carpet museum 50

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Azərbaycanlı qadınların soyuq havada geyindikləri isti çiyin geyiminin başqa bir növü baharı olmuşdur. Sırıqlı astara tikilmiş baharı belə qədər bədənə kip oturur, onun xırda büzməli artırma ətəyi isə bel yerinə tikilirdi. Baharının uzunluğu adətən, ombaya çatırdı. Qolları dirsəyə qədər olub, düz biçilir və məmulatın qabaq ətəkləri düymələnmirdi. Baharı Qarabağ, Bakı və Lənkəranda yayılmışdır. Baharının yerliyi başlıca olaraq, bədii naxış üçün əlverişli olan bir rəngli tünd məxmərdən tikirdi. Onun ətəyini, yaxasını və qollarının ağzını bəzəyirdilər. Dekor kimi cürbəcür şəridlərdən, başqa parçadan olan incə zehlərdən, qızılı krujevalardan da istifadə edirdilər. Another type of shoulder outerwear that Azerbaijani women wore in cold weather was a bahari. A bahari was trimmed with quilted lace to the waist, was tight-fitting, and had a waistband with frills. The bahari usually reached the hips. The sleeves were elbow length, and the front was not zipped. A bahari was commonly worn in Karabakh, Baku, and Lankaran. The bahari’s background was made mainly of velvet in a single dark color, which is particularly suitable for artistic embroidery. The borders, collar and sleeves’ edges were decorated. Various sherid, zeh (curved delicate edges of other fabrics) and golden laces were used as decorations. В холодное время года азербайджанские Baharı. Qarabağ, Azərbaycan. 1283 hicri /1866. женщины носили такой вид теплой плечевой Tirmə, yun. Təkəlduz, qaragöz. Uz-88 sm. одежды, как бахари – на стеганой подкладке, İnv. № 9445 обычно без застежки. Выше талии бахари Üzərindəki yazı: Sahibi Narıngül. Naz xanımın qızı. 1283 hicri/1866 плотно прилегал к телу. По талии он был отрезным – нижняя часть представляла собой Bahari (women's outerwear). Karabakh, Azerbaijan. 1283 AH / 1866. баску в мелкую складку, длиной до бедер. Termeh, wool. Chain stitch embroidery, garagez. L-88 cm. Прямые рукава имели длину до локтей. Такой Inv. No. 9445 вид одежды был распространен в Карабахе, Inscription on: Belongs to Naryngul. Naz Khanum’s daughter. 1283 AH / 1866 Баку и Лянкаране. Бахари (верхняя женская одежда). Карабах, Азербайджан. Бахари шили в основном из однотонного 1283 по хиджре /1866. Тирме, шерсть. Тамбурная вышивка, шнур темного бархата, что открывало широкий «гарагез». Длина 88 см. Инв. № 9445 простор для его украшения орнаментом. Надпись: «Принадлежит Нарынгюль. Дочери Наз ханым. 1283 по хиджре» Подол, края рукавов и вырез горловины украшали тесьмой, бейкой из другой ткани, золотым кружевом. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 199

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Qadın çiyin geyimi Küləcə. Naxçıvan, Azərbaycan. XIX əsr. Məxmər, pambıq. Muncuq, pilək. Uz-87 sm. İnv. № 2325 növlərindən biri Naxçıvanda Kulaja (women's outerwear). Nakhchivan, Azerbaijan. 19th century. Velvet, cotton. daha çox yayılmış, bel Beads, sequin embroidery. L-87 cm. Inv. No. 2325 calağından xırda qırçınlı ətək Кюляджа (верхняя женская одежда). Нахчыван, Азербайджан. XIX век. Бархат, хлопок. tikilən küləcədir. Küləcənin Вышивка бисером, вышивка блестками. Длина 87 см. Инв. № 2325 düymələri olmur və uzunluğu dizə çatırdı. Bu geyimin düz çətvər qollarına, yaxasına, ətəyinə və bel calağına çox vaxt qızılı, gümüşü saplar, muncuqlar, zərli bəzək və məlilə vasitəsi ilə gözəl naxışlar vururdular. Azərbaycan Xalça Muzeyində nümayiş etdirilən bənövşəyi məxmər üzərinə ağ muncuqlarla naxış tikilmiş, Naxçıvanda hazırlanan qadın üst geyimi küləcə (inv. № 2325) ornamentin gözəlliyi və icranın zərifliyi ilə seçilir. Küləcənin qollarını, qol köbələrini və ətəyini bəzəyən naxışlarda kəskin təzadlar yoxdur. Bitki ornamentinin ahəngdar uyğunluğu sırasından ibarət olan kompozisiya bütün hissələrdə eynidir. Naxışlar bir müstəvi üzərində yerləşdirilmiş və biri digəri ilə ritmik surətdə bağlıdır. Bədii tikmə ustasının çiyindən ətəyə doğru ritmik naxışın axıcı keçidi arasına məharətlə yerləşdirdiyi iki buta təsviri isə kompozisiyaya bitkin görkəm verərək geyimin sağ və sol hissəsini tarazlaşdırır. A kulaja was a type of women’s outerwear that was common in Nakhchivan: it came to the waist, had a corrugated hemline, and without buttons. The sleeves, collar, hemline, and waist were decorated with beautiful patterns using gold and silver threads, beads, sequins, and cannetille. The Azerbaijan Carpet Museum’s beautiful and elegant kulaja (Inv. No. 2325) was made in Nakhchivan and decorated with white beads on purple velvet. The patterns decorating the sleeves, borders, and hemline are not in sharp contrast. The composition consists of floral ornaments that are the same throughout the garment. All the figures are placed on the same surface and link together rhythmically. The images of two buta, placed by the master from the shoulders to the hemline in an exceptional style, are an ideal addition to the composition, and balance the right and left sides of garment. Еще один вид женской плечевой одежды – кюляджа – наиболее широко был распространен в Нахчыване. Отрезная в талии, с подолом в мелкую складку, кюляджа не имела застежки и была длиной до колен. По подолу, краям прямых рукавов, вырезу горловины и линии талии кюляджа часто украшалась золотым и серебряным шитьем, бисером, блестками, канителью. Хранящаяся в Азербайджанском музее ковра кюляджа (инв. № 2325) из фиолетового бархата, украшенная белым бисером, изготовлена в Нахчыване. Ее отделка отличается красотой и изяществом исполнения. Растительный орнамент, украшающий подол, борта и края рукавов, лишен резких переходов – его линии гармонично складываются в единую композицию, одинаковую на всем протяжении. Расположенные в одной плоскости элементы узора связаны ритмом. Две «буты», искусно вписанные вышивальщицей в струящийся от плеч к подолу орнамент, придают композиции законченный вид и визуально уравновешивают правую и левую стороны этого предмета одежды. 200 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Muzeyimizdə qorunan və PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА ölkəmizdə mövsümi səciyyəli qadın geyimlərindən bir tipini Kürdü. Qarabağ, Azərbaycan. XIX əsrin sonu. də kürdü təşkil edirdi. Adətən, Məxmər, pambıq, xəz. Təkalduz, qaragöz. Uz-49 sm. İnv. № 1637 onu məxmər, bafta, tirmə və Кurdu (sleeveless jacket). Karabakh, Azerbaijan. Late 19th century. digər parçalardan tikir, bəzən Velvet, cotton, fur. Chain stitch embroidery, garagoz. L-49 cm. Inv. No. 1637 də yaxşı aşılanmış dəridən, xəzi Кюрдю ( теганная безрукавка). Карабах, Азербайджан. Конец XIX века. içəriyə olmaqla hazırlayırdılar. Бархат, хлопок, мех. Тамбурная вышивка, шнур «гарагёз». Bəzən kürdünü sırıqlı tikirdilər. Длина 49 см. Инв. № 1637 Onun üçün parçanın üstünə yun döşənir, astar tikilir və ətraflara xəz qoyularaq sırınırdı. Xəzin qıraqları isə baftaya tutulurdu. Qarabağ kürdüsü bədənə kip yapışır, qolsuz tikilir, xəz və baftadan başqa heç bir bəzəyi olmurdu. Gəncədə isə aşılanmış dəridən hazırlanan kürdünü qollarına və kar tikişlərinə əlavə xəz qoyulmurdu. Dirsəyə qədər qolu olan kürdünün yaxası açıq olur, qoltuqaltına çapıq əlavə edilirdi. Muğan bölgəsində kürdünün bu növü canlıq adlanırdı. The museum’s kurdu is a type of seasonal women’s garment. It was usually made of velvet, galloon, termeh, and other fabrics, and sometimes made from well-prepared leather and trimmed in fur. It could also be quilted. This type of kurdu involved placing a piece of wool on the fabric, attaching the lining, and adding fur around it. The fur was then covered with galloon. The Karabakh kurdu is tight fitting, sleeveless, and has no decorations except for fur and galloon. In Ganja, people neither added extra fur to the sleeves nor stitched seams. The sleeves were elbow length, and it had an open collar and slits at the armpit. This kind of kurdu was called a janlig in Mughan. Другим сезонным видом женской одежды, образцы которого также хранятся в Азербайджанском музее ковра, была кюрдю. Обычно ее шили из бархата или тирме, украшая галуном, а иногда – из дубленой кожи, мехом внутрь. Кюрдю могла быть и стеганой, на подкладке, с прокладкой из шерсти. Края обшивались мехом, швы прикрывались галуном. Карабахские кюрдю плотно облегали тело, были безрукавными и украшались мехом и галуном. Гянджинские кюрдю шились из дубленой кожи – с открытым воротом и рукавом до локтя с ластовицей. Мех в них использовался не во всех наружных швах – например, рукава им не отделывали. На территории Мугани этот тип кюрдю называли «джанлыг». AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 201

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Azərbaycanlı qadınların qurşaqdan aşağı üst geyimi topuqlara çatan tuman (ətək və ya yubka) olmuşdur. Naxçıvan- Ordubad zonası istisna təşkil edir, çünki orada tumanlar qısa olmuşdur. Tumanlar “taxta” (müəyyən ölçüdə qumaş parça) adlandırılan 10–12 hissə parçadan tikilirdi. Qadınların əksəriyyəti adətən, eyni vaxtda bir neçə tuman geyinirdi. Alt və üst tumanlarının arasında geyinilən ətəklər ara tumanı, yəni aralıq ətəyi adlandırılırdı. Ara tumanının sayı 1-dən 11-ə qədər olurdu. Bu tumanların əsas fərqi üst tumanlarından bir qədər qısa (10–15 sm) olan uzunluğu və az bəzəkli olması idi. Bütün tumanlar bel yerində xırda büzmələr və ya qırçınlarla büzmələnirdi. Tumanların bel yerinin kəsiyindən tumanbağı − rəngli ipək saplardan olan əldəqayırma hörmə ip keçirirdilər. Bu ipin hər iki ucu rəngli, qızılı və gümüşü saplardan olan qotazcıqlarla qurtarırdı. Ətəkləri ən müxtəlif parçalardan − çitdən başlayaraq məxmər və tirmə də daxil olmaqla ən bahalı parçalardan tikirdilər. Tumanların əsasən ətəyini bəzəyirdilər: qızılı və gümüşü krujevalar, bahalı parçadan olan çəpəki incə zehlər, həmçinin cürbəcür şəridlər tikirdilər. Qadın geyiminin silueti və forması dəqiq nisbətlərlə, təbii çiyin xətti, omba xətlərinin genişlənməsi ilə xarakterizə olunur. Üst geyim tərtibatının simmetrik yerləşdirilməsi tumanın qırçınları ilə vurğulanırdı. Kostyum incə belli dar lifdən, çoxqatlı tumandan, yuxarıdan aşağıya doğru enlənən qoldan, köynəyin nazik ipəyi ilə örtülən dərin dekoltedən ibarət idi. Müsəlman qadın simasına ipək kəlağayılar, təkrarolunmaz gözəlliyi ilə seçilən diadema və araqçınlara xüsusi gözəllik verirdi. Azerbaijani women wore clothing with waistbands called tumans (skirts) that were ankle length, except in the Nakhchivan-Ordubad zone, where women wore shorter tumans. The tumans were made of a fabric called takhta, which consisted of 12 pieces. The majority of women usually wore several tumans at the same time. The tumans that were worn between the outermost and innermost skirts were called ara tumani — intermediate. The number of ara tumani worn at any one time varied from 1 to 11. The main characteristics of these tumans are their shorter length (10 to 15 cm) and the fact that they had a smaller amount of decoration. All tumans were gathered in frill or fold at the waist. Tumans fastened at the waist with tuman baghi (silk and colored handmade knitting cord). The cord ended with small colored, golden, and silver pompons. The skirts were made of varied and very expensive fabrics, including calico, velvet, and termeh. Usually, the borders of tumans were decorated with golden and silver lace, delicate rim from expensive fabrics, and also various types of galloon. Precise proportion, a natural shoulder line, and the extension of hips characterize the silhouette and shape of women’s clothing. The folds of the tuman highlighted the symmetrical design of the garment’s silhouette. The costume consisted of narrow fibers, a multi-layer tuman, sleeves that broaden from the top to the wrist, and a décolletage covered with a delicate silk shirt. A silk kelaghai added beauty to Muslim women and is a wonderful feature of the diadem and arakhchin (a skull cap). Поясной одеждой азербайджанских женщин был туман – юбка длиной до щиколоток. Исключение составлял костюм Нахчыван-Ордубадской этнографической зоны, где туман был короче. Шили такие юбки из 10–12 кусков ткани определенного размера (такие куски назывались «тахта»). Обычно женщины носили по несколько туманов сразу. Между верхним и нижним туманом надевали еще несколько юбок (от одной до одиннадцати) – они назывались «ара туман», то есть промежуточные юбки. По сравнению с верхними туманами промежуточные были короче (на 10–15 см) и менее богато украшены. У всех юбок на поясе закладывались сборки или складки. В пояс вшивалась кулиска, в которую продевался сплетенный вручную поясок-туманбаги из цветных шелковых нитей с помпончиками из цветных, серебряных или золотых нитей на концах. Юбки шились из самых разнообразных тканей – от ситца до таких дорогих, как бархат и тирме. Украшались они в основном по подолу – золотым и серебряным кружевом, изящной бейкой из дорогой ткани, тесьмой различных видов. Силуэт женской одежды отличался точными пропорциями, естественной линией плеча и расширенной линией бедер. Симметричность оформления верхней одежды подчеркивалась складками юбки. Характерными чертами женского костюма были узкий лиф с тонкой талией, многослойные юбки, расширяющиеся книзу рукава и глубокое декольте, прикрытое тонким шелком рубахи. Особое очарование образу мусульманской женщины придавали шелковые келагаи, а также неповторимые по красоте диадемы и аракчины. 202 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Tuman. Azərbaycan. PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА XX əsrin əvvəli. Pambıq, ipək. Güləbətin. Qadınlar hər hansı bir iş Uz-98 sm. İnv. № 315/2 zamanı taxdıqları ən qədim geyim Tuman (skirt). Azerbaijan. elementlərindən biri hesab olunan Early 20th century. önlük − meyzər idi. Şimal-qərbi Cotton, silk. Gold embroidery. Azərbaycan və Ordubad zonasının L-98 cm. Inv. No. 315/2 qadınları önlüyü gündəlik geyim kimi Туман (юбка). Азербайджан. taxırdılar. Döş hissəsi ensiz və aşağıya Начало XX века. doğru enlənən meyzəri başlıca Хлопок, шелк. olaraq parlaq rəngli parçalardan Золотое шитье. və çox vaxt rəngli astarla tikirdilər. Длина 98 см. Инв. № 315/2 Önlüyün ətəyinə çox vaxt büzmə tikilir, lent və ya bağla boyuna və A meyzer is a pinafore considered bel xəttindən bədənə bağlanılır, to be the oldest element of clothing əlvan ornamentlərdən tikilmiş rəngli worn by hard-working women. Women applikasiyalarla bəzədilirdi. Bəzən from northwestern Azerbaijan and the meyzəri döşlüksüz də biçirdilər. Ordubad wore it as a daily costume. A meyzer had a narrow collar that Önlük. Şirvan, Azərbaycan. broadened to the lower part and was XIX əsr. Zərxara, pambıq, made of brightly colored fabrics and gümüş, metal. mostly trimmed with colored lining. 96x53 sm. 330,8 q. İnv. № 9449 Frills trimmed the pinafore, which was tied at the neck and waistline with Pinafore. Shirvan, Azerbaijan. ribbons or cord, and decorated with 19th century. Brocade, cotton, colorful appliqués that were made of silver, metal. bright ornaments. Sometimes a meyzer 96x53 cm. 330.8 g. Inv. No. 9449 was made without the bib. Передник. Ширван, Азербайджан. XIX век. Муар, хлопок, серебро, металл. 96x53 см. 330,8 г. Инв. № 9449 Во время выполнения какой- 203 либо работы женщины носили фартук (передник), считающийся одним из древнейших элементов женской одежды. В северо-западной части Азербайджана и в Ордубаде он был частью повседневной одежды. Шили передник обычно из блестящих цветных тканей, часто – на разноцветной подкладке, и украшали разноцветной аппликацией. Его узкая нагрудная часть расширялась книзу. Встречались фартуки и без нагрудной части. По подолу, как правило, шла оборка. Поясок и бретели делали из лент или шнура. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Orijinallığı və son dərəcə müxtəlifliyi ilə seçilən ənənəvi baş geyimləri − örtük və bəzəklər qadınların etnik mənsubiyyətini, ictimai və yaş fərqlərini əks etdirirdi. Bu qrupa milli baş geyimi araqçın da aiddir. Bədii tikmə ilə işlənilmiş, zəngin dekorativ bəzəyi ilə fərqlənən araqçın çənənin altında bağlanılan qarmaqcıqlar və ya bağla başa bərkidilirdi. Araqçının üstündən bəzəkli baş sancaqları ilə ona sancaqlanan örpək, kəlağayı və b. yaylıqlar örtürdülər. Baş örpəkləri olan kəlağayılar basma naxışlı məmulat növlərdən biri idi. Bədii tərtibatlarına görə onları iki növə ayırmaq olar: yeləni və heratı. Birinci növdə əsas kompozisiya haşiyədir ki, onun mənasını ifadə edən yeləni adı da bundan irəli gəlir. Headdresses and head decorations, distinguished by their originality and diversity, reflected women’s ethnic affiliations, as well as their social and age differences. The arakhchin (a skull cap) included in this group was a traditional headdress. The arakhchin, which boasts vibrant decorations and artistic embroidery, was fastened with clamps or cord beneath the jaw. The top of an arakhchin was covered with orpek (a headscarf), kelaghai, and other scarves that were pinned with decorated head pins. A kelaghai was a type of patterned product. Depending on its artistic design, it was divided into two types: yelani or herati. The yelani’s main compositional feature is a border, and the use of the word “yelani” derives from its meaning: “with border”. Традиционные головные уборы и головные украшения, отличающиеся оригинальностью и огромным разнообразием, отражали этническую принадлежность женщины, ее социальное положение и возраст. К ним относился и аракчин, ставший национальным головным убором, частью женской одежды. Богато расшитый и украшенный аракчин крепили к голове крючками и шнуром, повязывающимся под подбородком. К аракчинам декоративными булавками крепились платки разного вида – орпек, келагаи и другие. Келагаи, являющиеся разновидностью набивных изделий, по художественному оформлению можно разделить на два вида – «йеляни» и «герати». В первом случае основной композицией является бордюр – отсюда и название, означающее «кайма». 204 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Araqçın. Qarabağ, Azərbaycan. XIX əsrin əvvəli. Tirmə, pambıq. Güləbətin, cülmə. Dm-16 sm. İnv. № 1426 Arakhchin (skull cap). Karabakh, Azerbaijan. Early 19th century. Termeh, cotton. Gold embroidery, julma (\"Bird's Eye\"). D-16 cm. Inv. No.1426 Аракчин (тюбетейка). Карабах, Азербайджан. Начало XIX века.Тирмe, хлопок. Золотое шитье, вышивка «птичий глаз». Диаметр 16 см. Инв. № 1426 Araqçın. Naxçıvan, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Pambıq. Örtmə, cülmə. Dm-13 sm. İnv. № 471 Arakhchin ( skull cap). Nakhchivan, Azerbaijan. Early 20th century. Cotton. Satin stitch embroidery, julma (\"Bird's Eye\"). D-13 cm. Inv. No. 471 Аракчин (тюбетейка). Нахчыван, Азербайджан. Начало XX века. Хлопок. Вышивка гладью, вышивка «птичий глаз». Диаметр 13 см. Инв. № 471

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Heratı kəlağayıları Basqal (İsmayıllı), Xilə (Bakı) kəndlərində geniş istehsal olunur və onları Gəncədə \"Şirvan\", Bakıda \"Xilə-buta\", Muğanda \"Albuxarı\" adlandırırdılar. XIX-XX əsrin əvvəllərində kəlağayıların istehsalı ölkənin, xüsusən Basqal kəndinin iqtisadiyyatında əsas yer tuturdu. Kəlağayının bu növünün əsas ornament bəzəyi sənətkarların məcməyi gül, xonçalı, xonçanuş adlandırdıqları, ortada olan dairəvi medalyondan ibarət idi. Ana sahənin hər tərəfinə səpələnmiş kompozisiyanı tamamlayan çiçək motivlərinin, quş və balıqların üslublaşdırılmış təsvirləri qeyri-adi bədii gözəllikləri ilə fərqlənir. Bu bəzək elementləri ya mərkəzdən ətrafa, ya da ətrafdan mərkəzə doğru tədricən sıxlaşır və mürəkkəbləşir. Heratı tipli kəlağayının naxışları bütün fonu sıx şəkildə örtərək məmulatı başdan-başa doldurur və ona vizual ağırlıq gətirir. Lakin XX əsrin əvvəllərinə yaxın yeləni və heratı tipli kəlağayıların bəzəyi nəzərə çarpacaq qədər sadələşdirilir. Azərbaycan qadın baş geyimləri arasında kəlağayının mühüm yer tutması, ona olan tələbat digər şərbaflıq məmulatlarından fərqli olaraq kəlağayı toxuculuğunun XX əsrin sonlarına qədər öz varlığını qoruyub saxlamasına imkan yaratmışdır. Hal-hazırda Şəki və Basqalda istehsalı davam etdirilən kəlağayının 2014-cü il 26 noyabrda “Kəlağayı simvolizmi və ənənəvi sənəti” adı altında YUNESKO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrsi üzrə Reprezentativ Siyahısına salınması ölkəmizin mədəniyyət sahəsində qazandığı nailiyyətlərdən biridir və onun istehsalına marağı daha da artırmışdır. Fondda qorunan kəlağayı nümunələrinin ekspozisiyada nümayişi və vaxtaşırı sərgilərin təşkili muzeyin mədəni irsimizin bu aktual sahəsinin təbliği istiqamətində gördüyü əhəmiyyətli işlərdən biridir. The herati kelaghai was widely produced in Basgal (Ismayilli) and Khila (Baku) villages, and was called shirvan (in Ganja), khila-buta (in Baku), and albukhara (in Mughan). In the 19th and early 20th centuries, the production of kelaghai played an important role in the country’s economy, especially in that of Basgal village. The main ornaments of this kind of kelaghai were medallions in the middle, which were called mejmeyi gul, khonchali, and khonchanush. An evident artistic beauty distinguishes the medallion covered by images of flowers and stylized images of birds and fish. These decorative elements gradually intensify and become more complex from the center to the border or from the border to the center. The patterns of herati kelaghai cover the entire background and therefore add visual weight. At the beginning of the 20th century, the yelani and herati kelaghai were plainer. The prominence of and demand for kelaghai (a silk scarf for women) among Azerbaijani headdresses can be explain by the fact that the weaving of kelaghai, unlike that of other silk woven products, was maintained and preserved to the present day. It is currently manufactured in Sheki and Basgal. On November 26, 2014, the inclusion of kelaghai in UNESCO’s Representative List of Intangible Cultural Heritage of Humanity — under the title Art and Symbolism of Azerbaijani Kelaghai — is one of our country’s achievements in the field of culture, and this event increased interest in kelaghai production. The display of preserved kelaghai in the exposition and in periodic exhibitions is one of the museum’s most important responsibilities in promoting this specific area of our cultural heritage. Келагаи «герати» широко производили в деревнях Баскал (Исмаиллы) и Хиля (Баку). В Гяндже их называли «ширван», в Баку – «хиля-бута», а в Мугани – «албухары». В XIX – начале XX века производство келагаи (прежде всего в Баскале), занимало важное место в экономике страны. Основным элементом орнамента келагаи этого вида – их называли «меджмейи гюль», «хончалы», «хончануш» – был круглый центральный медальон. По всему полю были рассыпаны стилизованные изображения цветов, птиц и рыб, сгущающиеся либо к центру, либо к кайме, завершающей композицию. Плотный орнамент келагаи типа «герати» придавал визуальную тяжеловесность изделиям. Однако к началу XX века орнамент обоих типов келагаи – и «йеляни», и «герати» – значительно упростился. Одним из важнейших головных уборов азербайджанских женщин был келагаи. Его широкое распространение стало залогом того, что искусство изготовления келагаи, в отличие от того же позументного ремесла, сохранилось до наших дней. Включение традиционного искусства изготовления и ношения женского шелкового головного платка келагаи и его символики в Список шедевров устного и нематериального культурного наследия ЮНЕСКО 26 ноября 2014 года является одним из важнейших достижений нашей страны в сфере культуры. Оно привлекло внимание к производству келагаи, которое в настоящее время продолжается в Шеки и Баскале. Демонстрация образцов келагаи из коллекции музея в постоянной экспозиции и на выставках направлена на популяризацию этого элемента культурного наследия. 206 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Kəlağayı. Şəki, Azərbaycan. XIX əsrin sonu. Kelaghai (headscarf). Sheki, Azerbaijan. Келагаи. Шеки, Азербайджан. Конец XIX века. İpək. Basma. 190x212 sm. İnv. № 8447 Late 19th century. Silk. Stamping. 190x212 cm. Inv. No. 8447 Шелк. Набойка. 190x212 см. Инв. № 8447

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Azərbaycan qadınları evdən kənara çıxarkən istənilən geyim və baş örtüyünün üstündən iki cür – yarımdairəvi yapıncı-çarşab və düzbucaqlı məfrəş-çarşab salırdılar. Çarşab üçün pambıq, ipək və yerli atlas parçalardan istifadə edirdilər. Əgər əvvəllər çarşaba saya parça işlədirdilərsə, sonralar isə basma, o cümlədən, dama-dama və güllü parçalardan tikirdilər. Gənc qızların çarşabları ağ ipək və pambıq parçadan idi. Çarşab əsasən, şəhər və şəhərətrafı kəndlərin sakinləri üçün xarakterik olmuşdur. Təkcə kiçik qızlara və qoca arvadlara çarşabsız bayıra çıxmağa icazə verilirdi. Çarşabın mütləq detalı üzü örtən rübənd (burğa, niqab, duvaq) idi. Rübənd adətən, birbaşa gözün üstdən başlayaraq az qala göbəyə çatan və başda çarpaz şəkildə qatlanılmış şəridlə saxlanılan ağ kiseyidən olan enli zolaq idi. When Azerbaijani women left their homes, Çarşab. Şəki, Azərbaycan. XIX əsr. Qanauz. 175x192 sm. İnv. №6163 they used two types of charshab (a veil women Charshab (veil). Sheki, Azerbaijan. 19th century. Kanaus. 175x192 cm. Inv. No. 6163 wore on the street) on garments and headdresses: one in the shape of ark (yapinchi charshab) and Чаршаб. Шеки, Азербайджан. XIX век. Канаус. 175x192 см. Инв. № 6163 another in the shape of rectangle (mafrash charshab). The charshabs were made of cotton, silk and local plain atlas. They once were made of plain fabrics and later made of floral and chekered fabrics. Young girls wore charshabs made of white silk and cotton. Inhabitants of urban and suburban villages typically used a charshab. Only little girls and elderly women were permitted to go outside without a charshab. The main accessory of a charshab was a woman’s face cover — a ruband (burgha, nigab, duvag), which had tulle for the eyes. A ruband was usually a wide white cloth that started directly from the top of the eye, reached to the umbilicus, and had a cross-shaped waistband at the head. Выходя на улицу, азербайджанские женщины покрывались поверх любой одежды и любого головного убора еще и чадрой – чаршабом. Существовали полукруглые в крое япынчы-чаршабы и прямоугольные в крое мафраш-чаршабы. Их шили из хлопка, шелка и местного атласа, изначально – однотонного, а позднее и набивного, в том числе клетчатого и цветочного. Молодые девушки носили чаршабы из белой ткани – шелковой или хлопчатобумажной. Чаршабы были характерны в основном для жительниц городов и пригородных деревень. Выходить на улицу без чаршаба разрешалось только маленьким девочкам и старухам. Обязательной деталью чаршаба был рубенд (бурга, нигаб, дуваг) – вуаль, закрывающая лицо. Это была, как правило, длинная (доходящая до талии) широкая полоса белой кисеи, закрепленная на голове тесемками крест- накрест. 208 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Qadın geyimindən fərqli olaraq kişi geyimində rəng qamması tünd çalarlarda (göy, qəhvəyi, yaşıl, qara) olurdu. Bahalı yun, mahud, ipək, nazik kətan parçalara üstünlük verilirdi. Kişi çuxasının və arxalığının biçimi fiqurun konturlarını təkrar edir, bununla da hərəkətin sərbəstliyini, əyində gəzdirmə rahatlığını, praktikliyini təmin edir. Kişinin xarici görünüşündə və geyimində azadlığa, mübarizəyə, hərəkətə can atan güclü şəxsiyyət obrazı yaranır. Xalqımızın minilliklərə dayanan maddi və mənəvi mədəniyyətini özündə təcəssüm etdirən bu materiallar muzeydə böyük qayğı ilə qorunur, yüksək səviyyədə sərgilənir, tamaşaçılar tərəfindən heyranlıqla qarşılanır. Onların hər biri özlüyündə böyük qayğı ilə qorunmalı və tədqiq olunmalı bir xəzinədir. Tamaşaçıları, xüsusən də gənc nəsli babalarımızın bizə miras qoyduğu maddi-mənəvi irsimizlə tanış etmək, bu irsin yaddaşlardan silinib getməsinin qarşısını almaq, onu gələcək nəsillərə tam şəkildə çatdırmaq üçün bu saxlancların hər biri qiymətli xəzinə, onu qoruyan, qayğısını çəkən, tədqiq edənlərsə mədəni irsimizin fədakar keşikçiləridir. Unlike women’s clothing, men’s costumes were predominantly made of expensive wool, broadcloth, silk, and thin linen, which were in dark colors (blue, brown, green, and black) that created the image of a strong personality fostering freedom and struggle. In men’s clothing, the function and purpose of shapes were important. The basic structure of the man’s chukha and arkhalig provide comfort and wearability. The museum exhibits and protects with great care these items that both reflect the material and spiritual culture of our people throughout the millennia, and attract visitors’ admiration. Each of these items, inherited by our grandfathers, is a precious treasure and a part of our moral and spiritual heritage, especially for younger generations. The people who prevent this heritage from being erased, who work to deliver it safely to future generations, and who protect, care, and investigate these treasures, are selfless guards of our cultural heritage. В отличие от женской одежды, мужская была в основном темных Rübənd. оттенков – синего, коричневого, зеленого, черного. Предпочтение Qazax, Azərbaycan. отдавалось дорогим тканям – шерсти, сукну, шелку, тонкому льну. XX əsrin əvvəli. Крой чухи и мужского архалыга повторял сглаженный контур фигуры, Pambıq, ipək. 28x79 sm. обеспечивая свободу движения и удобство в носке. Функциональная İnv. №7512 и практичная мужская одежда создавала образ сильной личности, стремящейся к свободе, борьбе, действию. Ruband (veil). Gazakh, Azerbaijan. Все эти экспонаты, воплощающие в себе тысячелетия Early 20th century. материальной и духовной культуры нашего народа, бережно хранятся Cotton, silk. 28x79 cm. в нашем музее и демонстрируются на высоком уровне на выставках, Inv. No. 7512 восхищая зрителей. Каждый из них представляет собой сокровище, которое нужно заботливо беречь и исследовать. Этим и занимаются Рубенд (вуаль). самоотверженные хранители материального и духовного культурного Газах, Азербайджан. наследия наших предков, стремясь представить его посетителям, в Начало XX века. особенности молодому поколению, дабы не допустить уничтожения Хлопок, шелк. 28x79 см. этого наследия, сохранить его в целости для будущих поколений. Инв. № 6163 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 209

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ 210 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ ZƏRGƏRLİK JEWELRY ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 211

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Azərbaycan Xalça Muzeyində özündə 800-ə yaxın eksponatı cəmləşdirən zərgərlik məmulatlarının kiçik, amma çox maraqlı kolleksiyası qorunub saxlanılır. Onların böyük hissəsi XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərinə aid olub, bir qismi isə hələ qədimlərdə – tunc dövründə (e.ə. IV–II minilliklər) yaradılmışdır. Döymə, basmaqəlib, həkketmə üsulları ilə işlənmiş qadın bəzək əşyalarının demək olar ki, bütün tipləri – sırğa, qolbaq, üzük, sancaq və düymələr muzeydə nümayiş olunur. Mingəçevir, Xocalı, Qəbələ, Xınıslı və Qaratəpədə aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunmuş bu bəzək məmulatları orijinal forma və dekor zənginliyi ilə seçilir. Qədim zinət əşyalarının formasına, dekorunun bədii və texniki xüsusiyyətlərinə görə onların sonrakı dövrlərin bəzək əşyaları ilə arasında bağlılığın olduğunu müşahidə edə bilərik. Mənbələrə əsasən qeyd edə bilərik ki, orta əsrlərdən başlayaraq Azərbaycan zərgərlik sənətində döymə, tökmə, həkketmə, oyma, qarasavad, minasazlıq və inkrustasiya kimi texniki üsullar tətbiq olunurdu. XIX əsrdən etibarən Bakı, Gəncə, Şamaxı, Şuşa, Şəki, Naxçıvan şəhərləri Azərbaycan zərgərlik sənətinin mərkəzləri oldu. Məmulatların ümumi üslubu aid olduğu dövrün mədəniyyətinin xarakterinə uyğundur. Dekorativ-tətbiqi sənətin digər növlərində olduğu kimi, zərgərlər də öz yaradıcılıqlarında ətraf mühitdən ilhamlanaraq, artıq təşəkkül tapmış bədii ənənələri inkişaf etdirib təkmilləşdirirdilər. Sənətkarlar təbiətin bütün gözəlliklərini: bitkiləri, heyvanları, quşları zərgərlik nümunələrində əks etdirmişlər. 212 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ The Azerbaijan Carpet Museum houses a small but very interesting jewelry collection that includes approximately 800 objects. Most of them date back to the end of the 19th and beginning of the 20th centuries, but the most ancient pieces were created during the Bronze Age (4000–2000 BCE). The collection presents almost every type of women’s jewelry — earrings, bracelets, rings, pins, and buttons – made using the techniques of hammering, stamping, and engraving. These ornaments were found during archaeological excavations in the Mingachevir, Khojali, Gabala, Khinisli, and the Garatepe regions of Azerbaijan, and differ from other examples due to the originality of their shape and the richness of their decoration. By focusing on the forms of this vintage jewelry, its design, and the technical features of its decoration, we can trace its relationship to embellishments of later periods. A variety of techniques — such as forging, casting, hammering, carving, engraving, filigree, granulation, niello, enamel, and inlaying — have been used in Azerbaijani jewelry since the Middle Ages. Since the 19th century, such cities as Baku, Ganja, Shamakhi, Shusha, Sheki, and Nakhchivan became centers of jewelry art. The general style of ornamentation illustrates the culture of its time. Jewelers, as well as representatives of other types of decorative and applied art, took inspiration from the environment in their creative work, and developed and perfected already established artistic traditions. They reflected all the beauty of nature in their work through their representations of plants, animals, and birds. Азербайджанскому музею ковра принадлежит небольшая, но очень интересная коллекция ювелирных изде- лий, включающая около восьмисот экспонатов. Большая часть их относится к концу XIX – началу XX века, а самые древние созданы еще в эпоху бронзы (IV–II тыс. до н.э.). В коллекции представлены почти все типы женских украшений — серьги, браслеты, кольца, булавки, пуговицы, выполненные в техниках чеканки, штамповки, грави- ровки. Эти украшения, найденные в ходе археологических раскопок в Мингечвире, Ходжалы, Габале, Хыныслы, Гаратепе, отличаются оригинальностью форм и богатством декора. По формам старинных ювелирных изделий, художественным и техническим особенностям исполнения можно проследить их связь с украшениями более позднего времени. Согласно средневековым источникам, начиная с этой эпохи в ювелирном искусстве Азербайджана применялись различные техники изготовления изделий: ковка, литье, художественная чеканка, резьба, гравировка, филигрань, зернь, чернь, эмаль, инкрустация. С XIX века такие города, как Баку, Гянджа, Шемаха, Шуша, Шеки и Нахчыван, стали центрами ювелирного искусства. Общий стиль украшений соответствовал характеру культуры каждой эпохи. Как и представители других видов декоративно-прикладного искусства, ювелиры в своем творчестве вдохновлялись окружающей природой, развивали и совершенствовали уже сложившиеся художественные традиции. Все, что окружало мастеров – растения, животные, птицы – нашло отражение в образах ювелирных изделий. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 213

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ 214 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 215

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Muzeydə təqdim olunan zərgərlik nümunələrinin böyük hissəsini Bəzək əşyası. Azərbaycan. XIX əsrin sonu. (təxminən 600 məmulat) əsasən qadın zinət əşyaları təşkil edir. Gümüş. Şəbəkə. 2x1,5 sm. İnv. № 2780 Bununla yanaşı, muzeyin fondunda az sayda məişət əşyaları, ənənəvi qızıl və gümüş kəmərlər, çuxanın (kişi üst geyimi) vacib atributu olan Decoration. Azerbaijan. Late 19th century. vəznələr kimi kişi zərgərlik məmulatları da vardır. Burada qarasavad, Silver. Filigree. 2x1.5 cm. Inv. No. 2780 inkrustasiya, minasazlıq üsulu ilə işlənmiş silahlar – xəncər və xəncər qını da təqdim olunur. Украшение. Азербайджан. Конец XIX века. Серебро. Филигрань. 2х1,5 см. Инв. № 2780 Muzeyin zərgərlik fondunda saxlanılan kişi zərgərlik nümunələrinin tipoloji azlığı ilk növbədə Azərbaycan xalqının mentalitetinə xas olan etik normalarla izah edilə bilər. Onlara əsasən, azərbaycanlı kişi varlı və ya kasıb olmasından asılı olmayaraq, estetik funksiyadan daha çox utilitar xarakter daşıyan xəncər və kəmərdən başqa heç bir bəzək əşyalarına diqqət yetirmişdi. Onlardan fərqli olaraq, qadın bəzək əşyaları ənənəvi qadın geyimlərinin ayrılmaz atributuna çevrilmişdir. Varlı, kübar xanımlar özlərinin qiymətli ipək, qumaş, güləbətin parçadan tikilmiş geyimlərini qızıl, gümüş, qiymətli və yarımqiymətli daşlarla, müxtəlif zinət nümunələri ilə bəzəyirdilər. Görkəmli etnoqraf Rəşid bəy Əfəndiyevin sözləri ilə desək, Azərbaycan milli geyimi qızıl, gümüş, mirvari, mərcan və digər materiallardan hazırlanan zinət əşyaları ilə bəzəməyə imkan verirdi. Muzeyin kolleksiyasındakı qadın zinət əşyaları forma və işlənmə texnikasının nəfisliyi ilə fərqlənir və bu gün də bizi yüksək sənətkarlığı, zərifliyi ilə valeh edir. The vast majority of the jewelry presented in the museum (about 600 items) is women’s jewelry. In addition, the museum’s treasury has a small number of household items, men’s jewelry (including traditional gold and silver belts and gaziri (ornamental bullets), – indispensable attributes of the chukha, a long-waisted outer garment for men. It also houses weapons such as daggers and their scabbards, made of niello, incrustation, and enamel. The typological scarcity of men’s jewelry stored in the museum’s fund can be explained by ethical norms and the historical mentality of the Azerbaijani people. Traditionally, Azerbaijani men, whether rich or poor, rejected all kinds of jewelry, except for a dagger and belt, which performed utilitarian rather than aesthetic functions. In contrast, women’s jewelry became an integral part of traditional clothing. Fashionable and extravagant ladies from rich families decorated their outfits, sewn from expensive brocade, silk, kumach (cotton fabric), and gold-embroidered fabric, with jewelry of gold and silver with precious and semiprecious stones. Rashidbek Efendiyev, the prominent ethnographer-educator, has claimed that the Azerbaijani national costume was suitable for wearing jewelry made of gold, silver, pearls, corals, and other stones. Women’s jewelry in the museum’s collection is distinguished by a great variety of forms and types, with exquisite decorations that continue today to excite viewers with the skill of their execution and the elegance of their ornamentation. Подавляющее большинство экспонатов ювелирной коллекции музея (около шестисот изделий) составляют украшения, в основном женские. Кроме того, в фонде музея имеется некоторое количество предметов домашнего обихода, а также мужские украшения: традиционные золотые и серебряные пояса, газыри — непременные атрибуты мужской верхней одежды «чуха». Представлено также оружие — кинжалы и их ножны, выполненные в технике чернения, инкрустации, эмали. Типологическую скудость мужских ювелирных изделий, хранящихся в музее, можно объяснить этическими нормами и историческим менталитетом азербайджанского народа. В соответствии с ними мужчина, будь он богат или беден, пренебрегал всеми украшениями, кроме кинжала и пояса, да и те выполняли скорее утилитарную, нежели эстетическую функцию. В отличие от мужских, женские украшения были неотъемлемой частью традиционного комплекса одежды. Роскошные светские дамы украшали свои наряды, сшитые из дорогой парчи, шелка, кумача, золотошвейной ткани, различными ювелирными изделиями из золота и серебра с драгоценными и полудрагоценными камнями. Говоря словами видного этнографа-просветителя Рашидбека Эфендиева, сам азербайджанский национальный костюм располагал к ношению ювелирных изделий из золота, серебра, жемчуга, кораллов и т.д. Женские украшения в коллекции музея отличаются большим разнообразием форм и типов, изысканностью отделки, они по сей день восхищают мастерством исполнения и изяществом орнамента. 216 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Kolleksiya respublikamızın rayonlarında aparılan elmi- ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ tədqiqat ekspedisiyaları zamanı tədricən toplanmışdır. Tapıntı yerində əşyaların yaranma tarixi, onlarla bağlı əfsanə Qəlyan başı. XIX əsr. Cənubi Azərbaycan. və rəvayətlər də öyrənilmişdi. Toplama fəaliyyəti ilə yanaşı, Gümüş. Mina. təbliğat işi də aparılaraq sakinlərə muzey üçün yaradılan 24x8,5 sm. İnv. № 2929 kolleksiyanın əhəmiyyəti izah edilmiş, nəticədə insanların Hookah detail. 19th century. Southern Azerbaijan. illərlə qoruyub saxladığı, nəsildən-nəslə ötürdüyü dəyərli Silver. Enamel. əşyaların muzeyə həvəslə təhvil verilməsinə təkan verilmiş və 24x8.5 cm. Inv. No. 2929 muzey unikal eksponatlar əldə etmək imkanı qazanmışdı. Навершие кальяна. XIX век. Южный Азербайджан. Серебро. Эмаль. Fondun faktiki materiallarının araşdırılması belə qənaətə 24x8,5 см. Инв. № 2929 gəlməyə imkan verir ki, burada qadın bəzək əşyalarının bütün qruplarını əks etdirən zinət əşyaları: baş, boyun, sinə, qol, barmaq, bel bəzəkləri, soyuq silahlar qorunub saxlanılır. The collection results from investigation into the legends 217 and history of the items’ origins. The pieces were individually collected during research expeditions into the Republic’s regions. The importance of the collection was explained to the inhabitants of those regions, prompting them to give to the museum valuable items that had heretofore been protected and passed from generation to generation. Thus, the museum gained an opportunity to showcase unique exhibits. A study of the actual material within the museum’s treasury prompts the conclusion that the jewelry stored here represents all categories of women’s jewelry: head, neck, chest, belt, and hand ornaments, as well as bladed weapons. Коллекция собрана по крупицам во время научно- исследовательских экспедиций в районы республики. На месте находок изучалась история их создания, записывались связанные с ними легенды и предания. Одновременно с собирательской деятельностью шла просветительская работа, в ходе которой людям объясняли значение создаваемой музейной коллекции. После этого они охотно приносили в музей вещи, которые бережно хранились и передавались из поколения в поколение. В результате музей приобрел многие уникальные экспонаты. Исследование материалов фонда музея позволяет прийти к выводу, что здесь хранятся ювелирные изделия, отражающие все группы женских украшений — головные, шейные, нагрудные, поясные, наручные украшения; отдельную группу составляет холодное оружие. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Gicgah asması. Gədəbəy, Azərbaycan. Qadın saç bəzəyi. Azərbaycan. Tunc dövrü. Tunc dövrü. Bürünc. Tökmə. Dm-16 sm. İnv. № 1692 Bürünc. Tökmə. Uz-21,5 sm. İnv. № 9274 Temporal ring. Gedebey, Azerbaijan. Bronze Age. Women’s hair decoration. Azerbaijan. Bronze. Casting. D-16 cm. Inv. No. 1692 Bronze Age. Bronze. Casting. Височное украшение. Гедебей, Азербайджан. L-21.5 cm. Inv. No. 9274 Бронзовый век. Бронза. Литье. Диаметр 16 см. Инв. № 1692 Женское украшение для волос. Азербайджан. Бронзовый век. Бронза. Литье. Длина 21,5 см. Инв. № 9274 BAŞ BƏZƏKLƏRİ. Qadın saç düzümləri bir növ amulet və ya özünəməxsus həmail − qoruyucu rol oynayan asmalarla bəzədilirdi. Onlar hərəkət vaxtı cingiltili səs çıxarır, şər ruhları, xəstəlik və pislikləri uzaqlaşdırmalı idi. Əvvəllər belə bir təsəvvür əksər türkdilli xalqlarda da mövcud olmuşdur. Baş üçün nəzərdə tutulmuş bəzək əşyalarına bürüncdən hazırlanmış baş sancaqları da aiddir. Belə bəzəklərin əsas funksiyası tətbiqi idi: onlar saç düzümünü və ya baş örtüyünü bərkitmək üçün istifadə edilirdi. Sonluğunun biri küt olan sancaqlar biz kimi də işlədilirdi. Onlardan həm də gözlərə sürmə və qaşlara vəsmə çəkilməsində istifadə edirdilər. Muzeyin kolleksiyası sübut edir ki, baş üçün bəzək əşyalarının bir növü də baş örtüyünə və ya saça bərkidilən cüt gic- gah asmalarıdır (inv. № 1692). Bu orta və kiçik ölçülü asmalar bürünc məftildən döyülüb hazırlanırdı. Onun sonluğunun biri daxilə doğru keçir və halqanın içində, sırğanın diametri boyu “ilanşəkilli” halda əyilərək əks tərəfə çatdırılır. Vaxtilə Naxçıvanda məşhur olan baş bəzəyi “araşqın” öz adını çevrəsinə bərkidildiyi araxçın baş geyimindən almışdır. Formasına görə “qarabatdağı” – rombabənzər lövhəciklərdən asılan ulduz və ay şəkilli iki sıra dekorativ elementlərdən ibarət olan döş bəzəyini xatırladır. Naxçıvan qadınları isə onları təkcə baş bəzəyi kimi yox, həm də boyun bəzəyi kimi istifadə edirdilər. Belə qarabatdaqlardan biri Naxçıvandan əldə edilmiş və haqlı olaraq kolleksiyanın incisi hesab olunur. HEAD DECORATIONS. Hairstyle was decorated with pendants, which both rang metallically during movement and served as amulets or mascots. The ringing sound was thought to drive away evil spirits, illnesses, and other troubles. Many Turkic-speaking peoples later adopted this belief. A similar hair decoration, made in the casting technique and dating from the Bronze Age, is carefully preserved in the museum’s collection. Other head decorations included pins and studs made of bronze. The main function of such jewelry was utilitarian: used as an awl, they served to staple or fix the hair and headdress. Women also used pins with a blunt end to line eyes with surma and eyebrows with vasma. The museum’s current exhibits demonstrate that, in Bronze Age, paired hoops (Inv. No. 1692) that adorned the temple by attaching to a headdress or hairstyle were a type of women’s head decoration. These medium and small-sized rings were forged of bronze wire, one end of which was folded inside the rim in a snake-like shape that runs along the ring’s diameter. An arashgin is a head decoration that was popular in Nakhchivan and took its name from the arakhchin headdress attached to it. It is reminiscent of garabatdag, composed of two rows of decorative elements in the shape of a star and crescent hanging from rhomboid parts. Nakhchivan women used them as an arashgin and necklaces. An example of this type of jewelry was found in Nakhchivan and is considered to be one of the jewelry collection’s masterpieces. 218 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Dümçə (baş bəzəyi). Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Gümüş. Basmaqəlib. Uz-25 sm. İnv. № 1747 Dumcha (headdress). Azerbaijan. Early 20th century. Silver. Stamping. L-25 cm. Inv. No. 1747 Думча (головное украшение). Азербайджан. Начало ХХ века. Серебро. Штамповка. Длина 25 см. Инв. № 1747 ГОЛОВНЫЕ УКРАШЕНИЯ. Женские прически украшались подвесками, служившими своего рода амулетами, или оберегами: при движении они издавали металлический звон, который должен был отгонять злых духов, болезни и другие неприятности. Такое представление бытовало ранее у многих тюркоязычных народов. Подобное украшение для волос, выполненное в технике литья и датируемое бронзовым веком, бережно хранится в коллекции музея. В число головных украшений входили также булавки-шпильки из бронзы. Основная функция подобных украшений была утилитарной: они служили для закрепления прически и головного убора. Булавки использовали также в качестве шила, а незаостренный конец применяли для подведения глаз сурьмой и бровей − басмой. Музейная коллекция свидетельствует, что одним из видов головных украшений в эпоху бронзы были парные височные кольца (инв. № 1692), прикреплявшиеся к головному убору или прическе. Кольца среднего и малого размеров ковались из бронзовой проволоки, один конец которой, будучи загнутым внутрь, изгибался змейкой по диаметру кольца, достигая противоположной стороны. Популярное в свое время в Нахчыване украшение «арашгын» получило название от одноименного головного убора, к ободу которого крепилось. По форме оно напоминало «гарабатдаг» — нагрудное украшение, составленное из двух рядов декоративных звездочек и лунниц, висящих на ромбовидных пластинках, которое нахчыванские женщины использовали в качестве как головных («арашгын»), так и шейных украшений. Один из таких гарабатдагов был приобретен в Нахчыване и по праву считается настоящей жемчужиной коллекции. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 219

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ XIX əsrin sonuna aid Şəki-Zaqatala zonasının baş bəzəyi olan başlıq (inv. № 4080) xüsusi olaraq diqqətəlayiqdir. Bu növ zinət əşyalarından əsasən əhalinin varlı təbəqəsi istifadə edir və onlara Azərbaycanın digər etnoqrafik zonalarında çox nadir hallarda rast gəlinirdi. Qədim zamanlarda toy geyiminin əsasını təşkil edən başqa atributlarla yanaşı, xüsusi sifarişlə hazırlanan bu bəzək gəlinə gətirilən hədiyyələr arasında əsas yeri tuturdu. Baş bəzəyinin mərkəzi yumru lövhədən ibarətdir və onun bütün sahəsi rəngli daş düzümlü yuvalarla növbələşən şəbəkəli qübbələrlə bəzədilmişdir. Onlar qalın parçadan olan bəzəyin üstünə işlənərək onu tamamilə örtür və yumru formanı metal və daşda təkrar edirdi. Baş bəzəyinin özülü bədii tərtibatlı mərkəzi hissənin dekorativ bəzəyini təkrarlayan, üçbucaq lövhəciklər vasitəsilə dörd hissəyə bölünürdü. Həm mərkəzi, həm də ətraf lövhələrin kənarından papağın bütün çevrəsi boyu yarpaq, qönçə, tumurcuq, buğda, üçbucaq, dairə şəklində basmanaxış texnikasında işlənərək qiymətli daşlarla bəzədilib, qızıl suyuna salınmış kiçik asmalarla tamamlanan, növbələşən zəncirlərdən ibarət uzun çoxyaruslu asma bəzəklər sallanırdı. Onların bəziləri birqatlı, səthdə qabarıq naxışlı, digərləri – “şişirdilmiş” – həcmli və içiboş hazırlanırdı. Buğda, qönçə, tumurcuq, gül və yarpaqların sakral gücü məhsuldarlıq və təbiətin oyanması, sözügedən bəzəkdə isə qadına arzulanan nəsil artırma ideyası ilə bağlı idi. The bashlig (Inv. № 4080) is especially interesting. This headdress of the Sheki-Zagatala region of Azerbaijan dates back to the end of the 19th century. Such jewelry was used by prosperous members of the population and was rarely seen in other ethnographic zones of Azerbaijan. In ancient times, along with other jewelry that formed the basis of a wedding dress, the bashlig took precedence among gifts to brides and was made by special order. The center of the headdress consisted of a round plate, the entire field of which was decorated with openwork domes alternating with nests of colored stones. These stones, together with metal, covered and were interlaced into a headdress of dense fabric, repeating its shape. The base of the head decoration was divided into four parts by triangular plates in the form of domes, whose decoration echoed the finery of the central part. From the edge of the circumference, both the central and side plates descended into long multi-tiered suspensions with alternating chains and small gilded pendants in the forms of leaves, buds, granules, triangles, and circles made in the stamping technique and decorated with colored stones. Some of them were single-layered and flat with a relief pattern; others were blown, had volume, and were hollow inside. The sacred power of granules, buds, flowers, and leaves were associated with the idea of fertility and the springtime revival of nature, and in this case also with the fecundity that woman desired. Особого внимания заслуживает башлыг (инв. № 4080)— головной убор Шеки-Закатальского региона, относящийся к концу XIX века. Такого рода ювелирные изделия довольно редко встречались в других этнографических зонах Азербайджана. Они использовались состоятельной частью населения. В старину такое украшение, изготовленное по особому заказу, считалось, наряду с прочими атрибутами свадебного наряда, обязательной частью приданого невесты. Центр головного убора составляет круглая пластина, все поле которой украшено ажурными куполками, чередующимися с гнездами с вкраплениями цветных камней. Наложенная на украшение из плотной ткани, эта ажурная пластина полностью закрывает ее, повторяя круглую форму в металле и камне. Основание головного убора членится на четыре части треугольными пластинами, художественное оформление которых вторит декоративному убранству центральной части. С края по всей окружности убора – как с центральной, так и с боковых пластин – спускаются длинные многоярусные подвески из чередующихся цепочек, завершающихся маленькими золочеными подвесками в виде листика, бутона, почки, зернышка, треугольника, круга, выполненными в басменной технике и украшенными цветными камнями. Одни подвески делали однослойными, плоскими с рельефным узором, другие — дутыми (объемными, полыми внутри). Представление о сакральной силе зерна, бутона, почек, цветка, листьев было связано с идеей плодородия и весеннего возрождения природы, а в этом случае — выражало пожелание плодовитости женщине. 220 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Baş bəzəyi. Azərbaycan. XIX əsr. Gümüş. Basmaqəlib, gavərsə, qızıl suyuna çəkilmiş. H-28 sm. İnv. № 4080 Headdress. Azerbaijan. 19th century. Silver. Stamping, granulation, gilding. H-28 cm. Inv. No. 4080 Головное украшение. Азербайджан. XIX век. Серебро. Штамповка, зернь, золочение. Высота 28 см. Инв. № 4080





ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ SIRĞALAR. Muzeyin zərgərlik kolleksiyasında saxlanılan sırğalar forma müxtəlifliyi ilə seçilir. Qədim türklər arasında “küpə” və yaxud “altın küpə” kimi tanınan sırğalar Azərbaycanın qərb regionlarında “tana”, şərq regionlarında isə “küşvərə” adı altında yayılmışdır. Ən çox yayılmış zinət əşyası olmaqla sırğalar müxtəlif tipoloji növlərə bölünür. Maraqlısı odur ki, tipoloji sırğa növlərinin böyük əksəriyyəti bütün Azərbaycanda yayılmaqla yanaşı, adlarından göründüyü kimi ayrı-ayrı ərazilər üçün səciyyəvi olan nümunələrə də rast gəlmək mümkündür. Buna nümunə kimi “piyaləzəng”, “darağı”, “səbət”, “satıl”, “oymağı”, “şarlı”, “qozalı”, “minarə”, “aypara”, “ay-ulduz”, “badamı”, “badam-buta”, “heydəri” və s. sırğa növlərinin adını çəkmək olar. “Ətəkli” və “qaşlı” kimi sırğalar Azərbaycanın bütün regionlarında eyni ad altında tanınır. EARRINGS. The earrings stored in the museum’s jewelry vault are distinguished by the variety of their forms. They are known as kupe or altun kupe among the ancient Turkic people, as tana in the western regions, and as kushvere in the eastern regions of Azerbaijan. As the most widespread and common form of jewelry, earrings are presented typologically. Interestingly, among the huge range of earring styles, most of which were common throughout Azerbaijan, there are specimens that are specific only to individual territories, as can be seen from their names: piala-zeng, daraghi, sebet, satil, oymaghi, sharli, gozali, minare, aypara, ay-ulduz, badami, badam-buta, heidari, and others. In contrast, earrings such as etekli and gashli are known by the same names in all regions of Azerbaijan. СЕРЬГИ. Серьги, хранящиеся в ювелирной коллекции Sırğa. Azərbaycan. XIX əsr. музея, отличаются разнообразием форм. Изделия, известные Gümüş. Basmaqəlib, qarasavad. Uz-9,5 sm. İnv. № 2414 у древних тюрков как «кюпе» или «алтын кюпе», в западных регионах Азербайджана назывались «тана», а в восточных были Earrings. Azerbaijan. 19th century. распространены также под названием «кюшвере». Silver. Stamping, niello. L-9.5 sm. Inv № 2414 Будучи самыми массовыми и популярными ювелирными Серьги. Азербайджан. XIX век. изделиями, серьги представлены типологически Серебро. Штамповка, чернение. Длина 9,5 см. разнообразными видами. Инв. № 2414 Интересно, что среди огромного богатства типологических видов серег, большая часть которых была распространена во всем Азербайджане, встречаются экземпляры, характерные только для отдельных территорий, что видно даже из названий – «пиала-зенг», «дараги», «себет», «сатыл», «оймаги», «шарлы», «гозалы», «минаре», «айпара», «ай-улдуз», «бадамы», «бадам-бу- та», «хейдари» и другие. Такие серьги, как «этекли» и «гашлы», известны под теми же названиями во всех регионах Азербайд- жана. 224 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Aşağı seqmenti boyu yerləşdirilən “ayaqların” sayına görə “üç Sırğa “Səbət”. Azərbaycan. XIX əsr. düymə”, “dörd düymə”, “beş düymə”, “yeddi düymə”, “qırx düymə” Qızıl. Şəbəkə. Uz-3,7 sm. İnv. № 3186 adlanan üç, dörd, beş, yeddi “ayaqlı” və qırx düyməli sırğalar xüsusilə məşhur idi. Halqanın aşağı hissəsi bəzən siluetinə görə ayparanı Sebet earrings. Azerbaijan. 19th century. xatırladırdı. Gold. Filigree. L-3.7 sm. Inv № 3186 Bir çox hallarda belə sırğalara şəbəkə texnikasında dənəciklərlə Серьги «себет». Азербайджан. XIX век. uyğunlaşmış şəkildə tərtibat verir, incə məftildən miniatür rozetka, Золото. Филигрань. Длина 3,7 см. Инв. № 3186 şanagül, zanbaq, kəpənək, yelpiyi xatırladan şərti motivlər, çevrəni dənəciklərdən yığılmış piramidalarla haşiyələyirdilər. Bəzən naxışa firuzə daşları daxil edir və onu qızıl basma “incilərlə” uyğunlaşdırırdılar. Yelpik motivi simvolik olaraq təbiət ünsürlərindən biri kimi külək ideyasını ifadə edir. Sırğaların gözəlliyi zərif, yüngül, şəffaf şəbəkə naxışın oyununda, dənəciklərin parıltısında, halqaya yerləşmiş ornamentin canlı ritmində təzahür edirdi. Çox xırdadan daha nəfis işləmələrə kimi dəyişilən naxışın ritmik və miqyaslı həlli yeni obrazlı səslənmə yaradırdı. Aşağı seqmentdə yerləşən naxış bəzən iri dənəciklər və oyuqlu şəbəkəli buruqlarla bəzədilirdi ki, bu da məmulatın bədii ifadəliliyini artırırdı. Especially popular were earrings named after the number of appendages located along the bottom: uchduyma (three), dordduyma (four), beshduyma (five), yeddiduyma (seven), and girkh-duyma, which had forty buttons. The pattern located on the lower rim of the hoop sometimes resembled a crescent. Often, such earrings were made in the filigree technique in combination with granulation, making miniature rosettes, the motif of the lotus flower, tulips, butterflies, fans of the finest wire, and granulated pyramids framing the circle. Sometimes turquoise eyes were combined with gold embossed pearls. The image of the fan was ritually associated with the wind, revered as a natural element. The beauty of the earrings was revealed through thin, light, and transparent openwork patterns, the brilliance of the granulation, and the vibrant rhythm of the ornamentation inscribed in the hoop. The alternation of rhythms and scales created a new figurative variation. Sometimes the pattern located on the lower segment was decorated with large granules and filigree curls with big gaps, making the earrings even more artistically expressive. Особой популярностью пользовались серьги, называемые по числу ножек в нижнем сегменте: «учдюймя», «дёрддюймя», «бешдюймя», «еддидюймя», «гырх-дюймя» – с тремя, четырьмя, пятью, семью ножками и сорока «пуговками». Нижний край обруча иногда силуэтно напоминал полумесяц. Часто такие серьги оформляли в технике филиграни в сочетании с зернью, выделывая из тончайшей проволоки миниатюрные розетки, условные мотивы, напоминающие цветок лотоса или тюльпана, бабочку, веер, обрамляя круг пирамидками из зерни. Иногда в узор включали глазки бирюзы, сочетая их с золотыми тиснеными «перлами». Мотив веера или опахала символически выражал идею ветра как одной из природных стихий. Красота серег раскрывалась в игре тонкого, легкого и сквозного ажурного узора, блеске зерни и живом ритме орнаментации, вписанной в обруч. Чередование ритмов и масштабов создавало новое образное звучание. Порой узор на нижнем сегменте дополнялся крупной зернью и филигранными завитками с большими просветами, добавляя изделию художественную выразительность. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 225

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Ayrı-ayrı müstəqil elementlərdən ibarət çox hissəli sırğalar məşhur idi. Belə sırğaları varlı, Sırğa “oymağı”. Azərbaycan. XIX əsr. dəbli xanımlar baş örtüyündən nümayişkarcasına Qızıl. Mina. Uz-5 sm. 6,0 qr. İnv. № 5677 çıxarır və onlar asma silsiləsi ilə az qala çiyinə Oymaghi earrings. Azerbaijan. 19th century. kimi sallanırdılar. Digərləri ilə yanaşı, onlara Gold. Enamel. L-5 cm. 6.0 gr. Inv. No. 5677 qəribə konturlar verən üç müxtəlif və ya oxşar Серьги «оймаги». Азербайджан. XIX век. seqmentlərdən ibarət çoxyaruslu “çətir” və Золото. Эмаль. Длина 5 см. 6,0 г. Инв. № 5677 “piyaləzəng” sırğalarını qeyd etmək lazımdır. Bu tip sırğaların sadə formasını “oymağı” adlanan sırğalar (inv. № 5677) təşkil edir. Mina texnikasında hazırlanan yarımkürə şəkilli və formasına görə oymağı xatırladan sırğalar basmaqəlib texnikasında işlənmiş zanbaq təsvirli asmalarla zənginləşdirilmişdir. Multi-component earrings, consisting of several independent elements, were widely popular. Wealthy ladies displayed such earrings from under their head covers, the cascade of pendants descending almost to their shoulders. Among such earrings, the multi-tiered chetir (umbrella) and piala-zeng, consisting of three different or similar segments that give them an unusual outline, are particularly notable. A simplified form of these earrings is represented by oymaghi (Inv. No. 5677). These earrings feature the enamel technique in the shape of a hemisphere resembling a thimble (hence the name oymagi − thimble) and are decorated with stamped pendants in the form of a tulip. Sırğa “piyaləzəng”. Azərbaycan. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəli. Широкой популярностью пользовались Qızıl. Şəbəkə, gavərsə. Uz-7,8 sm. 22,2 qr. İnv. № 3044 многосоставные серьги из нескольких отдельных элементов. Подобные серьги богатые Piala-zeng earrings. Azerbaijan. Late 19th – early 20th century. модницы демонстративно выставляли из-под Gold. Filigree, granulation. L-7.8 cm. 22.2 gr. Inv. No. 3044 головного покрывала, и они каскадом подвесок спускались чуть ли не до плеч. Среди прочих Серьги «пиала-зенг». Азербайджан. Конец XIX – начало XX века. следует отметить многоярусные серьги Золото. Филигрань, зернь. Длина 7,8 см. 22,2 г. Инв. № 3044 «четир» (зонтик) и «пиала-зенг», состоящие из трех различающихся или подобных частей, 226 придающих им причудливые контуры. Упрощенный вариант подобных серег представлен сережками «оймаги» (инв. № 5677). Выполненные в технике эмали, они имеют форму полусферы, напоминающей наперсток (отсюда и название «оймаги» – «наперсток»), и украшены штампованными подвесками с изображением тюльпана.  AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Ölkənin müxtəlif bölgələrində işlənən sırğalar özünəməxsus yerli xüsusiyyətləri ilə seçilirdi. Naxçıvan ustaları tərəfindən düzəldilmiş bəzək əşyaları spesifik xüsusiyyətləri ilə fərqlənirdi. “Darağı” və “çəçikli” sırğaları yalnız Azərbaycanın bu ərazisində hazırlanırdı. Əhalinin varlı təbəqəsi arasında şəbəkə texnikasında işlənmiş, üç hissədən ibarət olan qızıl sırğalar – “darağı” (inv. № 7868) xüsusilə məşhur idi. Sırğanın yuxarı yarusu mərkəzində rəngli daşlı, yeddiləçəkli gül formasında olan xonçadan ibarətdir. Ona halqalar bərkidilir. Həmin halqadan hər biri spirallarla bəzədilən açıq yelpik formasında dekorativ element taxılırdı. Onun künclərindən iki halqa vasitəsilə bu sırğalara asma taxılırdı. Beləliklə, sırğalar öz forması ilə dekorativ darağı xatırladır və onlardan qadınlar məişətdə geniş istifadə edirdilər. Sırğanın adı – “darağı” məhz buradan götürülüb, mənası “daraq kimi” başa düşülür. Earrings produced in various regions of the country differed because of Sırğa \"darağı\". Naxçıvan, Azərbaycan. the peculiarity of local features. Jewelry made by the masters of Nakhchivan, XX əsrin əvvəli. Qızıl. Şəbəkə, gavərsə. for example, were distinguished by specific features. The earrings called Uz-6 sm. 6,28 qr. İnv. № 7868 daraghi and chechikli were made exclusively in this southern zone of Daraghi earrings. Nakhchivan, Azerbaijan. Azerbaijan. The three-piece gold daraghi (Inv. No. 7868), made using a Early 20th century. Gold. Filigree, granulation. filigree technique, was especially popular among the well-off segment of the L-6 cm. 6.28 gr. Inv. No. 7868 population. The earrings’ upper tier is a rosette in the form of a seven-petal Серьги «дараги». Нахчыван, Азербайджан. flower with a colored stone in the center. Three links were attached to it, the Начало XX века. Золото. Филигрань, зернь. last of which has pendants with a small pearl, while the second tier hangs in Длина 6 cм. 6,28 г. Инв. № 7868 the form of an opened fan whose segments are adorned with rosettes. The third tier is a long rectangular frame decorated with circles, from which are 227 descended the links of pendants. The shape of the earring created the image of a decorative comb widely used by women in everyday life. Hence the name of the earrings, daraghi, which translated means “like a comb”. Серьги, изготавливаемые в различных регионах страны, отличались своеобразием локальных черт. Специфические особенности имели украшения, выполненные мастерами Нахчывана. Серьги «дараги» и «чечикли» изготовлялись исключительно в этой зоне Азербайджана. Особой популярностью среди зажиточной части населения пользовались трехсоставные золотые серьги «дараги» (инв. № 7868), выполненные в филигранной технике. Верхний их ярус представлял собой розетку в форме семилепесткового цветка с цветным камнем в центре. К розетке крепились звенья, к которым подвешивали декоративный элемент второго яруса в форме раскрывшегося веера, сегментированного на части, каждая из которых декорировалась вихревыми розетками, вписанными в каплевидную форму. Третий ярус выполнялся в виде удлиненной прямоугольной рамки, декорированной кружками, от которой спускались звенья подвесок. Таким образом, форма серьги напоминала декоративный гребень, широко используемый женщинами в быту. Отсюда и название серег − «дараги», то есть «подобные гребешку». AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ BOĞAZ VƏ SİNƏ BƏZƏKLƏRİ. Azərbaycanın müxtəlif rayonlarının qəbiristanlıq və insan məskənlərində aparılan arxeoloji qazıntıların materialları göstərir ki, boyunbağılar asmalarla, həmçinin zınqırov (inv. № 1105) və müxtəlif formalı asma bəzəklərlə tamamlanırdı. Təqdim olunan kolleksiyada böyük ölçülü zınqırovun sferik forması iki cərgə üçbucaqlarla bəzədilmişdir. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərinə aid çoxyaruslu sinə bəzəkləri də muzeyin zərgərlik məmulatları kolleksiyasına daxildir. Sinə bəzəklərinin çoxu qiymətli metaldan, əsasən qızıl və gümüşdən hazırlanırdı. Bu bəzəklərin əsas xüsusiyyəti forma cəhətdən müxtəlif olan, bir-birinə zəncirlərlə birləşdirilən qoyma şəbəkə detalların olmasıdır. Bu məmulatların mərkəzində rəngli daşlarla bəzədilmiş aypara və altıguşəli ulduz təsvirli medalyon seçilir. Sinə bəzəklərinin bu növü Azərbaycanın şimal-qərb regionları üçün xarakterikdir və əsasən bir sıra basmaqəlib üsulu ilə işlənmiş gül, ləçək, aypara və ulduz şəklində detallardan ibarətdir. Qədim motiv və ənənəvi formalar daha sonrakı mürəkkəb texnologiya ilə işlənmiş məmulatlarda yeni interpretasiyaya məruz qalırdı. Bu xüsusilə, “silsilə” adlanan detalların işlənməsi, zərif tərtibatı və forma zənginliyi ilə seçilən çoxyaruslu boyun- sinə bəzəklərinin zərgərlik ansamblında parlaq olaraq izlənilir. Zərif boyunbağılar halqalarla birləşdirilən çox sayda gül, ləçək, aypara və ulduz şəkilli asmalarla bəzədilirdi. Qarabatdaq adlanan bu növ sinə bəzəyi Naxçıvan bölgəsi üçün xarakterikdir. NECK DECORATIONS. Archaeological materials from the excavations of settlements Bəzək əşyası. Azərbaycan. and burials in various regions of Azerbaijan show that neck decorations were supplemented E.ə. II–I minillik. Mis. Tökmə. with pendants and bells produced in different shapes. One pendant’s large bell (Inv. No. H-5,5 sm, dm-4 sm. İnv. № 1105 1105) in the collection is decorated with two rows of triangles that fit well into its spherical shape. Decoration. Azerbaijan. 2nd – 1st millennium BCE. The museum’s jewelry collection stores multi-tiered necklaces, dating back to the Copper. Casting. late 19th ‒ early 20th centuries. The vast majority of breast jewelry, as a rule, is made of H-5.5 cm, d-4 cm. Inv. No. 1105 precious metals, mostly gold and silver. A feature of these ornaments is a variety of separate parts with overlaid filigree that differ in form and are connected by chains. In Украшение. Азербайджан. the object’s center, there is usually a medallion in the form of a crescent and a six-pointed II–I тыс. до н.э. Медь. Литье. star with insets of multi-colored stones. These necklaces are characteristic of the north- Высота 5,5 см, диаметр 4 см. western regions of Azerbaijan and mainly consist of rows of stamped details in the form Инв. № 1105 of flowers, petals, crescents, and stars connected by rings. Ancient motifs and traditional forms were interpreted in a new way in later and technologically complex objects. This is particularly evident in the jewelry ensemble of the multi-tiered neck and breast jewelry called silsila (multi-storey), which vary in the richness of their forms, the elegance of their trim, and the elaboration of their details. Openwork necklaces consist of many-figured pendants in the form of flowers, petals, crescents, and stars connected by rings. Such necklaces are characteristic of Nakhchivan, where they were called garabatdag. ШЕЙНО-НАГРУДНЫЕ УКРАШЕНИЯ. Археологические материалы из раскопок поселений и погребений в различных районах Азербайджана показывают, что шейные украшения дополнялись подвесками, в том числе колокольчиками и бубенчиками различных форм. В представленной в коллекции подвеске крупный колокольчик (инв. № 1105) декорирован двумя рядами треугольников, хорошо вписывающихся в сферическую форму тулова. В коллекции ювелирных изделий музея имеются многоярусные нагрудные украшения, датируемые концом XIX – началом ХХ века. Подавляющее их большинство изготовлено из драгоценных металлов, в основном из золота и серебра. Особенность этих украшений – множество различных по форме отдельных деталей с накладной филигранью, соединенных между собой цепочками. В центре изделий обычно выделяется медальон с изображением полумесяца и шестиконечной звезды со вставками разноцветных камней. Эти нагрудные украшения характерны для северо-западных регионов Азербайджана и в основном состоят из рядов штампованных деталей в виде цветов, лепестков, полумесяца и звезд, соединенных колечками. Старинные мотивы и традиционные формы интерпретировались по-новому в поздних и технологически более сложных изделиях. Особенно ярко это прослеживается в ювелирном ансамбле шейно-нагрудных украшений «силсиля» (многоярусный), которые отличаются богатством форм, изяществом отделки и проработанностью деталей. Ажурные ожерелья состоят из множества фигурных подвесок в виде цветков, лепестков, полумесяца и звезд, соединенных колечками. Такие нагрудные украшения характерны для Нахчывана, где они получили название «гарабатдаг». 228 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Sinəbənd. Azərbaycan. XX əsr. Necklace. Azerbaijan. 20th century. Нагрудное украшение. Азербайджан. XX век. Gümüş. Basmaqəlib, gavərsə. Uz-32 sm. 534,5 qr. Silver. Stamping, granulation. L-32 cm. 534.5 gr. Серебро. Штамповка, зернь. Длина 32 см. 534,5 г. İnv. № 4084 Inv. No. 4084 Инв. № 4084

Sinəbənd. Azərbaycan. XIX əsr. Qızıl. Şəbəkə, gavərsə. Uz-32 sm. 91,50 qr. İnv. № 7040 Necklace. Azerbaijan. 19th century. Gold. Filigree, granulation. L-32 cm. 91.50 gr. Inv. No. 7040 Нагрудное украшение. Азербайджан. XIX век. Золото. Филигрань, зернь. Длина 32 см. 91,50 г. Инв. № 7040

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Geniş yayılmış boğaz bəzəklərinin digər növlərindən biri sinəbənd idi. Mürəkkəb çoxhissəli bəzəklərdən ibarət belə məmulatların gözəl nümunələri muzey materiallarında təqdim olunub. Boyunbağılar üslublaşmış astral və nəbati motivlər şəklində bəndli zəncirdən ibarət idi ki, buna da muncuqlar və qızıl suyuna salınmış basmanaxışlı yarpaq, balıq, rombşəkilli asmalar bərkidirdi. Bəzəyin mərkəzi hissəsini iri fiqurlu medalyonla, daha bahalılarda isə sayı beşə kimi çata bilən güllü xonçalar silsiləsi ilə vurğulayırdılar. Bir çox hallarda səkkiz-onguşəli müxtəlif modifikasiyalı ulduz şəklində təqdim olunan şəbəkə texnikasında işlənmiş bu medalyonları, bəzək əşyasının ölçülərinin artması ilə yuxarıdan aşağıya doğru yerləşdirirdilər. Medalyonlar yuxarıya doğru istiqamətlənən dekorativ aypara ilə zənginləşdirilir və onun aşağı çənbərinə boğazaltının birinci sırasını bəzəyənlərə oxşar asmalar bərkidilirdi. Medalyonları növbələşən rəngli daşlardan (adətən, yaşıl və qırmızı) ibarət şəbəkəli güllə bəzəyirdilər. Mövcud material sübut edir ki, şəbəkə üsulu ilə hazırlanan sinəbəndlər (inv. № 7040) növbələşən yaşıl və qırmızı daş taxmalı səkkiz dördləçəkli güllərdən ibarət zəncirlə təchiz olunmuşdur. Balıq şəkilli asmalarla mürəkkəbləşmiş zəncir, uclarında ürəkşəkilli iki bəzəkli elementlə bəzədilib. Mərkəzi yaşıl daşla bəzədilmiş günəş təsvirli, yuxarısına qövslü aypara bərkidilmiş gül xonçası formasında iri medalyon bəzək əşyasında dominant kimi çıxış edir. Çoxhissəli bəzəyi, bəndlər və mirvarilər vasitəsilə birləşən balıq formasında asmalar bitirir. Bu tip boyun bəzəklərinin modifikasiyası ölkənin müxtəlif regionlarında işlənmiş və hər birində öz adı olmuşdur. A common type of neck jewelry was sineband. It is represented within the museum by fine specimens that bear complex multi-part decorations. These necklaces consisted of a chain with stylized astral and plant motifs, to which were attached pendants made of beads and embossed gilt leaves, fish, and diamonds. The center of these necklaces displayed a figurative medallion, while more expensive ones revealed a cascade of up to five rosettes. These medallions feature the filigree technique, and were often presented as eight-to-ten-ray stars that increased in size as they descended down the necklace. The rosettes were supplemented by an ornamental crescent called an aipara with an arc directed upwards, and pendants attached to the lower rim that were similar to those decorating the first row of bogazalti. The medallions were decorated with a patchwork filigree flower with inserts of alternating colored stones (usually green and red). The sineband (Inv. No. 7040) made in the filigree technique exhibit a garland of eight trapezoidal plates with inserts of alternating green and red stones. The chain has pendants in the shape of fish, and is decorated at the ends with two elegant heart-shaped elements. A large medallion in the shape of a flower rosette dominates the necklace, along with an aipara soldered to it at the top that has a concave arc with a picture of the sun, whose center is decorated with a green stone. The suspension, represented by stamped plaques in the form of fish and connected by links and pearls, completes the multi-part decoration. Modified versions of this type of necklace, produced in different regions of the country, had special names. Широко распространенным видом шейных украшений был «синебенд». Музейный материал представлен прекрасными экземплярами в виде сложных многочастных произведений. Ожерелья выполнялись в виде цепочек со звеньями в форме стилизованных астральных и растительных мотивов, к которым прикрепляли подвески из бусин и тисненых золоченых листиков, рыбок, ромбиков. Центр ожерелья выделяли крупным фигурным медальоном, а в более дорогих изделиях — каскадом цветочных розеток, число которых могло доходить до пяти. Исполненные в технике шебеке, эти медальоны, чаще всего в виде восьми- или десятилучевой звезды различной модификации, располагали на ожерелье с увеличением размера сверху вниз. Розетки дополнялись декоративным полумесяцем «айпара» с дугой, обращенной вверх, к нижнему ободу которого крепились подвески, аналогичные украшающим первый ряд «богазалты». Медальоны украшали накладным филигранным цветком со вставками чередующихся цветных камней, как правило, зеленых и красных. Имеющийся материал свидетельствует о том, что «синябянд» (инв. № 7040), изготовленные в технике филиграни, представлены гирляндой из восьми четырехлепестковых цветков с вставками чередующихся зеленых и красных камней. Осложненная подвесками в виде рыбок цепь украшена нарядными элементами в форме сердца на концах. Доминантой в композиции ожерелья выступает крупный медальон в форме цветочной розетки и прикрепленного к ней вверху полумесяца («айпара») с вогнутой дугой с изображением солнца, центр которого украшен зеленым камнем. Завершают многочастное украшение подвески в виде рыбок, соединяющихся звеньями цепочки и жемчужинами. Модификации такого типа ожерелий в разных регионах страны имели особые названия. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 231

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Bir və ya iki elementdən ibarət boğaz bəzəkləri mövcud idi. Onların Sinəbənd “Qarabatdaq”. sırasına “arpa boyunbağı” adlanan, içi boş və nəbati naxışla bəzədilmiş, Naxçıvan, Azərbaycan. XIX əsr. “arpa” elementli sıralardan ibarət bəzək daxildir. Qızıl. Basmaqəlib. Uz-15 sm. 44,28 qr. İnv. № 7592 Qızıl çəçik daha mürəkkəb bəzəkdir və Ordubadda olduğu kimi, ümumiyyətlə bütün Naxçıvan ərazisində yayılmışdı. Onu adətən, şəhər Garabatdag necklace. xanımları taxırdılar. Bu boyunbağı 11-dən 19-a kimi, bir-birinə qarmaqlarla Nakhchivan, Azerbaijan. 19th century. birləşdirilmiş, sallanan basmaqəlib piləklərdən ibarətdir. Piləklər üçyarpaq, Gold. Stamping. ulduz, balıq, aypara formasında olurdular. L-15 cm. 44.28 gr. Inv. No. 7592 Neck decorations consisted of one or two elements. These include the Нагрудное украшение «гарабатдаг». arpa boyunbagi, composed of a number of arpa elements (barley grain), Нахчыван, Азербайджан. XIX век. hollow inside and decorated with a botanical pattern. Золото. Штамповка. Длина 15 см. 44,28 г. Инв. № 7592 Gold chains called chechik contain more complex decorations, which have spread to both Ordubad and the Nakhchivan region. Chechik were worn mainly by city women. This necklace presents between 11 and 19 dangling “threads” of stamped plaques hooked together. The plaques are in the form of a shamrock, stars, fish, and a crescent. Шейные украшения могли состоять из одного или двух элементов. К их числу относятся «арпа боюнбагы», составленные из ряда элементов «арпа» («ячменное зерно»), полых внутри и декорированных растительным узором. Золотые цепочки «чечик» — более сложное украшение, получившее распространение как в Ордубаде, так и вообще в Нахчыванском регионе. Его носили в основном городские женщины. Это ожерелье представляет собой от 11 до 19 свисающих ниток штампованных бляшек, сцепленных между собой крючками. Бляшки имели форму трилистника, звездочек, рыбок, полумесяца. 232 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Üzük. Azərbaycan. XIX əsr. Qızıl. Şəbəkə, gavərsə. 1,8x1,5 sm. 3,10 qr. İnv. № 6348 Ring. Azerbaijan. 19th century. Gold. Filigree, granulation. 1.8x1.5 cm. 3.10 gr. Inv. No. 6348 Кольцо. Азербайджан. XIX век. Золото. Филигрань, зернь. 1,8x1,5 см. 3,10 г. Инв. № 6348 ÜZÜKLƏR. Üzük Azərbaycan qadınlarının ən çox istifadə etdikləri bəzək idi. Araşdırılan abidələr içərisində ən erkəni tökmə üsulu ilə hazırlanan bürünc üzüklər çox zaman muncuqla bəzədilirdi. Kolleksiyada təqdim olunan üzüklərin çənbərləri çox halda oval formalıdır. XIX–XX əsrin əvvəlində tökmə, döymə, basmaqəlib texnikası ilə hazırlanmış mis, gümüş və qızıl üzüklər çox geniş yayılmışdır. Müxtəlif bölgələrdə ayramca, halqa, barmaqlıq, hatəm kimi fərqli adlarla tanınır; onlar Azərbaycan qadınlarının ən çox yayılmış bəzəklərindəndir. Üzüklərin dekorativ tərtibatında zümrüd, əqiq, firuzə və brilyant kimi qiymətli daşlardan istifadə edirdilər. Maddi və ictimai vəziyyətindən asılı olaraq, qadın bir və ya bir neçə üzük taxır, bəzən isə bir barmağa bir neçəsini taxmaqla onların ümumi sayını 8–9-a çatdırırdılar. Dekorativ tərtibatında qiymətli daşlardan istifadə olunan barmaq üçün bəzəklər sırasına çox da hündür olmayan tilli haşiyədə bir daş şəklində təqdim olunan “təkqaş” üzükləri, eləcə də, xonça kimi görünən, xırda mirvari və ya firuzə taxılmış yumru və ya oval taclı üzükləri aid etmək olar. RINGS. Rings were also popular for decorating the hand. Bronze rings, often decorated with beads and made by casting, are an early type of relic. The rings represented in the collection are often oval in shape. Cast, forged, and stamped copper, silver, and gold rings were prevalent in different regions in the 19th to early 20th century. Depending on the region, the rings were called airamja, halga, barmaglig, uzuk, or hatem, and were the most widespread form of women’s decoration in Azerbaijan. Precious stones, such as emeralds, carnelians, turquoise and diamonds, were used for the design. Depending on a woman’s social and financial situation, she wore one or several rings, sometimes several on each finger, bringing the total to eight or nine. Finger jewelry contained precious stones, such as the tekgash ring, which contained one stone in a low serrated, tight, or carved frame, and rings that looked like rosettes with round or oval flaps and small pearls or turquoise. КОЛЬЦА. К числу наручных украшений относились кольца. Ранними памятниками являются бронзовые кольца, нередко декорируемые бусинкой и изготовленные литейным способом. Шинки представленных в коллекции колец часто овальной формы. В XIX — начале XX века были популярны медные, серебряные и золотые кольца и перстни, выполненные в технике литья, ковки, штамповки. В разных регионах кольца имели свои названия – «айрамджа», «халга», «бармаглыг», «узук», «хатем»; они были самым распространенным украшением женщин Азербайджана. В качестве декоративного оформления использовали драгоценные камни – изумруд, сердолик, бирюзу и бриллиант. В зависимости от социального и материального положения женщина носила одно или несколько колец, иногда по нескольку на каждый палец, доводя общее количество до восьми-девяти. К числу украшений для пальцев, в декоративном оформлении которых использовали драгоценные камни, можно отнести кольца «текгаш» с одним камнем в невысокой зубчатой оправе, а также кольца с круглой или овальной коронкой, усаженной мелкими жемчужинами или бирюзой, которые смотрелись как розетта. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 233

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ DÜYMƏLƏR. Sinə bəzəklərinin əksər hissəsi geyimləri bərkidən və bağlayan qrupa aiddir. Düymələr göbələkvari formada olub və əksərən bürüncdən hazırlanırdı. Düymələri ilgəkli hazırlayar və onları xüsusi tərkib ilə lehimləyir və ya bərkidirdilər. Bəzən daha çox həcm vermək üçün onların içəri tərəfdən rəngli pasta ilə doldururdular. Düymələrin ilgəyi enli kəmərlərə taxılmaq və tikmək üçün uyğunlaşdırılır; həmin formalı düymələr, eləcə də at yəhərinin bəzəyi kimi istifadə oluna bilərdi. Arxeoloji qazıntılar zamanı bir məzardan tapılmış çoxsaylı düymələri nəzərə alsaq, zənn etmək olar ki, onlar düymələnmək üçün yox, geyim bəzəyi kimi istifadə olunurdular. Bundan başqa, qədim zamanlarda düymənin üzərinə gündəlik həyatda lazımlı olan, kiçik əşyaları taxırdılar: çaxmaq, çarx (itiləmək üçün) və s. Geyim sinə asmaları sırasına qızıl və ya qızıl suyuna salınmış basmaqəlib texnikasında qübbələr şəklindəki “quşpara düymə” aid edilirdi. Muzey kolleksiyalarında XIX əsrin ortalarında Şəkidə hazırlanmış bu tip bəzəklərin ayrı-ayrı nümunələri saxlanılır. Nəbati naxışla bəzədilən, basmaqəlib texnikası ilə işlənmiş asmaları paltarın sinə yarığının qırağı boyu yarımkürəyə birləşmiş, uzun, içi boş borucuq vasitəsilə bərkidirdilər. Qübbənin aşağı küncündən ornamentli yarpaqlar formasında çoxlu sayda zəncirdən sallanan uzun taxmalar asılırdı. BUTTONS. A majority of breast jewelry includes the group of decorations Geyim asmaları \"hil\". produced for fastening clothing. Buttons were mushroom-shaped and almost Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. always cast from bronze. They were made with loops that were soldered or Metal. Basmaqəlib. fastened with a special compound. Sometimes they were poured with a color İnv. № 310 paste from the inner concave side to make them broader. The button shanks were adapted for sewing or putting on wide belts, while buttons with shanks made from Costume pendants hil. colored paste could decorate horse harnesses. Judging by the number of buttons Azerbaijan. Early 20th century. found by archaeologists at one person’s burial site, we may assume that they were Non-pricious metal. Stamping. used mainly not for fastening, but for decorating clothes. Additionally, in ancient Inv. No. 310 times, small objects considered necessary for everyday life, such as flint and sharpeners, hung from buttons. Костюмные подвески «хил». Азербайджан. Начало ХХ века. Among breast pendants for costumes were gushpara duyma, made in the Простой металл. Штамповка. stamping technique and presented in the form of gold or gilded domes. Museum Инв. № 310 collections have preserved individual examples of such mid-19th-century decorations made in Sheki. The pendants, beautifully ornamented with a botanical pattern, were attached along a dress’s neckline by means of a long hollow tube. From the lower edge of the dome hung many long pendants on chains, in the form of ornamented leaves. ПУГОВИЦЫ. Основная часть нагрудных украшений относится к скрепляющей, застегивающей одежду группе. Пуговицы имели грибовидную форму и почти всегда отливались из бронзы. Их делали с петлями, припаянными или прикрепленными специальным составом. Иногда для большей массивности их заливали с внутренней стороны цветной стеклянной пастой. Ушки пуговиц приспосабливали для пришивания или надевания на широкие ремни; они могли служить также для украшения конской сбруи. Судя по многочисленности пуговиц, находимых археологами при одном погребенном, следует полагать, что они использовались главным образом не для застегивания, а для украшения одежды. Кроме того, в древние времена на пуговицы подвешивали мелкие предметы, необходимые в повседневной жизни: огнива, точила и т.п. К числу нагрудных костюмных подвесок относились «гушпара дюймя», выполненные в технике штамповки в виде золотых или позолоченных куполков. Музейные коллекции сохранили отдельные экземпляры подобных украшений, изготовленных в Шеки в середине XIX века. Нарядно орнаментированные растительным узором подвески прикрепляли по краю нагрудного выреза платья посредством длинной полой трубочки, соединенной с полусферой. С нижнего края куполка свешивалось много длинных подвесок на цепочках в форме орнаментированных листиков. 234 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ QOLBAQLAR. Tunc dövrünə aid çoxlu sayda qədim zərgərlik Bilərzik. Quba, Azərbaycan. Tunc dövrü. məmulatlarının içərisində Azərbaycan ərazisində aşkar edilmiş qolbaqlar Bürünc. Tökmə. 5,5x6 sm. İnv. 9273 xüsusilə maraq doğurur. Onlar texnikası və naxışları baxımından rəngarəng dekoru ilə seçilir və yalnız tarixi deyil, həm də böyük bədii Bracelet. Guba, Azerbaijan. Bronze Age. dəyər daşıyırlar. Qolbaqlar tez-tez ilan başlı təsvirlərlə bəzədilirdi. Belə Bronze. Casting. 5.5x6 cm. Inv. No. 9273 ki, onlar bağlanmayan qolbaqların sonluqlarında yerləşdirilirdilər. İncəsənətdə digər canlılar kimi, ilanların da cüt təsviri yalnız dekorativ Браслет. Азербайджан. Бронзовый век. simmetriya prinsipi ilə müəyyən edilmir, eləcə də dini-ovsun məna Бронза. Литье. 5,5x6 см. Инв. № 9273 daşıyır və qədim insanların təsəvvüründə bəlanı uzaqlaşdıran apotropeik qoruyucu gücə malik idi. Güman edilir ki, qolbaq əllərin təmizliyi simvolu olaraq magik xaraktera malikdir. Tariximizin bu dövrü üçün bütünlüklə üzərinə əqiq və bürünc muncuqlar keçirilmiş nazik bürünc məftildən düzəldilmiş qolbaqlar səciyyəvi idi. Belə qolbaqları boyunbağılarla uyğunlaşdırır və bununla da ansamblın başlanğıcını qoymuş olurdular. Azərbaycanda ta qədimlərdən müxtəlif növ qolbaqlar hazırlanırdı (sonluqları baş-başa birləşmiş, bağlanmayan və ya şarnirli qıfılla bağlanan). XIX–XX əsrin əvvəlində sadə gümüş qolbaqları qəlibə tökmə üsulu ilə hazırlayırdılar. Onların səthini relyefli nəbati naxışla, bəzən xırda firuzə ilə zənginləşdirərək tərtib edirdilər. BRACELETS. Within the large collection of ancient jewelry belonging Bilərzik. Azərbaycan. Tunc dövrü. to the Bronze Age, the bracelets found within the territory of Azerbaijan Bürünc. Tökmə. 4x5 sm. İnv. № 9272 are particularly intriguing. They demonstrate a variety of techniques and ornamentation and represent not only historical, but also great artistic Bracelet. Azerbaijan. Bronze Age. value. Bracelets without clasps often ended in decorative snakes, which Bronze. Casting. 4x5 cm. Inv. No. 9272 were cult symbols. The image of a pair of snakes, as well as other animals in art, was adopted not only because of its decorative symmetry, but also Браслет. Азербайджан. Бронзовый век. because of its cult-magical meaning: in ancient culture, it acquired an Бронза. Литье. 4х5 см. Инв. № 9272 apotropaic-protective force. We may assume that the bracelet had other magical characteristics, too, for it also symbolized the hand’s purity. Bracelets made of fine bronze wire, often threaded with carnelian and bronze beads, characterized this period of our history. Such bracelets were combined with necklaces, creating the foundation of an ensemble. The museum’s collection reveals that various types of bracelets (first whole, then later with clasps or left open) have been worn in Azerbaijan since antiquity. In the 19th – early 20th centuries, simple silver bracelets were made in the casting technique in the mold. Flat-relief botanical patterns, sometimes enriched with fine turquoise, decorated their surfaces. БРАСЛЕТЫ. Среди большого собрания ювелирных украшений эпохи бронзы особый интерес представляют браслеты, обнаруженные на территории Азербайджана. Они отличаются разнообразным по технике и орнаментике декором и представляют не только историческую, но и большую художественную ценность. Часто встречаются змеиные головки на концах несомкнутых браслетов – признак культового значения этих изделий. Парное изображение змей, как и других животных в искусстве, определялось не только принципом декоративной симметрии, но имело магическое значение и в представлении древних людей обретало апотропечески- оберегательную силу. Надо полагать, что браслет имел и другое назначение магического характера, являясь символом чистоты рук. Для этого периода нашей истории были характеры браслеты из тонкой бронзовой проволоки, на которую сплошь нанизывали сердоликовые и бронзовые бусы. Такие браслеты сочетались с ожерельями, создавая зачатки ансамбля. Как свидетельствует музейный материал, в Азербайджане издревле использовались различные типы браслетов (замкнутые, с застежками или разомкнутые). В XIX – начале XX столетия простые серебряные браслеты выполняли в технике литья в матрице. Поверхность их декорировали плоскорельефным растительным узором, иногда обогащая мелкой бирюзой. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 235

Bilərzik “həsiri”. Azərbaycan. XIX əsr. Qızıl. Basmaqəlib. Uz-33,5 sm. 36,0 qr. İnv. № 5591 Hasiri bracelet. Azerbaijan. 19th century. Gold. Stamping. L-33.5 cm. 36.0 gr. Inv. No. 5591 Браслет «xесири». Азербайджан. XIX век. Золото. Штамповка. Длина 33,5 см. 36,0 гр. Инв. № 5591 Bilərzik “gül”. Bakı, Azərbaycan. XX əsr. Qızıl. Şəbəkə, gavərsə. Uz-17,5 sm. 16,67 qr. İnv. № 7905 Gul bracelet. Baku, Azerbaijan. 20th century. Gold. Filigree, granulation. L-17.5 cm. 16.67 gr. Inv. No. 7905 Браслет «гюль». Баку, Азербайджан. XX век. Золото. Филигрань, зернь. Длина 17,5 см. 16,67 г. Инв. № 7905 Bilərzik. Azərbaycan. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəli. Qızıl. Şəbəkə, gavərsə. 6,3x6 sm. 37,52 qr. İnv. № 2326 Bracelet. Azerbaijan. Late 19th – early 20th century. Gold. Filigree, granulation. 6.3x6 cm. 37.52 gr. Inv. No. 2326 Браслет. Азербайджан. Конец XIX – начало XX века. Золото. Филигрань, зернь. 6,3x6 см. 37,52 г. Инв. № 2326

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Bilərzik. Azərbaycan. XIX əsr. Gümüş. Basmaqəlib, şəbəkə, gavərsə, qızıl suyuna çəkilmiş. 5,5x7 sm. 179,8 qr. İnv. № MM-3 Bracelet. Azerbaijan. 19th century. Silver. Stamping, filigree, granulation, gilding. 5.5x7 cm. 179.8 gr. Inv. No. MM-3 Браслет. Азербайджан. XIX век. Серебро. Штамповка, филигрань, зернь, золочение. 5,5x7 см. 179,8 г. Инв. № ММ-3 Azərbaycanın qərb bölgələrinin zərgərlik nümunələri arasında öz xüsusi massivliyi ilə seçilən və formaca ölkə ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş bürünc bilərziklər eynilik təşkil edirlər. Adətən bu cür bilərziklərin üzərində şəbəkə texnikası ilə işlənmiş müxtəlif spiralvari ornamentlərə və həmçinin lehimlənmiş yuvalarda şüşə taxmalara rast gəlmək olar. Əlvan rənglərin düzümünə üstünlük verilir: qırmızı-yaşıl və ya mavi-qırmızı; bəzən də firuzə ilə zənginləşdirilirdi. Qol bəzəklərinin bir növü də şəbəkə üsulu ilə hazırlanmış qolbaqlardır. Onlar arasında Lənkəran və Bakıda geniş yayılmış “gül” qolbaqlarını qeyd etmək lazımdır. Hörmə zəncir vasitəsi ilə birləşdirilmiş gül rozetkası formasında olan şəbəkəli medalyonlar ibarət qolbaqlar iynəli millə birləşən şarnir kilidlə bağlanırdı. Bu mil balıq təsvirli kiçik asma- amuletlərlə və qısa zəncirlə birləşdirilirdi ki, bununla da qolbaq daha çox diqqəti cəlb edirdi. Bu qolbaqlar bir qayda olaraq, digər bəzəklər üçün səciyyəvi olan sadə, incə krujeva naxışlı bir və yaxud iki ədəd təkrarlanan balıq, yarpaq, quş motivlərindən ibarət idi. Among the jewelry from western regions of Azerbaijan are impressively grand bracelets that are identical in shape to the bronze bracelets found by archaeologists in the territory of Azerbaijan. One can usually see on these bracelets a variety of spiral filigree ornaments, as well as inserts of various glasses in soldered nests. Combinations of bright colors were clearly favored, especially red with green or blue with red, sometimes with turquoise. Other types of silver bracelets were made in the filigree technique. Notable among such bracelets are gul, which were widely distributed in Lankaran and Baku. Composed of seven filigree medallions in the form of a flower rosette, these bracelets were connected by a braided chain and closed with a hinged lock connected by a needle rod. This rod was attached to a short chain with small embossed amulets that bore images of fish, which also embellish the bracelet. As a rule, light openwork and lace patterns consisted of one or two repeating motifs of fish, leaves, and nightingales. Среди ювелирных изделий западных регионов Азербайджана следует отметить браслеты, отличающиеся особой массивностью, идентичные по форме бронзовым браслетам. Обычно на таких браслетах можно увидеть разнообразные спиралевидные орнаменты, выполненные в технике филиграни, а также стеклянные вставки в напаянных гнездах. Предпочтение отдается сочетаниям ярких цветов: красного с зеленым или синего с красным, иногда в соединении с бирюзой. Еще одним типом наручных украшений были серебряные браслеты, выполненные в технике филиграни. Среди них следует отметить браслеты «гюль», широко распространенные в Лянкаране и Баку. Составленные из филигранных медальонов в форме цветочной розетки, соединенных плетеной цепью, браслеты заканчивались шарнирным запором, соединяющимся игольчатым стержнем. Этот стерженек прикрепляли короткой цепочкой к небольшим тисненым подвескам-оберегам с изображением рыбок, что также украшало браслет. Как правило, легкий ажурный узор браслетов состоял из одного-двух повторяющихся мотивов – рыбок, листиков, соловья, характерных и для других украшений. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 237

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ HƏMAİLLƏR. Azərbaycan qadınlarının zərgərlik Həmail. Azərbaycan. XIX əsr. dəstində bəd-nəzərdən qorunmaq üçün istifadə edilən Gümüş. Həkketmə, qarasavad. amulet qabları xüsusi yer tuturdu. Dekor zənginliyi Uz-9,5 sm. İnv. № 1902 və forma müxtəlifliyi bu növ məmulatları əsl sənət əsərinə çevirir. Onların çoxu üçün ümumi olan içinə Amulet. Azerbaijan. 19th century. dua, kiçik ölçülü Quran (bu səbəbdən “Quran qabı” Silver. Engraving, niello. adlanır), sədəqə üçün pul, ovsunlama və digər sirli L-9.5 cm. Inv. No. 1902 məna daşıyan əşyalar qoyulan gümüş futlyardır. Амулетница. Азербайджан. XIX век. Adətən, bu qablar düzbucaq, üçbucaq və Серебро. Гравировка, чернение. silindrik formada hazırlanır, minalı, qızılı, şəbəkəli, Длина 9,5 cм. Инв. № 1902 nəbati-həndəsi naxışlarla bəzədilirdi. Gəlinin zinət əşyalarına daxil olan dördbucaq formalı, zəncirdən asılan “heykəl” adlanan amulet qabları Qazax– Ağstafa regionunda yayılmışdır. AMULETS. Breast amulets intended as mascots Bazubənd (amulet qabı). occupied a special place in Azerbaijani women’s Azərbaycan. XX əsr. jewelry sets. The variety of forms and richness of their decoration turned such objects into authentic Metal. Həkketmə, qarasavad. works of art. Common to many of them was the Uz-6 sm. İnv. № 2938 presence of a silver case, which included lists of prayers and spells, a miniature-sized Koran Bazuband (amulet). (hence the name Guran Gabi), money intended Azerbaijan. 20th century. for alms, and other items that were given magical Metal. Engraving, niello. significance. L-6 cm. Inv. No. 2938 These cases were usually made in a rectangular, triangular, or cylindrical shape. Their decoration Базубенд (амулетница). included niello, gilded, engraved, embossed, or Азербайджан. XX век. filigree floral geometric patterns. Quadrangular amulets called heikel, suspended on a chain, were Металл. Гравировка, чернение. distributed in the Gazakh-Agstafa region, where Длина 6 cм. Инв. № 2938 they were part of the bride’s jewelry. АМУЛЕТНИЦЫ. В ювелирном гарнитуре Quran qabı. Azərbaycan. XIX əsr. женщин Азербайджана особое место Gümüş. Həkketmə, qarasavad. 7x5 sm. 110,3 qr. İnv. № 1323 занимали нагрудные амулетницы, которым предназначалась роль оберега. Разнообразие Case for the Koran. Azerbaijan. 19th century. форм и богатство декора превращало подобные Silver. Engraving, niello. 7x5 cm. 110.3 gr. Inv. No. 1323 изделия в подлинные произведения искусства. Общим для многих из них было наличие Футляр для Корана. Азербайджан. XIX век. серебряного футляра, куда помещали записки Серебро. Гравировка, чернение. 7x5 cм. 110,3 г. Инв. № 1323 с молитвами и заклинаниями, миниатюрных размеров Коран (отсюда и название «Гуран габы»), деньги для подаяния и некоторые предметы, которым придавалось магическое значение. Футляры обычно делали прямоугольной, треугольной или цилиндрической формы. Декорировали их черненым, золоченым, гравированным, тисненым или филигранным растительно-геометрическим узором. Четырехугольные амулетницы «хейкел», подвешиваемые на цепочку, были распространены в Газах-Акстафинском регионе, где они входили в состав комплекса украшений невесты. 238 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ SANCAQLAR. Muzey kolleksiyasında bizim günümüzədək gül xonçası formasında bəzək sancağının ayrı-ayrı nümunələri saxlanılır. Məmulatın forması əbədiyyətin, dünyanın ürəyi, mistik mərkəzi və ən nəhayət, şərq lotosu kimi, kainatın modelinin rəmzi olan qızılgül motivi ilə onun çevrəsinin analoqunu açır. Şərq ənənəsində qızılgül dünyəvi məhəbbətin rəmzidir. Orta əsrlər dövrü saray poeziyasında adətən bülbülün qızılgülə məhəbbəti motivinə rast gəlinir. Onların cütlüyü üç həzzin – rəng, qoxu və səsin sintezi kimi şərh olunur. Bundan başqa, qızılgül ilham rəmzi idi: ona baxdıqca bülbül daha ucadan və cəh-cəhlə oxumağa başlayırdı. Bəzəyin rəmzi mənasını açdıqda aydınlaşır ki, nəyə görə ustalar bu tip motivlərə meyl edir və onun hər bir elementini, istər yarpaq, istərsə də parlaq ifadə olunmuş mərkəzi güllərlə bəzəyir və onları cənnət bağı ideyası ilə əlaqələndirirdilər. Gül dekorlu Şirvan xalçalarından ilhamlanan zərgərlər kompozisiyasına və ornamental bəzəyinə görə real bağça obrazı yaradır, onların ornamentinin prototipi təbiətdə izlənilən formalar olurdu. Tor kompozisiyalı quruluşa malik gül xonçalı Şirvan xalçaları yerli usta-zərgərlərin ifasında bir çox variasiyaların əsası oldu. Mina texnikasında işlənmiş bəzəklərin kompozisiyasının əsasını ondan çıxan yarpaqlı, parlaq ifadə olunmuş mərkəz təşkil edir və bu yarpaqların hər biri güllə tamamlanırdı. BROOCHES. Museum collections have preserved individual examples of Sancaq “gül”. Türkmənistan. XIX əsr. brooches presented in the form of a flower rosette: the symbol of eternity, the heart Gümüş, əqiq. Basmaqəlib, gavərsə. of the world, the mystical center and, finally, like the eastern lotus, the model of Dm-10 sm. 77,6 qr. İnv. № 1325 the universe. In the eastern tradition, the rose is the emblem of earthly love. In Gul brooch. Turkmenistan. 19th century. medieval court poetry, one often finds the motif of the nightingale’s love for the Silver, agate. Stamping, granulation. rose. Their union was interpreted as a synthesis of three pleasures: color, smell, D-10 cm. 77.6 gr. Inv. No. 1325 and sound. In addition, the rose symbolized inspiration, for while looking at a Брошь «гюль». Туркменистан. XIX век. rose, the nightingale sang louder and brighter. The decoration’s symbolic meaning Серебро, агат. Штамповка, зернь. makes it possible to understand why the masters gravitated towards motifs of this Диаметр 10 cм. 77,6 г. Инв. № 1325 kind, each element of which, whether a petal or a pronounced center, was adorned with an ornament, embodying the idea of a paradisiacal garden. Sancaq “gül”. Azərbaycan. XX əsr. Gümüş. Basmaqəlib, gavərsə. Inspired by the floral decoration of Shirvan carpets, jewelers recreated the Dm-10 sm. 109,70 qr. İnv. № 5741 composition and ornamentation of a real garden; the prototypes of their ornaments Gul brooch. Azerbaijan. 20th century. were forms observed in nature. Shirvan carpets with floral rosettes, organized in Silver. Stamping, granulation. grid compositions, inspired variations in decoration by local craftsmen-jewelers. D-10 cm. 109.70 gr. Inv. No. 5741 The basis of their compositions, made in enamel, is a defined center with petals, Брошь «гюль». Азербайджан. XX век. each of which is decorated with a flower bush comprising a stem crowned with a Серебро. Штамповка, зернь. flower, with leaves and flowers at its side. Диаметр 10 cм. 109,70 г. Инв. № 5741 БРОШИ. Музейная коллекция сохранила до нашего времени отдельные 239 экземпляры брошей в форме цветочной розетки. Форма изделия раскрывает аналогию ее абриса с розой – символом вечности, образом сердца мира, мистического центра и, наконец, подобно восточному лотосу, моделью мироздания. В восточной традиции роза — эмблема земной любви. В придворной поэзии Средневековья часто встречается мотив любви соловья к розе. Их союз толковался как синтез трех удовольствий – цвета, запаха и звука. Кроме того, роза символизировала вдохновение: при взгляде на нее соловей начинал петь громче и заливистее. Символическое значение украшения позволяет понять, почему мастера тяготели к мотивам подобного рода, каждый элемент которых, будь то лепесток или ярко выраженный центр, украшали орнаментом, воплощая идею райского сада. Вдохновленные ширванскими коврами с цветочным декором, ювелиры в своих композициях и орнаментальном убранстве воссоздавали условный образ сада реального; прототипом декора были подмеченные в природе формы. Ширванские ковры с цветочными розетками, организованными в сеточные композиции, стали прототипами множества вариаций в исполнении местных мастеров-ювелиров. Композиционную основу украшений, выполненных в эмальерной технике, составляют ярко выраженный центр с отходящими от него лепестками, каждый из которых декорирован цветочным кустом – стеблем, увенчанным цветком с отходящими от него по сторонам листьями и цветами. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Toqqa. Azərbaycan. XX əsr. Gümüş. Həkketmə, qarasavad. Uz-24 sm. İnv. № 4056 Buckle. Azerbaijan. 20th century. Silver. Engraving, niello. L-24 cm. Inv. No. 4056 Пряжка. Азербайджан. ХХ век. Серебро. Гравировка, чернение. Длина 24 cм. Инв. № 4056 KƏMƏRLƏR. Muzeyin zərgərlik kolleksiyasının ən genişi XIX–XX əsrin əvvəlinə aid həkketmə, döymə, şəbəkə kimi texniki üsullarla hazırlanan, çoxsaylı detal formalarının müxtəlifliyi və mürəkkəb kompozisiyası ilə seçilən kəmər və toqqa nümunələridir. Əsrlər boyunca faydalı əşya olan, xəncər və qılıncı bərkitmək üçün istifadə edilən kəmər dekorativ bəzək əşyasına çevrildikdən sonra, həm də qadın geyim dəstinin bəzəyi kimi istifadə olunurdu. Ənənəvi olaraq qadınlar enli, kişilər isə ensiz kəmər taxırdı. Kəmərin ən gözəl hissəsi onun toqqasıdır. Bir qayda olaraq, toqqalar “dişi” və “erkək” adlanan iki enli düzbucaqdan ibarət idi. Toqqaların kompozisiyası demək olar ki, bütün variantlarda dəyişməz qalır və bəzəyin funksional rolunu vurğulayırdı. Toqqanın mərkəzini kilidi örtən yarımkürə, silindr və ya konus ilə tamamlanmış qabarıq disk bəzəyirdi. Yan tərəflərdən isə bu disk vizual olaraq daha kiçik olan elementlərlə əhatələnir, rəngli daşlarla bəzədilirdi. Bədii tərtibatda qadın kəmərlərinin yalnız toqqalarını yox, bəndlərini də örtən mina tətbiq olunurdu. Onu təşkil edən fiqurlu bəndlər və dekorativ toqqalar ilə təqdim olunmuş hissələrin forma müxtəlifliyi ilə seçilən belə kəmərlər toqqanın kəmərinə lehimlənmiş, halqaya taxılmış miniatür xəncərlə bəzədilmişdir. BELTS. The most extensive component of the museum’s collection is its assortment of late 19th ‒ early 20th-century belts and buckles. These objects, made in the techniques of engraving, hammering, or filigree, are distinguished by complex composition and a wide variety of shapes with many details. For centuries, belts served as a utilitarian accessory to secure daggers and swords, but after becoming subject to decoration, they were included within women’s costumes as a form of jewelry. Usually, women wore wide belts, while men wore narrow belts. The most beautiful part of the belt was its buckle. Buckles consisted of two wide rectangles called dishi (female) and erkek (male). In nearly all of its variants, the compositional principles of buckles remained constant and emphasized their functional purpose. The center of the buckle, covering the lock, was adorned with a disk and crowned with a hemisphere, a cylinder, or a cone. The edges of this circle were decorated with smaller elements and colored stones. Enamel was applied to women’s belt designs, which covered not only their buckles, but also their links. Similar belts, adorned by a variety of figurative links and decorative buckles, contained a miniature dagger that was put in a ring and soldered to the center of the buckle. ПОЯСА. Самой обширной в музейном собрании является коллекция поясов и пряжек конца XIX – начала ХХ века. Эти предметы, выполненные в техниках гравировки, чеканки, филиграни, отличаются сложной композицией и большим разнообразием форм с множеством деталей. На протяжении веков пояс выступал в качестве утилитарной принадлежности для ношения кинжалов и сабель, но после превращения в предмет декоративного убранства вошел также в комплект женского костюма в качестве ювелирного украшения. Традиционно женщины носили широкие, а мужчины – узкие пояса. Пряжка – самая красивая часть пояса. Как правило, пряжки составлялись из двух широких прямоугольников, отдельные части которых в народе именовались «диши» («самка») и «эркяк» («самец»). Композиционный принцип пряжек практически во всех вариантах был постоянным и подчеркивал их функциональное назначение. Центр пряжки, прикрывающий замок, украшал диск, увенчанный полусферой, цилиндром или конусом. На боковых частях он зрительно поддерживался элементами меньших размеров, декорировался цветными камнями. В оформлении поясов применялась и эмаль, которая покрывала не только пряжки женских поясов, но и звенья. Подобные пояса, отличающиеся разнообразием форм составляющих деталей – фигурных звеньев и декоративной пряжки, – декорировались миниатюрным кинжалом, продетым в кольцо, припаянное к центру пряжки. 240 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Toqqa. Azərbaycan. XX əsr. Gümüş. Şəbəkə. 11,5x5,5 sm. 24,56 qr. İnv. № 6889 Buckle. Azerbaijan. 20th century. Silver. Filigree. 11.5x5.5 cm. 24.56 gr. Inv. No. 6889 Пряжка. Азербайджан. XX век. Серебро. Филигрань. 11,5x5,5 cм. 24,56 г. Инв. № 6889 Toqqa. Azərbaycan. XIX əsr. Gümüş. Həkketmə, qarasavad. Uz-8 sm. 17,5 qr. İnv. № 1412 Buckle. Azerbaijan. 19th century. Silver. Engraving, niello. L-8 cm. 17.5 gr. Inv. No. 1412 Пряжка. Азербайджан. XIX век. Серебро. Гравировка, чернение. Длина 8 cм. 17,5 г. Инв. № 1412 Kəmər. Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Gümüş. Həkketmə, qarasavad, basmaqəlib. 7x80 sm. İnv. № 4830 Belt. Azerbaijan. Early 20th century. Silver. Engraving, niello, stamping. 7x80 cm. Inv. No. 4830 Пояс. Азербайджан. Начало ХХ века. Серебро. Гравировка, чернение, штамповка. 7х80 cм. Инв. №4830

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Kəmərin bütün detalları mavi, yaşıl, qırmızı mina ilə bəzədilmiş relyefli nəbati ornamentlə tərtib olunmuşdur. Əksər məmulatların dekorativ tərtibatının bir növ plastik tamamlayıcısı kimi xalça kompozisiyası çıxış edirdi. Təsvir bəzəyin səthində yastılanır və sərilir, həm də çox zaman bu ala-bəzək naxışlı gül axınının haradan haraya doğru hərəkət etdiyini təyin etmək mümkün olmur. Onda təbiilik var, o, təbiətin hər hansı bir canlı təzahürünə oxşayır. Belə kəmərləri əsasən Bakıda istehsal edirdilər. Bunu da, XIX əsrin sonlarında təşkil edilən müxtəlif sərgilərdə Bakı zərgər-minaçılarının iştirakı haqqında məlumatlar təsdiqləyir. Azərbaycan Xalça Muzeyinin kolleksiyasında saxlanılan kəmərlər arasında şəbəkə üsulu ilə işlənmiş məmulatlar az deyil. Bu sənətkarlıq növündə Azərbaycan zərgərləri mükəmməllik əldə ediblər. Onların arasında “aynalı-kəmər” adlı qadın kəmərləri seçilir. Adətən bu cür kəmərlər bir-birinə ştiftlə birləşən düzbucaq formalı şəbəkəli lövhələrdən ibarət idi. Fiqurlu toqqa da şəbəkəli detal və rəngli daşlarla bəzədilirdi. Kəmərlər dəri və yaxud məxmər parça üzərinə bərkidilmiş, qarmaqlarla birləşən ayrı-ayrı elementlərdən hazırlanırdı. Gümüş kəmərlərin nəbati elementlərdən ibarət naxışları döymə texnikası ilə işlənirdi. Kəmərlər dəri çərçivəyə bərkidilmiş sikkələrlə də bəzədilirdi. Daha çox çar Rusiyasının gümüş sikkələrindən istifadə olunurdu. Kəmər. Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Gümüş. Şəbəkə, gavərsə, qızıl suyuna çəkilmiş. Uz-74,5 sm. 527,5 qr. İnv. № 5212 Belt. Azerbaijan. Early 20th century. Silver. Filigree, granulation, gilding. L-74,5 cm. 527.5 gr. Inv. No. 5212 Пояс. Азербайджан. Начало XX века. Серебро. Филигрань, зернь, золочение. Длина 74,5 см. 527,5 г. Инв. № 5212 Все детали пояса украшались рельефным растительным орнаментом, покрытым голубой, зеленой, красной глазурью. Своего рода пластическим завершением декоративного оформления большинства изделий служила ковровая композиция. Изображение распластывается и стелется по поверхности украшения, причем чаще всего невозможно установить, откуда и куда движется этот пестро-узорный цветовой поток. В нем есть стихийность, он похож на некое живое создание природы. Такие пояса выделывали в основном в Баку, что подтверждают сообщения об участии бакинских ювелиров-эмальеров в различных выставках, организованных в конце XIX века. Среди поясов, хранящихся в коллекции Музея ковра, имеется немало филигранных изделий. Азербайджанские ювелиры достигли совершенства в этом виде ремесла. Особенно выделяются женские пояса, так называемые «айналы-кямяр». Обычно они состояли из нескольких прямоугольных филигранных пластин, соединенных штифтами. Фигурная пряжка также украшалась филигранными деталями и разноцветными камнями. Пояса складывались из отдельных элементов – бляшек и пластин, которые крепились на полоски кожи или бархатной ткани и соединялись с помощью крючков. Серебряные пояса отделывались узором из лепестковых цветов в технике чеканки. Часто они обогащались монетами, крепящимися к кожаному ободу звеньями, припаянными к оборотной стороне монет. Использовали обычно серебряные монеты царской России. 242 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Belts were decorated with botanical Kəmər. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəli. ornamentation and blue, green, and red glaze. The Qızıl. Şəbəkə, gavərsə. Uz-15,5 sm. 51,85 qr. İnv. № 1909 completed decorative design of most products Belt. Late 19th – early 20th century. stemmed from carpet composition. It is often Gold. Filigree, granulation. L-15.5 cm. 51.85 gr. Inv. No. 1909 impossible to establish or trace the direction of Пояс. Конец XIX – начало XX века. movement of the image that spreads across the Золото. Филигрань, зернь. Длина 15,5 см. 51,85 г. Инв. № 1909 decorative surface. It is spontaneous and resembles a living phenomenon of nature. Reports on Toqqa. Azərbaycan. XX əsr. Qızıl. Şəbəkə, gavərsə. the inclusion of Baku enamel-jewels in various Uz-8,5 sm. 42,35 qr. İnv. № 5593 exhibitions organized at the end of the 19th century Buckle. Azerbaijan. 20th century. Gold. Filigree, granulation. evince that such belts were made mainly in Baku. L-8.5 cm. 42.35 gr. Inv. No. 5593 Пряжка. Азербайджан. XX век. Золото. Филигрань, зернь. The Azerbaijan Carpet Museum also features Длина 8,5 см. 42,35 г. Инв. № 5593 filigreed belts. Azerbaijani jewelers achieved excellence in this kind of art. Of special interest are the women’s belts called ainali-kemer. These belts comprised several rectangular parts combined with pins. Figurative buckles were decorated with filigree details and multicolored stones. The belts were made up of individual elements represented by plaques, plates that were attached to strips of leather or velvet fabric and connected by hooks. Silver belts were trimmed and patterned with petals via hammering. Belts were often enriched with coins that are attached to the leather rim with links that are soldered to the back of the coins. The silver coins of tsarist Russia were used most often. Toqqa hissəsi. Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Qızıl. Şəbəkə, gavərsə. Uz-4,7 sm. 16,89 qr. İnv. № 1971 Buckle fragment. Azerbaijan. Early 20th century. Gold. Filigree, granulation. L-4.7 cm. 16.89 gr. Inv. No. 1971 Фрагмент пряжки. Азербайджан. Начало XX века. Золото. Филигрань, зернь. Длина 4,7 см. 16,89 г. Инв. № 1971 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 243

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Kəmər. Zaqatala, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Gümüş. Basmaqəlib, gavərsə, qızıl suyuna çəkilmiş. Uz-82,5 sm. 2010 qr. İnv. № 7197 Belt. Zagatala, Azerbaijan. Early 20th century. Silver. Stamping, granulation, gilding. L-82.5 cm. 2010 gr. Inv. No. 7197 Пояс. Загатала, Азербайджан. Начало XX века. Серебро. Штамповка, зернь, золочение. Длина 82,5 см. 2010 г. Инв. № 7197 Şəbəkə texnikası ilə işlənmiş kəmərlər arasında adını toqqanın hər iki cinahından sallanan, üzərinə ay-ulduz formasında medalyonlar bərkidilmiş, uzun zəncirlərdən götürmüş “sallama” qadın kəməri diqqətəlayiqdir. Bir-birinə bəndlər vasitəsilə bərkidilmiş və şəbəkəli yumru medalyonlardan təşkil olunmuş kəmər bütövlükdə, formaca onu təşkil edən bəndlərlə eyniyyət təşkil edən asmalarla bəzədilib. XIX əsrdə qayışlı kəmər kişi geyiminin bəzəyi olaraq qalırdı. Metal toqqa (varlı təbəqələrdə gümüşdən), halqa və asmalarla tamamlanan bu kəmərin əhəmiyyətli funksiyası var idi. Ondan xəncər və qılınc asılardı. Qafqazda kişi kəmərlərinin ən çox yayılmış növü “çərkəzi” kəməri idi ki, o da yuxarıda qeyd olunan kəmərlə oxşar idi. Onlar dar dəri kəmər və dairə, aypara, romb, gül, “S” şəkilli buruq, dəri asmalar və s. detallardan ibarət idi. Nadir hallarda bu kəmərlər patron və tapança şəkilli asmalarla da bəzədilirdi. Taxmaların üzəri daha çox həkketmə və qarasavad texnikası ilə hazırlanan nəbati ornamentlərlə bəzədilirdi. Among the belts that are made in the filigree technique, the women’s sallama (hanging) belt is particularly impressive. It took its name from long chains with attached medallions in the form of ay-ulduz (crescent and stars) that hang from the buckle and both of its flanks. The belt, composed of openwork round medallions and connected by links, is decorated with pendants, identical in shape to the links. In the 19th century, belts continued to smartly accessorize men’s costumes. Complemented with metal buckles (silver for rich men), links, and pendants, they performed an important function by bearing a weapon: a dagger or saber. One of the most common men’s belts in the entire Caucasus was charkazi, which were similar to prefabricated belts. It consists of a narrow leather belt and various variations of shaped silver overlays in the form of a circle, crescent, rhombus, flower, or S-shaped curl, with leather pendants decorated with similar details and elongated with tongues at the tips. Occasionally they were decorated with pendants in the form of cartridges and pistols. The surface of the lining was decorated with stylized engraved and niello plantlike ornamentation. 244 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Среди поясов, исполненных в технике шебеке, заслуживает особого внимания женский пояс «саллама» («висячий»), получивший название от свисающих с обоих флангов пряжки длинных цепочек с прикрепленными к ним медальонами в форме «aй-улдуз». Пояс, составленный из ажурных круглых медальонов, соединенных между собой звеньями, украшен подвесками, идентичными по форме звеньям, формирующим пояс. В XIX веке ременной пояс продолжал оставаться нарядным украшением мужского костюма. Дополненный металлическими (у богатых людей – серебряными) пряжками, звеньями и подвесками, он выполнял важную функцию − к нему подвешивали оружие (кинжал, саблю). Одним из наиболее распространенных на всем Кавказе мужских поясов был «черкези», в общих чертах схожий с наборными поясами. Он состоял из узкого кожаного ремня и различных вариаций фигурных серебряных накладок в виде круга, полумесяца, ромба, цветка, S-образного завитка с кожаными подвесками, украшенными аналогичными деталями и удлиненными на кончиках язычками. Изредка их дополняли подвесками в виде патронов, пистолетов. Поверхность накладок декорировалась стилизованным растительным орнаментом, выполнявшимся чаще всего в технике гравировки и черни. Kəmər “çərkəzi“. Azərbaycan. XIX əsr. Gümüş, dəri. Həkketmə, qarasavad. 573,90 qr. İnv. № 3505 Charkazi belt. Azerbaijan. 19th century. Silver, leather. Engraving, niello. 573.90 gr. Inv. No. 3505 Пояс «черкези». Азербайджан. XIX века. Серебро, кожа. Гравировка, чернение. 573,90 г. Инв. № 3505 Toqqa. Azərbaycan. XX əsr. Gümüş. Basmaqəlib, gavərsə, 245 qızıl suyuna çəkilmiş. 24x9 sm. 399,0 qr. İnv. № 7195 Buckle. Azerbaijan. 20th century. Silver. Stamping, granulation, gilding. 24x9 cm. 399.0 gr. Inv. No. 7195 Пряжка. Азербайджан. XX век. Серебро. Штамповка, зернь, золочение. 24х9 см. 399,0 г. Инв. № 7195 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ Xəncər. Azərbaycan. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəli. SOYUQ SİLAHLAR. Muzey Gümüş, polad. Həkketmə, qarasavad. kolleksiyasındakı xəncər dəstəkləri və 2,5х24 sm. 147,0 qr. İnv. № 5214 qınları böyük zənginliyi və işləmənin müxtəlifliyi ilə seçilir. Silahların Dagger. Azerbaijan. dekorunda ən çox istifadə olunan Late 19th – early 20th century. material həkketmə, qarasavad, döymə Silver, steel. Engraving, niello. üsulu ilə hazırlanmış gümüş idi. 2.5х24 cm. 147.0 gr. Inv. No. 5214 Son orta əsr döyüşçülərinin qalxan Кижал. Азербайджан. və dəbilqə ilə təmsil olunan yaraq- Конец XIX – начало ХХ века. əsləhələri böyük maraq doğurur. Серебро, сталь. Гравировка, чернение. Qalxan ov səhnələri, döyüşçülərin 2,5х24 см. 147,0 г. Инв. № 5214 təsvirləri ilə bəzədilib, kompozisiyanı isə kalliqrafik yazılardan ibarət haşiyə tamamlayır. Dəbilqə “islimi” üslubunda olan nəbati ornamentlərlə bəzədilib. BLADED WEAPONS. Handles Xəncər. Azərbaycan. XIX əsr. and sheaths of daggers from the Gümüş, polad, dəri, sümük. museum’s collection are distinguished Həkketmə, qarasavad, basmaqəlib. by a great wealth and variety of Uz-50 sm. 705,0 qr. İnv. № 4077 finishes. The most common material for decorating weapons in engraving, Dagger. Azerbaijan. 19th century. niello, carving and hammering Silver, steel, leather, bone. techniques, was silver. Engraving, niello, stamping. L-50 cm. 705.0 gr. Inv. No. 4077 The armor of the late Middle Ages, represented by a shield and a helmet, Кинжал. Азербайджан. XIX век. is compelling. The shield is decorated Серебро, сталь, кожа, кость. with hunting scenes and images of Гравировка, чернение, штанповка. warriors, and the whole composition Длина 50 см. 705,0 г. Инв. № 4077 is fi nished with a border of calligraphic inscriptions. The helmet Xəncər. Azərbaycan. XIX əsr. is richly decorated with botanical Gümüş, polad, ağac, dəri. ornamentation in the islimi style. Cızma, qarasavad, gavərsə. Uz-51 sm. 482,0 qr. İnv. № 4078 ХОЛОДНОЕ ОРУЖИЕ. Большим богатством и Dagger. Azerbaijan. 19th century. разнообразием отделки отличаются Silver, steel, wood, leather. рукоятки и ножны кинжалов Engraving, niello, granulation. из коллекции музея. Самым L-51 cm. 482.0 gr. Inv. No. 4078 распространенным материалом декора оружия, выполненного в Кижал. Азербайджан. XIX век. технике гравировки, чернения, Серебро, сталь, дерево, кожа. резьбы, чеканки, было серебро. Гравировка, чернение, зернь. Длина 51 см. 482,0 г. Инв. № 4078 Большой интерес вызывают доспехи воинов позднего AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА Средневековья, представленные щитом и шлемом. Щит украшен сценами охоты, изображением воинов, композицию довершает кайма из каллиграфических надписей. Шлем богато украшен растительной орнаментацией в стиле «ислими». 246

ZƏRGƏRLİK / JEWELRY / ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ MÜCRÜLƏR. Qadın bəzək və zinət əşyalarının Mücrü. Azərbaycan. XX əsr. tam dəsti “imarət” adlanırdı. Bura müxtəlif növ baş Gümüş. Mina. 14,5x20 sm. 1668,0 qr. bəzəkləri, üzük, sırğa və qolbaqlar daxildir. Adətən, İnv. № 5822 bu növ bəzək əşyaları mücrülərdə saxlanılırdı. Buna sübut kimi Azərbaycan Xalça Muzeyində saxlanılan, Casket. Azerbaijan. 20th century. həkketmə və minasazlıq üsulu ilə işlənmiş eksponatı Silver. Enamel. 14.5x20 cm. 1668.0 gr. göstərmək olar. İnv. № 5822 Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Шкатулка. Азербайджан. XX век. Komitəsi tərəfindən respublika hüdudlarından kənara Серебро. Эмаль. 14,5х20 см. 1668,0 г. qanunsuz çıxarılma zamanı müsadirə edilmiş, bədii Инв. № 5822 tərtibatı ilə bizi valeh edən və XIX əsrə aid mücrülər muzeyin kolleksiyasında saxlanılır. Üzərində fars hökmdarı Daranın həyatından götürülən səhnələr təsvir edilmiş bu mücrülər oyma işinin yüksək bədii ustalığı ilə seçilir. CASKETS. A complete set of women’s jewelry is called an imaret. It includes various kinds of headdresses, rings, earrings, and bracelets. Usually, jewelry was kept in caskets. The exhibit at the Azerbaijan Carpet Museum features an example that was engraved and enameled. The museum collection houses marvelous caskets belonging to the 19th century. The State Customs Committee of the Republic of Azerbaijan confiscated them when they were illegally carried across the borders of the republic. The caskets depict scenes from the life of the Persian king Darius, and are notable for their skillful engraving. ШКАТУЛКИ. Полный комплект украшений Mücrü. Cənubi Azərbaycan. XIX əsrin sonu. и драгоценностей, принадлежащих той или Metal. Həkketmə.12x12 sm. иной женщине, назывался «имарят». Сюда Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsi tərəfindən входили головные украшения, кольца, серьги и müsadirə olunmuş və Azərbaycan Xalça Muzeyinə verilmişdir. браслеты самых разнообразных видов. Обычно İnv. № 8623 такие украшения хранились в шкатулках. Подтверждением этому является экспонат Casket. Southern Azerbaijan. Late 19th century. Азербайджанского музея ковра, исполненный в Non-precious metal. Engraving. 12х12 cm. технике гравировки и эмали. Has been confiscated by the State Customs Committee of the Republic of Azerbaijan and given to the Azerbaijan Carpet Museum. В музейной коллекции хранятся изумительные Inv. No. 8623 по художественному исполнению шкатулки, датируемые XIX веком и безвозмездно переданные Шкатулка. Южный Азербайджан. Конец XIX века. музею Государственным таможенным комитетом Простой металл. Гравировка. 12х12 см. Азербайджанской Республики. Эти вещи были Конфискована Государственным таможенным комитетом изъяты при попытке их незаконного вывоза за Азербайджанской Республики и передана Азербайджанскому пределы страны. Шкатулки, на поверхности музею ковра. Инв. № 8623 которых изображены сцены из жизни персидского правителя Дария, отличаются высоким 247 мастерством художественной гравировки. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Dekorativ dəm çaydanı. Müəllif: M.Şamov. Azərbaycan. 1977. Gümüş. Həkketmə, qarasavad, qızıl suyuna çəkilmiş. H-12 sm. 241,50 qr. İnv. № 3535 Decorative tea-pot. Author: M.Shamov. Azerbaijan. 1977. Silver. Engraving, niello, gilding. H-12 cm. 241.50 gr. Inv. No. 3535 Декоративный заварной чайник. Автор: M.Шамов. Азербайджан. 1977. Серебро. Гравировка, чернение, золочение. Высота 12 см. 241,50 г. Инв. № 3535 Dekorativ süd qabı. Azərbaycan. XX əsr. Gümüş. Mina. 9x6 sm. İnv. № 5658 Decorative milk jug. Azerbaijan. 20th century. Silver. Enamel. 9x6 cm. Inv. No. 5658 Декоративный молочник. Азербайджан. ХХ век. Серебро. Эмаль. 9х6 см. Инв. № 5658 Dekorativ bulud. Azərbaycan. XX əsr. Gümüş. Mina. 31x19 sm. İnv. № 5657 Decorative dish. Azerbaijan. 20th century. Silver. Enamel. 31x19 cm. Inv. No. 5657 Декоративное блюдо. Азербайджан. ХХ век. Серебро. Эмаль. 9х6 см. Инв. № 5657