. Onun ornamental əsərləri rəssamın imkanlarının geniş diapazonunu nümayiş etdirir. Rəng sənətinə mükəmməl yiyələnməsi rəssama onun nisbətlərinin tam harmoniyasına nail olmağa imkan verir. Eldar Mikayılzadənin süjetli xalçaları yaşlı nəsil rəssamlarının işləri ilə müqayisədə süjetli-tematik xalçaların yaradılmasına prinsipcə yeni yanaşmanı nümayiş etdirir. Bu ona öz imkanlarını tam olaraq ortaya çıxarmağa, dərin məzmunlu və zəngin mənəvi aləmini ifadə etməyə şərait yaradır. Müəllifin muzeydə saxlanılan “Şəbi hicran” (inv. № 5800) əsəri ifadəli şərh və orijinallığı ilə fərqlənir. Füzuli poeziyasının təsiri ilə yaradılan bu kompozisiya klassik “Ağaclı” üslubunda həll edilib. İnsanların qədim zamanlardan ağacı, çiçəkləri, heyvanları ilahiləşdirməsi bu ənənənin qədimliyindən xəbər verir. O, bu xalçanın kompozisiyasını özünəməxsus bir şəkildə həll etmişdir. Xalçanın mərkəzində şairin ifadəli portretini üç çiçəklənən, barlı ağac: ağacın ağ gülləri saqqal, qaş və çalmanı, budaqlarda oturmuş bülbüllər çalmanın düyününü, qayanın çatları alının dərin qırışlarını, mərkəzi ağacın gövdəsi isə şairin iki çarpazlaşdırılmış əllərini yaradır. Kompozisiyanın mərkəzində yerləşdirilmiş “Leyli və Məcnun” poemasından epizodlar isə Füzulinin və onun qəhrəmanlarının mənəvi aləmini daha dərindən açmağa imkan verir. Şairin başı üzərində mavi fonda qədim nəstəliq xətti formasında verilmiş bulud təsvirləri yerləşdirilib. Bu xəttlə xalçada şairin qəzəllərindən misralar yazılıb. Qeyd etmək lazımdır ki, xalçaçılıqda ilk dəfə buludlar belə orijinal formada həll olunub. Eldar Mikailzade’s creativity springs from his principles of high professionalism and his admiration for the classical heritage of carpet art. His artistic style is based on the canons of the Tabriz carpet group. Many of his works can rightly be considered to admirably continue the traditions of this group in the modern age. His ornamental works demonstrate the wide range of possibilities available to the artist. His complete mastery of the art of color allows him to achieve the utmost in harmonious color ratios. Compared to the works of elder artists, Eldar Mikailzade’s figurative carpets show a fundamentally new approach to the creation of story-telling carpets. His approach fully reveals his potential, and expresses his deeply meaningful and versatile spiritual world. Eldar Mikailzadeh’s inventive Shabi-Hijran carpet (Inv. No. 5800), which is stored at the museum, is striking in its interpretation’s originality and expressiveness. The carpet’s design, inspired by the poetry of Muhammad Fizuli, was made in the classical style of Aghajli carpets. It is well known that people have worshipped animals, trees, and flowers since ancient times, testifying to the antiquity of this tradition. Eldar Mikailzade’s carpet boasts an original design. In the center there are three blooming fruit-bearing trees, expressively depicted, that produce the poet’s portrait: the tree’s white flowers of the tree form his beard, eyebrows, and turban; nightingales sitting on the branches compose the turban’s knot; the cracks of the mountain represent the deep wrinkles in his forehead; and the trunk of the central tree form his crossed arms. Episodes from the Leili and Majnun poem, included in the design of the carpet’s center, vividly reveal the spiritual world of Fizuli and his heroes. On a blue background, clouds in the form of ancient nastalig handwriting float above the poet’s head, which contain written fragments from the poet’s ghazals. Significantly, the highly imaginative shape of these clouds appears here for the first time in the history of carpet weaving. Творчество такого художника, как Эльдар Микаилзаде, основано на принципах высокого профессионализма и преклонения перед классическим наследием коврового искусства. Художественный стиль его работ базируется на канонах Тебризской ковровой группы. Многие его произведения можно по праву считать достойным продолжением развития традиций этой ковровой группы на современном этапе. Орнаментальные работы демонстрируют широкий диапазон возможностей художника. Прекрасное владение искусством цвета позволяет ему достичь полнейшей гармонии цветовых соотношений. Сюжетные ковры Эльдара Микаилзаде в сравнении с работами художников старшего поколения демонстрируют нам принципиально новый подход к созданию сюжетно-тематических ковров, помогающий ему наиболее полно раскрыть свои возможности, выразить свой глубоко содержательный и разносторонний духовный мир. Оригинальностью и выразительностью трактовки отличается хранящийся в фондах музея ковер Эльдара Микаилзаде «Шаби-хиджран» (инв. № 5800). Выполненная под впечатлением поэзии Мухаммеда Физули композиция ковра решена в классическом стиле «Агаджлы». Известно, что с древнейших времен люди обожествляли животных, деревья, цветы, поэтому с уверенностью можно говорить о древности этой традиции. Эльдар Микаилзаде своеобразно решил композицию этого ковра. В центре – три выразительно поданных цветущих, плодоносящих дерева, которые образуют портрет поэта: белые цветки – бороду, брови и чалму, сидящие на ветках соловьи – узел чалмы, трещины горы – глубокие морщины лба, ствол центрального дерева – скрещенные руки. Эпизоды из поэмы «Лейли и Меджнун», включенные в композицию центральной части, дают возможность более глубоко раскрыть духовный мир Физули и его героев. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 133

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ İslimi ornamentinin həlli də yeni bir addımdır. Məlumdur ki, islimi qıraqları bükülü yarpaq təsvirini xatırladan nəbati ornamentdir. Xalçanın ana haşiyəsində yerləşdirilən islimi qeyri-adi formada – “Leyli və Məcnun” poemasının süjet xəttini inkişaf etdirən və təkrarlanmayan insan fiqurları ilə tamamlanır. Özündə bir çox orijinal element və bədii həll üsullarını cəmləşdirən bu xalça, şübhəsiz, peşəkar rəssamın uğurudur. Füzuli poeziyasının fəlsəfəsi və xalça müəllifinin fikirləri bir-birini tamamlayaraq harmonik vəhdəd şəklində çıxış edir. Qeyd etmək lazımdır ki, E.Mikayılzadənin xalçaları yeni bədii həll ilə seçilərək, ümumi quruluş və təsvirlə əldə olunan kompozisiya ideyasının konkretliyi ilə xarakterizə olunur. Muzeyin fondunda məşhur xalçaçı-rəssam Cəfər Mücirinin müəllif xalçaları da saxlanılır. Onun muzeydə saxlanılan çox maraqlı əsərlərindən biri XVII əsrin məşhur şairi Saib Təbriziyə həsr olunmuş ornamental xalçası (inv. № 5036) bir-biri ilə uyğunlaşan təbii rəngli yun iplərdən toxunub. Nəzərə alsaq ki, ipin boyanması xalça toxumadan xeyli sonra kəşf olunub, ehtimal etmək olar ki, ilk, bəlkə də sadə kompozisiyalar yunun təbii rəngindən istifadə etməklə yaradılmışdır. Təəssüflər olsun ki, belə xalçalar günümüzə qədər gəlib çıxmamışdır. Buna görə də belə bir unikal müəllif xalçasının olması öz- özlüyündə qiymətsizdir. Yaradıcılığı boyunca o, nisbətən az sayda ornamental kompozisiya yaratmışdır. Amma C.Mücirinin hər kompozisiyası rəng həllinin və ornamental tərtibatda harmoniyanın uzun axtarışlarının nəticəsidir. The carpet’s innovative aspects include Mikailzade’s decision to use the islimi ornament. An islimi is a floral ornament in the shape of a wavy line, with one end terminating in a leaf. The islimi located in the carpet’s border is completed with an unconventional ornament: unrepeated human figures placed throughout the border, which also develop the storyline of the poem Leili and Majnun. This carpet, which includes many original elements and artistic resolutions, is an undoubted success for this professional artist. The philosophy of Fizuli’s poetry and the artist’s thoughts complement each other to produce a harmonious whole. It should be noted that while the carpets of Eldar Mikailzade are distinguished by innovative artistic resolutions and pictorial construction that enable the viewer to grasp immediately the composition’s concept. The museum also houses carpets by the remarkable designer Jafar Mujiri. The most intriguing example of his work is a portrait carpet (Inv. No. 5036) dedicated to the well-known 17th-century poet Sahib Tabrizi, and woven using wool of natural shades successfully combined with each other. Since people learned to paint their wool late in the development of carpet weaving, it would seem that the first carpets, while perhaps simple in design, were woven precisely from non-dyed wool. Unfortunately, such products have not survived. Therefore, the creation of such a unique carpet is very significant. Throughout his career, Jafar Mujiri produced a relatively small amount of ornamental carpets. But each of his designs is the result of a long quest for harmony in ornamental decoration and color combinations. Над головой поэта на голубом фоне изображены облака, решенные в форме старинного почерка «насталик», которым написаны отрывки из газелей поэта. Нужно отметить, что впервые в ковроделии облака решены в подобной оригинально-образной форме. Новшеством является и решение орнамента «ислими». Как известно, «ислими» – растительный орнамент, напоминающий изображение листа с загнутыми концами. Расположенные в большой кайме ковра «ислими» завершаются нетрадиционным орнаментом – человеческими фигурами, не повторяющими друг друга по всей кайме и одновременно развивающими сюжетную линию поэмы «Лейли и Меджнун». Этот ковер, включающий много оригинальных элементов и художественных решений, является несомненным успехом художника- профессионала. Философия поэзии Физули и мысли автора коврового произведения дополняют друг друга, выступают как единое гармоничное целое. Следует отметить, что ковры Эльдара Микаилзаде отличаются новыми художественными решениями, характеризуются конкретизацией замысла композиций, достигающейся общим изобразительным построением. В фонде музея хранятся авторские ковры замечательного художника Джафара Муджири. Интереснейшим экспонатом является орнаментальный ковер его работы (инв. № 5036), посвященный известному поэту XVII века Саибу Тебризи и сотканный из шерсти исключительно натуральных оттенков, удачно сочетающихся между собой. Учитывая то, что окрашивать шерсть люди научились гораздо позднее, чем ткать ковры, думается, что первые – может, не очень богатые по композиции ковры – ткались именно из натуральной шерсти. К сожалению, такие изделия до нас не дошли. Поэтому появление столь уникального авторского ковра само по себе бесценно. На протяжении своего творческого пути Джафар Муджири создал относительно небольшое количество орнаментальных ковров. Но каждая его композиция – это результат долгого поиска гармонии в орнаментальном убранстве, цветовых решениях. 134 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Xalça “Saib Təbrizi”. Azərbaycan. 1980. Müəllif: C.Müciri. XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Əriş, arğac, xov – yun. 82x115 sm. İnv. № 5036 Muzeydə Q.Babai, L.Qarayeva, M.Hüseynov, Carpet “Saib Tabrizi”. Azerbaijan. 1980. Author: J. Mujiri. E.Həşimov və digər peşəkar müəlliflərin əsərləri Warp, weft, pile – wool. 82x115 cm. Inv. No. 5036 saxlanılır. Ковер «Саиб Табризи». Азербайджан. 1980. Автор: Дж. Муджири. XX əsrin sonu – XXI əsrin əvvəli Azərbaycan Основа, уток, ворс – шерсть. 82x115 cм. Инв. № 5036 xalça sənətinin inkişafında keyfiyyətcə yeni bir mərhələdir. Müasir xalçaların bədii tərtibatında novator tendensiyalar izlənilir. Yeni kompozisiyalar, naxışlar, elementlər yaradılır, klassik ornamentlər müxtəlif şəkildəyişmələrə uğrayır. Onlarda yeni nəsil xalçaçı-rəssam və xalq ustalarının estetik dünyagörüşü öz əksini tapmışdır. Bütün bunlar ölkəmizin xalça sənətinin daha da inkişaf etdirilməsi üçün özünəməxsus bünövrədir. The museum stores beautiful carpets by such professional designers as M. Huseynov, G. Babirov, L.Garayeva, G.Babai, and E.Hashimov, among others. The late 20th century to the early 21st century has produced a new stage in the development of carpet art in Azerbaijan. Modern carpets demonstrate innovative trends in new designs and patterns, while classical ornaments are interpreted in different ways. They reflect the aesthetic and philosophical views of a new generation of carpet designers and weavers. Together, these form the basis for the further development of domestic carpet art. В музее хранятся замечательные ковры таких профессиональных художников, как М.Гусейнов, Л.Караева, Г.Бабаи, Э.Гашимов и др. Конец XX – начало XXI века – это качественно новый этап в развитии коврового искусства Азербайджана. В художественном убранстве современных ковров прослеживаются новаторские тенденции. Создаются новые композиции, узоры, элементы, по- разному интерпретируются классические орнаменты. В них отражаются эстетические и мировоззренческие взгляды нового поколения художников по ковру и народных мастеров. Все это является своеобразной основой для дальнейшего развития отечественного коврового искусства. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 135

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ 136 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ XALÇA MƏMULATLARI CARPET PRODUCTS КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 137

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ Azərbaycanda nəfis, rəngarəng xovlu və xovsuz xalçalarla yanaşı, hələ qədim zamanlardan bəri məişətdə istifadə etmək üçün heç də bədii xüsusiyyətlərinə görə onlardan geri qalmayan müxtəlif xalça məmulatları da istehsal olunmuşdur. Belə ki, ev əşyaları arasında mühüm hesab edilən və geniş istifadə olunan məfrəş, xurcun, heybə, çuval, çul, yəhərüstü və s. bu kimi xalçaçılıq nümunələrinə demək olar ki, hər evdə rast gəlinir və öncəki nəsillərin həyatını onlarsız təsəvvür etmək belə mümkün deyil. Vaxt ötdükcə məişət şəraitini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə xalça məmulatlarının istehsalı inkişaf etmiş və təkmilləşmişdir. Azərbaycan Xalça Muzeyi kolleksiyasının maraqlı hissəsini XIX–XX əsrlərə aid 1663 ədəd eksponatdan ibarət olan ənənəvi xalça məmulatları təşkil edir. Minilliklər boyunca bütün bu əşyalar həm utilitar mahiyyət, həm də bədii-estetik zövq daşıyıcısı olmaqla öncəki nəsillərin məişətini, incəsənətini öyrənməyə və xalqın tarixini daha dərindən anlamağa kömək edərək zəngin mənəvi mədəniyyətimizin çox mühüm və gərəkli ünsürlərindən biridir. Since ancient times, diverse household carpet products have accompanied the delicate and colorful pile and flat- woven carpets made in Azerbaijan. Among the most widely used household items are mafrash (a rectangular carpet valise for the storage and transport of bedding and clothing); khurjun (a valise consisting of two parts); heyba (a small valise); chuval (a big carpet bag); chul (a horse or camel cloth); yaharustu (a saddlecloth), and other types of carpet products that can be found in every house. Without them, it is impossible to imagine the lives of past generations. With each passing year, the production of carpets developed and expanded in order to enhance living conditions. A fascinating part of the Azerbaijan Carpet Museum’s collection contains 1663 specimens of traditional carpet products belonging to the 19th and 20th centuries. For thousands of years, these utensils and aesthetically pleasing objects, as vital and valuable elements of our rich spiritual culture, have enabled us to study the daily activities and arts of past generations, and to realize our national history more deeply. С древних времен в Азербайджане наряду с нарядными, красочными ворсовыми и безворсовыми коврами производили также ковровые изделия, не уступающие им по художественным качествам и широко использовавшиеся в быту. В каждом доме можно было встретить такие образцы коврового искусства, как «мафраш», «хурджун», «хейбя», «чувал», «чул», «яхярусту». Они занимали важное место среди предметов домашнего обихода, без них невозможно представить жизнь предыдущих поколений. Сохраняя вековые традиции мастерства, производство ковров постоянно развивалось и совершенствовалось. Интересную часть коллекции Азербайджанского музея ковра составляют традиционные ковровые изделия XIX–XX веков — всего 1663 экспонатов. На протяжении тысячелетий все эти утилитарные вещи были также носителями художественно-эстетических предпочтений, и сегодня они как важнейшие элементы богатой духовной культуры нашего народа помогают в изучении быта, искусства предшествующих поколений, способствуют более глубокому пониманию истории. 138 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ Azərbaycanın əlverişli iqlim və münasib təbii-coğrafi şəraiti burada əkinçiliklə yanaşı, maldarlığın inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Məhsuldar və yaxşı suvarılan çöllər, dağətəyi ovalıqlar, geniş qış və yay otlaqları, şirəli otlardan ibarət çəmənliklər yarımköçəri maldarlığın inkişafı üçün geniş imkan yaradırdı. Əsasən xovsuz xalça texnikasında toxunan bu əşyaların rahatlıq, yüngüllük, portativlik, davamlılıq, çoxfunksionallıq kimi xüsusiyyətləri səyyar həyat tərzi keçirən insanların məişətində onları əvəzedilməz etmişdir. Yüksək keyfiyyətli, parlaq, yumşaq, əl üsulu ilə əyrilən, təbii boyaqlarla boyadılmış yun iplərlə toxunan xalça və xalça məmulatı köçəri həyatın tələblərini və insanın öz məişətini bəzəmək cəhdlərini tamamilə təmin edirdi. Rəngarəng xalça-palazla bəzədilmiş alaçığın ümumi görünüşünü divardan asılan yaraşıqlı duz torbası, qaşıqdan, qayçı torbası və s. məmulatlar tamamlayırdı. The favorable climate and convenient geographical condition of Azerbaijan positively affected not only agriculture, but also the development of cattle-breeding life. The abundance of fertile and well-watered valleys, foothill lowlands, vast winter and summer pastures, and meadows with juicy grass intensified the development of semi-nomadic cattle breeding. These carpet products, produced mainly from flat-woven techniques, were distinguished by such features as lightness, portability, durability, and multifunction, making them irreplaceable in people’s daily lives. Carpets and carpet products, which were woven with high-quality, bright, soft, hand-spun, and naturally dyed wool yarns, completely fulfilled people’s demands and attitudes towards household decoration. An alachig (a tent) was decorated with multicolored carpets and palases, as well as an elegant duz torbasi (a salt bag), a gashigdan (a bag for spoons and rolling- pins), a gaychi torbasi (a scissors bag), and other products that were hung on the wall. Климатические и природно- Xurcun. Şirvan, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Əriş – yun, arğac, географические условия Азербайджана naxış ipi – yun, pambıq. Keçirtmə, dolama texnikası. всегда были благоприятны для 47x125 sm. İnv. № 4825 развития скотоводства и земледелия. Плодородные, хорошо орошаемые поля, Khurjun (saddlebag). Shirvan, Azerbaijan. Early 20th century. Warp – wool, weft, предгорные низменности, обширные pattern yarn – wool, cotton. Interweaving, wrapping. 47x125 cm. Inv. No. 4825 зимние и летние пастбища, луга, где растут сочные травы, — все это создавало Хурджун (переметная сума). Ширван, Азербайджан. Начало ХХ века. широкие возможности для развития Основа – шерсть, уток, узорообразующая нить – шерсть, хлопок. полукочевого скотоводства. Удобные, Переплетение, обматывание. 47x125 см. Инв. № 4825 легкие, портативные, устойчивые к износу многофункциональные предметы, изготовленные в основном в безворсовой технике, стали неотъемлемой частью быта людей, ведущих подвижный образ жизни. Ковры и ковровые изделия, сотканные из высококачественных мягких шерстяных нитей, спряденных вручную и окрашенных природными красителями, полностью обеспечивали потребности кочевой жизни и стремление людей украсить свой быт. Общий вид палатки кочевника «алачыг», убранной красочными коврами и паласами, дополняли «дуз торбасы» (мешок для соли), «гашигдан» (сумка для ложек и скалок), «гайчы торбасы» (мешочек для ножниц) и другие изделия, которые вешали на стены. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 139

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ Yumşaq mebel rolunu başaltı mütəkkə, içinə yataq dəsti yığılmış məfrəş və s. oynayırdı. Avadanlıq, bütün ev müxəlləfatı xüsusi olaraq istehsal edilmiş xalça kisələrdə saxlanılırdı. Ailənin hər bir üzvünün öz xurcunu, heybəsi, qaşlığı var idi. Böyük çuval və xarallara buğda və digər dənli bitkilər yığılırdı. Yemək vaxtı yerə salınmış xalça-palazın üstünə kənarları qabarıq naxışlı zərif süfrə salınardı. Qədimdə əsas nəqliyyat vasitəsi olan at və dəvə üçün əlvan rəngli qotazlı çullar toxunurdı. Köç zamanı məfrəşlərin içinə xalçalar, paltarlar, qab-qacaq yığılaraq daşınardı. Onları heyvanın üstünə cüt olaraq yükləyib sicim, örkən vasitəsilə bərkidirdilər. Gənc qız ailə quranda xalça məmulatlarından ibarət cehizini ər evinə aparardı. Uzun əsrlər boyu qadınlar məişətdə digər işlərlə yanaşı, xalça toxumaq və tikmə sənəti ilə məşğul olurdular. Bir sənət kimi toxuculuğu qadınlar qızlarına kiçik yaşlarından öyrədirdilər. El-oba adətinə görə, cehizə daxil olan əşyaların çoxunu nişanlı qız öz əlləri ilə hazırlamalı idi və bu onun məharətinin göstəricisi sayılırdı. Xalça-palazla yanaşı, qızlar adətən, gələcək adaxlı və ya nişanlıları, habelə onların ailə üzvləri üçün araqçın, külah, təsək, habelə corab, tumanbağı, at çulu, xurcun, heybə və s. kimi cer- cehiz tədarük edib hazırlayırdılar. Bu məmulatların kompozisiya və koloriti dəstə daxil olan bütün predmetlərdə təkrar olunurdu. Adətən, onlar satış üçün nəzərdə tutulmur, hədiyyə olaraq və ya başqa bir şeylə dəyişdirilə bilərdi. Müxtəlif bölgələrin xalça məmulatları özünəməxsus kompozisiya və rəng çalarlarına, toxuma texnikasına malik olub, yerli ənənələrlə müəyyən olunurdu. Muzeyin kolleksiyasında XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlinə aid nəfis şəkildə toxunmuş xalça məmulatları toplanmışdır. A bashalti mutakka (a pillow), mafrash, and other played the role of soft furniture. All household items were kept in specially produced carpetbags. Each member of the family had their own khurjun, heyba, and gashliq (a small valise attached to a saddle). A large chuval and kharal were used to store crops. At mealtime, a delicate tablecloth with vividly patterned borders was laid atop the palas. In ancient times, a colorful chul with tassels was woven for horses and camels, which were the main transport vehicles. During migration, clothing and kitchenware were gathered into mafrash. They were loaded onto the animal and banded with sijim (a thick rope) and orkan (a narrow rope). When young girls got married, the dowry they brought to the groom’s house consisted of carpet products. For many centuries, along with other work, women were engaged in the arts of carpet weaving and embroidery. They taught their daughters the traditional art of carpet weaving at an early age. A fiancée had to make all of her dowry items, a tradition that indicated her skills. Besides the palas, a bride-to-be made aragchin and tasak (skull-caps), kulah (headdress), jorab (socks), tumanbaghi (a tie for trousers), at chulu (saddlecloth), heyba, and other items for her fiancé, as well as for members of his family. The compositions and colors of the items were the same. Although carpet products were not woven for sale, they could be gifted or exchanged for another item. Carpet products from different regions were identified by their unique compositions, colors, and weaving techniques. The Azerbaijan Carpet Museum stores the carpet products of late 19th - early 20th centuries executed with aesthetic elegance and skill. 140 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ Роль мягкой мебели выполняли «мутака», «мафраш». В особых ковровых мешках хранилась и другая домашняя утварь. Каждый член семьи имел свои «хурджун», «хейбя», «гашлыг». В большие «чувалы» и «харалы» собирали пшеницу и прочие зерновые. Во время еды на ковры и паласы постилали тонкую скатерть с рельефными узорами по краям. В древности для лошадей и верблюдов ткали специальные пестрые «чулы» с кистями. Во время переселения ковры, одежду, посуду переносили в «мафрашах». Их попарно навьючивали на животное и укрепляли веревками «сиджим» или «оркен». В приданое юной девушке также давали ковровые изделия. На протяжении веков женщины помимо других дел занимались также ткачеством и вышивкой, обучая этому и своих дочерей. Согласно традиции бол́ ьшую часть приданого должна была приготовить сама девушка — это являлось важным доказательством ее умелости. Кроме ковров и паласов невеста должна была подготовить для жениха и членов его семьи также «арахчын», «кюлах», «тесек», «джорабы», «туманбагы», «чул», «хурджун», «хейбя» и др. Композиция и колорит всех предметов, входящих в комплект приданого, повторялись. Обычно эти изделия не продавались − они изготавливались в качестве подарка или обменивались на другие предметы. Ковровые изделия разных регионов имели свои особенности композиционного построения и цвета, а также техники тканья, определявшиеся местными традициями. В коллекции музея собраны ковровые изделия конца XIX — начала XX века, выполненные с большим художественным вкусом и мастерством. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 141

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ ÇUL. Çul müxtəlif minik və ya yük daşıyan ev heyvanlarının (at, dəvə, eşşək, öküz və s.) belini örtmək, bəzən də bəzək üçün istehsal edilən bədii örtükdür. Azərbaycanda çul əsasən xovlu və xovsuz xalça texnikası, bəzən də tikmə (güləbətin, təkəlduz, cülmə) üsulu ilə istehsal olunur. Ayrı-ayrı heyvanların çulu ölçülərinə görə fərqlənir. Çullar bədii-konstruktiv quru- luşuna görə üç formada toxunur: xalça formasında toxunan bütöv çul, iki qollu çul (heyvanın sinə hissəsini də əhatə edir) və boyunluqlu çul (heyva- nın boyun hissəsini də örtür). Maldarlığın inkişafında atçılığın böyük rolu olmuşdur. At insanların hə- yatında mühüm rol oynamış, onların əvəzsiz köməkçisi olmuşdur. Son Tunc dövründən başlayaraq atdan minik və qoşqu vasitəsi kimi geniş istifadə edilmişdir. Cənubi Azərbaycanın Maku şəhərindən tapılmış gildən düzədil- miş at fiqurunun (e.ə. II minillik) üzərində gül-çiçək təsvirləri ilə bəzədilmiş çul rəsmi, Urmiya gölü yaxınlığındakı Həsənli təpəsindən aşkar edilmiş qızıl camın (e.ə. I minillik) səthində üstünə çul salınmış aslan təsvirinin olması bu əşyanın qədimliyini sübut edir. CHUL. Chul is a decorative cover that was used to protect and decorate the backs of different beasts of burden (horses, camels, donkeys, and oxen). It was mainly made with pile and flat-weaving techniques and sometimes with embroidery techniques, such as gulabatin (gold-work embroidery), takalduz (tambour embroidery), and julma (loop embroidery). The size of a chul depended on the animals’ sizes. The chul’s artistic and constructive structure took one of three forms: the whole chul woven in the form of a carpet, a chul with two sleeves that covered the animal’s chest, and a chul that covered the animal’s neck. Horse breeding played a major role in the development of cattle breeding. Horses were irreplaceable helpers in people’s lives. From the Late Bronze Age, they were widely used as a vehicle. A clay figure of a horse with an image of a floral-patterned chul (2nd millennium BCE), which was found in Maku in Southern Azerbaijan, and a gold bowl with an image of a lion with a chul (1st millennium BCE), discovered in Hasanli Hill next to Lake Urmia, proves that the chul is an antique item. ЧУЛ. «Чул» — нарядное покрывало, которым накрывали спины верховых и вьючных животных (лошадей, верблюдов, ишаков, быков), служащее также украшением. В Азербайджане «чул» изготавливается в основном в ворсовой и безворсовой техниках, а иногда декорируется золотошвейной, тамбурной вышивкой или в технике «джульма». «Чул» для различных животных отличается размерами. Различны и его конструктивные формы: целый «чул» в форме ковра; двухрукавный, охватывающий грудь животного; «чул» с воротником, покрывающий его шею. Среди отраслей скотоводства большую роль играло коневодство. Лошадь занимала важное место в жизни человека, была ему незаменимым помощником. Начиная с эпохи бронзового века коня использовали в качестве верхового животного и в упряжи. Глиняная фигура лошади, найденная в южно-азербайджанском городе Маку, на которой изображен «чул» с цветочным узором (II тыс. до н.э.), а также рисунок льва в «чуле»на поверхности золотой чаши (I тыс. до н.э.), обнаруженной на холме Гасанлы вблизи озера Урмия, свидетельствуют о древних корнях истории этого предмета. 142 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Çul. Lənbəran kəndi, Qarabağ, Azərbaycan. XIX əsr. Chul. Lanbaran village, Karabakh, Azerbaijan. Чул. Село Ленберан, Карабах, Азербайджан. XIX Əriş, arğac – yun, naxış ipi – yun, pambıq. 19th century. Warp, weft – wool, pattern yarn – wool, век. Основа, уток – шерсть, узорообразующая нить – Keçirtmə, dolama texnikası. cotton. Interweaving, wrapping. шерсть, хлопок. Переплетение, обматывание. 115x168 sm. İnv. № 5 115x168 cm. Inv. No. 5 115x168 см. Инв. № 5

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ Mərasimlərdə, el bayramlarında at və dəvələrin əzəmətli, yaraşıqlı görsənməsi üçün üstlərinə çul salınırdı. Qışda isə çul heyvanları soyuqdan qoruyurdu. Belə ki, hava sərinləşəndə çul atın belinə salınır, isti olanda isə götürülürdü. Orta əsrlərdə hökmdar və saray əyanlarının atları üçün xüsusi sifarişlə toxunan çullar yun, rəngbərəng ipək, bəzən də qızıl-gümüş saplardan hazırlanıb, hətta onların bədii tərtibatında daş-qaşdan da istifadə edilirdi. Kolleksiyada ölkəmizin müxtəlif guşələrində toxunmuş bir-birindən gözəl çullar qorunub saxlanılır. Onların əksər bəzək ünsürləri hər bir xalçaçılıq bölgəsinə xarakterik olan ornamentlərdən ibarətdir. Abşeronda XIX əsrin sonunda zili texnikasında toxunulan çulun (inv. № 1054) sakral işarə sistemi və ornitomorf təsvirləri ümumbəşəri mahiyyət və məzmun kəsb edərək, gerçəkliyin dərk edilməsinin sonsuz sirlərini, xalqımızın dini-mifoloji və estetik zövqünün harmonik qanunlarını əks etdirir. In order to beautify camels and horses for ceremonies and folk festivals, they were covered with chul that protected them against the cold. In cold weather, a horse’s back was covered with a chul that was discarded when the weather became warmer. During the Middle Ages, a chul was made of wool, colored silk, sometimes gold and silver threads, and precious stones for the horses of rulers and court noblemen. The museum’s collection includes exquisite specimens of chul from different regions of the country. The majority of its ornaments are characteristic of each particular region. The sacred signs, and ornithomorphic images of a 19th-century chul (Inv. No. 1054) from Absheron, which was made using the technique for weaving a zili carpet, have meanings that illustrate how our nation understands reality, as well as its harmonic principles of religious, mythological, and aesthetic taste. Çul. Bakı, Azərbaycan. XIX əsrin sonu. Əriş, arğac – yun, naxış ipi – yun, «Чулом» покрывали спины верблюдов и лошадей pambıq. Keçirtmə, dolama texnikası. 130x146 sm. İnv. № 1054 во время разного рода торжеств, чтобы животные выглядели величественно и нарядно. Зимой же Chul. Baku, Azerbaijan. Late 19th century. Warp, weft – wool, pattern yarn – wool, чул защищал их от холода. В Средние века «чулы» cotton. Interweaving, wrapping. 130x146 cm. Inv. No. 1054 для лошадей правителей и сановников ткали из разноцветных шерстяных и шелковых нитей, порой Чул. Баку, Азербайджан. Конец XIX века. Основа, уток – шерсть, узорооб- использовали золотые и серебряные нити, а также разующая нить – шерсть, хлопок. Переплетение, обматывание. 130x146 см. драгоценные камни. Инв. № 1054 В коллекции хранятся прекрасные экземпляры «чулов», сотканные в различных уголках нашей страны. Большинство элементов их орнамента характерны для всех регионов ковроделия. Система сакральных символов и орнитоморфных изображений на чуле (инв. № 1054), сотканном в технике «зили» на Абшероне в конце XIX века, имеет общечеловеческое содержание, обращаясь к бесконечной тайне мироздания. Вместе с тем в этом орнаменте нашли отражение представления о красоте и гармонии, религиозно-мифологические образы нашего народа. 144 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Çul. Bakı, Azərbaycan. XIX əsr. Chul. Baku, Azerbaijan. 19th century. Чул. Баку, Азербайджан. XIX век. Əriş, arğac – yun, naxış ipi – yun, pambıq. Warp, weft – wool, pattern yarn – wool, cotton. Основа, уток – шерсть, узорообразующая нить – Keçirtmə, dolama texnikası. Interweaving, wrapping. шерсть, хлопок. Переплетение, обматывание. 113x170 sm. İnv. № 2029 113x170 cm. Inv. No. 2029 113x170 см. Инв. № 2029

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ YƏHƏRÜSTÜ. Yəhərüstü Azərbaycanda yəhərin yastığının üstünə salmaq üçün toxunan kiçik ölçülü, oval formalı xovlu xalçadır. Rəngbərəng qotazlarla bəzədilmiş yəhərüstünü əsasən imkanlı insanlar sifarişlə toxutdururdular. Yəhərüstü Azərbaycanın bir çox bölgələrində “yəhər üzü”, “yəhərüzlüyü” və ya “qacarı” adlandırılır. Bu məmulat yəhərin ölçüsünə müvafiq olaraq xırda ölçüdə toxunmaqdan əlavə, həm də onun ön hissəsində yəhərin qaşına keçirilmək üçün balaca yarıq qoyulur, ətraflarından isə saçaqlar sallanırdı. Kolleksiyamızda yer alan XX əsrin əvvəlində Qubada toxunan yəhərüstü (inv. № 5804) üslublaşdırılmış həndəsi və bitki motivləri ilə səciyyələnir. YAHARUSTU. A yaharustu is a pile rug in the shape of an oval that was used on a saddle. A yaharustu with colored tassels was woven for the wealthy upon special order. It was called a yahar uzu, yaharuzluyu or gajari in many regions of Azerbaijan. Depending on the size of the saddle, a fringed yaharustu was woven and a small part of its front side was slotted to hang it from the saddle bow. An early 20th-century yaharustu (Inv. № 5804) from Guba within the museum’s collection is interesting by virtue of its stylized geometric and floral motifs. ЯХЯРУСТУ. «Яхярусту» — маленький Yəhərüstü. Quba, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. ворсовый коврик овальной формы для Əriş, arğac, xov – yun. 64x67 sm. İnv. № 5804 седла. «Яхярусту», украшенные цветными кистями, ткали в основном по заказам Yaharustu. Guba, Azerbaijan. Early 20th century. обеспеченных людей. В различных регионах Warp, weft, pile – wool. 64x67 cm. Inv. No. 5804 Азербайджана его именуют по-разному: «яхяр узу», «яхярузлуйю», «гаджары». «Яхярусту» Яхярусту. Губа, Азербайджан. Начало XX века. делался небольшого размера, в передней Основа, уток, ворс – шерсть. 64x67 см. Инв. № 5804 части оставляли отверстия для продевания «яхяр» в луку седла. «Яхярусту» (инв. № 5804), AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА хранящийся в коллекции музея и сотканный в начале XX века в Губе, характеризуется стилизованными геометрическими и растительными мотивами. 146

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ CAHAZ. Bildiyimiz kimi, qədimdə dəvəçilik Azərbaycanın ən çox düzən rayonlarında inkişaf etmiş və dəvə əhalinin əsas nəqliyyat vasitələrindən biri olmuşdur. Bu yaxınlara qədər bayram və el şənliklərində dəvələrin möhtəşəm və təntənəli görünməsi üçün onları başdan ayağa bəzəyirdilər. Həmin bəzək cahaz adlandırılırdı. Dəvə cahazlanarkən əvvəlcə belinə çul qoyulur, çulun yarığı dəvənin hürgücünə keçirilir, onun üstündən kapan hürgücə geydirilir, üstünə cahaz qoyulur, üzərinə örtük sərilir, örkənlə sarınırdı. Dəvə başlığının nadir nümunələrindən bir neçəsi hal-hazırda muzeyimizin kolleksiyasında saxlanılır. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Şirvan və Qarabağda toxunmuş bu nümunələr əsasən əlvan rənglərdə olub keçə, parça və cecimdən hazırlanmış, üzəri kauri (balıqqulağı), güzgü və metal hissəciklərlə bəzədilmişdi. Dəvə başlığının bu cür bəzək əşyaları ilə bəzədilməsi inanclarla bağlı olub bəd-nəzərdən, şər qüvvələrdən qorunmaq məqsədini daşıyırdı. JAHAZ. From ancient times, camel breeding mainly Dəvə bəzəyi (cahaz). Şirvan, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. developed in the lowland regions and camels were used as Yun, at tükü, dəri, şüşə, kauri (balıqqulağı) və s. Dolama, hörmə vehicles. Until recently, camels were fully decorated to make texnikası. 37x80 sm. İnv. № 3960 them look beautiful during holidays and celebrations. This decoration was called jahaz. The saddlecloth was put on Camel decoration (jahaz). Shirvan, Azerbaijan. Early 20th century. the camel, the cleft of a chul was pulled on its hump, it was Wool, horsehair, leather, glass, shells, etc. Wrapping, knotting. 37x80 cm. Inv. covered with kapan, then jahaz, and on the jahaz a shawl No. 3960 was placed that was bandaged with orkan. Украшение для упряжи верблюда (джахаз). Ширван, Азербайджан. Some rare examples of camel decorations are housed Начало XX века. Шерсть, конский волос, кожа, стекло, раковины каури within the museum’s collection. Examples from Shirvan and и т.д. Обматывание, вязание. 37x80 см. Инв. № 3960 Karabakh, belonging to the late 19th and early 20th centuries, were woven with felt, fabric, and the jejim technique, and decorated with shells, mirrors, and metal pieces. These decorations were used for protection against the “evil eye” and evil forces. ДЖАХАЗ. Как известно, в древности в низменных Dəvə bəzəyi. Şirvan, Azərbaycan. XIX əsr. районах Азербайджана было развито верблюдоводство, Əriş, arğac, naxış ipi – yun. Keçirtmə, dolama, qurama texnikası. и верблюд служил одним из транспортных средств. 41x53 sm. İnv. № 1991 Вплоть до недавнего времени в праздник и в дни народных гуляний верблюдов наряжали, чтобы они Camel decoration. Shirvan, Azerbaijan. 19th century. выглядели торжественно и величественно. Это убранство Warp, weft, pattern yarn – wool. Interweaving, wrapping. называлось «джахаз». В первую очередь спину верблюда 41x53 cm. Inv. No. 1991 укрывали «чулом», через отверстие «чула» продевался горб верблюда, поверх него надевали «капан», сверху Деве безейи (украшение для верблюда). Ширван, Азербайджан. XIX век. клали «джахаз», поверх него — покрывало «ортук» и все Основа, уток, узорообразующая нить – шерсть. Переплетение, это завязывали веревкой «оркен». обматывание. 41x53 см. Инв. № 1991. Некоторые головные украшения для верблюдов хранятся в коллекции музея. Эти образцы, сотканные в Ширване и Карабахе в конце XIX — начале XX века, изготовлены из войлока, ткани и «джеджима», их поверхность украшена ракушками, мелкими металлическими бляшками. Такое декорирование предмета, по поверью, призвано было оберегать от злых сил. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 147

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ XURCUN. Xurcun məişət əşyası olub, əsasən Xurcun. Bakı, Azərbaycan. müxtəlif rəngli yundan, pambıq iplikdən xovsuz XIX əsrin sonu. Əriş, arğac – yun, və bəzən də xovlu xalça texnikası ilə toxunur, naxış ipi – yun, pambıq. qotazlarla bəzədilir. İki gözdən və onları birləşdirən Keçirtmə, dolama texnikası. ara hissədən ibarət olur. Ağız hissəsinə gözək 43x128 sm. İnv. № 514 salınır, gözəyin içərisindən keçən qotazlı bağ dartılarkən xurcunun ağzı bağlanır. Xurcun Khurjun. Baku, Azerbaijan. müxtəlif ölçülərdə olurdu. Çiyin xurcunu adından Late 19th century. Warp, weft – wool, da məlum olduğu kimi, çiyinə salınan orta ölçülü pattern yarn – wool, cotton. xurcunlara deyilir. İri ölçülü xurcunlar adətən yük Interweaving, wrapping. və ya minik heyvanlarının belindən aşırılan, əsasən 43x128 cm. Inv. No. 514 kənd təsərrüfatı məhsulları və s. daşımaq üçün istifadə olunur. Хурджун. Баку, Азербайджан. Конец XIX века. Основа, уток – шерсть, Kolleksiyamızın mükəmməl eksponatlarından узорообразующая нить – шерсть, хлопок. biri Qazax qrupuna aid XX əsrin əvvəllərində Переплетение, обматывание. toxunan, kompozisiyası şaquli şəkildə bir-birinin 43x128 см. Инв. № 514 ardınca sıra ilə düzülən həm totemik, həm də güc- qüvvət rəmzi olan buynuz elementlərindən ibarət olan xurcundur (inv. № 643). Onun üzü zili, arxa hissəsi isə palaz texnikasında toxunub. Digər nəfis xurcun (inv. № 514) XIX əsrdə Bakıda toxunmuş, ara sahəsinin kompozisiyası göldən və onun hər iki tərəfində bir-birinə düz bucaq altında birləşən və xalçaçıların “sacayaq” adlandırdıqları naxışlarla bəzədilən nümunədir. Bir-birinə tərəf çevrilmiş bu naxışlar kvadrat əmələ gətirir və həmin kvadratların içində gül təsviri verilir. Bu təsvirlər zərifliyi, incə naxışları ilə fərqlənən “Xilə-Əfşan” xalçasının kompozisiyasını təkrarlayır. KHURJUN. A khurjun is a household item, mostly woven using a flat-woven technique with various colors of wool and cotton yarn and decorated with pompons. It consists of two parts. The top part has an opening, and when the pompon cord is pulled, the khurjun is closed. Khurjun was made in different sizes. A chiyin khurjunu is a medium-sized bag carried on the shoulder. Large-sized khurjun was usually loaded onto animals and used to transport agricultural products and other items. One of the fascinating exhibits from our collection is a 20th-century khurjun (inv. № 643) from Gazakh that consists of horn elements symbolizing a totem, power, and courage. Its surface was woven using the zili technique, while the background was woven with the palas technique. Another exquisite khurjun (inv. № 514) from the 19th century was woven in Baku. The composition of the central field consists of a medallion decorated with sajayag patterns that meet at right angles. These patterns are turned towards each other in squares that contain images of flowers, and were used in the composition of the elegant carpet Khila-Afshan. ХУРДЖУН. «Хурджун», состоящий из двух частей-мешков и соединяющей их средней части, ткут чаще в безворсовой, но иногда и в ворсовой технике, в основном из цветной шерсти или хлопковой пряжи; украшают его кистями. Закрывается он затягиванием шнура с кистями на концах, пропущенного через кулиску. «Хурджуны» бывают различных размеров. Плечевой, как видно из названия, был среднего размера, и его носили переброшенным через плечо. «Хурджуны» больших размеров перекидывали через спины вьючных или верховых животных − их использовали для перевозки сельскохозяйственных продуктов и т.д. Один из самых совершенных экспонатов коллекции — «хурджун», сотканный в начале XX века и относящийся к Газахской ковровой группе. Композиция этого экземпляра состоит из расположенных вертикальными рядами тотемических элементов в форме рога, символизирующих силу и могущество. Лицевая часть «хурджуна» соткана в технике «зили», а изнаночная — в технике «палас». Другой образец «хурджуна» был выполнен в XIX веке в Баку. Композиция его срединного поля состоит из медальона−«гёля» и узоров «саджаяг» («треножник»), соединенных между собой под прямым углом: обращенные друг к другу, узоры образуют квадрат, в котором изображен цветок. Эти элементы повторяют композицию ковра «Хиля-афшан», отличающегося изысканными, утонченными узорами. 148 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА