carpet museum 50

Palaz. Bakı, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Palas. Baku, Azerbaijan. Early 20th century. Палас. Баку, Азербайджан. Начало XX века. Əriş, arğac – yun. Keçirtmə, dolama texnikası. Warp, weft – wool. Interweaving, wrapping. Основа, уток – шерсть. Переплетение, обматывание. 190x268 sm. İnv. № 6723 190x268 cm. Inv. No. 6723 190x268 см. Инв. № 6723

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ 50 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Çiyi palaz. Güzdək kəndi, XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Bakı, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Əriş, arğac – yun, naxış ipi – yun, pambıq. Ağ və qara palaz. Adından da göründüyü kimi bu növ palazlar tam Keçirtmə, dolama texnikası. 204x295 sm. ağ və ya qara rəngdə toxunur. Bu palazların toxunuşunda kənəfdən, İnv. № 4027 pambıqdan, keçi və qoyunun ağ, qara və palıd rəngli yunundan istifadə edilir. Ağ rəngli palazları Azərbaycan tərəkəmələri yuxa və çörək bişirmək Chiyi palas. Guzdak village, prosesində süfrə kimi işlədirdilər. Dəyə və çadırların üzəri isə əsasən, qara Baku, Azerbaijan. Early 20th century. və palıd rəngli palazlarla örtülürdü. Qara palazlardan həmçinin, tərləmiş Warp, weft – wool, pattern yarn – wool, cotton. atın və s. yük heyvanlarının belini örtmək üçün də istifadə edilirdi. Bu Interweaving, wrapping. 204x295 cm. Inv. No. 4027 məqsədlə işlənən qara palazlar “tərlik” adlanır. Qara palazlardan orta əsrlərdə şəhər yerlərində (əsasən, Təbriz, Ərdəbil), eyni zamanda matəm Чийи-палас. Село Гюздек, Баку, Азербайджан. mərasimlərində də istifadə edilirdi. Начало XX века. Основа, уток – шерсть, узорообразующая нить – шерсть, хлопок. Parça palaz. Tarixi qədim dövrlərə gedib çıxan parça palazlar, Переплетение, обматывание. 204x295 см. əsasən, geyim və örtük məqsədi ilə toxunurdu. Parça palazlar texnoloji Инв. № 4027 cəhətdən digər palazlardan xammalının nisbətən nazikliyinə görə seçilir. Ümumiyyətlə, Yaxın Şərqdə, Orta Asiyada, Qafqazda, eləcə də Azərbaycanda palaz anlayışı ucuz başa gələn döşənəcək kimi başa düşülür. Lakin əldə olan materiallar göstərir ki, palazdan yalnız döşənəcək kimi deyil, eyni zamanda, bürüncək və geyim məqsədi ilə də istifadə edilmişdir. İstər qədim, istərsə də orta əsrlərin dini, tarixi və bədii ədəbiyyatında palazdan geyim kimi istifadə edilməsi haqqında kifayət qədər məlumata rast gəlirik. Agh palas (white palas) and Gara palas (black palas). As its name suggests, this type of palas is woven in white or black. It is woven from kenaf, cotton, and the white, black, and brown wool of goats and sheep. During the process of baking yukha (a kind of thin flatbread baked by rolling dough), and bread, Azerbaijani cattle-breeding nomads used a white palas as a tablecloth. Black and brown palases were used to cover deye (a nomadic tent) and other tents. A black palas was also used to cover the back of a sweaty horse or other beasts of burden, and was called a tarlik (a saddle- blanket). Moreover, in the Middle Ages, this black type of palas was utilized in cities (mainly in Tabriz and Ardabil) and in mourning ceremonies. Parcha palas. The parcha palas (a cloth palas) that dates back to ancient times was mostly woven to be used as a covering or as clothing. It differs from other palases because of its thin raw material. In general, a palas is known in the Near East, Middle Asia, the Caucasus, and Azerbaijan as a flooring. However, we know that palases were used not only as a type of flooring, but also as a mantle and clothing. Indeed, ancient and medieval religious, historical and artistic texts confirm that palases were used as clothing. Аг-палас («белый палас») и гара-палас («черный палас»), как видно из названия, бывают полностью белыми либо полностью черными. Для их изготовления используют кенаф, хлопок, а также баранью или козью шерсть белого, черного и коричневого цветов. Азербайджанские скотоводы-кочевники использовали аг-паласы в качестве скатерти в процессе приготовления лаваша или хлеба. Землянки и палатки покрывали в основном паласами черного или коричневого цветов. Черными паласами также укрывали лошадей и других вьючных животных для впитывания пота во избежание переохлаждения – эти паласы назывались «тярлик» (потник, он же вальтрап). Кроме того, в средние века в городах (в основном, в Тебризе и Ардебиле) черные паласы использовали во время траурных церемоний. Парча-палас («тканевый палас»), имеющий древнюю историю, использовался в основном в качестве одежды или покрывала. С технологической точки зрения парча-паласы отличаются от других видов паласов тонкостью сырья. В целом, на Ближнем Востоке, в Центральной Азии, на Кавказе, в том числе и в Азербайджане, под словом «палас» подразумевают простое текстильное покрытие. Однако, судя по имеющимся материалам, в былые времена паласы использовали не только как подстилку, но и в качестве накидки и одежды. В религиозной, исторической и художественной литературе древнего мира и средневековья имеется достаточное количество материала, подтверждающего использование паласа в качестве одежды. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 51

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Geyim məqsədi ilə toxunan parça palazlardan, eyni zamanda qəbirdə mərhumun üstünə salmaq üçün örtük kimi də istifadə edilirdi. Azərbaycan ərazisində, xüsusilə Mingəçevirdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı müxtəlif qəbirlərdən e.ə. II–I və b.e. I–VIII əsrlərinə aid kənəf, pambıq və yundan palıdı, ağ, qara rənglərdə toxunmuş palaz parçalar əldə edilmişdir. Azərbaycan Xalça Muzeyinin ekspozisiyasında əsasən ornamental palazların nümunələri nümayiş etdirilir ki, onlara da sadə zolaqlı palazlar və bir də yalnız Azərbaycanın Bakı-Abşeron, Qazax və Qarabağ zonasında toxunan “çiyi palaz”lar daxildir. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumiyyətlə sadə palazlar Azərbaycanın bütün xalçaçılıq məntəqələrində pambıq və yundan sadə keçirtmə texnikası ilə toxunur. Palazların naxışları ilk olaraq yağışdan sonra göydə görünən yeddi rəngli göy qurşağını təcəssüm edir. Lakin əvvəllər enli zolaqların rəngləri yeddi rəngdə olub, qarışlar (rapportlar) şəklində təkrar edilirmiş, sonralar isə daha ensiz zolaqlı palazlar toxunmuşdur. Azərbaycanda toxunan çiyi palaz nəinki özünün mürəkkəb texniki toxunma üsullarına görə, eyni zamanda bu palazların unikal bədii cəhətlərinə görə də fərqlənir. Azərbaycanda əsrlər boyu istehsal edilmiş çiyi palazların nümunələrinə istər ölkəmizin, istərsə də Amerika və Avropa muzeylərinin ekspozisiya və kataloqlarında təsadüf edilir. Muzeylərdə o, səhvən Hindistana aid edilmiş, tikmə və ya parça hesab olunmuşdur. Həqiqətən də, çiyi palazların toxunuş prosesində iştirak etmədən onların xalça olduğuna inanmaq çətindir. Naxış iplərinin yerliyin fonundan ayrılıb müstəqil hərəkət etməsi onu tikmədəki “su tikişi” üslubuna yaxınlaşdırır. Naxış iplərinin təsvirin xarakterinə uyğun olaraq müəyyən yerlərdə əriş iplərinə sancılması nəticəsində əmələ gələn mürəkkəb bəzək ünsürləri eynilə zərgərlikdəki şəbəkə üsulunda da tətbiq edilir. A parcha palas woven as clothing was also used as a shroud to put over a dead body in the grave. During archaeological excavations in Azerbaijan, especially in Mingachevir, some parcha palases were found that belonged to the 2nd–1st centuries BCE and to the 1st–8th centuries CE, and were woven from kenaf, cotton, and wool in brown, white, and black colors. The Azerbaijan Carpet Museum exposition mainly displays specimens of patterned palases, including simple striped palases and chiyi palases woven only in Baku-Absheron, Gazakh, and Karabakh. Notably, simple palases are woven from cotton and wool using a simple interweaving technique in all of Azerbaijan’s weaving centers. The patterns of palases were taken from rainbow patterns. While early palases were woven with wide stripes in the seven colors of the rainbow, which were pleasingly repeated, later palases were woven with narrower stripes. The Azerbaijani chiyi palas is distinguished by both its complex techniques and unique artistic features. Specimens of the chiyi palas woven in Azerbaijan can be found in Azerbaijani, American, and European expositions and catalogs. In some museums, it has been presented mistakenly as embroidery or textiles belonging to India. Indeed, it is hard to believe that a chiyi palas is a carpet until one sees the weaving process. Applying pattern yarns separately from the background looks like the su tikishi (stem stitch) in embroidery. Complex decorative elements that are created by fastening pattern yarns to warp yarns are used in the shebeke (filigree) technique of jewelry art. Кроме того, парча-паласами, которые использовали в качестве одежды, покрывали в могиле тело усопшего. В ходе археологических раскопок в Азербайджане (в частности, в Мингячевире) в могилах были найдены п­ арча- паласы белого, черного и каштанового цветов, сотканные из кенафа, хлопка и шерсти и относящиеся к II–I тысячелетиям до нашей эры и I–VIII векам нашей эры. В экспозиции Азербайджанского музея ковра представлены в основном образцы орнаментальных паласов. К ним относятся паласы с простыми (однотонными) полосами и чийи-паласы, которые ткали только в Баку, на Абшероне, в Газахе и Карабахе. Отметим, что простые паласы во всех регионах ковроткачества в Азербайджане ткут из шерсти и хлопка, продевая уток через основу способом простого переплетения. Цвета узоров на паласах отождествляются с цветами радуги. Но если изначально паласы состояли из широких полос семи цветов, повторяющихся в виде раппортов, то паласы последующих периодов имели более тонкие полосы. Азербайджанские чийи-паласы отличаются не только сложной техникой изготовления, но и уникальными художественными свойствами. Образцы чийи-паласов, производившихся в Азербайджане на протяжении веков, можно встретить в экспозициях и каталогах музеев как нашей страны, так и стран Америки и Европы. Во многих музеях мира чийи-паласы ошибочно относят к индийским вышивкам. Действительно, не увидев своими глазами процесс тканья такого паласа, сложно поверить в то, что это ковер. Выделяющаяся на поверхности фона обособленная узорообразующая нить роднит данную технологию с «су тикиши» (стебельчатым швом) в вышивке. Вплетение узорообразующей нити в нити основы в некоторых местах изделия – где того требует характер изображения – формирует сложные элементы украшения, вроде тех, что используются в ювелирной технике «шебеке» (филигрань). 52 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Çiyi palaz. Bakı, Azərbaycan. XIX əsrin sonu. Chiyi palas. Baku, Azerbaijan. Late 19th century. Чийи-палас. Баку, Азербайджан. Конец XIX века. Əriş, arğac – yun. Keçirtmə, dolama texnikası. Warp, weft – wool. Interweaving, wrapping. Основа, уток – шерсть. Переплетение, обматывание. 154,5x246 sm. İnv. № 9444 154.5x246 cm. Inv. No. 9444 154,5x246 см. Инв. № 9444

Çiyi palaz. Güzdək kəndi, Bakı, Azərbaycan. Chiyi palas. Guzdak village, Baku, Azerbaijan. Чийи-палас. Село Гюздек, Баку, Азербайджан. XIX əsrin sоnu. Əriş – yun, arğac – yun, pambıq. Late 19th century. Warp – wool, weft – wool, cotton. Конец XIX века. Основа – шерсть, уток – шерсть, Keçirtmə texnikası. 142х194 sm. İnv. № 1547 Interweaving. 142х194 cm. Inv. No. 1547 хлопок. Переплетение. 142х194 см. Инв. № 1547

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Çiyi palazının ən yaxşı nümunələrindən biri (inv. № 1547) hazırda Azərbaycan Xalça Muzeyində mühafizə olunur. XIX əsrdə toxunmuş bu nümunədə üfüqi zolaqlar xalçanın ara sahəsində böyük ustalıqla yerləşdirilmişdir. İncə və gözəl naxışlarla örtülmüş enli zolaqlar, nisbətən ensiz saya zolaqlarla ritmik surətdə bir-birini əvəz edərək xalçanın ara sahəsində gözəl tapıntı olan qarışlar yaratmışdır. Tünd-qırmızı və tünd-sürməyi rəngli naxışsız zolaqlar ağ, sarı, yaşıl, qırmızı rəngli xırda həndəsi naxışlarla bəzənmiş zolaqların ritmik və oynaq görünüşünə sanki bir sakitlik – pauza gətirir. Naxışlar az da olsa, zolaqlar üzərində müəyyən qabarıqlıq yaratmışdır. Müxtəlif kontrast rənglərdə olan kiçik mədaxil və “su”lar naxışlı zolaqların zənginləşməsinə və daha artıq ifadəli görünməsinə kömək etmişdir. Xalçanın aşağı və yuxarı hissəsində torvarı formada hörülmüş yumşaq saçaqlar palazdakı naxışlarla birgə səsləşərək kompozisiyanın davamı kimi gözə çarpır. Azərbaycan Xalça Muzeyində saxlanılan bu palaz nümunəsi yüksək bədii xüsusiyyətlərinə, o cümlədən kompozisiya qurumu, rəng uyarlığı, naxışlardakı zərgərlik incəliyinə görə unikal sənətkarlıq örnəyi hesab edilə bilər. Çox güman ki, bu palaz nümunəsi xüsusi sifarişə əsasən ya cehiz, yaxud da hədiyyə məqsədi ilə toxunmuşdur. Muzeydə saxlanılan çiyi palazların ölçüləri müxtəlifdir. XIX əsrdə toxunmuş bir nümunənin ölçüsü 142x194 sm-dir. Bəziləri isə böyük ölçülərdə olub. Uzunluğu 3 metrə yaxın, eni isə 1,50 və yaxud da 2 metrə yaxın olur. Mütləq qeyd etmək lazımdır ki, sadə palazlar ikiüzlüdür, çiyi palazların isə bir üzündən istifadə edilir. One fascinating example of a chiyi palas (Inv. No. 1547) is kept in the Azerbaijan Carpet Museum. The central field of this 19th-century sample was skillfully decorated with horizontal stripes. Wide stripes decorated with delicate and marvelous patterns alternate rhythmically with narrow stripes that create an exquisite rapport in the central field. It seems like the non-patterned stripes in dark red and dark blue colors quieten the rhythmic design of stripes with white, yellow, red, geometric patterns. The patterns create a bulge over the stripes. The minor borders and a su plain outlining stripe in different contrasting colors make the patterned stripes richer and more expressive. The knotted soft fringes in the lower and upper parts of the carpet continue the composition, accompanied by the patterns of the palas. This sample is interesting by virtue of its artistic features, composition, coloring, and exquisite patterns. Most likely, this item was woven for a dowry or as a special-order gift. The sizes of chiyi palases within the museum differ. A 19th-century specimen measures 142x194 cm. Some are large, with a length of about 3 meters and a width of 1.50 or 2 meters. Crucially, simple palases are two-sided, while only one side of a chiyi palas is used. Один из лучших образцов чийи-паласа (инв. № 1547) хранится в Азербайджанском музее ковра. В срединном поле этого паласа, сотканного в XIX веке, искусно расположены горизонтальные полосы. Украшенные нежными узорами широкие полосы, ритмично чередуясь с более узкими, являют собой гармоничное сочетание. Простые полосы темно-красного и темно-синего цветов привносят своего рода спокойствие, «паузу» в ритмическое, игривое чередование белых, желтых, зеленых, красных полосок. Узоры создают на полосах небольшую выпуклость. Бордюры и «су» различных контрастных цветов содействуют обогащению и выразительности узорных полос. Мягкая плетеная бахрома в нижней и верхней частях, перекликаясь с узорами самого ковра, смотрится продолжением композиции. Благодаря высоким художественным особенностям – построению композиции, гармоничности цветов, тонкости исполнения, – этот палас считается уникальным примером мастерства. Вероятно, он был соткан на заказ – в приданое или в подарок. Чийи-паласы, хранящиеся в Азербайджанском музее ковра, имеют различные размеры. Размеры данного экспоната, относящегося к XIX веку, составляют 142х194 см. Есть в коллекции музея и гораздо более крупные образцы, длина которых достигает трех метров, а ширина – от полутора до двух метров. Важно отметить: в то время как простые паласы являются двухсторонними, чийи-паласы имеют лицевую и изнаночную стороны. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 55

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ CECİM. Yaxın Şərqdə və Azərbaycanın klassik ədəbiyyatında “cecim” adı altında yayılmış bu parça növünü Qarabağ və Naxçıvan toxucuları “cejim”, Cənubi Azərbaycanın, xüsusilə Təbrizin xalça ustaları “cin-cin”, İran ustaları “cacim” adlandırmışlar. Azərbaycanın şimal-şərqində “suğur” adlanır. Ehtimal ki, “cecim” sözü Azərbaycanın Bərdə və Laçın rayonlarında yerləşən Cicimli kəndlərinin adı ilə əlaqədardır. Bu kəndlər Azərbaycanda cecim istehsalının əsas məntəqələrindən biri olmuşdur. Azərbaycan ceciminin istehsalı başlıca olaraq Bərdə, Ağcabədi, Lənbəran, Cəbrayıl, Zəngilan, Şuşa, Şamaxı, Naxçıvan (xüsusilə Nehrəm kəndi) və Ordubad kimi kənd və şəhərlərdə mərkəzləşmişdir. Paltarlıq cecimlər Şirvanda daha çox dəbdə olmuşdur. Keçmiş zamanlarda belə cecimlər Şamaxı şəhərində mahir şərbaflar tərəfindən toxunarmış. Cecimlər sadə yer dəzgahlarında toxunur. Cecimlərin en ölçüsü 25–30 sm, uzunluğu isə 15 metrə yaxın olur. Cecimlərin əsas bəzəyini şaquli istiqamətli zolaqlar təşkil edir. Zolaqların formasına görə, cecimləri saya zolaqlı və mürəkkəb və ya naxışlı zolaqlı kimi iki yerə ayırmaq olar. Saya zolaqlı cecimlər. Bu növ cecimlərin bəzəyini saya zolaqlar təşkil edir. Saya zolaqlı cecimlərin bədiiliyi, zolaqların ölçüsü və rəngində təzahür edir. Toxucu ustanın bədii zövqü zolaqların ölçüsünün düzgün tapılmasında və rəng quraşdırma prosesində özünü göstərir. Zolaqlar enli olanda onun ara sahə rəngi daha tez gözə çarpır. Zolaqlar daraldıqca, onları yaradan kənar xətlər – sular önə çıxır, daha qabarıq görünür. JEJIM. This textile carpet, disseminated under the name jejim in the Middle East and in Azerbaijani classical literature, is called jezhim by weavers in Karabakh and Nakhchivan, jin-jin by the weavers of Southern Azerbaijan (especially Tabriz), and jajim by weavers in Iran. It is called sughur in the north-east of Azerbaijan. The word jejim is probably associated with the names of the Jijimli villages of Barda and Lachin. These villages were the main manufacturing centers of Azerbaijan. They were mainly woven in Barda, Aghjabadi, Lanbaran, Shamakhi, Nakhchivan (especially in Nehram village), Jabrayil, Zangilan, Shusha, and Ordubad. Jejim used to make clothing was common in Shirvan. In the past, these samples were woven by sherbaf (skilled weavers) in Shamakhi. Jejim is woven on a simple horizontal loom. It is woven with a width of 25–30 cm and a length of 15 meters. Jejim is mainly decorated with vertical stripes. Depending on the shape of its stripes, jejim is divided into two types: simple striped and complex striped jejim. Simple striped jejims. This kind of jejim is decorated with simple stripes. The artistic design of simple striped jejims appears through the sizes and colors of the stripes. The weaver’s artistic style reveals itself in the precise selection of the stripes’ size and coloration. When the stripes are narrowed, the central field’s su (water) elements noticeably draws one’s attention. ДЖЕДЖИМ. В классической литературе Ближнего Востока и Азербайджана данная разновидность ткани распространена под названием «джеджим», в Карабахе и Нахчыване – «джежим», в Южном Азербайджане, в особенности в Тебризе – «джин-джин», иранские мастера именовали их «джаджим», а на северо-востоке Азербайджана они называются «сухур». По всей вероятности, слово «джеджим» связано с названием сел Джиджимли, расположенных в Бардинском и Лачинском районах. Эти районы входят в число основных пунктов производства азербайджанских джеджимов, сосредоточенных главным образом в Барде, Агджабеди, Ленберане, Джебраиле, Зангилане, Шуше, Шемахе, Нахчыване (село Нехрам) и Ордубаде. В Ширване большим спросом пользовались джеджимы, предназначенные для изготовления одежды. В прошлом такие джеджимы изготовлялись в Шемахе искусными ткачами- шербафами. Джеджимы ткали на простых горизонтальных станках. Ширина их составляла 25–30 см, длина доходила до 15 метров. Их орнаментальную основу составляют вертикальные полосы. По типу полос эти ковры можно разделить на джеджимы с простыми (однотонными) и сложными (орнаментированными) полосами. Простые джеджимы. Декоративное убранство таких джеджимов составляют однотонные полосы. Художественность простых джеджимов выражается в размере и цвете полос, поэтому вкус ткачих проявляется в правильно подобранной ширине полос и комбинировании цветов. По мере сужения полос линии «су» (название этих полос происходит от слова «вода»), обрамляющие их, становятся все более заметными. 56 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Cecim. Qarabağ, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Jejim. Karabakh, Azerbaijan. Early 20th century. Джеджим. Карабах, Азербайджан. Начало XX века. Əriş, arğac – yun. Keçirtmə texnikası. 173x188 sm. Warp, weft – wool. Interweaving. 173x188 cm. Основа, уток – шерсть. Переплетение. 173x188 см. İnv. № 3888 Inv. No. 3888 Инв. № 3888

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Naxışlı cecimlər. Naxçıvan cecim məntəqələrində toxunan nümunələr ənənəvi olaraq, enli zolaqlarla bəzənir. Qarabağ və Şirvan tərəfə keçdikcə zolaqlar daralmağa başlayır. Saya zolaqlı cecimlərin zolaqlarında toxucuların dili ilə desək, “taxtalarında” başlıca olaraq sarı, qırmızı, göy, yaşıl və palıdı rənglərdən istifadə edilir. Enli zolaqları bir-birindən ayıran nazik “su”lar (xətlər), bir qayda olaraq, tünd və “isti” rənglərdə toxunur. Qarabağ və Şirvanda toxunmuş saya zolaqlı cecimlərin ən gözəl nümunələri Azərbaycan Xalça Muzeyinin ekspozisiyasında nümayiş etdirilir. Yun və ipəkdən toxunan bu nümunələr yığcam gəzmə xətləri, sakit, yumşaq və qızılı oynaq koloriti ilə diqqəti cəlb edir. Muzeyimizdə saxlanan XIX əsrə aid Qarabağ cecimi (İnv. № 6797) qırmızı, sarı, sürməyi, kərpici rəngli üfüqi zolaqlar, xalq arasında “aşıx”, “həmyan”, “ərsin”, “darax”, “sünbül”, “miyanə” (ortalıq), “təktoqqa”, “badam”, “şamdan”, “pər”, “çəngəl”, “şam” adlanan həndəsi elementlərlə bəzənmişdir. Həmin elementlər zolaqlar üzərində sadə formada bir-birinin ardınca düzülməklə axıcı bir ritm yaradır. Zolaqları hər iki tərəfdən əhatə edən rəngli nazik xətlər (sular) və habelə kontrast rəngli (ağ zolaqda qırmızı naxış, sürməyi zolaqda sarı, ağ naxış və s.) naxışlar ümumi kompozisiyanı pozmur, əksinə sənətkarlıqla seçilmiş rənglər onu yığcam göstərir. Patterned jejims. Jejims that are woven in Nakhchivan’s jejim weaving centers are traditionally decorated with wide stripes. When it passes to Karabakh and Shirvan, the stripes begin to narrow. In simple striped jejims (in the words of weaver, takhtalar (floorboard)), yellow, red, blue, green, and brown are used. Thin su elements are usually decorated with dark and soft colors. Delicate specimens of simple striped jejims, which were woven in Karabakh and Shirvan, are on display at the Azerbaijan Carpet Museum’s exposition. The woolen and silk-woven specimens are distinguished by their concise lines and tasteful, golden coloring. A 19th-century Karabakh jejim (Inv. No. 6797) stored in the museum is decorated with red, yellow, dark blue, and brick-colored horizontal stripes and geometric elements called ashikh, hamyan, arsin, darakh, sunbul, miyana, taktogga, badam, shamdan, par, changal, and sham. Simply by following each other, these elements create a fluent rhythm on the stripes. The colored thin lines that cover the stripes on both sides, as well as the patterns in contrasting colors, don’t disfigure the composition: on the contrary, the colors render the composition delicate. Cecim. Qarabağ, Azərbaycan. XIX əsr. Орнаментальные джеджимы. Джеджимы, изготовленные в Əriş, arğac – pambıq, ipək. Keçirtmə texnikası. Нахчыване, традиционно украшаются широкими полосами. В Карабахе и 91x300 sm. İnv. № 6797 Ширване полосы более узкие. Полосы (ткачихи их называют «тахталар» – Jejim. Karabakh, Azerbaijan. 19th century. «половицы») у простых джеджимов бывают в основном желтого, красного, Warp, weft – cotton, silk. Interweaving. синего, зеленого и коричневого цветов. Тонкие линии «су», служащие 91x300 cm. Inv. No. 6797 границей между широкими полосами, ткутся в темных и теплых тонах. Джеджим. Карабах, Азербайджан. XIX век. Красивейшие образцы простых карабахских и ширванских джеджимов Основа, уток – хлопок, шелк. Переплетение. представлены в экспозиции Азербайджанского музея ковра. Сотканные 91x300 см. Инв. № 6797 из шерсти и шелка, они отличаются компактными контурными линиями, спокойным, мягким и игривым золотистым колоритом. 58 Карабахский джеджим ХIX века (Инв. № 6797), хранящийся в Азербайджанском музее ковра, украшен горизонтальными полосами красного, желтого, темно-синего, кирпичного цветов, а также геометрическими элементами, называемыми в народе «ашых», «хамйан», «эрсин», «дарах», «сюнбюль», «мийане», «тектокка», «бадам», «шамдан», «пер», «ченгель», «шам». Выстраиваясь на полосах друг за другом, простые формы этих элементов создают плавный ритм. Тонкие «су», обрамляющие полосы с обеих сторон, а также узоры контрастных цветов не нарушают общей композиции – наоборот, мастерски подобранные цвета делают ее лаконичной. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Naxışlı cecimlər arasında Muğan zonasının dağlıq hissəsində yerləşən Yardımlı rayonunda və onun bütün kəndlərində, o cümlədən Kavran, Ünəş, Porsova, Ostayır, Bərcan kəndlərində toxunan cecimlərin xüsusi yeri vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu yerlərdə toxunan “Suama”, “Suvama”, bəzən də “Çalma” adı ilə məşhur olan cecimlər Azərbaycanın heç bir digər xalçaçılıq zonalarında istehsal edilmir. Bildiyimiz kimi, Azərbaycanda toxunan bütün cecimlərdə ərişlər bir neçə rəng olur və cecimin bədii tərəfini təşkil edən zolaqları da məhz rəngli ərişlər yaradır. Suvama cecimdə isə naxış əriş ipi vasitəsilə deyil, zilidə olduğu kimi, üçüncü bir ip, yəni naxış ipi vasitəsilə yaradılır. Çox orijinal, demək olar ki, unikal görünüşə malik bu cecimlər, yerli toxucuların dediyinə görə, vaxtilə ipək və təmiz yundan toxunarmış. Lakin müasir dövrdə yalnız pambıqdan istehsal edilir. Həmin cecimlərin bir nümunəsi Azərbaycan Xalça Muzeyində mühafizə olunur. Bir qayda olaraq xalq ustaları cecimləri kəsib onlardan döşəkcə, çanta, yorğan üzü, pərdə, hətta geyim tikirlər. Patterned jejims that were woven in the Yardimli region, located in the foothills of the Mughan zone, as well as in villages such as Kavran, Unash, Porsova, Ostayir, and Barjan, hold a special place among patterned jejims. Notably, so-called Suama, Suvama, and sometimes Chalma jejims that are woven in these areas are not produced in any other carpet weaving center in Azerbaijan. In all Azerbaijani jejims, the warps are in various colors that create stripes, which form the jejims’ artistic design. However, in the Suvama jejim, a third thread creates the patterns, as with a zili. According to local weavers, these very original jejims were formerly woven with silk and wool. But in modern times they are woven with cotton. The Azerbaijan Carpet Museum stores a specimen of these jejims. As a rule, craftsmen sew mattresses, bags, duvet covers, curtains, as well as clothes from jejims. Ladı. Qarabağ, Azərbaycan. Среди орнаментальных джеджимов особое место занимают XX əsrin əvvəli. Əriş, arğac – pambıq. джеджимы, сотканные в Ярдымлы, расположенном в горной Keçirtmə texnikası. 138x267 sm. части Муганского региона, и во всех его селах, в том числе İnv. № 7882 Кавране, Унеше, Порсове, Остаире и Берджане. Следует отметить, что джеджимы, известные под названием «Суама», Ladi. Karabakh, Azerbaijan. Early 20th century. «Сувама» или «Чалма», в Азербайджане производились Warp, weft – cotton. Interweaving. 138x267 cm. только в этой местности. Inv. No. 7882 Известно, что основа азербайджанских джеджимов – Лады. Ярдымлы, Карабах, Азербайджан. многоцветная. Именно она образует полосы, являющиеся Начало XX века. Основа, уток – хлопок. художественной составляющей этих ковров. Но в джеджиме Переплетение. 138х267 см. Инв. № 7882 «Сувама» узор создается не посредством нитей основы, а с помощью узорообразующей нити (как у зили). По словам местных мастериц, в былые времена оригинальные, уникальные джеджимы ткали из шелка и чистой шерсти (в настоящее время их изготавливают только из хлопка). Один из образцов местных джеджимов того времени хранится в коллекции Азербайджанского музея ковра. Народные мастера шьют из джеджимов тюфяки, сумки, пододеяльники, занавеси, а также одежду. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 59

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ KİLİM. Ümumiyyətlə, Quba, Siyəzən regionu istisna olmaqla, Azərbaycanın əksər xalçaçılıq məntəqələrində kilimlər istehsal edilir. Bu bölgədə xovlu xalçalara daha artıq önəm verilir. Azərbaycanda hər zonanın özünəməxsus kilimləri mövcuddur. Azərbaycan Xalça Muzeyində bütün zonalara xas olan kilimlərin nümunələri saxlanmaqdadır. Kilimlər mürəkkəb keçirtmə texnikası ilə toxunurlar. Toxunuş zamanı həndəsi naxışların ətrafında kiçik dəliklər əmələ gəlir ki, bu da naxışın ətrafında pilləvari forma yaradır. Həmin kiçik dəliklər naxış elementləri və medalyonları əhatə edərək, onların ətrafına qrafik formalı kontur rolunu oynayır. Azərbaycanın ən böyük kilimləri Qazax və Borçalı bölgələrində toxunur. KILIM. Kilims are produced in most weaving centers of Azerbaijan, except in Guba and Siyazan, where pile carpets are preferred. Each region in Azerbaijan has unique kilims. Samples of kilims from each region are stored in the Azerbaijan Carpet Museum. Kilims are created using a complex interweaving technique. There are small gaps around the geometric patterns that create a step-shaped view around the patterns. These small gaps cover patterned elements and medallions as a graphic shaped contour. The largest kilims are woven in Gazakh and Borchali. КИЛИМ. Килимы производятся практически во всех пунктах ковроткачества Азербайджана, за исключением Губинского и Сиязанского районов, где отдают предпочтение ворсовым коврам. В каждом из районов Азербайджана килимам присущи те или иные характерные особенности. В Азербайджанском музее ковра хранятся образцы килимов всех регионов страны. Килимы ткут путем продевания утка через нити основы способом сложного переплетения. В процессе тканья вокруг геометрических узоров образуются ступенчатые просветы-зазоры. Эти просветы, окружающие узоры и медальоны, играют роль графического контура. В Азербайджане наиболее крупные по размеру килимы производятся в Газах-Борчалинском регионе. 60 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Kilim. Şirvan, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Kilim. Shirvan, Azerbaijan. Early 20th century. Килим. Ширван, Азербайджан. Начало XX века. Əriş – yun, pambıq, arğac – yun. Keçirtmə texnikası. Warp – wool, cotton, weft – wool. Interweaving. Основа – шерсть, хлопок, уток – шерсть. 176x330 sm. İnv. № 2352 176x330 cm. Inv. No. 2352 Переплетение. 176x330 см. Инв. № 2352

Kilim. Paşalı kəndi, Şirvan, Azərbaycan. Kilim. Pashali village, Shirvan, Azerbaijan. Килим. Село Пашалы, Ширван, Азербайджан. XX əsrin əvvəli. Əriş, arğac – yun. Early 20th century. Warp, weft – wool. Начало XX века. Основа, уток – шерсть. Keçirtmə, dolama texnikası. 147х372 sm. Interweaving, wrapping. 147х372 cm. Переплетение, обматывание. 147х372 см. İnv. № 3453 Inv. No. 3453 Инв. № 3453

Kilim. Şirvan, Azərbaycan. XIX əsr. Kilim. Shirvan, Azerbaijan. 19th century. Килим. Ширван, Азербайджан. XIX век. Əriş, arğac – yun. Keçirtmə texnikası. Warp, weft – wool. Interweaving. 149x370 cm. Основа, уток – шерсть. Переплетение. 149x370 sm. İnv. № 7980 Inv. No. 7980 149x370 см. Инв. № 7980

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Şirvan kilimləri. Azərbaycanın Şirvan bölgəsinin ən məşhur kilimləri Padar və Paşalı kəndlərinin adı ilə bağlıdır. Burada əsasən, iki görünüşdə: ara sahəsi xalçaçılar arasında “kilimgülü” adlanan yeganə bir elementin müəyyən quruluş əsasında təkrarından yaranan və bir də ara sahəsi şaquli istiqamətdə təkrar edilən rombvari göllərdən təşkil edilmiş kompozisiyalara malik olan kilimlər toxunur. Klassik “kilimgülü” elementi ilə formalaşan kilimlərin XVIII–XX əsrlərdə toxunmuş yüzlərcə nümunələri dünyanın bütün muzeylərində, o cümlədən Azərbaycan Xalça Muzeyinin kolleksiyasında saxlanılır. Eyni zamanda, Şirvanda xovlu xalçalardan iqtibas edilmiş böyük ölçülü romb formalı göllərlə formalaşan kilimlərə də rast gəlinir. Shirvan kilim. Shirvan’s most popular kilims are associated with the villages of Padar and Pashali. Two types of kilims are mainly woven here: a kilim with a central field composed of the kilimgulu medallion, created by the repetition of only one element, and a kilim with a central field consisting of rhombic medallions repeated vertically. 18th–20th-century kilims decorated with the classic kilimgulu (kilim flower) medallions are housed within the Azerbaijan Carpet Museum and in museums around the world. Moreover, in Shirvan one can find kilims decorated with large rhombic medallions, which were woven using pile carpet techniques. Ширванские килимы. Самые известные Kilim. Padar kəndi, Şirvan, Azərbaycan. килимы в Азербайджане связаны с названиями XX əsrin əvvəli. Əriş, arğac – yun. Keçirtmə, dolama сел Падар и Пашалы Ширванского региона. texnikası. 186x 376 sm. İnv. № 1811 Килимы этого района имеют композиционное построение в основном двух видов: один – Kilim. Padar village, Shirvan, Azerbaijan. Early 20th century. срединное поле которого заполнено единственным Warp, weft – wool. Interweaving, wrapping. 186x376 cm. повторяющимся элементом «килимгюлю» Inv. No. 1811 («цветок килима»), и второй – со срединным полем, сформированным из повторяющихся Килим. Село Падар, Ширван, Азербайджан. вертикальных ромбовидных медальонов. Начало XX века. Основа, уток – шерсть. Сотни килимов, сотканных в XVIII–XX веках Переплетение, обматывание. 186x376 см. и украшенных элементом «килимгюлю», Инв. № 1811 хранятся во многих музеях мира, в том числе в Азербайджанском музее ковра. В то же время в Ширване встречаются килимы, декорированные крупными ромбовидными медальонами, заимствованными из ворсовых ковров. 64 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Qazax kilimləri. Azərbaycanın Qazax qrupuna aid olan kilimləri Salahlı, Şıxlı, Qaymaqlı, Qaraçöp, Qaraqoyunlu və Ləmbəli kəndlərində toxunur. Bu bölgənin ən məşhur kilimlərinin üzərində qədim zamanlardan qalmış tayfa damğaları və bir də ətrafında 12 qarmaq olan rombvari elementlərdən formalaşan kompozisiyalar mövcuddur. “Quyrumlu” adlanan bu kilimlərin üzərindəki naxışlar ilin 12 ayını özündə əks etdirən astral naxışlardır. Çox zaman rombların ətrafında 4 qoç buynuzu olan rombvari elementlərlə formalaşan kilimlər də toxunur ki, onlar da ilin 4 fəsli ilə əlaqədar olur. Bu bölgənin ən məşhur kilimləri “Qaraqoyunlu”, “Dörd buynuz”, “Qoşa buynuz”, “Damğalı” adlı kilimlərdir. Gazakh kilim. Kilims belonging to the Gazakh group are woven in the villages of Salahli, Shikhli, Gaymagli, Garachop, Garagoyunlu, and Lambali. The designs of the region’s most famous kilims are decorated with tribal stamps from ancient times and compositions with rhombic elements covered with twelve hooks. These kilims are called Guyrumlu and their astral patterns illustrate the twelve months of a year. A kilim’s rhombic elements depicting the four horns of a ram embody the four seasons. Gazakh’s commonly used kilims are called Garagoyunlu, Dord Buynuz, Gosha Buynuz, and Damghali. Газахские килимы. Азербайджанские Kilim. Qazax, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. килимы, относящиеся к Газахской группе Əriş, arğac – yun. Keçirtmə texnikası. ковроткачества, ткутся в селах Салахлы, 120x416 sm. İnv. № 660 Шихлы, Гаймаглы, Гарачоп, Гарагоюнлу и Лембели. На самых известных килимах Kilim. Gazakh, Azerbaijan. Early 20th century. этого района имеются клейма древних Warp, weft – wool. Interweaving. 120x416 cm. племен и композиции, сформированные Inv. No. 660 из ромбовидных элементов с двенадцатью крючками. Узоры этих килимов, известных Килим. Газах, Азербайджан. Начало XX века. как «Гуйрумлу», состоят из астральных Основа, уток – шерсть. Переплетение. узоров, символизирующих 12 месяцев. Очень 120x416 см. Инв. № 660 часто вокруг ромбов расположены четыре рогообразных элемента, обозначающие сезоны года. Самыми известными типами килимов данного района являются «Гарагоюнлу», «Дорд буйнуз», «Гоша буйнуз», «Дамгалы». AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 65

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Bakı kilimləri. Azərbaycanın Abşeron bölgəsində toxunaraq “Bakı” adı ilə tanınan kilimlərinin əsas istehsal məntəqələri Qobu, Xocahəsən, Güzdək, Qədi, Fındığan və s. kəndləridir. Bu kəndlər əsasən, palaz, o cümlədən, yüksək səviyyəli, orijinal toxunuşa malik olan çiyi palaz mərkəzləri kimi şöhrət qazanmışdır. İncə toxunuşu və yığcam koloritinə görə diqqəti cəlb edən Abşeron kilimləri sadə və mürəkkəbdən ibarət iki görünüşdə toxunur. Sadələrdə kilim elementləri ilə bəzədilmiş üfüqi istiqamətdə enli və ensiz zolaqlar saya palaz zolaqları arasında yerləşdirilərək ölçüsü o qədər böyük olmayan qarışlarla kilimin axırına kimi təkrar edilir. Mürəkkəb naxışlarda isə xalçada olan bütün zolaqların hamısı başdan-başa böyük və xırda həndəsi naxışlarla bəzənir. Xalça başdan-ayağa qara rəngli konturlarla romblara bölünür, Abşerona xas olan kilim elementi də onların daxilində mövqe tutur. Belə kilimlərdən biri Azərbaycan Xalça Muzeyində saxlanılır. Baku kilim. The main centers for Baku kilims woven in Absheron are in Gobu, Khojahasan, Guzdak, Gadi, Findighan and other villages. These centers are mainly known for weaving the palas, as well as the chiyi palas with its high-quality and original compositions. Absheron kilims, distinguished by delicate weaving and concise coloring, are created using simple and complex patterns. In simply patterned kilims, narrow and wide horizontal stripes with kilim elements are placed among unadorned palas stripes. However, in a complexly patterned kilim, all stripes are decorated with big and small geometric patterns. They are decorated with rhombic shapes with black lines and the kilim elements of Absheron. The Azerbaijan Carpet Museum contains a specimen of such a kilim. Бакинские килимы. Основными пунктами Kilim. Bakı, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. производства бакинских килимов Азербайджана Əriş, arğac – pambıq. Keçirtmə texnikası. являются абшеронские села – Гобу, Ходжасан, 122x364 sm. İnv. № 4342 Гюздяк, Геди, Фындыган и другие. Они известны также как центры производства паласов, в том Kilim. Baku, Azerbaijan. Early 20th century. числе – высококачественных, оригинальных чийи- Warp, weft – cotton. Interweaving. 122x364 cm. паласов. Изящные абшеронские килимы, с их Inv. No. 4342 лаконичным колоритом, композиционно делятся на простые и сложные. Композиция простых Килим. Баку, Азербайджан. Начало XX века. состоит из горизонтальных широких и узких полос, Основа, уток – хлопок. Переплетение. 122x364 см. причем одноцветные паласные полосы чередуются с Инв. № 4342 полосами, украшенными килимными элементами. В сложных килимах все полосы украшены крупными и мелкими геометрическими узорами: ковер полностью разделен на ромбы, в каждом из которых изображен элемент, присущий Абшеронской группе ковроткачества. Один из таких килимов хранится в Азербайджанском музее ковра. 66 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Kilim. Bakı, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Kilim. Baku, Azerbaijan. Early 20th century. Килим. Баку, Азербайджан. Начало XX века. Əriş, arğac – yun. Keçirtmə texnikası. Warp, weft – wool. Interweaving. Основа, уток – шерсть. Переплетение. 183x306 см. 183x306 sm. İnv. № 2530 183x306 cm. Inv. No. 2530 Инв. № 2530

Kilim. Qarabağ, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Kilim. Karabakh, Azerbaijan. Early 20th century. Килим. Карабах, Азербайджан. Начало XX века. Əriş, arğac – yun. Keçirtmə texnikası. Warp, weft – wool. Interweaving. 206x351 cm. Основа, уток – шерсть. Переплетение. 206x351 см. 206x351 sm. İnv. № 5012 Inv. No. 5012 Инв. № 5012

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Qarabağ kilimləri. Azərbaycanın “Qarabağ” adı ilə şöhrətlənən kilimləri Qarabağın müxtəlif xalçaçılıq məntəqələrində – əsasən Cəbrayıl, Qubadlı, Laçın (Minkənd kəndi), Ağdam, Bərdə, Ağcabədi, Kəlbəcər rayonlarının mərkəzində və ətraf kəndlərində əsrlər boyu istehsal edilmişdir. Qarabağ kilimlərini bədii xüsusiyyətlərinə görə üç qrupa ayırmaq olar: “Quyrumlu”, “Dilikli” və “Çiçəkli” kilimlər. Quyrumlu kilimlər Qarabağın ən klassik kilim örnəklərindəndir. Özünün müstəqil kompozisiyası ilə digər iki qrupa daxil olan kilimlərdən fərqlənir. Azərbaycan Xalça Muzeyində bu kilimin iki variantda toxunmuş əla nümunələri saxlanılır. “Quyrumlu” kilimin birinci variantında (XIX əsr) ara sahə enli haşiyə zolağı ilə şaquli istiqamətdə iki hissəyə ayrılmışdır. Bir-birinə yaxın, bir növ silsiləni xatırladan kiçik çoxbucaqlı elementlərlə bəzənən həmin zolaq, eynilə xalçanın ara sahəsini əhatə edərək haşiyə rolunu oynayır. Öz növbəsində, kilimin zolaqla ayrılmış sağ və sol hissələri qırmızı və ağ rəngli kvadratlara bölünmüşdür. Hər bir kvadratın mərkəzi qarmaqlı elementlərlə formalaşan rombvarı medalyonlarla zinətlənir. Medalyonların ritmik təkrarı onların rəngləri vasitəsilə də gözə çarpır. Kontrast, lakin sakit rəngli iplərlə toxunmuş bu kilimdə ağ rəngli qarmaqlı element olan qırmızı göl ağ kvadratda, qırmızı qarmaqları olan tünd-sürməyi göl isə qırmızı kvadratda yerləşdirilmişdir. Kilimdə göllərin boş qalan hissələrində, yəni kvadratlar üzərində təsvir edilmiş kiçik “S”vari, buynuz, ox və s. elementlər kilimin kompozisiyasındakı ümumi dinamikanı daha da sürətləndirir. Karabakh kilim. For centuries, the kilims known as Karabakh were woven in diverse weaving centers of Karabakh — such as Jabrayil, Gubadli, Lachin (Minkand village), Aghdam, Barda, Aghjabadi, Kalbajar — and in surrounding villages. Karabakh kilims are divided into three groups based on their artistic features: Guyrumlu (With a Curl), Dilikli (Notched), and Chichakli (Floral). Guyrumlu kilim. These classic examples of Karabakh kilims differ compositionally from those of the other two groups. The Azerbaijan Carpet Museum houses delicate examples of these kilims woven in two versions. The central field of the first version of the 19th-century Guyrumlu kilim is vertically divided into two parts with a wide border. The border features a series of small polygonal elements close to each other, which cover the central field. The right and left sides of the kilim are also divided into red and white squares. The center of each square is decorated with rhombic medallions with hooked elements. The rhythmic repetition of the medallions is visible through their colors. Within the kilim’s design, which was woven with contrasting but tranquil colors, the red medallion with a white hooked element is in the white square, while the dark navy medallion with a red hooked element is in the red square. “S”– shapes, horns, and arrows on the squares intensify the dynamic of the composition. Карабахские килимы. Знаменитые карабахские килимы Азербайджана на протяжении веков производились в Джебраиле, Губадлы, Лачыне (село Минкенд), Агдаме, Барде, Агджебеди, Кельбаджаре и окружающих селах. По художественным особенностям карабахские килимы можно разделить на три группы: «Гуйрумлу» («С завитком»), «Диликли» («Зубчатые») и «Чичякли» («Цветочные»). Килимы «Гуйрумлу» являются классическим примером карабахских килимов. Своеобразностью композиции они резко отличаются от килимов двух других групп. В Азербайджанском музее ковра хранится два образца килимов «гуйрумлу». В одном из них, относящемся к XIX веку, срединное поле разделено на две части широкой бордюрной полосой. Такая же полоса, украшенная многогранными элементами небольших размеров, напоминающими своеобразную цепь, играя роль бордюра, обрамляет весь ковер. В свою очередь, правая и левая части килима разделены на красные и белые квадраты. По центру квадраты украшены ромбовидными медальонами с элементами в виде крючков. Повторяющиеся медальоны создают ритмическое чередование цветов. В этом килиме, сотканном из нитей контрастных, но спокойных тонов, на белых квадратах расположены красные медальоны с белыми крючкообразными элементами, а на красных квадратах – красные крючкообразные элементы в темно-синих медальонах. Свободное поле медальонов заполняют мелкие S-образные, рогообразные, стрелообразные и другие элементы, которые усиливают динамику композиции. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 69

Kilim “Sennə”. Təbriz, Cənubi Azərbaycan. XIX əsr. Kilim “Senna”. Tabriz, South Azerbaijan. 19th century. Килим «Сенне». Тебриз, Южный Азербайджан. XIX век. Əriş, arğac – yun. Keçirtmə texnikası. 120x157 sm. Warp, weft – wool. Interweaving. 120x157 cm. Основа, уток – шерсть. Переплетение. 120x157 см. İnv. №392 Inv. No. 392 Инв. № 392

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Təbriz kilimləri. Təbriz hələ keçmiş zamanlardan Azərbaycanın ən məşhur sənət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Ən çox əyrixətli nəbati elementlərlə formalaşan xovlu xalı- xalçalarla məşhur olan Təbriz, eyni zamanda özünün əla keyfiyyətli kilimləri ilə də tanınmışdır. Təbriz kilimləri özünün sıx toxunuşuna və naxışlarının ara sahədə çox sayda yerləşdirilməsinə görə sənət aləmində tanınır. Cənubi Azərbaycan kilimlərindən danışarkən Urmiya gölünün ətrafında toxunan “Sennə” adlı kilimləri xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. “Sennə” adlı kilimlərin əsas istehsal mərkəzi Urmiya ətrafında yerləşən xalçaçılıq məntəqələri və xüsusilə Sennə qəsəbəsi olmuşdur. Sennə kilimləri nazik iplərlə olduqca sıx toxunur. Onlar incə və zərif toxunuşuna görə nəinki Azərbaycan, həmçinin digər Yaxın Şərq ölkələrində istehsal edilən kilimlərdən daha yüksək səviyyədə durur. Tabriz kilim. Since ancient times, Tabriz has been one of Azerbaijan’s famous art centers. Although Tabriz is mainly popular for its pile carpets with curvilinear floral elements, it is also known for kilims of excellent quality. Tabriz kilims are recognized within the world of art by their tight weaving and their central fields that are full of patterns. When considering southern Azerbaijani kilims, we must mention the Senna kilims that are woven around Lake Urmia – both the village of Senna and Lake Urmia house the primary manufacturing centers for these kilims. Senna kilims are tightly woven using thin yarn. They are considered to be superior to both Azerbaijani kilims and Near Eastern kilims because of their delicacy and elegance. Тебризские килимы. Тебриз с древних Kilim “Sennə”. Təbriz, Cənubi Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. времен славился как один из крупнейших Əriş – pambıq, arğac – yun. Keçirtmə texnikası. 130х305 sm. центров азербайджанского искусства. İnv. № 6367 Наряду с большими ворсовыми коврами с криволинейными растительными элементами Kilim “Senna”. Tabriz, South Azerbaijan. Early 20th century. здесь также производились высококачественные Warp – cotton, weft – wool. Interweaving. 130х305 cm. килимы. Inv. No. 6367 Тебризские килимы отличаются высокой Килим «Сенне». Тебриз, Южный Азербайджан. Начало XX века. плотностью и большим количеством элементов Основа – хлопок, уток – шерсть. Переплетение. 130х305 см. в срединном поле. Инв. № 6367 Особо следует отметить килимы «Сенне», производимые в окрестностях озера Урмия (в основном – в ковроткацких пунктах в поселке Сенне). Килимы «сенне» имели высокую плотность и ткались из тонких нитей. По изяществу они превосходят не только другие азербайджанские килимы, но и килимы, изготовленные в странах Ближнего Востока. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 71

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ 72 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ QƏDİRQƏ. Qədirqə texniki və bədii baxımdan Azərbaycan kilimlərinin ən sadə toxunuşlu formasıdır. Qədirqəni palaztoxuma üsulundan kilim texnikasına ilk keçid mərhələsi hesab etmək olar. Onun bədii quruluşu (əriş ipindən əlavə) iki müxtəlif rəngli arğac ipləri vasitəsilə formalaşır. Əksər hallarda bu iplər kontrast rənglərdə (ağ, qırmızı, qara və s.) olur. Həndəsi formalı naxışlara malik qədirqə kilimlərinin kompozisiyası əyri-üyrü (ziq-zaq) biçimli, şaquli istiqamətli enli zolaqlardan, bir-birinə geyindirilmiş uzunsov şəkilli üçbucaqlardan və toxucuların “ox başı” adlandırdıqları qoşa paraleloqramlardan təşkil olunur. Həmin bədii quruluşu darağa bənzədən xalçaçı ustalar qədirqəni, eyni zamanda “daraqlama” adlandırmışlar. Qədirqələrin istehsalına Azərbaycanın hər yerində təsadüf etmək olar. Lakin Qazax və Qarabağ zonasında bu kilimlərin istehsalı daha çox yayılmışdır. Bu qədirqə kilimlərindən xalça, süfrə, dəyələrdə qapı pərdəsi kimi istifadə edilir. Əksər hallarda məişət əşyalarının, o cümlədən çuval, məfrəş və xurcunların üz və ya alt hissəsi qədirqə texnikasında toxunur. GADIRGA. Based on its technological and artistic features, the Qədirqə. Qazax, Azərbaycan. XVIII əsr. gadirga is the simplest form of kilim. The gadirga could be seen to Əriş, arğac – yun. Keçirtmə texnikası. 156x330 sm. İnv. № 383 represent the first stage in the transition from the palas technique to the Gadirga. Gazakh, Azerbaijan. 18th century. kilim technique. Besides warp yarns, it is designed with two different Warp, weft – wool. Interweaving. 156x330 cm. Inv. No. 383 colored weft yarns. In most cases, these yarns are in contrasting colors Гедирге. Газах, Азербайджан. XVIII век. (white, red, and black, for example). Основа, уток – шерсть. Переплетение. 156x330 см. Инв. № 383 The composition of a gadirga with geometric patterns has zig- 73 zag-shaped and wide vertical stripes, long triangles combined each other, and double parallelograms called okh bashi (arrowhead). Some weavers called the gadirga with this composition Daraglama because its shape looks like darag (a comb). The production of gadirga can be observed in all regions of Azerbaijan, but it is most common in Gazakh and Karabakh. People use these kilims as carpets, tablecloths, or door curtains for a tent. In most cases, the front and bottom parts of such household items as a chuval (a big carpet bag), a mafrash (a rectangular carpet valise for the storage and transport of bedding and clothing), and a khurjun (a valise consisting of two parts) are woven using the gadirga technique. ГЕДИРГЕ. По техническим и художественным особенностям гедирге является упрощенной формой азербайджаских килимов, считаясь переходной формой от техники паласа к технике килима. Художественное построение гедирге (за исключением нитей основы) формируется двумя разноцветными нитями утка. В большинстве случаев нити бывают контрастных цветов (белый, красный, черный и т.д.). Композиция килимов-гедирге состоит из геометрических орнаментов – широких вертикальных зигзагообразных полос, «вставленных» друг в друга удлиненных треугольников и парных параллелограммов, называемых ткачихами «ох баши» («наконечник стрелы»). Ткачихи также называют гедирге «дараглама», уподобляя его художественное построение гребню. Гедирге производились в Азербайджане повсеместно, однако более всего их производство было развито в Газахе и Карабахе. Их использовали в качестве ковра, скатерти, а в землянках – в качестве занавески. Методом гедирге зачастую ткали лицевую сторону или изнанку чувалов (крупных мешков), мафрашей (кофров для одежды и постельных принадлежностей) и хурджунов (переметных сум). AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ ŞƏDDƏ. Şəddənin kvadratlara bölünən bədii kompozisiyası müasir dövrdə dama-dama, orta əsrlərdə isə şətrənc (şahmat) formalı adlanarmış. Orta əsrlərdə dama naxışlı ipək parçalara və sadə keçirmə (palaz) üsulu ilə yundan toxunan nazik xalçalara da “şətrənci” deyilirdi. Şəddələrin əsas istehsal mərkəzi hələ keçmiş zamanlardan Azərbaycanın Lənbəran, Naxçıvan, Qubadlı, Cəbrayıl, Ağdam, Bərdə, Qazax, Kəlbəcər və bunların bütün xalçaçılıq məntəqələri olmuşdur. Şəddələrin özünəməxsus bədii və texniki xüsusiyyətləri vardır. Şəddələri bədii xüsusiyyətlərinə görə aşağıda göstərilən qruplara bölmək olar: saya, damalı və süjetli şəddələr. Saya şəddələr. Onlar əsrlər boyu Azərbaycanda şal adı altında istehsal edilən şəddələrdir. Bildiyimiz kimi, keçmişdə şal sadə və mürəkkəb olmaqla iki toxunuşda istehsal edilərmiş. Sadələr yalnız əriş və arğacdan ibarət iki iplə, sadə keçirmə (kətan) texnikası ilə toxunarmış. Mürəkkəb toxunuşlularda isə əriş və arğacdan əlavə, naxışları yaradan müxtəlif rəngli üçüncü bir ipdən də istifadə edilərdi. Mürəkkəb toxunuşlu şallar dünyada “tirmə şal” adı ilə məşhurdur. Azərbaycanda sadə toxunuşlu şalların istehsal mərkəzi Şamaxı, Bərdə, Naxçıvan və Təbriz şəhərləri olmuşdur. Bu yerlərdə həm qalın, həm də nazik toxunuşlu şal-şəddələr istehsal edilmişdir. Şal-şəddələr əsasən yer dəzgahlarında toxunarmış. Bunlar adətən naxışsız, yəni saya, bir (ağ, qara, qəhvəyi, sürməyi, boz və s.) rəngdə qoyun, dəvə və keçinin zərif yunundan toxunarmış. SHADDA. The artistic composition of shadda with square patterns known as checkered, in past were called shatranj. In the Middle Ages, silk textiles with checkered patterns and thin carpets, woven using a simple interweaving technique (palas), were also called shatranj. Since antiquity, the main manufacturing centers for shadda are Lanbaran, Nakhchivan, Gubadli, Jabrayil, Aghdam, Barda, Gazakh, and Kalbajar. Shadda has specific artistic and technological features. Depending on its artistic features, a shadda falls into one of the following groups: unadorned shadda, checkered shadda, and plotted shadda. Unadorned shadda. These types of carpets have been produced in Azerbaijan for centuries and known as shal (a shawl). As we know, shawls were made in the past using simple and complex weaving. Along with weft and warp, complex ones were woven also with a third differently colored yarn, which created patterns. Complex woven shawls are popular around the world under the name termeh shal. The manufacturing centers of simple woven shawls were Shamakhi, Barda, Nakhchivan, and Tabriz. Both thick and thin woven shal-shaddas have been produced in these centers. These items were mainly woven with the soft wool of sheep, camels, and goats on the horizontal loom, without patterns and in one color (such as white, black, dark brown, dark navy, and gray). ШЕДДЕ. Художественная композиция шедде, поделенная на квадраты, в наши дни называется просто клетчатой, а в прошлом ее именовали «шатрандж» («шахматная»). В средние века словом «шатрандж» назывались вообще все клетчатые шелковые ткани и тонкие ковры, сотканные способом простого продевания (паласы). Основными центрами производства шедде в Азербайджане с древних времен были ковроткацкие пункты Ленберана, Нахчывана, Губадлы, Джебраила, Агдама, Барды, Газаха и Кельбаджара. Шедде обладают своеобразными художественными и техническими особенностями. По художественным особенностям шедде можно разделить на однотонные, клетчатые и сюжетные. Однотонные шедде. В Азербайджане на протяжении многих веков однотонные шедде производились под названием «шаль». Известно, что в прошлом изготавливали шали двух видов – простые и сложные. Простые ткали способом простого полотняного переплетения нитей основы и утка. При изготовлении сложных шалей, кроме нитей утка и основы, использовалась также узорообразующая нить того или иного цвета. Во всем мире они были известны под названием «тирме-шаль». Производство простых шалей было развито в Шемахе, Нахчыване, Барде и Тебризе. Здесь производились как плотные шедде-шали, так и тонкие. Однотонные шедде (белые, черные, темно-коричневые, темно-синие, серые и т.д.) из нежной овечьей, козьей и верблюжьей шерсти ткали в основном на горизонтальных станках. 74 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Şəddə \"Damalı\". Qarabağ, Azərbaycan. XIX əsr. Shadda \"Damali\". Karabakh, Azerbaijan. 19th century. Шедде \"Дамалы\". Карабах, Азербайджан. XIX век. Əriş, arğac – yun. Keçirtmə texnikası. 109x212 sm. Warp, weft – wool. Interweaving. 109x212 cm. Основа, уток – шерсть. Переплетение. 109x212 см. İnv. № 2395 Inv. No. 2395 Инв. № 2395

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Süjetli şəddələr. Qarabağ, xüsusilə Ağcabədi və Kəlbəcərin, eləcə də Qazaxın müxtəlif xalçaçılıq məntəqələrində istehsal edilmiş yüzlərcə süjetli şəddə nümunələri xalq arasında “Dəvəli” adı ilə məşhurdur. Bu şəddələrin ən yaxşı nümunələrindən biri (inv. № 450) Azərbaycan Xalça Muzeyində nümayiş etdirilir. Həmin şəddədə gözümüz qarşısında böyük bir səhnədə bütün sahə boyu hərəkət edən karvan rəsmləri təsvir edilmişdir. Karvanların hərəkəti soldan sağa doğru bir neçə sırada təsvir edilmişdir. Plotted shadda. Examples of plotted shadda are famous under the name Davali (Camel), which were woven in Karabakh, expecially Aghjabadi and Kalbajar, as well as Gazakh. The Azerbaijan Carpet Museum showcases an elegant example of a shadda (Inv. No. 450). One can see on the shadda an image of a caravan moving along the field, reading the imagery from left to right. 76 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Şəddə. Qarabağ, Azərbaycan. XIX əsrin sоnu. Əriş, arğac – yun. Keçirtmə, dolama texnikası. 180x380 sm. İnv. № 450 Shadda. Karabakh, Azerbaijan. Late 19th century. Warp, weft – wool. Interweaving, wrapping. 180x380 cm. Inv. No. 450 Шедде. Карабах, Азербайджан. Конец XIX века. Основа, уток – шерсть. Переплетение, обматывание. 180x380 см. Инв. № 450 Сюжетные шедде. Сюжетные шедде, произведенные в Карабахе (в основном в Агджабеди и Кельбаджаре), а также в различных ковроткацких пунктах Газаха, носят в народе название «Девели» («Верблюжьи»). Один из лучших образцов (инв. № 450) подобных шедде представлен в Азербайджанском музее ковра. Все поле ковра занимает схематичное изображение движущегося каравана, показанное слева направо в несколько рядов. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 77

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Damalı şəddələr. Bu qrupa daxil olan şəddələrin ümumi bəzəyini başlıca olaraq damalar təşkil edir. Kvadrat və düzbucaqlara bölünən bu damalar xalça üzərində bir növ şətrənc (şahmat) sxemini xatırladır. Damalı kompozisiyalı şəddələrə toxucular arasında “Kəsməli şəddələr” də deyilir. Kəsmə dedikdə şəddənin damalarını formalaşdıran xətlər nəzərdə tutulur. Damalı şəddələrdən bəzən məişətdə müxtəlif məqsədlər üçün, o cümlədən yorğan və döşək üzü, pərdə, çarşab, torba və s. üçün də istifadə edilmişdir. Pərdə və xalça məqsədi ilə toxunan şəddələrdə damaların səthi Qarabağ və Qazax xovsuz xalçalarına xas olan müxtəlif biçimli və formalı heyvan, quş təsvirləri ilə bəzənir. Checkered shadda. The general decoration of these shaddas consist of checks. These checks, which are divided into squares and rectangles, are reminiscent of a shatranj (chess) scheme. Weavers also refer to shaddas with checkered compositions as kasmali shadda (from the word kesme, meaning lineforming cells of shadda). Checkered shaddas were used as covers for blankets and mattresses, curtains, veils, bags, and so on. The checkers of shaddas that were used only as curtains or carpets were decorated with images of an animal, a bird in different shapes that belonged to Karabakh and Gazakh flat-woven carpets. Клетчатые шедде. Основу декора таких Şəddə. Qazax, Azərbaycan. XIX əsrin sоnu. шедде составляют клетки. Разделенные Əriş, arğac – yun. Keçirtmə, dolama texnikası. на квадраты и прямоугольники, они 160x316 sm. İnv. № 1758 напоминают шахматную доску («шатрандж»). Клетчатые шедде мастерицы называют также Shadda. Gazakh, Azerbaijan. Late 19th century. «кесмели» – от слова «кесме», означающего Warp, weft – wool. Interweaving, wrapping. линии, формирующие клетки шедде. 160x316 cm. Inv. No. 1758 В быту клетчатые шедде использовали для Шедде. Газах, Азербайджан. Конец XIX века. пошива чехлов на одеяла и матрацы, а также Основа, уток – шерсть. Переплетение, обматывание. занавесей, чаршабов (чадры), мешков и т.д. 160x316 см. Инв. № 1758 Шедде, предназначенные для использования в качестве занавеси или ковра, украшались изображениями животных и птиц, присущими безворсовым коврам Карабаха и Газаха. 78 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ ZİLİ. Azərbaycan xalqının məişətində istifadə edilən sənət nümunələrindən biri də “zili” adlı xovsuz xalçalardır. Azərbaycan zililəri özünəməxsus orijinal formalı elementlərdən tərtib edilmiş müxtəlif quruluşlu sərbəst kompozisiyalara malikdir. Stilizə edilmiş müxtəlif heyvan təsvirləri, həndəsi formalı (dördbucaq, düzbucaq, üçbucaq, romb və s.) rəsmlər, məişətdə işlənən ev əşyalarının rəsmlərini təmsil edən detallar, simvolik məna daşıyan damğalar və bir çox bu kimi elementlər zililərin əsas naxışlarını təşkil edir. Həmin elementlərin bir çoxu qədim əsrlərin məhsulu olub, nəbati naxışların xalça (xovlu xalça) aləminə qədəm basmasından çox-çox əvvəlki dövrlərə təsadüf edir. Azərbaycan zililəri kompozisiya, kolorit və toxunuşuna görə olduqca rəngarəngdir. Ayrı-ayrı zonalarda toxunan zililər həmin bu xüsusiyyətlərə görə bir-birindən fərqlənir. Zililərin texniki və bədii xüsus­ iyyətlərini nəzərə alaraq, onları istehsal məntəqələri üzrə aşağıda göstərilən qruplara bölmək olar. ZILI. Among the household items used by Azerbaijani people is a flat-woven carpet zili. An Azerbaijani zili has compositions of various types with original shaped elements. The basic elements of zili are stylized images of animals, geometric images (squares, rectangles, triangles, rhombus), elements illustrating various household items, tamga (a tribal symbol) with symbolic meanings, and other elements. Many of these elements date back to ancient times before the use of floral patterns on pile carpets. An Azerbaijani zili is rich in its composition, coloring, and design. Examples from each region are distinguished by these features. Based on their technological and artistic designs, they are divided into the several groups of production centers. Zili. Qarabağ, Azərbaycan. 1920–1930-cu illər. ЗИЛИ. Одной из разновидностей ковров, издавна Əriş, arğac – yun. Keçirtmə, dolama texnikası. используемых в быту азербайджанского народа, 185x313 sm. İnv. № 9392 являются безворсовые ковры зили. Азербайджанским зили свойственно множество различных Zili. Karabakh, Azerbaijan. 1920s–1930s. самостоятельных композиций, составленных из Warp, weft – wool. Interweaving, wrapping. оригинальных элементов. Орнаментальную основу 185x313 cm. Inv. No. 9392 зили составляют стилизованные изображения различных животных, предметов быта, геометрические Зили. Карабах, Азербайджан. 1920–1930-е годы. рисунки (квадраты, прямоугольники, треугольники, Основа, уток – шерсть. Переплетение, ромбы и т.д.), а также тамги (племенные знаки), обматывание. 185x313 см. имеющие символическое значение, и другие Инв. № 9392 элементы. Многие из этих элементов восходят к глубокой древности и являются предшественниками растительных орнаментов ворсовых ковров. Азербайджанские зили, сотканные в различных регионах, различаются по композиции, колориту и технике. Учитывая технические и художественные особенности зили, эти ковры можно разделить по месту производства на несколько групп. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 79

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ 80 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Qarabağ zililəri. “Qarabağ” adı ilə məşhur olan Azərbaycan zililəri Ağcabədi, Bərdə, Cəbrayıl, Naxçıvan, Ağdam, Kəlbəcər və s. rayonların xalçaçılıq məntəqələrinə aiddir. Qarabağ zililəri müxtəlif kompozisiyalarda toxunurdu. Lakin bədii quruluşu kvadrat, düzbucaq, çoxbucaq və şəbəkələrlə formalaşan zililər daha çox istehsal edilirdi. Ümumiyyətlə, Qarabağ zililəri böyük ölçülərinə (150x300, 250x400 sm, 110x250 sm və s.) və yığcam isti koloritinə görə daha çox seçilir. Karabakh zili. The Karabakh zili belongs to the carpet weaving centers of Aghjabadi, Barda, Jabrayil, Nakhchivan, Aghdam, and Kalbajar, among others. These groups of zili were woven with various compositions. However, a zili that was decorated with squares, rectangular and polygonal elements, and openwork ornaments were mainly woven. In general, examples of Karabakh zili are distinguished by their large size (150x300 cm, 250x400 cm, 110x250 cm, etc.) and concise warm-toned coloring. Карабахские зили. Zili. Qarabağ, Azərbaycan. XIX əsr. Знаменитые карабахские зили Əriş, arğac – yun. Keçirtmə, dolama texnikası. Азербайджана характерны 140x227 sm. İnv. № 329 для пунктов ковроткачества в Агджабединском, Zili. Karabakh, Azerbaijan. 19th century. Бардинском, Джебраильском, Warp, weft – wool. Interweaving, wrapping. Нахчыванском, Агдамском, 140x227 cm. Inv. No. 329 Кельбаджарском и других районах. Они имеют различное Зили. Карабах, Азербайджан. XIX век. композиционное построение, Основа, уток – шерсть. Переплетение, обматывание. однако преобладают 140x227 см. Инв. № 329 такие, художественными особенностями которых являются квадраты, многоугольники и ажурные сетчатые элементы. В целом, карабахские зили отличаются большими размерами (150х300 см, 250х400 см, 110х250 см и т.д.), а также теплым и лаконичным колоритом. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 81



XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Qazax zililəri. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın Qazax zonasında toxunan zililər öz naxış elementlərinə görə Qarabağ zililərinə çox bənzərdir. Bu da iki qrupun xalça ustalarının həyat tərzinin (maldarlıqla məşğul olmaları) bir-birinə çox yaxın olmasından və eyni bədii obrazlar sistemindən bəhrələnməsindən irəli gəlir. Gazakh zili. The zili from Gazakh is similar to the Karabakh zili in terms of its elements. And they demonstrate that the cattle-breeding lifestyles of the weavers from these two nearby centers were similar, and indeed used the same artistic images. Газахские зили. Zili. Qazax, Azərbaycan. XIX əsrin sonu. Азербайджанские зили Əriş, arğac – yun. Keçirtmə, dolama texnikası. газахской зоны по своим 170x303 sm. İnv. № 868 элементам орнамента напоминают карабахские. Zili. Gazakh, Azerbaijan. Late 19th century. Это связано со схожестью Warp, weft – wool. Interweaving, wrapping. жизненных условий 170x303 cm. Inv. No. 868 мастеров-ткачей двух соседних групп (и там, и Зили. Газах, Азербайджан. Конец XIХ века. тут занимались в основном Основа, уток – шерсть. Переплетение, обматывание. животноводством), а также 170x303 см. Инв. № 868 с общностью системы художественных образов. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 83

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Abşeron zililəri. Bu qrupa daxil olan zililər Azərbaycanda məşhur xalça məntəqələrindən hesab edilən Abşeron yarımadasının Xilə (Əmircan), Suraxanı, Qala, Goradil, Corat, Güney-qışlaq, Saray, Xızı, Xələc, Fındığan və xüsusilə Zarat (Dəvəçi) kimi kənd və qəsəbələrində geniş surətdə istehsal edilmişdir. Abşeron zililərinin ən üstün cəhəti onların incəliyi, qumaşlığı, həddən artıq nazikliyidir. Başqa sözlə desək, Abşeron zililərini incəlik cəhətdən fabriklərdə toxunan yun parçalarla (hətta bostonla) müqayisə etmək mümkündür. Abşeron zililərini digər xalça məntəqələrinin zililərindən fərqləndirən ikinci bir cəhəti onun Abşerona xas olan naxışsalma üslubudur. Kompozisiya quruluşuna gəlincə, deməliyik ki, vahid bir elementin ara sahədə təkrarı ilə qurulan kompozisiyalar Azərbaycanın bütün xalça məntəqələrində tətbiq edilir. Abşeron yarımadasında müxtəlif görünüşlü zililər istehsal olunmuşdur. Lakin ən çox yayılan xarakterik örnəklərdən olan “Quşlu”, “Qarmaqlı”, “Sacayağı” və “Butalı” adlandırdığımız dörd zili kompozisiyası mövcuddur ki, hər biri ayrıca sənət əsəri hesab edilə bilər. Absheron zili. Examples from this center were mainly woven in such villages of the Absheron Peninsula as Khila (Amirjan), Surakhani, Gala, Goradil, Jorat, Guney-Gishlag, Saray, Khizi, Khalaj, Findighan, and especially Zarat (Davachi). The superiority of the Absheron zili lies in its delicacy, material, and great elegance. In other words, with respect to its delicacy, Absheron zili can be compared to the wool fabric (even Boston, a kind of wool cloth) that is made in factories. A second feature that distinguishes the Absheron zili from the zili of other weaving centers is its pattern. We can say that a composition that features the repetition of a single element in the center field is used in all weaving centers areas. The Absheron Peninsula produced samples of zili in diverse designs. However, the most common four examples of zili — Gushlu (With Birds), Garmagli (With Hooks), Sajayaghi (Tripot), and Butali (With Buta) — can each be considered a work of art. Абшеронские зили. Самыми известными в Азербайджане пунктами производства абшеронских зили считаются Хиля (Амирджан), Сураханы, Гала, Горадиль, Джорат, Гюней-гышлаг, Сарай, Хызы, Халадж, Фындыган и особенно Зарат (Девичинский район). Эти ковры отличаются изяществом, плотностью и тонкостью. По тонкости абшеронские зили можно сравнить с фабричной шерстяной тканью – к примеру, с бостоном. Другая особенность этих ковров – орнаментальный стиль, присущий Абшерону. Композиционное построение абшеронских зили формируется повтором одного и того же элемента в срединном поле. На Абшеронском полуострове производились различные виды зили. Четыре композиции из наиболее распространенных здесь – «Гушлу» («Птичий»), «Гармаглы» («Крючкообразный»), «Саджаягы» («Треножник») и «Буталы» («С бутой») – можно считать самоценными произведениями искусства. 84 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Zili. Bakı, Azərbaycan. XIX əsrin sоnu. Zili. Baku, Azerbaijan. Late 19th century. Зили. Баку, Азербайджан. Конец XIХ века. Əriş, arğac – yun. Keçirtmə, dolama texnikası. Warp, weft – wool. Interweaving, wrapping. Основа, уток – шерсть. Переплетение, обматывание. 143x201 sm. İnv. № 1134 143x201 cm. Inv. No. 1134 143x201 см. Инв. № 1134

Zili. Şirvan, Azərbaycan. XIX əsrin оrtası. Zili. Shirvan, Azerbaijan. Middle of the 19th century. Зили. Ширван, Азербайджан. Середина XIХ века. Əriş, arğac – pambıq. Keçirtmə, dolama texnikası. Warp, weft – cotton. Interweaving, wrapping. Основа, уток – хлопок. Переплетение, обматывание. 101x218 sm. İnv. № 8657 101x218 cm. Inv. No. 8657 101x218 см. Инв. № 8657

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Şirvan zililəri. Azərbaycanda “Şirvan” adı ilə tanınan zililər Şamaxı, Mərəzə, Nabur, Məlhəm, Sor-sor, Çuxanlı, Bico, Ağsu, Yevlax, xüsusilə Yevlaxın Aşağı və Yuxarı Qarxun (keçmişdə Qarahun) kəndində və s. xalçaçılıq mərkəzlərində istehsal edilmişdir. Bu məntəqələrdə yun zililərlə bərabər, ipək zililər də toxunmuşdur. Öz xarakteri etibarilə Təbriz xalçaçılıq qrupuna daha artıq meyil edən Şirvan zililərində stilizə edilmiş nəbati naxışlar, çox lirik planda işlənmiş kompozisiyalar üstünlük təşkil edir. Shirvan zili. This zili was woven in several weaving centers, including Shamakhi, Maraza, Nabur, Malham, Sor-sor, Chukhanli, Bijo, Aghsu, and Yevlakh (particularly in the Ashaghi and Yukhari Garkhun (former Garahun) villages). Silk zili was woven in these centers along with wool zili. Shirvan zili, which is similar to the Tabriz weaving center in terms of its artistic features, is primarily decorated with stylized floral patterns and lyrical compositions. Ширванские зили. Знаменитые ширванские зили Азербайджана производились в пунктах ковроткачества в Шемахе, Маразе, Набуре, Мельхаме, Сор- Соре, Чуханлы, Биджо, Агсу, Евлахе (села Нижний и Верхний Гархун, ранее – Гарахун) и т.д. Здесь выделывали как шерстяные, так и шелковые зили. В ширванских зили прослеживается влияние тебризских ковров, с чем и связано их лирическое композиционное решение, а также стилизованный растительный орнамент. Zili. Şirvan, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. 87 Əriş, arğac – yun. Keçirtmə, dolama texnikası. 95x265 sm. İnv. № 6532 Zili. Shirvan, Azerbaijan. Early 20th century. Warp, weft – wool. Interweaving, wrapping. 95x265 cm. Inv. No. 6532 Зили. Ширван, Азербайджан. Начало XХ века. Основа, уток – шерсть. Переплетение, обматывание. 95x265 см. Инв. № 6532 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ VƏRNİ. Ümumi bədii xüsusiyyətlərinə, monumental naxışlarına görə seçilən və yalnız Azərbaycanda toxunan orijinal xalça növlərindəndir. Xüsusilə Qarabağ və Qazax mahallarının maldar tayfaları tərəfindən istehsal edilən vərnilərin əsrlər boyu, demək olar ki, nə kompozisiyası, nə də naxışları dəyişilmədən bu günə qədər gəlib çıxmışdır. Ciddi ənənə, hətta xalçanın koloritini belə qoruyub saxlamışdır. Əsasən böyük ölçülərdə iki hissədən ibarət toxunaraq sonradan bir-birilə birləşdirilən vərni Bərdə rayonunun Lənbəran kəndində “Həmyan” (ikiyan) adlanır. Vərnilərin əsas istehsal mərkəzi Ağcabədi, Bərdə, Ağdam, Kəlbəcər, Cəbrayıl, Naxçıvan və Qazax mahalının kəndləri və qəsəbələri olmuşdur. Vərnilərdə ara sahəni latın “S” hərfini və ya “5”rəqəmini xatırladan həndəsi biçimli elementlər təşkil edir. Bu elementlər üfüqi və şaquli istiqamətdə bir-birinin ardınca düzülür və beləliklə, sadə qurumlu kompozisiya yaranır. Həmin elementlər fantastik heyvan sayılan əjdahanın stilizə edilmiş təsvirini təşkil edir. Vərni toxuyan qocaman ustalar həmin təsviri “astan” adlandırırlar. Bizcə, “astan” məfhumu əslində “əstar” və ya “əjdər” sözünün təhrif olunmuş formasıdır ki, bunun da mənası türkcə “əjdər” (“əjdaha” sözünün farslaşmış formasıdır) sözündən irəli gəlir. Yuxarıda adları çəkilən məntəqələrdə toxunmuş yüzlərcə vərni dünyanın müxtəlif muzeylərində qorunub saxlanır. Vərniləri eyni kompozisiya, rəng və naxış motivi birləşdirir. Bununla belə, bir-birinə oxşar vərni tapmaq qeyri- mümkündür. Bütün vərnilər əjdaha rəsminin formasına və daxili bəzəklərinə, detallarına və ən nəhayət, toxucunun sənətkarlıq məharətindən, toxunma mərkəzlərinin üslubundan irəli gələn fərqlərə əsasən bir-birindən ayrılır. VARNI. Varni, distinguished by its artistic features and monumental patterns and produced only in Azerbaijan, is one of the original carpet types. In particular, varni were woven for centuries by the cattle-breeding tribes of Karabakh and Gazakh, and the structure of both their compositions and patterns have remained unchanging. Thanks to this strong tradition, even the colors of these carpets has been preserved. A large-sized varni, which is woven in two parts and then combined, is called hamyan or ikiyan (two-sided) in the Lanbaran village of Barda. The main manufacturing centers of varni were in the villages of Aghjabadi, Barda, Aghdam, Kalbajar, Jabrayil, Nakhchivan, and Gazakh. The central field of a varni is decorated with S- or 5-shaped geometric patterns. These horizontal and vertical elements follow each other to create a simple composition with a stylized image of a dragon. The oldest varni weavers call this image astan. In our opinion, the concept of astan is actually a distorted form of the word estar or ajdar, which is derived from the word ajdar (ajdaha in Persian – “dragon”). Hundreds of varni woven in the above-mentioned centers are preserved in different museums around the world. All specimens of varni have the same composition, color, and patterns. However, it is impossible to find two varni that are similar. All types of varni differ from each other, whether by the shape of the dragon image, the interior designs, details, or by the artistic skills of weavers and the style of the particular weaving center. ВЕРНИ. Верни, отличающиеся художественными особенностями и монументальностью узоров и производящиеся только в Азербайджане, являются оригинальной разновидностью безворсовых ковров. На протяжении веков верни производились скотоводческим населением Карабаха и Газаха. Важно отметить, что строгие традиции этих ковров – композиция, орнамент и колорит – сохранились до наших дней. Ковры верни бывают больших размеров – они ткутся из двух частей и затем сшиваются. В селе Ленберан Бардинского района их называют «хамйан», или «ики ян» («двухсторонний»). Основными центрами производства верни были Агджабеди, Барда, Агдам, Кельбаджар, Джебраил, Нахчыван и Газах. Срединное поле верни составляют геометрические элементы, напоминающие латинскую букву «S» или цифру «5». Эти элементы выстраиваются друг за другом в горизонтальном и вертикальном направлениях, создавая простую композицию. Каждый такой элемент представляет собой стилизованное изображение дракона. Старейшие мастера верни называют это изображение «астан». Мы считаем, что «астан» – это искаженная форма слов «астар» или «аждар», что восходит к турецкому «аждар» (на фарси – «аждаха»), означающему «дракон». Сотни верни, сотканных в вышеуказанных пунктах, хранятся в различных музеях мира. Эти ковры объединяет общность композиции, оттенков и мотивов орнамента. Однако встретить одинаковые и даже очень схожие верни практически невозможно. Эти ковры различаются формой «драконового» рисунка, внутренними узорами и деталями и, наконец, определенными признаками, зависящими от мастерства ткачихи и стиля того или иного центра ковроткачества. 88 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Vərni. Qarabağ, Azərbaycan. XVIII əsr. Varni. Karabakh, Azerbaijan. 18th century. Верни. Карабах, Азербайджан. XVIII век. Əriş, arğac – yun. Dolama texnikası. Warp, weft – wool. Wrapping. 202x284 cm. Основа, уток – шерсть. Обматывание. 202x284 sm. İnv. № 356 Inv. No. 356 202x284 см. Инв. № 356

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Xalçadakı təsvirləri xalq təfəkkürünə xas olan belə bir məzmunda izah etmək olar. Belə ki, əjdahalar suyu təmsil edir, bolluq gətirir və maldarlıqla məşğul olan tayfaların həyatı da bununla əlaqədardır. Əjdaha dəhşətli, qorxulu və qüvvətli obraz kimi başqa şər qüvvələri məhv edir və onun qorxusundan üzərində əjdaha təsviri olan xalça asılmış evə, otağa heç bir digər şər qüvvələr gələ bilməz, başqa sözlə, əjdaha evin, ailənin, obanın, tayfanın bərəkəti, bolluğu və qoruyucusudur. Vərninin koloriti qırmızı rəngli kiçik kvadratlar, al, ağ, sürməyi elementlər hesabına çox dinamik görünür. Vərninin ara sahəsini əhatə edən ensiz haşiyə zolağı “S” elementindən qurulmuş xaçvarı naxışlarla bəzənmişdir. Qüvvətli dinamikaya malik elementlər bir-birinə çarpazlaşmış hələzunlar şəklində ritmik formada axır, hərəkət edir... Azərbaycan Xalça Muzeyində saxlanan vərni (XVIII əsr) nümunəsində (inv. № 356) əjdaha rəsmləri verilərək, ara sahədə şaquli istiqamətdə hərəkət edən ilanvari bir forma yaratmışdır. Bu cürə naxış həlli həm suyu, bolluğu bildirən əjdaha, həm də ilkin dövrlərdə suyun işarəsi olan “S”vari, dalğavari forma kimi iki məna kəsb edir. Əjdahaların üzərini bəzəyən pulcuqlar kiçik “Z”lərdən təşkil olunmuşdur ki, toxucular bunları su quşu, ördək təsviri kimi izah edirlər. Beləliklə, vərnidə suyu təmsil edən əjdaha, dalğalı xətt və ördək kimi üç motiv eyni bir təsvirdə üzvi olaraq birləşir, yeni formada işlənmiş dinamik və ifadəli bir kompozisiya yaradır. The carpets’ imagery can be interpreted within the context of what people believed. The image of a dragon signified water and the abundance that was vital for the lives of the tribes engaged in cattle-breeding. People considered a dragon to be a dangerous and strong figure that killed all evil spirits. In short, a dragon embodied the idea of abundance and the protector of the house, family, and tribe: no evil forces could enter the room or house in which a carpet with the image of a dragon was hung. The color of a varni is very dynamic due to its small red squares and red, white, and navy blue elements. The central field’s narrow border was decorated with cross-shaped patterns formed by S-shaped elements. Elements in the form of crossed spirals with a strong dynamic, seem to float, move... An 18th-century specimen of a varni (Inv. No. 356) within the Azerbaijan Carpet Museum was decorated with dragon images that combine to form a snake that moves vertically in the field. This pattern illustrates both the image of a dragon, which symbolizes water and abundance, and a wavy S-shaped form that connotes water. On the images of the dragon are Z-shaped elements that weavers explained were images of a water bird and a duck. Thus, three motifs – a dragon, a wavy line, and a duck – all represent water, and combine within the same element to create a dynamic and expressive composition. Изображения на коврах верни трактуются, согласно народным представлениям, следующим образом: драконы символизируют воду и приносят изобилие (это имело большое значение для жизни скотоводческих племен), а также, подобно мощному оберегу, отпугивают силы зла. В доме с таким ковром, по поверью, никогда не поселятся злые духи. Словом, дракон воплощает в себе защиту, а также достаток и изобилие (в доме, семье, деревне, племени). Цветные квадраты малых размеров, а также красные, белые и темно-синие элементы придают динамичность колориту верни. Узкая бордюрная полоса, обрамляющая срединное поле, украшена крестообразными узорами, сформированными S-образными элементами. Элементы в виде скрещивающихся спиралей, обладающие сильной динамикой, как бы плывут, движутся... На ковре (инв. № 356) XVIII века из коллекции Азербайджанского музея ковра выткано изображение драконов, которые, вместе взятые, создают змееобразную форму, движущуюся в вертикальном направлении. Дракон, как уже говорилось, символизирует воду и изобилие. S-образный элемент как таковой на начальных этапах тоже обозначал воду. В то же время дракон украшен малыми Z-образными чешуйками, которые ткачихи расшифровывают как водяных птиц, или уток. Таким образом, мотивы дракона, обозначающего воду, волнистой линии и утки, соединяясь в одном изображении на ковре, создают динамичную и выразительную композицию. 90 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 91

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ SUMAX. Çox güman ki, yarandığı dövrdə müstəqil kompozisiya və naxış həllinə malik olan sumaxların XVIII–XX əsrlərə aid nümunələrində əsasən xovlu xalçalardan gəlmə örnəklərdən istifadə edilmişdir. Lakin sumaxların toxuma üsulu ilə əlaqədar olaraq köçürülmüş kompozisiya və naxışlarının formaları getdikcə dəyişir. Quba, Şirvan, Qarabağ, Gəncə xovlu xalçalarından sumaxlara rəngarənglik, həndəsi göllər, nəbati naxış və həndəsi elementlərin zəngin traktovkası keçmiş, xalçanı əhatə edən son haşiyə zolağının mütləq “S”vari “dolanqac” (meandr) naxışı ilə tamamlanması – bütün bunlar sumax xalçalarına xarakterik olan xüsusiyyətlər sayılır. Sumax xalçalarının ara sahə yerliyinin rəngi, ənənəvi olaraq ya tünd sumağı, ya da sürməyi rəngdə toxunur. Lakin tək-tək hallarda kiçik ölçülü sumaxlarda noxudu, şəkəri, ağ rəngli ara sahə yerliyinə də təsadüf edilir. Xalça toxuyan ustalar sumaxların ara sahə bəzəyində tez-tez böyük ölçülü altıbucaqlı, səkkizbucaqlı, kvadrat biçimli, rombvari göllərdən istifadə edirlər. SUMAKH. In 18th-20th-century examples of sumakhs, which have separated composition and patterns, some elements of pile carpets were used. However, the weaving techniques of sumakhs caused the shapes of compositions and patterns to change gradually. The sumakh’s characteristic features include the colorfulness, geometric medallions, and the rich interpretation of floral patterns and geometric elements of pile carpets from Guba, Shirvan, Karabakh, and Ganja, as well as an S-shaped dolangaj (meander) pattern used to complete the carpet’s final strip of border. The sumakh’s central background is traditionally woven in a dark burgundy (sumakhi) or navy color. However, there, small-sized sumakhs with central field of nokhudu (light green), shekeri (yellow), and white colors occasionally occur. The weavers adorn the sumakhs' central field with big six-pointed, eight- pointed, square, rhomboid gyols (medallions). Sumax. Şirvan, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. СУМАХ. В образцах сумахов XVIII–XX веков, обладающих Əriş, arğac – yun. Dolama texnikası. самостоятельной композицией, используются композиционные 60x248 sm. İnv. № 3758 приемы ворсовых ковров. В связи с различиями в технике исполнения композиция и форма узоров постепенно менялись. Sumakh. Shirvan, Azerbaijan. Early 20th century. Warp, weft – wool. Wrapping. 60x248 cm. Inv. No. 3758 От ворсовых ковров Губинской, Ширванской, Карабахской и Гянджинской групп ковроткачества сумахи переняли цветовую Сумах. Ширван, Азербайджан. Начало XX века. насыщенность, геометрические медальоны, богатую трактовку Основа, уток – шерсть. Обматывание. 60x248 см. Инв. № 3758 растительных орнаментов и геометрических элементов. Также для них характерна кайма с S-образным узором «долангач» 92 («развернись – беги»), известным как меандр. Традиционный цвет срединного поля сумахов – темно-бордовый (сумахѝ) или темно-синий, хотя изредка встречаются сумахи небольших размеров со срединным полем оттенков «нохуду» (светло- зеленый), «шекери» (желтый), а также белого цвета. Срединное поле сумахов мастерицы украшают большими шестиугольными, восьмиугольными, квадратными, ромбовидными «гёлями» (медальонами). AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Sumax. Quba, Azərbaycan. XIX əsrin I yarısı. Sumakh. Guba, Azerbaijan. Сумах. Губа, Азербайджан. Əriş, arğac – yun. Dolama texnikası. The first half of the19th century. Первая половина XIX века. 214х291 sm. İnv. № 544 Warp, weft – wool. Wrapping. Основа, уток – шерсть. Обматывание. 214х291 cm. Inv. No. 544 214х291 см. _Инв. № 544

Sumax. Şirvan, Azərbaycan. XIX əsrin sоnu. Sumakh. Shirvan, Azerbaijan. Late 19th century. Сумах. Ширван, Азербайджан. Конец XIX века. Əriş, arğac – yun. Dolama texnikası. 214х291 sm. Warp, weft – wool. Wrapping. 214х291 cm. Основа, уток – шерсть. Обматывание. 214х291см. İnv. № 2589 Inv. No. 2589 Инв. № 2589

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Azərbaycan Xalça Muzeyində saxlanan XIX əsrə aid sumax nümunəsi (inv. № 2589) yuxarıda qeyd etdiyimiz xarakterik xüsusiyyətləri özündə birləşdirir. Sumax xalçasının ara sahəsində şaquli istiqamətdə bir-birinin ardınca düzülmüş dörd böyük ölçülü, yastı formalı göl yerləşir. Rombvari formaya malik olan bu göllər sahədə bir-birinə birləşdiyindən, axıcı və dinamik xarakterə malik bir növ açma-yumma kompozisiyası meydana gətirmişdir. Burada kərpici rəngli göllərin kənarlarından daxilə və xaricə doğru istiqamətlənən xaçvarı naxış kompozisiyadakı gərginliyi bir az da artırır. Bu kompozisiya yəqin ki, Qubanın “Qonaqkənd” adlı xovlu xalçasından köçürülmüşdür. Əvvəllər oval formada olan nəbati göllər burada həndəsi forma almış, göllərin ətrafında yerləşdirilmiş yarpaq rəsmləri isə həndəsi qəlibə düşərək xaç formasında təzahür etmişdir. Böyük ölçülü göllərin üzəri xırda ölçülü nəbati, həndəsi və “S”vari naxışlarla zinətlənmişdir. Göllərin yanlarında boş qalan hissələrdə ağ rəngli yerlik üzərində təsvir edilmiş qara rəngli üçbucaqlar kompozisiyada boş qalan bütün yerləri doldurmuş və beləliklə, ara sahə kompozisiyasını tamamlamışdır. A 19th-century example of a sumakh (Inv. No. 2589) kept in the Azerbaijan Carpet Museum has the above mentioned characteristics. In the central field of the sumakh there are four large flat-shaped medallions that follow each other in a vertical direction. These rhomb-shaped medallions join each other to create a flowing and dynamic achma-yumma (open and close) composition. The cross-shaped patterns increase the composition’s complexity by turning toward the central field and passing through the edges of brick red medallions. This composition was probably transferred from the Gonagkand pile carpet of Guba. But here, the floral medallions were replaced with geometric medallions, and images of leaves, placed around the medallions, were changed into geometric cross-shaped images. Large medallions are decorated with small floral, geometric, and S-shaped patterns. Black-colored triangles placed on the white background around the medallions complete the composition’s empty spaces. Сумах (инв. № 2589) XIX века, хранящийся в 95 Азербайджанском музее ковра, объединяет в себе все вышеуказанные особенности. На срединном поле в вертикальном направлении расположены в ряд четыре крупных продолговатых медальона. Соединяясь, эти ромбовидные медальоны создают плавную и динамичную открыто-закрытую композицию. Крестообразные элементы, направленные от краев медальонов кирпичного цвета наружу, увеличивают ее напряженность. Возможно, данная композиция заимствована у губинского ковра «Гонагкенд». Овальные растительные медальоны приобретают здесь четкую геометрическую форму, а изображения листьев трансформируются в форму креста. Крупные медальоны украшены мелкими растительными, геометрическими и S-образными узорами. Пространство срединного поля вокруг медальонов заполнено черными треугольниками на белом фоне, что довершает общую композицию. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ 96 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ XOVLU XALÇALAR PILE CARPETS ВОРСОВЫЕ КОВРЫ AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 97

XOVLU XALÇALAR / PILE CARPETS / ВОРСОВЫЕ КОВРЫ Xalçaçılıq Azərbaycan xalqının özünəməxsus bir sənət növüdür. O, bədii dekorda və orijinal rəng həllində ifadə olunan zəngin ənənələrə malikdir. Qədim zamanlarda meydana gələn Azərbaycan xalça sənəti əsrlər boyu inkişaf edib formalaşaraq texnoloji və bədii kamilliyə çatmışdır. Uzun və ağır zəhmətlə başa gələn xalçalar nəticədə neçə-neçə nəsillərin psixologiyası, dünyagörüşü və estetik mədəniyyətinin əks olunduğu sənət nümunələridir. “Xalçalar evlərin, köçəri alaçıqlarının, sarayların, məscidlərin, karvansarayların və digər ictimai, şəxsi, dini tikililərin müxəlləfatının əsas elementlərindən biri idi.” Toxunma texnikasına görə daha çətin başa gələn xovlu xalçalar simmetrik ilmə vurma üsulu ilə ərsəyə gətirilir. Bu zaman hər bir cüt əriş sapına bir ilmə vurulur. Belə texnologiya xalça üzərində müxtəlif ölçü və formada olan çoxsaylı ornament təsvirləri yaratmağa imkan verir. Azərbaycan xovlu xalçaları bir kvadrat desimetrə düşən ilmələrin sayı ilə müəyyən edilən çox yüksək sıxlığı ilə seçilir. Toxunduğu bölgədən asılı olaraq bir kvadrat desimetr xalçaya 1600-dən (40x40) 4900-a (70x70) qədər ilmə düşür. Xalçaların ölçüləri də kiçik olanlara – xalça, namazlıq, taxtüstü, döşənək və iri – dəst-xalı-gəbəyə ayrılırdı. Muzeyin ən qiymətli eksponatları sırasında XVII əsrə aid Şirvan qrupunun “Şamaxı”, Qarabağın “Əjdahalı” və “Xətai”, XVIII əsrə aid Bakı qrupunun “Xilə-buta” xalçasını göstərmək olar. Muzeyin xovlu xalçalar kolleksiyası 2335 vahiddən ibarətdir və haqlı olaraq muzeyin əsas kolleksiyalarından biri hesab edilir. Kolleksiyada saxlanılan xalçalar kompozisiya rəngarəngliyinə malik olub, qarşılıqlı təsir edərək bir-birini zənginləşdirən Quba-Şirvan, Gəncə-Qazax, Qarabağ və Təbriz tiplərinə bölünür. Bu tipləri təmsil edən xalça qruplarının hər biri üçün ətraf mühitin xüsusiyyətlərini əks etdirən özünəməxsus rəng qamması, ornament və stilistika xarakterikdir. Hər bir toxucunun da özünün dəfələrlə müxtəlif variasiyalarda müraciət edərək tətbiq etdiyi sevimli elementləri vardı. Xalçaçılığın yayılma əhatəsinə görə ən geniş ərazi Quba zonasıdır. Digər xalçaçılıq regionlarının heç birində ara sahədə işlədilən dekorativ elementlərin bu qədər çoxluğu xarakterik deyil. Quba xalça qrupuna “Qədim Minarə”, “Qımıl”, “Alpan”, “Qollu çiçi”, “Pirəbədil”, “Hacıqayıb”, “Qırız”, “Cek” və s. xalçaların da daxil olduğu 30-dan artıq kompozisiya quruluşu aiddir. 98 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА