Әнуар Әлімжанов Ұстаздың оралуы

кетерш, осы жендеттерд!ц долынан осыдан уш кун бурын ем коз! б!рдей агып содыр болган адын Э б у Абдулло етт!, оны кармат деп емес, карматтарша ел!м жазасына кес!лген дихандарга араша тускен! ушш жэне шах сарайындагы Kyjg дызга гашыд болганы ушш жазалаган ед:. К епннлж арасынан батыл басып алга шыддан балац ж)Г!т су дарацгы содыр адын долын иыгына салып, дала дадпасына дарай жетелеп экетт!. Х алы д та, Меккеге аттанар керуенш!лер де оларга gag жарыла жол ашдан, жасауылдар кесе келденец шыгып тодтатуга батпады. С оды р болган адын Э б у Абдулло дала дадпасынан шыгып кез- ден таса болган кезде гана дабыл ойнап, бала-шага, эйелдер жылап- сыдтап, дэру!ш терд!ц дajg-дygы мен жасауылдардыц айдай-уйдайы аралас дуладты тундырып улкен керуен Будардан шыгып Мекеге дарай жол тартты. Туйеге м!нгендер, есекке, атда м!нгендер, жаяу- жалпылар узын кеш болып созыла берд!. С алт аттылардыц !Ш!нде О б у H ecip де келед!. О л унс!3 ед{. Улы адынныц тагдырына жаны удай ашып еплш келед). Ш ы нды д жай- лы, уадыт туралы, Зулы мды дты д дайнар кез: туралы толганады. Бук!л эм!ршп атаулыга даргыс айтып, уады ттыц опасыздыгына на- лиды... К^аладан узап шыддан керуен датарларында узатып шыгарып салушылары бар, Зеравш анды бойлай журетш дара жолмен уздш - создыд боп, жадында гана дара дауылдай боп согып еткен тонау мен талаудан, дыргыннан дадырап далган дыстадтардыц баулары мен ег1нд!ктер:н басып етш келедЬ Бул дыстадтарда отда табынушы- лар да болмаганы аныд, алайда жан садтап дала алмаган. Сум та- жал баса-кектеп ел:м мен ерт жайлатып жур!п еткендей. Будардагы дутырган гулямдар суга ладтырган ел<ктер езен бет)нде далдып агып барады. Буралды нттер мен ш ибермер елштерд! боршалап жеп жур. Керуен уныз журш келед{, 6ipAe-6ip адам батылы жетш , барып жагага шыгып далган елж терд:д 6eTÍH топырадпен жабар емес, джнен безген, Kenip атанудан, Меккеге жол тартдан ауыздарынан Алласы туспейтш далыц тобырдыц даЬарынан дордады. Ол!Ктерд! жннап кому яки отда ертеу дажет. Ойтпесе кунп ертец жудпалы аурулар тарап талай ем!рд! диып экетпек. Ж ейхун дасиетт! Ганга емес те, ал Сейхун дасиетт! Д ж ам на емес дой, е л т т е р д щ де- Heci суда жаты п-ад :рид!, толдын оларды жагага шыгарган KyHÍ-а д аптап ыстыд mipÍTin, далыц шыбын жудпалы ауруларды таратады гой, деп ойлаган Э б у H ecip. Б ipaд дел даз!р елштерд1 кому немесе отда ертеуге KÍMHÍg батылы жетед!? М авр)еннахр уст!нде доры ны ш ды лы ш ы жaлajgдaп тур. Зеравшанныц Ж ейхунга дуятын тусында керуен туст!кке дарай ! 100 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

бурылып, агысы датты Ж ейхунды ерлей журд! де дарияныц еткел беретш тусына AeñiH кеп осы жерден цоштасып KeñtH дайтпад, енд! мунан api дарияныц лайсац суын кешш етш керуен саманидтардыц эулет! бид!к еткен зулым да датыгез Н у х ею мннлЫ М авреннахрды кеЙ!нде далды ры п, алдагы урейл! шел !^ара думга дарай аяд баспад. Жол уйренш!кт! болатын. Омеядтар мусылмандар иел)г!ндег! жерд!Ц шекарасын бурынгы- дан да кецейт;п, шыгыста Сырдария мен Унд!ге деЙ!н жеткЁЗген кезде — осы жолмен Меккеге баратындар ycTÍ-ycTÍH агыла журдп. Меккеге баратындар бул жолды «K^acHeTTi жол» деп атаган болса, ал К,ытай мен Хиндустанны ц, арабтар мен парсыларды;ц, Византия мен Андалузияны ц саудагерлер1 ездер!нше <^i6eK жолы» деп атап кетт!, е й т к е т Ж!бек енд!руд!ц дупиясын кезд!ц царашыгындай садтаган дытайлыдтардыц Ж!бектерп ез заманындагы eg асыл зат- тан саналатын. Алайда дандай дупия болмасын кундерд!ц кун!нде 6epi6ip сыры MeAÍM болмай доймайды. Ж ансы здар мен Kepin келмштер, елш!лер мен жиЬангездер, ne6ip алаядтар мен Kecin дуган дулар богдыхан сарайыныц дупиясын б!луге, сейтш оны ез кэделер!не пайдалануга тырысып бадты. Айтуш ы ларды ц ce3ÍHe дараганда (жене бул шындыд болуы ке- рек). К,ытайдан алгашды Ж!бек дуртын алып шыддан Самарданныц eAmici кершедп, cyñiKTt ейелшпд бурым шашына досып epin, барлыд тексеруден усталмай ет!пть И е, бул жолы тек шайдастардьщ гана Kyeci емес, талай мемле- кет пен халыдтьщ дуниеге келш, одан дайта жогалып KeTyÍHig де Kyeci болган. Бул жолы улы жиЬангерлер мен патшалардыц та- лайын, Heôip калыц долдыц дыргынын да керген, бул жол eMipniimg дайыршыга айналганын, ал дулдьщ жендет, яки улы жиЬан кез- ген даналарды да керген, саудагерлер мен булшпнл дарадшылар да жур!п еткен, бул жолмен кене Египет дудайларына теуеп еткен- дер де, З ар атуш тр а мен Буддага табынушылардан бастап Ш умер, финикия дудайларына табынушыларга дейж сапар шеккен; мидян дудайларынан ассириялыдтар мен парфян, Вавилон ^удайларынан бастап Х р и сто с пен А л лага д е т и сиынатындар Teric осы жол­ мен журген. А тилла мен Дарийдьщ атты ескерлер) бул жолды дуб!рлете солдылдатса, Ескен д1р 3 yAgapHañbtHHMg ж аяу ecKepÍHig Í3Í далган...» Бул жол мыцдаган cognagTapra айырылып, думдарды, шелдер мен тауларды Kecin eïin , 6ip жерлерде тагы да кеп арнага тогысып, жат адамдарды 6ipÍMeH-6ipÍH таныстырады. Ж ол деген адам бойын дуалаган тамырлардай немесе жер бетш торлаган езендер мен буладтардай гой. Ж олсы з eMÍp циын болар ед). t t ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ 101

- ж .л уетждеп e^ip ж.галмац е . е Г ^ ^ ^ ^ р ^ й 1 1 Г ' \" ' Ол!мем!рд)токтатпайлм ^ жоимлмаиды. JБ ^ ар Б ц „ \"ГГ ^ жершен узап кеткел! де кеп кун BTTÍ OcMKvwT. \"*\"° ^ Р 'Р Д < м . ¡^ й ьГ '^ у .6 м м . CWMK м а л ы ашынудыд уытм ^айга бастагая -- 5 = r = .: n r ; r - йрге сазтаЯ а ^ а , а . . , . а j \"* \" \" \" \" '\" тапемра а а .а„я ы я а .,й ж .п жя!-жя{ e d . . а , а Т 2 ж \"\"\"\" жерже деген сэулел: арманынмн бердь Ж ене туган ri КУрттай жед] Киялмн -шыты шы^^аны да жанын же- Де туган жео! Дог!'^Сй ,иядында ая^лап узак^ жжыылллдааря боны ajgcan келген- мацсат, TÍAeKTepi Меккеге алганы батады жанына. Б утл S -M M C T ap btH L p b^ - ^ е я . . р у ^ opUZJe^tt \" 17* \" \" \" \" =яаядай c a i .in , мь,ка, т о ^ ь . и ^ J . 7 \" Г \" ^ ^калмн топтьщ ¡ийнд^ €уда аккап жа *Т ^\"^ь<лып келе жаткан Егер — В а ^ ,а бар ь ,я 1 ^ р^ \"\"' на жететшше куангян \"\" ррага халифтыц сараиы- — -й ь „ ,^ п р ,„ р . тай.,., дед,. \" Од халиф сараяы я... жайГл'Г,'\"'' M¡ а .ы . ,,р м а „ я м я жа^сь. 6 ¡,!I¡.'\" \" '\" '' \" \" \" \" \" И Дд;' ^а Гку^лГдар\" мен епннндер болс\"а ^сРолWД , i c q , iс^теüн- тагдмрдын бао avMnTna КУлдыд ете отырып, — - у - -J p тартмд, жабаям аидарша ю\"1лао\"м\" *\" 'Р \" \" ^ Р ^ \" '\" ^ Р У Д т бас S!\"Д а л а д а , т а у а р а с м и д а я к , о р м а я ° \" \" \" \" ' ' Y \" ^ apiri. ж <,ад^ ^ улм Ш мндмктмн ттп-тамм«.. \"* з\"Уал бар. Белк!м Hacíp. Eipag кей сат .д й Г \" \" \" \" \" '\" \" ^ * д м Э бу й ^ й „ р д ь ,д а да . ierep^e J ! .\" ,^ b ! ^ I p \" '''\" ''\" '\" ' А д ..д а р д . а и .р .., . . . „ ,д а р ,а б .,г ,я д.н „ й . Д ;,^ р И ! Ю2 ! ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

эйпрпнлерд!цеммш орныдты етууш ш туган... ^асиетт! Мухаммед пайгамбардьщ ез! солай еткен гой. М ыцдаган жы лдар бойына М еккеде эр турл! тайпалар мен халыдтар тэуеп еткен тас-путтар болды. Ол путтардыц саны уш жуз алпыс бес. Bip жы лда данша кун болса сонша едь М еккеге тэуеп етуынлер келген кезде 6ip замандагы Вавилондагыдай далыц Henip боп кететш. Э р ю м esi снынган путда дурбандыд шалып, соны асы- ра AepinTeñTÍH де басда дудайлардан кем1ст!к табуга тырысатын. Меккеге жадын жерде дум алтынньщ бай доры болды. Э рк!м ез путтарын эшекейлеу уш!н сол алтыннан KeperiHme жннап ала бе- ретш. Ж урт элг! араны «Сулеймен патшаньщ алтын найзасы» деп атады, е й т к е т Сулеймен бар алтынды елг1 жерден % ы зы л TegÍ3 ардылы иудей патшалыгына тасып екеткен екен. Алтынмен ешекейленген тас путтар, гранит пен мермер путтар Меккеде М ухаммед пайгамбар шыдданга дейш eMip сурд!. О з! адын, саудагер жене от ауызды шешен Мухаммед тэуеп етуимлер- кезект! 6ip айтысында,— эр м м e3Í сиынатын путты мададтап даурыгысып жатдан кезде,— бук!л жиналган дауымньщ назарын кектен тускен тасда аударып, барлыгын жалгыз дудай Аллага та- быну керек дейд1, ейткен! дара тас А ллан ы ц бук!л жер уст1ндег! T t p - ш!Л!кке куш! мен ектемдЫ н танытатын 6eArici дейд!. Сонан бастап Меккеде тас-путтар Teric жойылган. Олардыц ор- нына дасиетт) Кааба храмы салынып, оныц тер<скей-шыгыс жад дабыргасы А ллан ы ц дара тасы сиып туратындай eTin даланган. М ы нау тосын ой О б у H ecip KogÍAÍH дулазытып Ж!бердь T in T Í T ÍK - ciHin, далды, ейткен! д!нс!з, 6ipAegere eeHÍMCÍ3 eMip оган мэнс<з- магынасыз боп керш д!. М ухаммедт! елден ерекшеленш ез!нше 6ip д!Н шыгарганы уш ж жене бытырап журген тайпаларды сол 6ip AÍHH!g астына топтастырганы ушш жазгы руга да болмайды екен... Ш ы ндыдты !здемей, А лгаш ды Ж араты лы стьщ HerÍ3ÍH б!лмей ем!рд! 6ÍAÍn болмайды... О , T e g i p i ! Осынау дайшылыгы кеп керегар д ун и ет KÍM жэне дашан жаратты екен?.. О , дуниен) шыжгырган ыстыд Кун, мы­ нау бурдылдаган niag, тымырсыд дапырыд жэне мынау шубырган ж ypтты g томага туйыд турлерИ.. Кеп узамай осынау азаптардан жынданатын шыгар... А р тта Балхы, Герат, М еш хед жэне Ж ей далды, барлыгында да бул ем!рден 6e3ÍHÍn ездер)н-ездер! азапда салган дэру!штерд!, дайыршылар мен жарымжандарды, дул дар мен OAapAbtg дожаларын кердь Барлыд жерде де сунниттер дш бузгандар деп шииттерд! дуртданша асыд, ал eKeyi 6ipirin басда дудай мен отдатабынгандарды д!н бузгандар атайды. А л Буддага немесе О тда «Христосда неме- се Кунге табынгандар AAAaHMg дулдарын дш бузгандар» дейд!. Eíp)HÍg KegipAerÍHe 6ipi жармасдандар. УСТАЗДЫН ОРААУЫ ] 103 ] В

T<n„ м д .р ж ж .a p tb . бас ^ т е р ге и 6 ,A Í ^ Í A ..„ r L Z a \" ' \" ^ \" \" \" ' \"*\" P i-' т . ^ . 1 IL ^ \"' \" '\" \"ам аи дагаи дарда. В .ры ш таи корм и, 6 м ,н д .р г с каскы рп ., ш абадь,. О еы дайш а к . . № а«г\" а й \" 1 \" ,п \" \" \"\"S M \"\")!* ^.рдем дее д .г е . ж ,л ая )! т о г к к е а п а р а д ы . К а р у д м ц щ ш ж е <¡pin í t p i ^ i . . . Б - р .Г э '^ Y \"\"\"*\" \" \" \" \"\"\"\"\"\"H \"\"¡P. о с л а й . .у й Г ^ с \". \" \"\"' \" \" K * sip rM айрап-аемр m llp ? '\" \" — ¡peri- к Ц д ! р ^ Р ей д , „л к ер у ен н .. к ,д м . ^ .й д м . М ,н д а . „ ец б .к,ер ! Багдад пен В,вар д ..й , С ам арза, .е й С а м а р р а .^ ,„ а .а .а р ь ,.а 4 ¡ ^ H r a J , \" ф и ,.с .ф .р . д . р ^ р е б у Б.к!рд{ i , д . . „ у м . . L s е ^ Э бу \" -\" з '-— - и ^ а ,:.;г Э б у H acip онымен ата^ты елш! рет1нде халиф эл-М уктадио ^йж ы лда келген{нде танысцан. С .н а н 6epi алаи жылдар етсе де Э б у Баюрмен арада болган agri^eAepi e c if- де К— \" . \" ' . Э б у E .K ÍP ^ Б ^рд^ Э бГ н Е !В .р д а ,ы д о с а р д ы ж сюИие Караганда ^ ^ — '— P M . L i n . \" аса Бупия турде таж.рибелер жасайды екен. Д элipeк айтканла онысы аз.рге тaжipибe де емес, gan тамырлар жумысын ^ ы п Z ren 1 Г \" \" \" ^ ёсатп ен gacanxaaa.a барып YP екен, кеишнен бул ici Kenyig к е з т е rycin AÍH бузар атанудан б \"\" ^ < -\" Э бу H aeip * ,.д а д , е а г е Ь д ^ е г а . Э б у BaKipAig gM3MeTmici болган атек-^ул онын ел.м жаза j L ^ r j a \" '\" - 'Р — катты сыйлан М Р ей кар. кул Э б у Наспрге 6ipAe-6ip жанга Э б у Бак!рмен аныс болганыйызды, gypMeTTe^ÍHÍgÍ3AÍ сездф е к ер м е ^ з деп ес- кертть О н да ^атерге ушырайсыз дед{. ^' Э б у Нас!рд]ц Рейде калгысы келген, 6ipag не то^тап тусер ооын не бурынгы достарыный 6ipin де таба а л .а д ы . ^^ ' stJ 4 p L r:ip :r:er^ Р е й ^ Э б у Б а р д е н озге де K o L r e ^ ^ ^ алмагаи солардый Capia б.рдей oATipe e ir S ,\" I T \" T '' ^гелдей т уза , салу . у . 1 «Абзал бауырлардый» астыртын когамы .сы нда бо- №tМ4 ] ЭНУАР ЭЛ!МЖАНОВ

луы тшс. А л ай да оздер!н гылым жолына багыштаган гол жандар- мен табыстырар адамды цайдан табады. Узац ceндeлдi. Мунда да Бу^ардагыдай дш бузгандарды жап- пай TÍHTtn !здеу бар. А лланьщ цасиетт! К!табынан езге К1таптар те- ric ертел!пт!, узац сендел!стен кейш базардыц буралац цуыстарын аралап келе жатып ойламаган жердей соцыр адамныц цолынан Э б у Бэк!рд!ц бугерлен!п беттер! тозган «Д!ннщ жалгандыгын сипат- тау» атты трактатын сатып алганда бул кереметт)ц ici деп ойлады. Трактат сауатсыздау 6ipeyдig цолымен KomipÍAÍnTÍ. Бул Э б у Б эк!рд:д oMÍpÍH циган трактаттыц 6eTTepi eдi. К,ала meTÍHAeri к<шкентай керуен сарайдан хуж ы ра тауып ап, сырт кезден таса тыгылып отырып, Э б у Б эю р eg6erÍHÍjg беттер!н бас ал- мастан 6ip деммен оцып шыцты. О л гуламаньщ ойыныд айцындыгы мен царапайымдылыгына цайран цалды. Э б у EaKtp барлыц Д!н атаулыга царсы шыгыпты «...Ж аратцан o3ÍHÍjg бар цулын тец етш тугызган жэне 6ipÍHeH-6ipÍHe артыцшылыц жасамаган...»— деп жа- зыпты гулама. Эбу Бэк)рд!ц сездерш Komipin ж аза отырып Эбу Hacip ез ой- ларын да дагаз бет!не Tycípe бастаган, сейт!П отырып, б!ртшдеп философиялыц трактаттар ж азуга Kipicin кетть А лайда 6ipep жума отпей жатып, керуен-сарайдыц neci оган хужыраны босатып, басца жердей орын тауып алуын ет<нд). Х уж ы раны ц neci apôip сауатты, адамнан, acipece цуран ацтарып, бес уацыт намаз о^ымаган адам- нан цорцатын. Э б у Hacip цалыц журт ортасында жалгызсыраган куйге тусть О з куш-цуатын, 6ÍAÍMÍH цайда жумсарын б!лмей дал болды. Буцардан Рейге дей)нг< аралыцта ол жол бойы б!рде ауырып-сырцагандарга жэрдем корсетсе, б<рде хатшылыц цызмет атцарган, кейде керуен- сарайларда т!лмаш та боп кететш, осыныц 6api оны ауыр ойдан сер- nÍATÍn, Kog¡AÍH аулайтын. Сондыцтан болар ол тагы да кезшкен 6ip керуенге epin жолга шыгуга бек!нд!. О л кезде де ga3Ípr^eñ Меккеге барар жолдарды ц Ko6i М ессо- потамия арцылы, Багдад пен Ш ам арцылы журет!н. А л ай да Э б у Hacip ¡лескен бул жолгы керуен ayeAÍ Басырага бет алып, содан api {^арай думнан ет!п, Меккеге барады екен... И э, откенд! оймен шолып, кезбен керген, бастан кешкендерд! еске салу адам диялына цозгау салады. О ткен1це цайтып o3repic те жасай алмайсыц, тузете де алмайсыц, жастьщ шагыцда, онан есейген!;цде ¡стегендерщ унмн 03ÍgAÍ-03Íjg цаншама ж азгы рсац да оныц 6api ceHig кек!рег!цде уацыт салган тацба болып цала бермек, ол откен!ц сенен 6ip ел! ажырамайды да, цайта цалыц ойга шомган сэттер!цде ацыл-ойыцды ауырлата тусед{... Сондыцтан да Э б у H acip o3ÍHÍg Бу^ардан Басырага цайтцан жолын «eмipдijg M3HÍ жайлы ойлану жолы» деп атауына болар ед!. Ж ол бойы ауырып-сырцагандарга I I ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ 105

емннлш жердем KepceTin, донага оларга KegiA жубатар agriweAep айтып, KyHKepic TipAiriH де жасады. Ол жиhaнкeздepдig MygAbi сазды эуендерш, дэру!штер мен cayAarepAepAtg egriMeAepiH TMgAaAM. Егшш!лер мен KetuneAiAepAig TipmiAiKTepiHe му,ият зер сала gapan осы жолмен жур<п еткен кезде- ri жасты^ шагын есше алды. Сонан 6epi нендей esrepicTep болганын бай^астап, ой елег!нен етк<з!п TyciHrici, у „ ы сы келд!. Eipag em6ip e3repic таба алмаган. Бэлмм, сонау жас кезшде бул egtpaigTbtHbtc-TipmiAiriHe, eriHmiAep мен кешпел!лер турмысына он- ша мэн бермегенд!ктен болар. Бойында куш: цайнаган, caggMAAaraH эсем дауысы бар, ез ,урбыластарынан 6)A!Mi жагынан да, эскери енер! жагынан да арты,шылыгын сезшген жас ж<г!т ол кезде урыс даласында ерекшеден:п кезге тусуд!, немесе зиялы ,ауым ал- дында e3!Htg б:л)мд[ екен!н а,тарып керсетуд{ тэтт! арман етет!н. Жасыратыны не, жасты&та адам атак,к^умар болады гой. Сол 6ip алые жылдарда Отырардан кетш бара жатып, артына aKeci мен шешесшщ молаларын, суйжт! Эниданы ,алдырып бара жатып, ол туган жерге дайтып оралуды еш ойламап едь О кезде бар agcapM Багдадца тез!рек жету болатын, ез 6iAiMiH сол арада жeтiл- Aipin, онан cog, 6ip AAAaHbtg esi куе гой, халиф сарайына енуд!, соньщ сарай гуламасы немесе ата,ты жауынгер! болуды ойлаган жене бул жолда euiTegeAeH де тайынбауга бел буган. Жасты^ ша^тагы армандары Teric орындалды. Оган эртурл) о^игалар себеп болды. Сол кезде И ракта Булдар, gapa х а л ы , кетер!лген. Кетер!Л!С басында «пердел! батыр» атанган Эли ибн Мухаммед эл-Баркауи болды, кезшде жендеттер бет-аузын мылжалап булд!ргенд!ктен бетше перде устап жypeдi екен. Бук!Л gapa халы{$ AiHiHig ¡^андай екен!не ^арамастан — шиит- тер де, сунниттер де, от^а табынатындар мен индустар да, буддис- тер мен фристиаидар да — кулдар мен gagrbtpraH ,айыршылар, зииджылар, парсылар, палестинды,тар, арабтар мен курдтар, сириялы,тар мен друздар — 6api-6api Teric эл-Баркауи Tyb!Hb!g астына жиналгаи. Ол туда gypaHHbtg тогызыншы cypeci жазылгаи eAi: «Алла тагала ез neHAeciHig eMipi мен дуние-мулюн алып, e3iHe жума^тан орын 6epeAi». Эл-Баркауи eyeAi 6ip урыста, одан екшнм урыста жegicкe оцай жетш отырды. Ол ,улды ,ты жоюды талап eTTi. 0 3 i gapа х а л ы „ а бостандыд, TegAiK эперуге, жepдi Teg белуге уэде бердь Оньщ аскер: кун санап ecTi. К,алалар оган согыссыз 6epiAe баста- ды, &MipmiAepiHeH ,о р л ы , кергеи халы , эл-Баркауи ecKepiHe ,ала ,а,палары н e3Aepi ашып отырды. Солтустж Иракты, Хузистанды басып алган кетерьмсымлер Keg айма,та ез мемлекетпн курды. Эл-Баркауи ез1н халифпын деп жариялады. ВВ ! 106 ] ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

А л ай да жаца халифтыц айналасыидагы дос-ж арандары бул уацытта шеттержен байлыд жинап, долга тускен байлыдтар мен тутдындарды бел!сш, енд: езара б!р-б!р!мен кер!се бастаган ед!, сондыдтан олар енд!Г) жерде эскерд! уйымдастырып устай алмады, ал Багдад халифы болса оларды шетшен б[рт!ндеп оп-оцай сатып алый, ез жагына шыгарып салып отырды, адырында жаца ^урылган мемлекетт! жер бетшен тып-типыл ет!п жойып, эл-Баркауид! ел!м жазасына кест!. О б у Нэс<р сонда эл-Баркауид! талдандаган Багдад халифыныц жорыгына датысдан едь Ол сонда езш щ ерл!г!мен жэне согыс енерш б)лет!нд!Г!мен кезге тускен. Х али ф оган мол сыйльщ бер!П, езш эскер басшыларыныц б!р! етш тагайындады, ал кейшнен сарай гуламалары мэж!Л!С!Н!ц басшысы болды. Осылайша оныц жастыд шадтагы диялдаган армаиы орындалган ед!, б!рад оган данагат пен дуаныш орнына е ю т ш экелдн бос ем!рде талай жылдары зая кетть Буг!нде басда уа&ыт. Енд! карматтар кетер!лген. Осылайша одигалар жуз жылдан кеЙ!н де, мьщ жылдан кеЙ!н де дайталана бер- мек. Тек адамдар гана езгерш отырады. Бул дуниеде коне дэyipдeн бер! бэр! дайталанумен келед!. Рим империясына дарсы семсер с!лтеген Спартак болды, кулдарга бостандыд эпермек боп М азд ад етт!, 6<ра^ солардыц б!рде-б:р! бай мен кедейд!, ^ожа мен дулды кушпен те]цдест!ре алмай, бейбш ты- ныш ем!р орната алмай кет^ гой... Т О Р Т 1Н Ш 1 Т А Р А У Угып-бму — еске тус!ру, ал ойланып- толгану — гылымга деген ¡^уштарлык,. /7латон. О сы дан б!рнеше кун бурый Баалбекке баратын керуенге !лес!п Шам шаЬарыиыц тер!скей дадпасынан ш ы ^ а н терт салт атты байдатпай гана улкен жолдан шыгып, жалгыз аяд со^па^пен шагыи дала Думга жеткен. Х асан Багдадца бара жатырмыз деген ньп$ сен!мде болатын, сондыдтан Думнан шыгып осы ец!рдег! е]ц б!р жолаушы коп журет!н жолга тусерм!з деп ойлады. Б!рад устаз олай етпед!, аттыц басын А драга дарай бурды да одан эр! Кутеирд! айналып ет!п Хемрон тауыиыц шыгыс жа% етег!н жагалай жур!п отырып тер!ст!кт! тура бетке устап Хомена дарай тартты. — Хомсда жете бере думга дарай бурыламыз, содан Тудморга д е т и барамыз да ары э л -Ф ур а тд а апаратын жолга шыгамыз, онан УСТАЗДЫН ОРААУЫ I 107 I В

сод е з е н т ц агысымен темей журш отырып Багдадты ц улкен жо- лына тусем:з,— деп Э б у Нэспр ойлана турып жауап 6epд^, Х асан мен Зухейрд{ц ацырган сура,тары на. — Ж ылдар, жылдар. Сен: эбден езгертшт^ау, Э б у Нэс:р... Куш: ,а й т ,а н арыстандай тым секемш:л ет:п ж:6ер:пт:-ау,— де­ ген ецгезердей ж а лп а , бет Санж ар ,ы ры лдаган жуан дауыспен.— С он да б:здщ журер жолымыз уш есе узара тусед: гой. — О н ы д есесше жаныммз тыныш болады,— дед1 Э б у Н ес!р са- бырлы ,алыпта. — Е , маган ,ан ш а жур:п, ,анш а т у р с а , та бэр:б:р гой. Тек жодбарыстыц тырнагына :л:кпесек болганы да,— деп Санж ар езш щ тyciнiкciз кулк:с{мен жымиып ,ой ды . Хасанны ц у ,,а н ы Устаз Б агд ад,а аман-сау жетет:ндер:не ал: де то л ы , сен:мд: емес сия,ты ... Бул дудемалды , Хасанны ц унжыргасын тус:ре бастады, сон- д ы ,т а н ол негурлым Ш амнан узай тускен сайын артына ж т - ж и : ,айы ры ла ,арап , алыстай берген Хемрон тауыныц еркештерше, сол таудыц тасасында ,алы п бара ж ат,ан Ш амга, сонда ,алган ханшасына ойша орала берд{. М :не, ,а з :р д е ол атыныц басын тартып Х ем ронны ц а , бер:ктей шыцына ,ар аган , шыц басына ауыр ,а р а булт yйipiл^пт^. Х а са н соны Э б у ^^эcipгe ай т,ы сы келген. Б ! р а , У стаз ез ойымен eзi екен. Ойын белуге батпады. Оны ц уст!не дала аспаны мелд:р таза бола- тын, ал жауын айларына дей:н эл: ерте ед:. «М ынау ац ы за,, ,у м далада жауын деген ,ул ды ц цуа::м:пын- дай ете сирек-ау» деген ой келд: Хасанга. А л ай да туске ,а р а й булттар темендей жылжып, ацгарлар мен жоталардыц ш ацыт,ан тебесш тутаса жауып, Улы шелге д е т и де жетть Хасан мазасыздана бастады. — Устаз, жацбырдан тасаланар жер :здемейм:з бе?— деген атын теб:не Э б у Н эс:рге таяп кеп. <Эбу Н эс:р тец{рекке, онан аспанга ж айбара,ат кез салды да: — Тасаланар жер ж о , ,о й ,— дед:.— Бул ж а ,т а не п:сте агашы- ныц орманы, не зэйтунны ц тогайы, болмаса жыцгыл, яки ыргай еспейд: гой. Ж ацбыр жауса азар болса уй,ы мы зды ашар. Шелейтте адам жацбырдан ,о р ,у ш ы ма ед:?! Э б у Н ес!р атын теб:н:п ,алды . Ж еле ж орт,андары на ек! ш а,ы ры м дай да болган ж о ,, кенет жацбыр жауып кетт!, не найзагай ж ар,ы лдап , кун к ур тр еген ж о ,, не дауы лдаты п жел с о „ а н ж о ,. Ж арты сагаттан кешн аспанныц тyбi тес!лгендей шелектей ,уйган жауыннан бук:л жол уст: келк:п агып, буталарды туп-тамырымен ,опарып, ш!р:п, шег:п ,алган кан- бастарды тоц-моцымен ,осы п агызды. В ! иж ] ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

Аттардыц туягы шашасынан дызылкурец думдад томырадда Kipin келедь Ки!мдер: мадма;цдай су болды. Э б у H ecip TepicKeH тэр)здес буталардыц арасымен журген. Бул ара жауынга ез!лмейтш тастадтау жер екен. А ттар ды ц жур!сп жец!лдеп далды. Ж ауын кутпеген жердей далай кенет жауган болса, кутпеген жердей солай кенет тодтаган. !^атты жел согып e rr i. Аспандагы булт ыдырап KyHHÍjg Ke3Í бурынгысынан да эрмен ды зды ра бас- тады. Енд! тодтап, ки!мдерд! Kenïipin, аттарды жемдеп, от жагып ездер! де аудаттанып алмад болды, Санж арды ц доржынында ет бар ед!. Кеше, Х асан тусм тамад nicipin, Э б у H ecip жол бойы жинаган турл! шег1т ерд!цтамырларын сурыптап, ал З ухей р болса Э б у Нэс{рдщ айтуы бойынша елг! шеп тамырларыныц атауларын жэне олардыд емге деру дасиеттерш жазып отырган кезде,— Санж ар мшкентай езенд! жагалап, ш!Л!К буталарды{ц арасына жогалып кеткен. Коп узамай ол суга тускен жайранды дапысын тауып атып экелд!. С одан кешк! ас демд! сорпа болган. ByrÍHri epTegri ас та ж а- ман болган ж ок — суыган ет, пняз жэне бект!р!лген бурш ад бол­ ды. Санжар Хасанныц аспаздыд енерше тент! бола мадтады. — М ы на жауын аш еземмд! жуып OTTÍ, Х а са н !— деген ол барылдаган унмен Хасанга, ондагысы Э б у H ecip де естЫ н дeгeнi. Bipag бел жазып тодтар долайлы жер табыла доймады. Булар осы сапарларында алгаш рет буладты, сулы жерлерден, кек жасыл тогайлардан алыстап кеткен eдi. М ынау шелейтт! дырыд жерде Т!кенд! буталардан езге ештеце кезге шалынар емес. Ш еб! баягыда Kyñin KeTinTi. Элгш дем жацбыр суы жолды жуып, буталардыц тамырларын адсуйек дып жалацаштаганы болмаса сардырап egicKe дарай агып кеткен. Тек эр туста шалшыд су гана жылтырайды. — Мына дырданы ассад аргы жагында кек шалгынды аймад бо­ луь! THÍC. BÍ3 сиядты жолаушылар тодтауга ыцгайлы ж ер,— дед! Э б у Hecip. Булар ogra дарай бурылып, аттыц омырауынан келет<н TÍKeHeKTi далыц буталардыц ¡цймен журд:. — Тудмор сулу жер болар?— деп сураган шыдамы таусылган Зухейр Э б у Hecipre таяу келе жатып. Э б у H ecip жауап датпады. ...!^ырдага KOTepÍAreH кезде булар кутпеген 6ip айдастыц Kyeci боп турып далды. Д е л дарсы алдарында ж уз дадамдай жерде бет- TepÍH керсетпей байлап алган бес салт атты адам 6ip дора дойды алдарына салып жы раныц imÍMeH дуы п екетш барады . А л ал- тыншы салт атты к етш р ек далып, дылышын жалацдата с!л- теп ж аяу бедеунд! дапысын тауып, шауып кеткел! умтылып жур. А надай шетте устшдеы адамы дулаган ат одыранып тур. Cipe, дарадшыларга дарсы шапдан бaдтaш ы -бeдeyидig аты болу керек. УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ] 109

%аракшылардыц 6ipae-6ipi Э б у H ecip мен оньщ достарыныц екпе тустарынан шыга келгендерш бай^аган жоБ- Bipeyi шауып 6а- рып элг! бодэуид!д атын устап алуга, болмаса малмен к^осып айдап экетуге эрекет еткен. М ал neci жан-дэрменш салып ^органуда. O3Í ете жылдам жан екен. Bip сэт найзасымен салт аттыны 6уЙ!рлете салып ж!берген... А н ау жаны шыга шыцгырып ^алды. Енд! бэдэуи аса ^орБынышты ай^аймен найзасыц кезей устап малыныц со!цынан жуг!рд!. — Комектесу керек!— Эбу H acip бфден Kecin айтты. Сол-ag екен кылышын жалац етк!зш суырып алган Санжар атой салып атын тебше умтылды. Эбу H ecipaig де бойындагы ¡^ыпша^тыц Баны Бозып кетт!, атыныц TÍ3rÍHÍH босата бере, шауып бара жатып epÍHÍg ^асына !л<нген ^ал^анын агытып алып, сапысын ^ынынан суырды. Х а сан мен З ухей р У стаздьщ алдына шыгуга умтылысты. Санжар естер! ш ы ^ а н {^ара^шыларга жет!п те калган. BipÍH салып 8TTÍ. Bipag анау БТлаган жо^. ATbtHbíg жалын Бушып шаба женелдь К,алгандары бытырай ^ашып шыгып, сада^тарын кезей баста­ ды. — Кешн Байт!— деп адырды Э б у H acip Балканы жо^ Зухейрге. Ай^айга Санж ар жалт бурылган, осы сэт е т б!рдей садаБ огы кеп жауырына ^адалды. Санжардыц аты 6ip орында шыр кобелек айналды. Эбу H acip енд1 соган умтылган. Устазды садац огынан Боргай шапБан Хасан gapagmMHMg 6ipi 3 yxeñpA¡g мойынына арБан тастаганын баЙБап Балды. Зухей р ат устшен ушып туст). ï^apagmb! оны тшенд! буталар арасымен суйрете женелген. B ip a g З ухей р 6ip бутага табан TÍpen cipece Б^лды. АрБан ширыга тартылган, осы мезетте жеткен мал Heci 9Ari салт аттыга найзасын бар n9pMeHÍMeg лаБтырып Балды да ек тш м е н e3Í де Б^лады. С алт атты ер ycTÍHeH ушып Tycïi. Х а сан кеп оны смейте 6ip осып, 3yxeñpA¡ босатып алды. Екеу! жаралы, 6ipeyi елген БараБшылар Í3-Ty3CÍ3 тайып турды. Мунан api жол журуге болмай Балды, Санжардьщ жараБаттары ауыр екен. Bip ОБомыртБасына, екшпн ОБga6b!praAapb!Hb!g арасына TepegAeñ тишть К^ан саулап аБты. 3yxeñpAÍg де xaAÍ шамалы. Аягы cbEHFaH, 6ip Болы иыгынан шыгып жеткен жэне бет-аузы мен ене- бойын тженд! буталар дал-дал гып жыртып кеткен. ЖараБаттарды Te3ÍpeK тазартып жуып, Зухейрд!ц аягын, Б°лын орнына салып, Санжарды аман алып Бaлyдыg Бамын жасау керек. Санжардьщ KHÍMAepiH жыртып, Эбу H ocip абайлап OHbtg жотасындагы оБтарды суырып алды да жараБатын тацып, байлап Бойды. А л ы п тулгалы Барт жауынгер БапаБшыларга ececiH жiбep- reHi ушш 03ÍH-03Í sapran-ciAen жэне олардьщ огына аБымаБтыБпен В ! n o t ЭНУАР ЭЛ!МЖАНОВ

жотасын тосданына куйш -nicTi. Сэлден cog тым-тырыс бола далды, Ж аны на батдан азаптан TicTepi шадырлап кеттл. ^ ан сау- лап тодтар емес. O cip ece дабыргаларыньщ арасындагы жарадаты Tepeg едь Зухейр де ыцыранып жатыр. — Анаган жэрдем жасацызшы,— дед! Санжар тмтене жатып. Хасанныц кемеНмен О б у H acip Зухейрд<ц долын орнына салды, онан cog абайлап дана аягыньщ суйектерш тузетуге KipicTi. Зухей р eciHeH танып далган. М ал Heci атын устап экеп, бектершдег! доржынынан т утн ш ек алган, куйд!р!лген ки!3 бен элдедандай май екен. Соларын Э б у Hacipre берд!. Э б у H acip майды дарап шыдты да, KHi3re жагып Санж ардьщ жарадатына басып тацып тастады. Кун тустен ауган, 6ipaд кешке дейш aAi ерте. А п тап ыстыд дайтар емес. Кш мдер Keyin терден cipiAeHin кеткен. Жаралылар су сураган. Торсыдтьщ туб!ндег! суды тугел соларга ¡ш т з д ь Х а сан мен бэдэун — бул e3i узын бойлы, тарамыс денел! аса мыдты дайратты адам екен,— екеу) пышадпен, дылышпен т!л- г!леп жур!П 6еЙ!т дазып, элН елген адамды соган тус!рд!. Бетш топырадпен жаппас бурын бэдэуи дуран одып. Онан cog OAiKTig бо- йындагы далданын, сапысын, дылышы мен садагын Teric meuiin алды. Э б у H acip мен Х асан жаралы cepiKTepiH ыgгaйлaп атда мш- ri3in ап, уйше шадырган 6aAayHAig cogMHaH ердь К^ой да neciHig шэйт-шойттаган дауысын ecTin кeйiн дайырылды. Х асан Зухейрд^ Э б у H acip Санжарды суйемелдей журген, бэдэуи болса элН дару- жарадтарды асынып ап долга тускен атты жетелеп келедь А л аса дырдадан асып жарты шадырымдай журген cog булар бэдэyидig турагына келген. М ун да ecKi дуды д бар екен, дасында дурма агашыныц б)рнеше тудыл Ty6ipi керш едь Ш iлiк арасында данатын жайып донган алып дара даргаша, дой жуншен тодылган дара алашадан курке тЫ лш - Ti. BaAayHAig дoйыныg 6api дара екен. Сонды дтан курке де, necimg KHiM-KenieKTepi де Teric дара едь Э удем жерде жас ¿нген мен Kapi бура жайылып жур. У ш тастьщ ортасында от жанып жатыр, дасында жайпад TeMip табад жэне асдабад пен кокос жagгaгынaн жасалган ыдыс-аядтар тур. Курке буталардан эзер керш едь Аум агы Keg де, 6niKTiri адам бойынан да аласа екен. Курке шет! KOTepiAin, ар жагынан эйел сыгалады. Бэдэуи 6ipAege деп дауыстай сейлеген ед!. Дауысы cagдылдaгaн айбарлы екен. Э й ел курке eTeriH катере тусш кegeйтe ашты. Э л де дайдан ондар шамасындагы бала шыдты да, Tepi ше- AeKTi алып дудыдда дарай жyгipдi. УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ] 111

Курке ед етн е дара алаша теселген екен. Ж ацбыр кезшде буктеп жиып дойган снядты. Ойткен! дургад екен. Ж аралыларды жумсадтап теселген дой TepiAepÍHÍg устше ж атды зды . Ж ум сад жатданмен де жандарына батдан азап жед!лейе доймады. Мултан — бэдэуид!]ц eciwi солай екен,— ете меймандас адам боп шыдты. О л 83ÍH доргап далган жолаушылардан барын аянган жод. Д ер еу eKÍ дойды сойып ж!бер!п, сол eKeyÍHÍg TepicÍHe жы лы- дай ек! жаралыны орауды ет1ндь Бул э д ^ кешпел! малшы eлдig ж аралы лар мен эртурл! наудастарды емдейт!н еск<ден келе жатдан ем! болатын. Б !рад бул ем С анж арга ж арамады . Дeнeci 6ipece тоцып, далтырап, 6ipece ланылдап жанып дызып, шыдай алмай TepiHÍ ашып тастаган. — Бук!Л ¡шек-дарным, ертенш жатдандай,— дед! дем4ге эзер сейлеген Санжар. О л т у т бойы кез ¡лген жод, кейде талыдсып кет!П сандырадтай бастайды, ондайда дыпшадша сейлейдь О бу Нэс!рден езгес! оньщ не айтып жатданын тус;нбейд!. С ан ж ар 6ipece дудайды ж ер-жеб!р!- не жете бодтайды, 6ipece дугалардан уз<нд! одып сиынады, бф де ат- тандап экес! мен шешесш шадырады, солардан жэрдем сурайды, енд! б!рде элде тм д ер ге к!Ж1недь.. Tagra ж уы д мулде элмреп дал- ды. Ештецен) ime де, жей де алмады. MyATaHHbtg баласы KypKeHÍg тукпф жагына отырып ап темф тостадда 6ip уы с дара дэнд! салып угуге KipicTi. О нан cog дара дэн дара талданга айналган кезде, оны шойын дутыга су дуйып узад дайнатты, дуты ¡ннндег! су т!пт< аз далганга д е т н оттан алган жод. О б у H acip бул дэндердщ Каф ацгарынан Эфнопияга экел)нет!нш, онан астыдда, жун мен Tepire, дойга айырбастайтынын,ал дала тур- гындарына адшага сататынын б!лет!н. Бэдэунлер К аф дэншен эз!рленген дою imÍMAÍKT¡ шелд! дандыратын, адамды тьщайтатын, денсаулыдда пайдалы зат деп санайды. М ы нау нагыз кoфeинн^g оз! едь OH Hg доюлыгы жэне ащылыгы сондай ершге тнгенде eg ащы деген бурыштан эрмэн ты- зылдатып жi6epдi. MyATaHHMg эйел! элг! дэрулер1н Санж арга ¡шюзбек болган, 6ipag анау eniTegeHt аузына алмады. KecK¡HÍ дудылданып, коз! отша ж а­ нып дайтадан сандырадтай бастады. К,ою кофеинд! З ух ей р де ime алмады, тек е р т н куйд{р!п алды. О б у Нэс1р жapaлылapдыg дасынан 6ip ел! узаган жод. Х асан да мырзасы ¡здеген затда дол жалгап ж<беруге сададай сай болып дасында турды. Бф аздан к е й т Санжардьщ дасына Хасанды далдырып, Устаз Мултанды epTÍn куркеден шыддан. О б у ^î^эc^pдig Мултанмен не сейлескендер!н Х а са н ест!ген жод. Санж^ардьщ кеберс!ген ерн!не су тамыза отырып ол мырзасы- Е t 112 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

ныд Ш ам шаЬарында М ахм уд щеберд!Ц уйшде ез К!табы «Таглим ас-саниды» кергендем ¡^уанган сет!Н eciHe алган. Ол ттап ты Махмуд^а осы нар тулгалы, сырт кезге мшез) дерек! кершген Санжар екеп тапсырыпты. Санж ар халиф eAmiciHig некерлер!нщ 6ipi екен. Елин Бу^ар- дан аттанарда Санж ар О б у Н эм р д щ усталып Eygap зынданына Камалганын, ал оны]ц ¡^олжазбасын елш! ез1мен 6ipre ала кетет!н!н естид!. Елпм бул к^олжазбаны карматтарды]ц д!н бузар icTepiHe парапар дегенд! айтк^ан, сондьщтан муны халифтыц ^олына апарып тапсы- рып, ез!нщ б!л!м!мен суннаны жадтайтындардыц санын кебейте TycciH деген сарай гуламасыныц карматтармен тамырлас екен!н дэлелдеу. О б у Н эс1рд! бала кез!нен жа^сы б!лет!н, оныц а^ыл-ойыны;ц тepegдiгiнe ден доятын. Санж ар ^алайда оны халиф ^аЬарынан са^тап к^алуга бел байлады. О л Багдадца ж етуге 6ip кун к^алганда ¡^олжазбаны ^олына Tycipin алды да шам шаЬарына ^арай тайып турды, Э буд[ц к:та6ын осындагы гуламалардыц 6ipiHe табыстамак болды. Санжарды;ц соцынан ¡^угын Ж!бер!лд!. А л С ан ж ар болса Ш ам базарыныц ¡^алтарыс к^уыстарына тасалана ж урш , эртурл: к^олжазбалар, к<таптар, жарга^тар сатып алумен шугылданатын М ахмуд шеберд1 бай^астады. Е н д! ол М ахмуд^а бфден тше келш ¡^олжазбасын алдына жайып салды да, ¡^атал ескерт!п егер осыдан М ахм уд осы к<тапты Ш амныц эм!рш!С!не тапсырар болса, онда ез ^олымен шеберд! бауыздап ке- тетшш айтты. С ан ж ар К!тапты;ц кеш!рмесш жасап, 6ip данасын езше беруд! етш!ш етть А^ы сы на e3iHig бар ж и ган -тер гетн телемек болды. М ахм уд эyeлi TiKciHin ^алган. А л ай д а колжазбамен танысып шыдкан cog, муныц улы философтыц жаца eg6eri екенш жэне эз<рге ешк)мге белг!С!3 екенш у^ты. Ж ан адамга сезд!рмеуге ант-су ime отырып ол Санж ардан О б у Нес1рд<ц жагдайын, ^олжазбаныц оны1ц ¡^олына ^алай тускенш сурастырды. О б у H ecipA ig Бу^арга барган сапары туралы, ¡^олжазбаный С ан ж ар {^олына далай тускен! жайлы ¡^анып б!лген cog М ахм уд гулямга уа^ытша ез у т н д е жасырына туруга усыныс жасады. ...Обу H ecip мен Х асан аттанар к у т Tag алдында М ахм уд ез уйшде устазга Санж арды екеп жолы^тыргаи. EKeyi ecKi достарша ¡^уша^тасып KepicTi. У стаз С ан ж ар eKeyimg сонау жастык^ ша^тарында Багдадца ¡^алай келгендер!н еске тусф д!, egriMe cogHHAa халиф eAmiciHig Бу^ардан ¡^айт^ан жолын тепт!штей сураган. — М ен юмге де болса барымша адал цызмет eTTiM, гулямдар бас- шыларына жасауыл болдым, xaлифтыg езше, одан OHMg елш!сше УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ] ИЗ ) В

некер боп журд<м, енд!, мшекей ¡иге тыгылган тышдандай дашып- пысып журген журЫ м мынау. Ж э, бэр! де маган риза шыгар. Мунымды А л л а да жазгырмас. Енд!Г! жерде мен саган ерсем деймш, ceнíg эскер!ц болайын,— деген сол жолы Санж ар жабырдау жымия отырып барылдаган жуан унмен.— Мен: дарауьща ал.— Жалгыз жорытданыцша б!рнешеу боп топтасып журген)М!з дурыс дой. М ахм уд шебер Зухей рд! де ез у т н д е жасырып устап отыр екен, ейткен! ол «А бзал бауырлардыц» жолын дуган жастардыц б!р! екен, енд! ол да Э б у Нэс!рмен бпрге Шамнан кеткпс! келет!Н!и, Устазга ш эю рт болып, оган долынан келгенше дызмет етет!Н!Н б)лд!рдь.. Буларды д басы осылайша досылган ед:. А з кунн!Ц ¡пмнде-ад Х асан буларга бауыр басып уйрен)п далган, мынадай датер болар деп еш кутпеген болатын. Санжарды датты аяды, даз!р Зухеирд! де аяйды. Екеуп де М1не гарпп болып бадауид!ц куркес!нде жатыр. Санж арды ц т!р< далар, далмасы да белг!с!з. З ухей р д щ жагдайы тэу!р. У стаз долы жумсад сыныдшы екен, Зухей рд!ц аяд-долын эдем!леп орнына салды, жас Ж!гптт!ц б!раз куннен соц-а^ айыгып кетет!И!не кумэн жод. Х а сан М ахм уд шебердпц у т н д е отырганда-ад байдаган З ухей р Устазды ц Рейден Басырага келгендег! эцпмес!Н аузы ашылып оты­ рып тыцдаган едь Б]р кездер! батпадты дургату мен борыд дамыс жумыстарындагы жэне халиф дурылыстары yшiн к{рп!ш дуюда журген зинджи-кулдардьщ катер!Л!С! болган Басыра туралы эgгiмe болатын. Зи н дж и -дулдар xaлиф ты g оцтустш аймадтарын, coны g !Ш!нде Т и гр мен Е вф раттьщ досылган тусындагы Улы араб езеш — Ш аат эл-Apa6иды g бастауында турган Басыраны жаулап алып, содан отыз жыл бойына халифда тыныштыд бермедь <Эбу Н эс!р Басыра жайлы айта отырып, ондагы эрбпр дул, ке- дей шаруа, дайыдшы егер оцаша отырып сойлесер болсад Басыра дулдары кетер!Л!С!Н!ц тарихы мен сол кeтep^л^cт^g жeg^л^cт^ б:л- меген Улы Бастаушысы туралы тамылжыта эgгiмeлeйт^н^н ес<не алган. С ол Басшы e g cogы ндa ез эскер!Н!Ц опасыздыгын сез!п дап, соган дапаланып басшылыдтан кeтiп далган екен. Эцымепн одига арасына ез!Н!ц экесш немесе агасын К!рпстпре сейлеп, оньщ улы Бастаушымен б!рге жорыдта болганын мадтаныш етед! екен жэне сол кeздepi А р а б тeg^зiнeн Ш аат эл-А раби езеише келет!н кемелер- Д! олардьщ далай бадылауга алып отыргандарын жырдай ет!п айта- тын кершедь Зиндж илepдig Бастаушысы Бабектей* журек жутдан ба­ тыр, Бабектей сатылмас адал бопты. О л долы би!кке жеткеннен к е т н де ез сер!ктестер!не опасызды д жасамаган б!ршнн кeтep^лic ' Бабгь — халифда царсы халык, кетер)Л1сж)ц аса кврнек-п басшыларыныц б)р). 837 ж. елт[р'\\ч-н. В [ П4 ! ЭНУАР ЭАШЖАНОВ

Цйюсем! екен. ^ ул дард ы ц соцгы рет жец!ске жeтiп тойта^т с о ^ ы берген! халиф М уктаф иды ц ескер! ед!. А л а й д а М укт^ ри езшен бурынгыларга Караганда негурлым g y ед!. OaÍHÍjg калыщэскер!мен Тигр мен Е вф рат устш де салмен келе жатып ^олга тускен 6ipAC- йр зинджи-дулдарды елт!ртпейд! жэне олардыц турган жерлерш де ертетпейдь !^арусыз ¡^улдарды эскерлерш щ азаптауына ^атты тыйым салады, кбайта KepicÍHme ¡^олга тускен тут^ындарга ете MempÍMAÍAÍK керсетед!, сейт!П барып ол ^улдардыц ¡^арсылыгын бесецдетед!. Кетер!л!сш!лер жагынан ез жагына еткендерге сыйлы^тар бередь Улы Бастаушы ^органыс ^амалдар жасап о^ыс шабуылдарга кешедь B ipag халиф ^аладан шыгар ¡^а^палардыц 6epÍH мы^ты торуылга алады. Осылайша Басыраныц уш жылга созылган ^органысы басталады. Улы Бастаушыныц 6ip гана гарнизоны Калады. Куш i сар^ылып, зинджи-^улдар аурудан вырыла бастай- ды. Сат^ынды^, опасызды^ ж т л е й д ь А^ы ры нда «мусылман ¡^ауымыныц эм!рш1С!» оган тут^ынга берпл, сонда ез!це де дуние-мулюце де тимейм!з деп ант етедь Кетер!л!сш<лер кесем< бул усынысты ^абыл алмай аздаган ержурек жауынгерлер!мен ^амалдан шыгып ашы^ согыс^а KÍpiceAi. К,амал {^улайды. Бастаушыныц басы кесЬмп халиф М уктаф идыц аягыныц астына тасталады. KeTepiAicTi бас^аннан кеЙ!н халиф М уктафи езш щ жырт^ыш тырна^тарын аш^ан едь Зинджилерд! аяусыз азаптарга салып Кырып-жою басталды — т!рщей от^а ертед), суга батырды, жер- ге кемд!, дарга асты, ¡^азьщ^а ^а^ты, ат туягымен таптады, ейелдер! мен балаларын ^ырды. Багдат пен Ш амныц адам базарларындагы ^улдар топ-тобымен сатылды. Ж ап-ж ас ды зды ц багасы eKÍ-уш дирхемнен аспайтын. Х али ф шаруалар мен gyлдар га ез Бастаушыларын мулде умыттырма^ болган. E ip ag онысынан ештеце шы^пады. KyHÍ бугшге деЙ!н Месопотамияныц 6ípAe-6ip ^улы Бастаушыныц елгенше сен- бейдь Кун i бугшге деЙ!н Басыра мен 6ac¡ga да далалардыц кедей ша­ руалар ы мен кулдары эр жума сайын Бастаушыга багыштап жасы- рын дуга о{$ып Аббасты^тар халифтарына ^аргыс айтумен болады. Бастаушыны «Жасырын имам» деп атасады. О ны кун! бугшге дей{н эр уйдщ терш де кутед),— бэдэуидщ куркес!нде де, ацызак^ ¡^ыр^аныц уст!нде де, Басыраныц боры^ ¡^амыс плантацияларында да. Тагы да бостандьщ жолындагы KOTepÍAÍCKe бастайды деп кутедь Ж уртты ц айтуынша ол урыс да- ласынан д1н аман кеткен кершед!, соцгы рет 6ipeyAep оны Тигр мен Евф ратты ц 6ip орынга тогыс^ан жершдег! А д а м атаныц еулие агашыныц тубшен Kepinïi. Е н д ! 6ip ацызда оны соцгы рет Ш аат ел-Арабиды ц А р а б тец!зше ^уя 6epicÍHAeri к!шкентай жасыл арал УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ I 115 ! В

Синдбадта кергендер бар боп шыгады. ^алай болган кунде де халый оны тагм да келед), ^улды^тан %ут!$арады деп кутед). Басыраныц б]рде-б)р адамы оны ез:н!ц шын атымен атамай- ды. Ойткен! оныц ес!М! ^асиетт! ^упия. Кундерд!ц кун!нде «жасы- рын имам» ез! кел!п, ес!М!н ез аузынан айтады деп сенед!. О л ал! т^pi, сэтт! кезд! кутш жур. А л халиф М уктаф иды ц аягыныц асты- на тасталган бас Бастаушынын басы емес, опасыз сатк^ындардыц б!р!н!н басы болатын. Ж ендеттер халифты е т !р т алдай салган. Буган Санж ар да сенедь Айдалада кездескен бэдэуиге кемекте- сем!з деп ая^ асты мертЫ п, ауыр халде жат^ан байгус Санж ар. С ан ж ар кундердщ кун!нде Бастаушымен кездесш оныц ец сенпмд! жауынгер! болуды армандайтын немесе карматтардыц ^айтадан куш жиып халиф эскер)не ^арсы ж о р ы ^ а аттанар кунш, сонда eзi солардыц тобына ¡^осылып б{рге шабар кeздi ^иялдайтын. — А л ец дуры сы,— дейтш ол,— карматтар мемлекет! бар Бахрейнге кету керек. «!^айран Санж ар, енд! сол армандарын орындай алар ма екен»— деп ойлады Хасан. С ан ж ар к е з т ашк^ан. Х асан оган ецкейе тусть С ан ж ар кул!МС!- ремек болды. — О , сен екенсщ гой...— дед! эзер ест!рте сейлеп.— Енд! елемш... Тек сырт^а шыгарыцдаршы, кек аспанга к^арагым к елед!.. О й , Устаз-ай, Устаз-ай, кар! кацгыбасым-ай. М ен оган ец дурысы Багдадца улкен керуен жолмен тура тарталы^ дед!М. Улкен жолдыц уст!нде елу де жец!Л гой. ^ ум даланы, таулар мен <$ыр%аларды соцгы дем4мен ^имасты^- пен еб!п кун уясына конадтайын дед:. К^ум устш тыны ш тыд жайла- ды. М ултанныц баласы оша^тагы от^а уыстап курай тастады. К^ой б!р!не-б!р! тыгыла уйлыгысып тынщи далган. Ж ас шген ^уды^ ба- сында малжацдап куЙ!С ^айырып жат^ан кар! бураны мазасы зда- на айналшы^тап жур. — Д ал б!здщ даламыздагыдай... Отырардыц мацындагы...— дед! Санжар а^ырын. — Олмреп ^алма,— деген О б у Нэы р. — О л дейс!ц бе?— деп С ан ж ар У стазга ¡финала бетш бурды.— ^ ай дагы ал? .. Tyciнeм. Е р адам ун-тунс!з елу! т т с . А л мен{ц сейлей берг!м келед!... Обу, б:з жакта осы дермене деген шеп болушы ед!... и!С! есщде ме? .. Ос!ресе кешке кррай бук!л дала тес!нде ац^ып ке- туш ! ед! гой... Балалыц шагым аны^ ес!мде... Окем д! б!лмейм!Н, ес!мде жо{^... шешемд1 де б!лмейм!н... О з!м оны мeйipiмдi жан болар деп ойлаймын... Нел!ктен олай ойлаймын? С ен б!лмейс!ц бе? О б у Нэс^р жауап к^ат^ан жо^. К^оржынын а^тарып, туб!нен б!р к<шкентай туйшш ект! алды. О н ы жайлап шешкен. А расы нан Ш { 116 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

ш е м 1ц уса{$ саба^тары шы^ты. О б у ала^анына салып уг{пу^алады да элг^н^ С ан ж арга и1скетт!. — Бул не? О -о -у -у ...— деген С ан ж ар терец курсш е.— 0 з^мiзд^^^ дермене гой... Бул жа^та оспейт1н шеп... Ш ipкiн, туган ауылым- ды ес!ме тус!рд!-ау... А н а у кэр! бурадай шегш жат^анымда... К,алай дейс!ц, ш!рк!нн!ц шамасы анау жас шгенге жетер ме екен, а...— деп Санжар зорлана кумммрейдь Сан ж ар езш жумса^ ¡^ой терм ерш щ уст!нен тус!р!п то^ыманыц устше жатдызуды ет<нд{. Басына озш щ ер!н жастатты. Х а сан мен Мултан екеу!, оны а^ырындап ки!нд<рд!. Тем!р айы- лбасты ¡^айыс белбеу!н бел!не буындырып, цалыц тер! кеудешес!н кигiздi, бел!не ^орамсасы мен ^ылышын байлады. О л ажалды ж а- уынгерше жатып ^арсы алмад едь Мултан са^ал-муртын бастырып бермек болып ед:, Санж ар оны дажет кермед!. О л енд[ кез!н ба^ырайтып ашып жатыр. — ...Дермененщ т ы -а й ... ^айран дермене...— деп цояды ауы^- ауы^.— Ш !рк!н, кандай жа^сы. Бул жердщ жусандарында ондай т с жо{^... Кун кeшкipгeн. А ттар узай жайылып кетть К,урке сыртындагы ^отанда <^ойбуйыга тусш куше цайырып жатыр. Ош а^тагы ^урайдыц сытырлай жанганы, аузын малжацдата тускен кэр< бураныц ыцыранганы ecт^л^п тур. А лы стап кеткен аттар да пые^ырынып Кояды. — Д э л б)зд[ц ауылдагыдай бэр! де,— деп ¡^айталап койды С ан ж ар аспанда эр жерден жарцырай бастаган жулды здарга ¡^арап жатып.— Б!ра^ 6эр!б1р жат, ботен дуние... Хасанныц жэрдем!мен куркеден Зухейр де сырт^а шыгып, !рге- дeгi к т з уст!не ыцгайлана жантайды. О б у Н э м р Санж арды ц сагатыныц санаулы екен!н бЬмп отыр, эттец дуние, ажалга &арсы турар куш ^айда. Досыныц кец)Л1н жубатар сез де таба алмай, оныц жанга батман азабын жец!лдетуге сеп бола алмай шарасы таусылган ойлы куйде б!р сэт коз! шген- ге тускен. Ж ас шген жерде шог!п жат^ан кар! бураны тумсыгымен туртк!леп тур-турлап турган сияцты. Куйек кез! гой. — ...%ояды ез!,— дед! О б у Н эс!рдщ кез ^арасын ацдаган Мултан. Мултан оша^ ^асында кара тастан &ашалгандай т!П-т1к с<рес- кен куЙ!, узын найзасын ^олынан тастамай тур. Кеш бойы алгаш т!л ¡^ат^аны осы. Ойел! ^ойдыц ¡^ою айранынан ^она^тарга !$уйып бе­ ру уш!н араластырып отыр. Санжарды ц ^асына жайылган майлы шуберектщ устшде ¡^а^талган ^урма, зэйтун, суытылган кесек ет, б)р уыстай п)сте жатыр. — Кешк! намаздыц уа^ыты болды,— дед! кенет эйел ауыр тынышты^ты бузып. ) ]ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ 117

— Н амаздарыца мен1 де к^осыцдар...— дед! С ан ж ар О б у H ecipre gapan. О б у H ecip жауап к^атк^ан жо<$. Жайнамазын жайып, намаз округа KÍpicTÍ. Сан ж ар мен Зухейрден езгелер! Teric оган ¡лесе намазга турган. Н ам аз о^ылып болганнан кеЙ!н О б у H ecip кайырылып досыньщ ^асмна келген. Ж аны циналган Сан ж ар зорлана жымиган болды да: — Сен Foñ осы, гулама жансы!ц, шыныцды айтшы, о дуние деген бар ма 03Í? деп сурады.— Сен e3Íg о дуниен!ц бар екенше сенесщ бе? — E ep i де жаратцанныц ¡^олындагы ic ^ой,— деп О б у H ecip eK Í- ушты жауап бердь — О сы eKeyMÍ3 кездескел! сен ел! 6ip ^ыпшагьщды ойнамадьщ- ау... CojgFb! рет...— Сан ж ар сезш ая^тай алмады. O g i саргыш тар- тып мулде элс!реген ед1. Дем! ауырлай бастады. О б у H ecip шыдай алмады. — Х асан , кыпшагымды экелшИ— деп ай^айлап ж йерд!. М ы на ай^айдан селт еткен Kepi бура орнынан кетер1лген. М ы рзасыныц дауыс кетере буйырганын алгаш ecTtreH Х асан да да Aer6ip ¡^алмады. О б у HecipAÍg e3Í Kypegiïin кетт!. О л ¡$ыпшагын к^олына алып, Кула^ KyñÍH дурыстап алды да goc imeKïi кумбпрлете ^а^^ылап к^ыпша^тардыд ecKÍ 6ip эуенш шыр^ай женелд). Санж ардан езгес! бул eyeHHÍg сездер!не TyciHreH жо{^. E ip ag осынау MygAM eHHÍg туган жер туралы екен:н, О б у H ecip осы эн ардылы С ан ж ар KegÍAÍHe жубаныш айтып отырганын 6epi де у^ты. Белк!м, 6ip-6ipÍHe ба^ул бол айтысып, ¡^оштасып отырган болар... K epi бура жас ÍHreHHig cogbmaH ерген. Оша^тагы от жанып боп ¡^алыпты. О т жагып отырган бала енге ел!тш ошак^ астына курай тастауды умытып кетсе керек. KeniKi аспанда жулды здар кебейе туст!. K^ogMp самал есе бастады. Батыстагы ымырт шапагы 6ipTÍH- деп сенуге таяды. О б у H эcipдig дауысы ашылып, эн созыла тускен. Санжардьщ gaAbtg са^ал баскан кукы л-саргыш pegi сабырлы тыншу тапк^андай. K e3ÍH Keg аш^ан куйде TyHri аспанга шаншыла gapan жатып ен сездерше кула^ турет!н сия^ты... XacaHHMg байдаганы MyATaHHMg ейел! де Kyñ6eg шаруаларын тастай бере KyñeyiHig к^асындагы пальма Ty6ipÍHe барып отыра кет- TÍ. Келген мeймaндapдыg басшысы тер!ЗД! кершген, 6ipag e3ÍH ceptKTepi Устаз деп ¡^урметпен атаган aдaмныg тамаша энш!Л!г!не Tagb!pgañ gapan к^алган. XacaHHbíg ¡штей туйген! эйел! Мултаннан кеп жас екен жене KecKÍHÍ де куйеуше Караганда едеу!р а^шыл. Мултаннbig бет)-{$олын кун мен жел кагып елде к^ашан ¡gapa ^айыс боп кеткен. Рас, eñeAíHig ^олы да сондай, ад бет жуз! а^шыл. Белюм унем! бет!н буркеп жypгeндiктeн солай шыгар, тек ga3Íp 6ypKeyÍH умыт^ая ТЭр!ЗДЬ В Í Î18 t ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

Мултанныц улы ^она^тарды жатырцап, ^аша^тай журетш. K^a3¡p мынау ^ызык^ оган бэрш умыттыргандай, от ж агу да есшен шыгып, eai Э б у H ecípAtg к^асына кеп суйене отырып, оныц к,ол ¡^имылына, аспабына тацырк^ай да тамсана ^арайды. А л эн болса Megipey дала уст)нде ^алы^тап тур. Э б у-Н эю р дщ да- уысы KyniTt болмаганмен, энд) бар жанын салып, ез кек!рег;ндег1 Mygbt мен mepÍH тар^атып отыргандай шыр^айды. Q 3ÍHÍg gacipeTÍH, жат жерд! кезш тура^ таба алмай журген жалгыздыгын шагынатын тэр1зд), бэлк!М Б эн у жайлы, e3ÍHÍg аяулы махаббаты жайлы сыр шертш отырган болар. Устаздьщ мынау eHepi, энш!Л1г! Зухейр ушш кутпеген жaga 6ip ^ыры едь Егер ая^-^олы cay кез; болса мынау aHHig сездер!Н Kemipin жазып алар ед!-ау. Амал к^анша, шамасы жо%. Устазга тел- MÍpe ^араган куй) epHt ер!ктен тыс эн сездерш ^айталай берд). Осынау айсыз ^apagrb! тунде еш^айсысы кез ¡лген жоц. Уркер жамбас^а ауган кезде С ан ж ар жан TeciAÍM еткен. Еркектер оган багыштап кезекпен куран оцыды. — MeñipiMAi ержурек ^улына AAAaHHg жумагынан орын буйырсын... Э ум нн, — деп Мултан куранньщ сонын ecTip- те ^айырган. Д эл осы мезетте сырттан тасырлай шап^ан ат туя^тарыньщ Ay6ipi ест!лдь Ош а^тагы отты сенд)рмеу уш)н узбей от жагып отырган бала gapagrbt тунге шаншыла gapan: — А ттарды айдап экеттп, аттарды! ТусауАарын шеш!п куып экетт)!— деп шарылдай ай^айлады. OHbtg айцайлаганына ешк!М селт eTin, орындарынан да дозгал- ган жо^. Э б у Н э м р egKeñin С ан ж ар дьщ бет!н жапты. З ухей р egKÍAAen унс)з жылай берд)... — Енд! ^айтып келмейд),— деп курсшд! Мултан...— Б)рт)ндеп умыт болады. Бул жары^ дуниеден 6epÍMÍ3 де етем!з гой ель., ат та, адам да... E g ауыр, ^аралы Tag да ат^ан. Кун арцан бойы KeTepiAreH кезде ден) cay еркектер жа^ын жердег! A egm g устше шы^ты. Ж ер таста^, %атты екен. Бей)тт! узак^ ^азуга тура келд!. Бул KyHÍ ^ойды уй TegiperiHe Мултанныц баласы ерНзген. Мултанньщ эйел) ga3aH-omagTb!g басында болды. Мултан oAÍKTÍg аруагына арнап тагы 6ip ^ойын сойган ед1. Зухейр болса Санж ардьщ MeñiTÍHíg ^асына отырып аАып, cay к,олымен желп{п ^ужынаган шыбыннан {^орыды. Кун шы^пай турып туны ермтен цайт^ан Kepi бура e3ÍHÍg кеше- ri орнына к^удмц басындагы пальма туб)рлер!не суйкене кеп жатдан. О л царалы уйд1 сезгендей курке ж а ^ а одырая ^араумен болды. Кездержен мелт-мелт жас тамшылайды. Соны бай^аган Мултан: — Бэр) eTeAi-KeTeai... Жapaт^^aнныg буйрыгы солай,— деп дойды. О нан co g Э б у H acip A ig дайгысын жeg^лдeтк^ci кел- УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ] 119 ) В

гендей энпме бетж аудара с е й л е д ;.- Мынау . екем казы пты . Q ^ n ig уц, баласы болган екен с Т \" ^ \" нап уш пальма оты ргы зы п ecipinTÍ М * Ушеу.не ар- П альмалар экемн<н Tipi ^ ¡ н д е gypan J ^ I ^ C ^ Сол !ШМ Q3ÍHÍH коралы коймн л К „ ^ ^ Калды^ соддарында. M i g - д . . М ул,а. СМИ, ая ^ ай аамаЛ р \" ] ^ Г ° \" \" \" \" ' а.-аС Г:Г\"\" — \"о й ь т б,рдм. Ештецси, к а р т \" \" \" * \" \" * \" **№ Р \" \" \" \"ааасмздапа ^аудыр км; , ^ ^ а кадаами д! ^ад,м \" у а м t - ь .. ауада, .а д , 6jp сеаг.идей б.аадь,. ^°' асан мен Мултан зиратты теренлете ры , с ^ а дактмрм. М у\",н ..ш Г ' '\" \" \" \" \" ' J ' ^ * ест<дд.. Ол ¡ягеид{ каймрмак боп куь,п ж т А . / ' Т \" \" * тумсыгын кокке KOTenin м . ^ ^ болса сымеи K piciK M карай ж.л!п б ^ а д ы \" '\" ^ \" \" \" ' ара- —' \"\"\"\"\" - - у ^ а д а , бадауа ба- К - ....оул да етм н ш ],— ^деп' *K^vУmЙcКí !жл^деп кои\"^дыт а «ipici. ол. Келем кун. жолаушылар eHAÍ не i c J L i ! , J ^ отмрды, кенет Зухейр Эбу H^rí гендей калыц ойда К .А д ь -р ь ,.к .,у а ^ 1 ^ ^ \"\"\" М уата..^ Э бу Hecip ундеген жок. Од Зухейот.! Рак оньщ мына xaAÍMeH алыска б а р а ^ й Дм. С^ынган аяк жуУы*кй ааррааддаа жазыдмасаылмбаеилгт<ылн) дарынлджане ойл.ай. - ю р. бура.ь,я б^арга Cepin. сжыц ^ даиындап жатыр. Б эл ^и ^!^ . К<\"\" ^алып, алые жолга М ь ,.а /^ !1 \" \" \", ' ' ¡ бадеуи бадау. ^ , Л ° б !Г \" А ,с Эбу H aei, 3 .'J ,Z „ \" \"'\"i №ра- МуАтанньч м ед! я м ц м д а \" ^ , бай^адь.. дарм бар. Жас ¡ .г .. б м е , ктйек к ^ . , п ^ Т T¡. К ай т... ар,аа ма жак n j\" n 1 *? \" \" \" Чашм. ют- да муюкЫ... 'Р ^ е р д [ц ^тап алып ¡tíaAyaapM рмп цалды. OsiHÍH мыоэагм ^ Дэрменс!зд{г!не KyñiHÍn о ты р \"^ t КТДЫВ басында оты- жэрдем жасай алмайтын Tyáeai жолга eaipAen болган Мултан кенет буган: ж е т е с ;в д ^ ,^ дед{ ^ л д а й \" ' ^ Д е р Тудмор^а бупн В ! !Í20 ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

Э б у Hacip кейш бурылган. Мултан алгаш рет оган кул!мс!рей gapan тер!скей жакеты нус^ады. Тпкенд! буталар арасынан жас ¡нген 6epi ^арай емпелецдей желш келед! екен. — Э з) дэл осы арада туып едь Е нд! осы арада боталайды эль Cipo, тунде жат табынныц бурасын Ke3ÍKT¡preH гой. А л л а буйырса 69pi сэт)мен болар енд!. Ж олга жинальщыздар!— дед! Мултан K O K Í p e r i толган ^уанышын жасы ра алмай. Баласы мен эйел! ¡HreHHig алдынан куана ж у Н р ^ ть Мултан бураны Зухейрд!Ц алдына экеп шегерш, жаралы мей- манын !$олтыгынан демеп ез! аттандырды. ...E ap i OTKÍHmi дуние гой...— деген ол тагы да Э б у H ocip, Х асан жэне Зухейрмен &оштаса турып. Э б у Hocipre Мултан ce3ÍHÍg астарында oMÍpA¡g MogriAÍri мен OTKeHHig ^айтып оралмайтындыгы туралы шынды^ жат^андай бои керш дь !^ум мен AaAaHbig перзент) жалгыз уйл1 кошпел! 6oA9yHAÍg лашыгынан Устаз торыга турып аттанды. А л д ар ы н д а тагы не кут!П тур, ол жагын У стаздь щ ез! де, gb!3MeTmici Х а са н да, maKipTt З у х е й р де 6ÍAe алар ма? Ж асты ^тьщ аты жасты^ еткен мен келер кун туралы Х а са н мен З у х ей р онша ойламайды да. З у х е й р o3ÍHÍg устазбен {$атарласа ж аяу журе алмаганы упмн цысылатын тэр!здй ал XacaHHbtg KogÍAi мулде жайбара^ат, Mbtp3acMHbíg cogbtHaH туйен! жетектеп келе жатып ен- gapa^HíbíAapAbíg» ездерш е со^ты^пайтынын, ойлады... е й т к е т кэр! бура KtMre керек жэне булардьщ да коз ^ызыгар AaHegeAepi жо^ кой. С ы р т gaparaH кезге eACÍ3-KyHCÍ3 далада gagFM pbin уш адам келед! екен,— eKeyi: карт пен ¡^ызмстимм ж аяу да, ynñm nici кэр! TyñeHÍg ^омында. Е н болмаса аяд артар есектер! де жок 6ipeyAep... ^олына таяк устаган Э б у H acip алда келедь BeAayHaig KypKeci- нен аттанганнан 6epi ол OAÍ 6ip артына цайрылып к^араган емес, Х асан мен 3yxeñpAÍg озара сейлескендерш де ecTireH жо^. О л e3ÍHÍg жас достарын Тудм орга апаратын улкен керуен жолына ^арай бас- тап келе жатып, бурынгы oAeTÍHme адам тагдырыньщ ¡^ат-^абат KeAeTÍHAiri туралы ойлаумен болды. Е гер Э б у Hocip He6ip ¡^нын- ^ыстауды басынан кеипрген Kapi AOCb!Hb!g TÍAÍH алып журт Ke3ÍHeH жасырынбай-ак ат басын Думнан Багдадца тура тарт^андарында Санж ар jga3Íp ¡^астарында TÍpi келе жатар ма ед1? Соньщ OAÍMÍHe, бэлмм, Э б у H 9cip KÍH9AÍ шыгар? OHHg eAÍMÍHe жазмыш та, тагдыр да, AAAaHbtg oMÍpi де KÍH9AÍ емес... Э б у H9cipAÍg KecipiHeH жолда ушырас^ан кездейсо^ оцнга, жазым себеп болып отыр. Олай болса gacHeTTi к!таптарда жазгандай бэр! де 6ip ^YAañAMg о баста «мацдайына не жазганнан болады» дейтшдерш к^алай угуга болады... Бэлк!м бул сездер болжам мен к;иялдьщ жем!с< шыгар? Ойткен! болжам мен {^иял ж а л ган д ы ^ а УСТАЗДЫН ОРААУЬ! I 121 ) В

сайымайды, шынды^ жолындагы ¡зден!ске жатады. Жалгандьщ ез жолына тускендерд! Ш ынды^ жолынан аула^ бурып адастырып екетуге эз:р де, ал болжам мен ^иял Ш ы н д ы ^ а жетуд!Ц тура ж о- лын !здест!р!п отырады... Демек ^асиетт! ютаптардыц сез] дурыс болганы гой. Демек мы­ нау йум даланыц арасын кез!п келе жатып, айдаладагы бэдэуид)ц куркес!нде eлyдi о баста С ан ж арды ц мацдайына жазы п {^ойган гой. А л егер Э б у Н эс!р жол бастаушы peтiндe айдалага бура тартпаган болса, онда С ан ж ар елмес ед ь.. Ж ок, оныц eл^мi кездейсо^ жазымнан болган, бул арада ешцандайлы^ жазмыш та, тагдыр да к!нел! емес. М ы нау тосын болжам Э б у Нэс!рд<ц ойын астан-кестен ет1П ж!- берд!. Жолсызбен жаяулап келе жатып ез! ойша айтысып, ез! шыгарган ¡^орытындысы езше азар боп кер:нд{, ейткен{ логика бойынша ^асиетт! !^уран да — ой-^иялдыц жeм^c^, демек халы^ты^ Шынды{$ жолынан бура тартуга багышталган. Олай болса ондагы айтылгандардын бэр! де жалган болганы гой... О л ез ойынан ез! ес: шыга абыржып, кара терге тусш мазасыз- данып, осы ойлардан ^алай ^утыларын б!ле алмай келе жат^анда, З ухей рд!ц даурыга сойлеген ^уанышты сез] кeц^лiн белш екеттм — Б;р улкен жолга жа^ындаган сия^тымыз, ене, керуен кер!нд{. Тудморга баратын жол болар,— деген. Э б у Н э й р то^тай калды. М ацдайыныц тер1н cypтiп, кейш бурылып ¡^араган. Ушы-к^иырсыз мелшиген к^ум дала жатыр. Бэдэуидщ куркес! мулде кершбедь — И э, жас достым, ол жол тацгажайып кене шаЬар Тудм орга апарады,— деп цойды Э б у Н эы р, эз!рге Х асан екеу! жолды коре алмаса да, туйенщ комындагы З ухей р би)ктен керш отыр. — Тудм ор шаЬары талай тарих ш еж ф ес! мен талай тагдырдыц куэс! болган жер,— дед! сезш жалгастырган Э б у Н эс!р, элг!ндег) азар ойларды серп!п тастауга тырысты. — Тацгажайып шаЬар дейм!з гой, Устаз? — И э, жас достым. Б !здщ ол !$алага осынша жермен айналып келу!М!ЗД!ц ез1 де тацгажайып ^ой... деген езш щ ^атерл! ойлары- нан эл! де арыла алмай турган Э б у Н эю р... Ж асты^тарына к^арамастан, Месопотамия мен Сирияныц та­ лай кене ^алаларыцда болган жэне Парсы мен У ндш щ , Греция мен Румны ц неб)р есюлшт: калалары жайлы жазылган к!таптарды о^ып, кер!П келген адамдардыц тамсана айт^ан эцг!мелер!н талай тыцдаган Х а сан мен Зухейрге Тудм ор тштен сезбен айтып ж е тм з- г!С13 эсер еткен. %алага алгаш К!рген сэттег! кep^п-тyйciнгeндepi ертеыдегщеи естен тандырарлыц едь ...Бедэуи куркесшен аттанган кун! кеп узамай улкен жолга В ! 122 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

шыгып, жарты ша^ырымдаи алга кеткен керуешнц содынан ерген болатын... Айналакезцары^тырган кум дала. Туйе уст!ндег!3 ухейр кез ушындагы т!кенд! буталар арасынан 6ip топ ag бекея ^ылт eïin шыгып кбайта тасага к е т к е т н бай^ап ^алган. Бул TegipeKTe он- сыз да ете сирек ушатын ^устар жол жиeктepiндeгi шилеу<ттердщ келецкес!Н жэне етк!нш! жауыннан к^алган шалшы^тарды пана- лайды екен. М и ^айнатар ысты^. ByKÍA айма^та кез тоцтатар не 6ip тау, не 6ip белес, не 6ip агаш керш бейдь TinTÍ шелге шыдамды деген nicTe агашыныц бутагы жо^. К,умдауыт дала та^тайдай теп- Teric. EÍAÍHep-6ÍAÍH6ec ^ана op бай^алады, алга журген адамны{ц AigKeciH ^уртар таусылмас б1р%алыпты ер. З у х е й р 03Í туйе устш де отырып ап, У стазды ц алга Tycin жаяулап келе жат^анын Kopín ;$атты цысылады. Булар енд1 шыгыс^а %арай тура тарт^ан. М ацдайдан шы^^ан кун б!рт1ндеп o g шекеге ^арай ойысып дел тебеден ша^ырая куйд!ред{. Yn еткен жел, ы зы д еткен дыбыс жо^, тек ^ум жолда суйрете бас^ан aHK^TMg сыбдыры жэне Kapi TyñeHÍg пысылы гана ¡^ула^а ке- лед!. А н да-сан да алдагы KepyeHHÍg айдаушыларыньщ ай^айы мен MaAAbîg мойнына байланган ^ogbnpayAMg Cb!gFb!pM гана ecTÍAeAÍ. Керуен ете жэй жылжып барады. Зухейр коп узамай-ад олар- ды куып жетерм!з деп ойлаган. Eipag Устаз асыга ^оймады. Бес ша^ырымдай журген cog, енд! 6ip сэт KepyeHHig кезден ^алай гайып болганын TinTÍ agrapMañ да ^алган. А я ^ асты жоц боп кетт!... З ухей р алга тацыр^ай кез жiбepгeн. Ж ол сел gbtpagra gapan KOTepiAe берд!. Кенет, TinTeH кутпеген жерден дэл {&арсы алдыдан oönag ашылды да, теменнен табан астынан тagгaжaйып сулу эсем шаЬар кер!НД!. TinTÍ ертегщей де ж етю зш суреттей алмастай сулу KepÍHÍc eдi бул .. З ухей р KepyeHHig шаЬардьщ к^ай ^а^пасынан ^алай KÍpreHÍH де agrap a алмады, ол тек табан астындагы oñnag жазы^та кун нурына шагылыса жар^ырап, e3ÍHÍg 9AeMÍ сарайларымен, амфитеатр- ларымен, салтанатты эсем мунараларымен, жасыл бау-ба^шалы aAagAapMeH кeздi арбаган шаЬарга тацыр^аган да калган. Ш аЬардьщ шыгысы мен ogTycTÍK ^апталында сьщсыган жасыл тогай жатыр, одан эрще жай^алган жасыл шалгын KOKneg6eK боп тыншып жат^ан дарияга жалгасыпты. Ж олауш ылардьщ к^арсы аЛдынан gogbip сал^ын самал ecin к^оя берген. Bipa^OAap самалды да, элг!ндег! шаршагандарын да ecTepi- нен шыгарган ед1. М ы нау сулу KepÍHÍCKe ел!те gapan ^озгалар емес. З ухей р Kepi бураньщ merin жатып ^алганын да agrapManTM. Э б у H acip болса TyñeHÍg комына суйене кеп турды. М ы нау с у л у л ы ^ а TOHTÍ болган уш жолаушы да yH-TyHcis едь А л га gapañ аттауга, мынау гажап KepiHicTig шыр^ын бузатындай боп ipKÍAe тускен. — Х а са н , торсы^ты алшы, сусын imeñÍK,— деп тыныштыдты УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ) 123 ) В

алгаш Эбу Н эмр бузды. Б!ра<^ Х асан оныц сезш ест!ген жо^. Ол со эуелдег! ацырган куЙ!нде алдымдагы кор!Н!с ец!мде ме, элде тус)мде ме дегендей тацыркап турган. Мынау а^ мэрмэр колонналардыц арасынан кешеЛер отед! дегенге де сену !$иын едь Мундай кел:ст! эсемд!к пен сулулыц жума^та да бола ¡^оймас. Бул неткен тацгажайып шаЬар туралы негып ештеце айтпаган?! Обу Н эс!р Хасанныц е л ^ п турган кеск!н!не кул!мырей фарады да, торсы^ты ез! шешть Ол оз!нщ де б!р кезде дэл осы Хасанга уцсап сфинкст!ц алдында, одан кеЙ!Н Хеопс пирамидасыныц алдында ацырып турганын ес1не алды. Бул да бастаушыныц айт^андарын ест!меген куйде, адам а^ылыныц, адам цолыныц улылыгына ^айран болган ед!... — Арамейлердщ ертедеН астанасы Тудмор осы болады. Бул шаЬардыц ¡^ашан салынганын ешк!м б!лмейдь Тудмор деген ара- мейше пальманы, сал^ын лепт) айт^аны. Ал гректер бул шаЬарды Пальмира деп атаган,— дед! Устаз Зухейр мен Хасан алгапщы эсерден естерш жинагандай болган кезде. — Тец!ректщ бэр! ^ацсыган к^ум боп жат!&анда бул жерге су Кайдан келген сонда?— деген Зухейр шыдамсызданып. — Тудмордыц жумба^тыгы да, гажайыптыгы да осынысында гой, жас достым. Тудмордыц дэл осылай турганына неше мыц жыл откен!н де еш тм бммейд!.. — Оне, {$арацыз, шаЬар !Ш!не к1рген керуен ертедем сарай ¡ш!- не енгендей, ад мэрмэр мунаралар арасынан дубыла тусш бара- ды!— деп тамсанды Хасан. — Ал енд! осы жумад ¡ш!нен ^онатын орын ¡здеп тауып алайы^,— деп кумммред! Обу Нэс1р. Томенге ¡^арай тускен булар шаЬардыц батыс жак ¡^а^пасынан еткен. Кузетш!лер буларга еш назар аударган жо^. Батыс пен тер!скейден ем!Н!п келген ^ум жолдар дэл осынау туста табигаттыц кербез сулулыгы мен нэз!кт{г!не тацырк^агандай тшс!не !рюлш ¡^алган тэр!зд<, шаЬардыц ^алыц тас ^органынан асып оте алмай сояу-сояу таска айналып к^атып к^апты. ШаЬардын солтустж-батысындагы ^ум-жалдардан жотасы би!к таста^ тобенпц уст!нде улкен ¡^орган кершед!, шаЬардыц орталык^ кошесш сол форганга ^ашап жасалган жолмен жалгасып жатыр. Зухейрдщ байк^аганы ¡^ум жо^ тустарда ^орган ^абырга жары- ла ашылып, ек!-уш ша^ырымга деЙ!н созылган жазы^ ацгар ¡^умга к^арай дендеп енш жатыр. Ж азык ацгардыц берг< шет! шаЬар !Ш!н- дег! улкен дызгылт туфтан салынган амфитеатрга кеп т!релген. Ацгардыц ек! жагынан да улкен тас уйлер мен мунаралар бой тузеген. Булардыц б!р замандагы шаЬардыц ата^ты адамдарыныц беЙ!ттер! мен мавзолейлер! екетн, ¡штер! толы нeбip гасырдыц му- с!нш!лер мен онерпаздары жасап кеткен мусшдер мен кескшдер В ! )24 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

екенш, бул ацгарды шаЬар халк^ы «зират ацгары», деп атап мыцда- ган жылдар бойы ел!ктер жерлеп келе жат^анын Зухейр б!лген жо^ едь Хасан болса Зухейр мiнreн туйет жетелеп Устаз содынан эзер деп !лесш жолында кездескендерд!ц бэр!не тацыр^ай ^арайды. Аттаган сайын тацдандырган кер!Н!с. Тас ^органная оте бере дэл ая^тарыныц астынан су толы улкен ор тап болган. Орга су б т к тас уйдщ астынан сарцырай ^уйылып тур. Суатты]ц ^абыргалары ^алыц мэрмэрмен шегенделген. Суы сарылдап к^анша а^анм ен ор тубшдег! децгеЙ! б!р к^алыптан асар емес. К,айнап жат^андай а^ кеп<рш!ктенген куйшен ауыт^ымайды. Орды %анша айналып ¡^арагандарымен судыц екшш! ж а ^ а к^айда агып жат^анын булар коре алмады. Алда ойын алацы жатыр, ал онан эр! эсем аркалар мен уйлер тур. Олардагы су цайда кет!п жатыр сонда? Шынымен жер астына С!ц!п кетш жат^аны ма? Хасан Устаздан соны сураган. — Мына арада орасан суды]ц ^айнар коз! бар. Сол су ^убырлар ар^ылы сарайлар мен моншага агып турады,— дед! Эбу Нес!р. Б!ра^ Хасан оньщ айт^анын ук^ан жо^, дурысы ест!ген жо^. Ойткен! булар терт ^атардан узыннан-уза^ созылган мермэр колонналардьщ астына юрген ед!. Алдарында есем куйме кетш бара жатты, ал сондарынан неше турл! кишген думандат^ан салт аттылар к^уып жет!п к^алган. Кун сэулем бул жерге туспейд! екен. Е ю жа^тагы биiк те эсем колонна- лар ^убыла кезд! арбайды, ал олардан эр! ек! жац 6уЙ!рде де айна- дай eтiп жалтырата тас теселген аллеялармен ары-бер! жайбара^ат к^ыдырыстаган сенд! ки!нген %ала тургындары ет!п жатыр. Аллеяларды да колонналар бойлай жагалаган. Эрб!р жуз-ек! жуз ^адам сайын жауынгерлер мен эйелдер мус!ндер!мен эшекейлеген аркалар тур. Мус!ндердщ бастары те- г!с алынган... «Ислам Д!Н! солай уйгарган гой» деп ойлады Хасан. Аллеялар мен орталык^ кешеден оц мен солга ^арай уйлерге, жабы^ базарга, дукендерге, хауыздарга, театрга карай тас теселген жолдар мен сурлеулер таралып жатыр... К,ожаларын жумса^ орындьщтарга отыргызып кетерш алган ^улдар оларды элде баудыц ¡ш:не, элде храмга, элде меш!тке ^арай екетш барады... Ертеде Тудморды «Сирия к^умыныц жа^уты», «Арабияныц солтустш шекесшдег! лагыл тасы» деп, бас^а да кептеген ат­ тар койып oныjg ез заманындагы мацыздылыгы мен сулулыгына айры^ша мен берш отырган. Тудмор тарихы б!р кездерде осы арада ем!р сурген Набатея мем- лекет!нен басталады. Набатеяны Жрамейлштер мекендеген. Мессопотамия мен Жерорта тeg!зi жагалауларында пайда болган кептеген УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 125 I В

ж азбаларды ц ец алгаш^ы туп нуск^асы болып есептелет!н арамей алфавит!нде алгаш рет Тудмор зацдары жазылыпты. Тудморды ц ез! де берт!нде араб yлтынь^^g неызш {^ураган халы^ты;е 6ip^нeн есептелет!Н арамейл!ктермен туысты^ байланыста болган екен... Рим империясыныц алгаш<^ы императорлары, Е ги п ет патша- сы Птоломей, Вавилонньщ эм!рш!с. Навуходоносор талай рет Тудморды багындырып, ездерш щ аттарымен атауга эрекеттенген кep^нeдi. О лар талай рет ез ма^саттарына ж етуге ша^ ¡^алган екен. А л а й - да уа^ыт ете келе Тудмор, грек саяхатшыларыньщ «Пальмира» деп атауымен тарих^а енген сулу шаЬар бурынгысынша Батые пен Ш ы гы сты жене Ш ы гы с пен Батысты сауда-сатты^та байла- ныстырып отыратын нег!зг! ¡^ала боп ¡^ала берген. Т удм о р ды ц за;ц-законы жайлы , оны;ц !$огамдыж ¡^урылысы туралы , оньщ мы згы мас тэрт!б! ¡^а^ында М ессопотамия мен Египетт!^ шеж!репмлер! тамсана жазып, А рабия мен Сахара думдары ньщ бэдэуилер! мен берберлер! неб!р гажап ертег!лер мен а;цыздар таратцан. А л ай да, муныц бар! де б<з баяндап отырган о^игадан элде^айда бурын болган eдi. Т удм ор тарихы улы философтыд ¡^иялы мен ойына улкен дозгау салып, шары^татып экеткен. Сонды дтан ол уа^ытш а ез1нщ Ш ам шаЬарыныц тубжде жуз!м багында бастаган музыка туралы трак- татын да умытдан болатын. О л ез! тез!рек жетуге асы^^ан Багдад жайлы да умыт^ан. Ол Багдадта халиф эл-Му^тадир ел^рмгеннен кеЙ!н так уш!н ^иян-кеск! тартыс басталганын, б!р халифтьщ ор- нына ек!нш! халиф кеп астан-кестен дуние боп жат^анын б!лет!Н. А л а й д а ол ж уз жы л еткен со1ц сол кезец туралы халы^ ертег! шыгарып, оны «Б!р сагатты^ халиф» деп атайтынын б!лген жо^. Тудм ор емф) тынышты ед!, шаЬардьщ бай тарихы, эл! семе ^оймагаи гажайып сулулыгы оны езше б!рден баурап экеткен жэне де ол бул арада !зм л ж цаласыньщ ем!р! мен тэршб! туралы, оныц азаматтарыныц м{ндеттер! жайлы мтап жазу уш!н материал жинай алатын едь.. Тудмор тарихын зерттеумен шугылданган Э б у Н эс!р ер!ктен тыс ж т - ж т бул шаЬарды ез! туган Отырармен ойша салыстырып, екеуш!ц удсастыгы мен езгешел!ктер!н табуга тырысатын. — А л ай да !$атыгез, тэкаппар О ты рарды неге ес!ме ала берем? О н ы д мэдениет) мен сулулыгы Тудм орды д ширегше де жетпейд) гой. Тек О ты рарды ц ^атыгездЫ мен Тудм орды ^ сулулыгын айта отырып, !зг!Л!к ^аласын салуды;ц нег!здер!н айтуга болар ма екен, элде?— деп ойга шомган ол. Бэлю м Ш ы н д ы ^ а е]ц жа^ын келер ¡здеш етерде, кез келген ло­ гика, ке^ келген философия жэне осылай болуы ы^тимал-ау деген В В ! 126 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

кез келген ¡^ияли болжам ом!рде керген, сез!п-б!лген тэж !рибелер- ге нег!зделсе гана нэтижел! болатын шыгар. А д а м ойвжныц ылги да б:р нэрсен! еюннм нэрсемен салыстыруга эз!р туратюндыгы да осыдан болар. Ж эн е Тудм орды ц О ты р ар жайлы ой тугы зуы нда да табиги б!р себеп жат^ан болар. Рас, сырт керш!стер! жагынан екеу! де б!р-б!р!не мулде у^самайтын ^алалар, ал табиги т!рнмл!К- тер!нде б ф жа{$ынды!$ бары аны^. Е кеу! «Ж iбeк жолы» атанган б!р Ж!Г!Т!Ц ек! ушын ек! жа^тан уыстары на устап тур гой... — Адыры мен ез!мд! мазалаган ойды оз!ме тyciнд^pyгe таяп Калган сия^тымын,— дед! Обу Нэс!р коц!Л! сэл жай тап^андай.— Ойткен! бул жорамал е т ^аланы салыстыруыма нег!з болуы мумкш. Эрине, ол салыстыру !зг!Л!К ¡^аласыныц ¡^иял болжамымдагы бей- нес! мен оный тургындары туралы коц!лдег!дей философиялы^ шеш!мдер мен ¡^ортындылар бермес! аныд. Дуниеде сауда-сатты^ жолдары мен керуен жолдары коп-а^. Ертедег! Карфагенде, Вавилон мен Латакияда, буг!нде Багдад пен Басырада, Самар^ан, Рей жэне Ш амда сауда-сатты^тыц не- бip ¡^ажетт! жолдары кеп тyйiciп ^ана ^оймайды, сонымен ^атар коптеген д!ндер де, эртурл! мэдениет, гылым мен онер— бэр-бэр! кеп тyй^ciп жатпай ма,— деп ойлады философ. — М ы салы уид!лерд!ц ец коне, ¡^асиетт! жер! Ригведе туген Ведада суреттелген мифтер мен ацы здарды ц, эр турл< эуенмен Заратуш тра туралы кбайта вавилонды!$тардыц, шумерлердщ ^удайлар туралы к!таптарында, Будда жайлы, Адонис жайлы, Иусис Навине пайгамбар жайлы, Мухаммед жайлы ацыздарда Кайталануын бас^аша тус!нд!ре алмайсыц. Б!р созбен айтцанда халы^тардыц озара узд!КС!з ¡^арым-^атынаста болганыныц тагы 6ip белмс!, барлыгыныц да ¡^удайларыныц ¡стейт!н тацгажайып ¡стер! б!р!нен-б!р! айнымайды — кунд! то^тату, со^ыр болганныц коз!н ашу, ацсадты бут!н ет!п ж азу тэр!зд! жэне оздер! А л л а тагаланыц Касиетт! рухынан жаралган болып шыгады, елед! онан ^айта т!piлeд!. С онда барлыгыныц эртурл! тургы да ¡^айталайтындары б!р кездег! Египет ¡^удайларыныц бастарынан еткерген ацыздары, ¡с-эрекеттер!. Ж эне соларга ег!3 ^озыдай у^сас боп отырады. Египетт!ктерд!ц уш кескшд! ^удайлары болган. А л унд!лерд!ц барлы^ ^удайлары Тримуртыга немесе «Ушт!кке» багынышты са- налады, олар: Брама — Ж аратушы тец!р, Вишну — тынышты^ты са^таушы, Ш ива — булд!руш! тэцip. Ж эне сол Ш иваныц ез! уш кеск!нд! тэц!р. Осыдан келш Х ристос та уш жузд! болган тэр!зд!, христиан д!И!нде ^асиетт! троица туган... --- Жо!$, ЖО{$,--- дед! б!р СЭТ О б у Н эс!р 03!не-03! ¡^арсылы^ бiл- д!р!п — христиандар ¡^асиетт! троицаны вавилонды^тардан алган, ОЙТКеН! ОЛардыц уш Т Э Ц !р !С ! болган: А й Т Э Ц ! р ! С ! --- Син, кун Т Э Ц !р !С ! — Шамаш жэне жер тэц!р!С! — Иштар эйел, ал ол вавилондыдтар УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ I 127 I В

уштш тэц!рш! кез!нде шумерлерден алса керек. А л мусылмандар болса олар да христиандар сия^ты эр д!ннен аз-аздап ала оты- рып, ушт!К тэн^рше келгенде оны умытып кеткен, шындыгында ^удайлар туралы мифтерд< шыгарган кене египет мэдениет!н бэр!не нег.з деп !$араса{&, ушт<кт! естен эсте шыгаруга ти!С емес ед{. Египетт!ктерш е уштчк тэц!рм Осирис тэц1р! — ата, И сида тэц!р! — ана, Гор — олардьщ баласы боп келедй немесе кене грект!ц эйел ¡¡$удайы Гекатаны алайык^, ол б[р!не-6<р! жабысып ескен уш денеден жаратылган гой... %удайлардыц ш ы гу тарихтары жайлы ойга ¡^алган О б у Н эс!р кенет ез!нщ дэрменс!зд!г!н сез!нд!, ол езпне мэл!м мифтер мен ацыздардыц ¡зше тус!п малтыга бастаганын жэне солардыц цасиетт! Библия мен К,уранныц кептеген нанымдарымен саба^тасар тусын таба алмады жэне оларда кез келген ¡л!мнщ немз! — табиги логиканы]ц жо^тыгына кез! жеткенде мулде есп шык^ты. Бул жай оны мулде абыржытып, урейш ушырды... — О , Ж арат^ан, кеше гер,— дед! езш -ез[ жубатып, б[ра^ ¡л!м атаулыныц нег!3! логика деген ойдан да цутыла алар емес. Бурындар жазган ез!нш б!р трактатында осы ойды дэлелдеп айт^ан болатын. Э р б !р !сте ез!Н!]ц орнык^ты б!р бет алысы жо^тыгы уш!н езпн-ез! жазгы ра отырып, Тудм ор тарихын зерттеуге ¡^айта к!р<скен ед). Х асан ды ерт1п алып Э б у Н э с ф уза^ты кунге Тудм орды ара- лайды, еск! к!таптар жинап, ^ала тургындарыныц эцммелерш тыцдайды, эр гасырды;ц тас ескерттш терш е зер сала ^арап, ж азу- ларын о^уга тырысады, базарга барып алыстан келген сауда зат- тарын {$ызьщтайды. З ухей р эз<рге кеше аралап ¡^ыдыруга жараган жо^. А ягы жазылмай жатыр. ..^ ¡р д е бэдэуилерд!^ сатуга экелген тер^терсектер! мен к^ой жундерш алушылардыц алдына жайып салып жэне сатуга немесе айырбастауга айдап экелген ^ойлары мен туйелерш керсет)п турган кeзiндe, солардан кез алмай сырттай ба^ылаумен болган О б у Н э сф Х асан ды мулде к^айран ¡^алдырып дауыстап сейлей женелген!: — К^андай а^ыма^пын! К,андай а^ыма^пын! С ол езш е-ез! сейлеген куЙ! уйге %арай тартты. — Бул ^алалар ^ажетт!ктен туган екен гой,— дед! ол Х асан га ^арап. Х а са н ештецеге тyc^нгeн жо^. Б!рац сура^ цойып, басын ^атырмады. Oйткeн^ ез мырзасыныц мундай-мундай о^ыс м!нез- дер!не уйренш алган ед!. — М ундай цалалар журт^а ете ¡^ажет екен. БЁр мемлекет пен ек)нш! мемлекет оган езара байланысы уш ш гана емес, !$ала мен даланы ц езара байланысы уннн де ¡^ажет болган. %алалар 6айлы{$ пен салтанаттан !рмет!лш, езара бэсеке мен айты с-тарты с, ба^асты^ ем!рден неше турл! сумды^ !стер ¡стелш, !ргес! сег!Л!п ¡рш-ш !р!п жат^ан кезде дала мен кум оган эскер мен ^улды yнeмi жацартып берш отырады екен... Ш ! 128 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

Отырардыц сыртындагы улы дала сия^ты Арабиянын кумдары да ж ада халы^тар мен жаца адамдарды тугызып отыратын тау- сылмас {^айнар була^ тэр!зд! едь Ерк1н ем!рд! суйетш кешпел!лер ездер!мен 6ipre дала мен gyMHbtg екп!нд! жел!н ала келш, бел! шойырылган еск! калалардыц тургындарын ^органуга яки e3AepÍHÍg ы^палына бойсундыруга мэжбур ететш. Ж эне бул ^убылыс табиги да болатын. OñTKeHi ^алай болган кунде де кэр! дуние жацгырып жасарып отыруга THÍc. А л ы п державалардыд тыныштыгы кеб!не-кеп дала мен ^умдагы тыныштыдка байланысты болып отыратын. Сонды^тан да олардыц 6ipÍMeH-6ipi ^арым цатынас жасап туруына 6ip туЙ!нд! орын — тиянадты TipeK, стан, ^ала ^ажет болды, сол ар^ылы да жэне жуммен т!л табысуга, кешпел! сарациндер мен бэдэуилерд!ц унем! аралас-^ураласты^ та болып туруы уш)н,— заттарын айыр- бастап, ^улдар сатып, жа;цалы^тарды 6ÍAÍn отыруына жагдай ке- рек ед!. Тек осы кажетт1ктен гана Тудм ор , О ты р ар сия^ты ¡^алалар дуниеге келген...— деп туйшдед! ойын О б у H ecip .— Оны ц уст!не Арабия да, Улы дала да мэдениеттен мадурым ^алып корген емес, олар коптеген гасырлар бурын ^урылган, одан жойылып, арт- тарында He6ip тарихи ескертм ш тер ¡^алдырган мемлекеттерд!^ Kyaci болган... CoHHjg дэлел! парфян мен Куш ан империясыньщ мэдениет! жэне арамейл!ктердщ зиратты д мэдениет! мен олардьщ жазба мэдениет!, ертедег! гректер ж азу нег!зш солардан алган... О б у H ecip o3ÍHÍjg ойша жасаган туйшдер!не жуздеген дэлелдер тауып, енд: сол ез! ой елегшен етк!зген тарихи оцигаларга тусшштемелерд! дегб!рс!здене !здей бастады. Дуниен!ц улкен белЫ н жаулап, жуздеген улы ¡^алаларды езше багындырган Ескенд!р Зул^арнайын нел!ктен Тудмор мен О ты рар га ти!спеген? Дуниенщ е м шет!нен орын тепкен осы ек! ¡^ала Е ск ен д!р д щ ¡^ылышына багынбай ^алыпты. Оны;ц да дэлелд!себеб!бар. Ескещ цр Улы даланы басып етш Оты рарга шабуыл жасама^ болганда оны далалы^ Спитамен то^тат^ан екен. Тура;$ты {^алыц ^олмен согысып уйренген Е скещ цр З у д gap - найынны;цэскер! дала мен дум арасыны;цуЙ!рл! ¡^ас^ырдай о^ыстан кеп %ауып етш ойсыратып кететш ycag отрядтарыныц алдында дэрменс!з боп {^алды. У лы ^олбасшы ecKepiHtg 6ipece алдынан, 6ipece арт жагына;ц, енд! б!рде б у т р ш е н кеп тиш ж аяу эскер!мен атты эскер!н ауыр шыгындарга батырып, ездер! ешб!р шыгынсыз ызым^айым Keg даланьщ тес!не cigin кетет!н. С ей тш олар !$альщ ескерд! ^ан ка^сатып берекесш KeTÍpin, алга ^арай мулде аттатпай цойган. С ол спитамендер О ты рарга да, Тудм орга да ешуа^ыт ти!скен емес, дайта олармен тату-тетт! болатын... е й т к е т булар ез к^алала- ры ед!. ) ]ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ 129

Бэлюм, Аристотельд!ц шэк!рт: — улы долбасшы бул далалардыд егшш!лер мен кеш пендмерд!ц езара дарым-датынас жасаулары ушш мацызды екенш уддан болар, соидыдтан ттспеген шыгар? Онда Ескенд!рд!ц даналыгы оныц эскери долбасшылыд та- лантымен тeg6e-тe^g тус1п, езш е-ез1 дайшы келер едь О л жаулап алушы емес, философ болар едь Oйткeн^ даналыд датыгез болмад емес. Б!р ойдан б!р ой туындап, О б у Н эс!рд! басты мадсат — !зг!Л!К даласы туралы трактатты жазудан бура тартып экете берд!. Е к ! даланыц да догамдыд тэрт!птер!н салыстыра кел!п, ол осы- ны улг! етуге болады-ау дейтшдей еште;це таба алмады. Б!р кездем «мэцг! дала» атанган Римн!ц зацдарм да !С жузш де мэцг^!К бола алмады гой, ендеше оны да улН етуге турмайды. Тек Х аммурапи зацдарын, Вавилон, Рим мен Аф ина, Карфаген мен Ниневии жэне басда да мемлекет — далалардыц догамдыд турмыс тэрт!птерш зерттеу ардылы эрдайсысынан жылт ет<п кер!нген ¡з- г!Л!К бастамалардый т!рнектеп жинастырып, солардыц неНзшде !зг!Л1К даласын жасау туралы, оныц азаматтары мен эк<мдер)Н!ц мшдеттер! жайлы ой дорытуга болады. Платон айтдандай: «Танып- б!лу деген!М!з — еске алу да, ал ойланып-толгану д е ге т м !з — б!лу- ге умтылу». Тек далалардьщ тарихын, оларды;ц тэртш-за;цдарын жэне басда да толып жатдан жай-ж апсарлары н жeт^к б!лу гана трактат уннн философиялыд формулаларды т!зуге жэрдемдесед!. Тудм орга сауда-саттыд, ¡с дагаздары, езара дарым-датынастар арамей, сирия, араб жэне грек тм дерш де жург!з<лед! екен. Бул далада бурынгысынша барлыд д!ндерге кецш<л{к бар едь Бук1л халифатты дурл!кт!рген датац тэрт!птерд)ц мунда ешб<р датысы жодтай бои та керш етш . Рас, дала тургындарыныц басым кепш!л1г! омеяд эулет!нщ халифты;ц дурган заманында-ад ислам дш ш дабылдаган болатын. К,аланыц кепш!Л!к тургындары ездерш д!ндар мусылманбыз деп, кунделшт! бес уадыт намазын меш!тке барып атдара тура, эдет пе, элде есмден келе жатдан дэстурд<ц ыдпалы ма, эйтеу<р, ислам д!Н!ие дейшг! салынган, мыцдаган ж ы лдардан бер! ж урт назарын аударып келе жатдан е с т храмдарга емш-ерюн к!рш шыгып журедь Х р ам д ар дьщ !Ш!ндег! ец сэулетт! де сэнд:с), зоры Кун храмы едь Ол шыгыс жадтагы децн)цуст!нде салтанатты эсем дурылыстардыц ортасында ерекшелен!п тур. О з ш щ сулулыгы жагынан гректерд!]ц Парфенонынан б!р де кем емес, архитектуралыд жагынан одан ез- гешелеу. Коринфтш зор багандармен жиектелген жадтаудан куннщ ш ы гуы мен батуын гана емес, бук!л даланы аладанга салгандай керш туруга болатын. Бул жерде Тудм орды ц барлы д храмдары мен сарайлары, су агар науалары мен колонналар т!збектер!, ала]цдары В ! 140 ! ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

мен базарлары жэне дуниенщ эр тарапынан экелш!п ecipiAren турл! жем!ст! тамаша бау-бадтары Teric кершед!. Храмньщ содтуст!к батыс бурышмныц дарсы аддында Римдег! Константин салтанатты аркасына ygcaraH Kipe 6epic g a g n a 6 a p . Сол дадпадан бук!л шаЬарды g a g жарып терт gaTap бои He6ip acgaH ше- берлер мен мусшпнлердщ goAMHaH HiMggaH жa6ы g колонналар т!з- 6eri етедь Дуниеде тецдес! ж og жол деп осыны айт. KyHKepic, garaa сатып аду жэне пэтер agM телеу уш!н О б у Hacip емш!Л!Кпен шугылдана бастаган, енд< содан goAM босаган yagMTTa элм жолмен жогары gapaй храмга KeTepiAin, sagrap би!к кумбез астыцда, тыныштьщта, gaAMg к!таптарды ел!те отырып agTapMCTMpaTMH. Грек пен арамей, коне сирия мен араб, ecKi еврей т!лдерш, санс- KpHTTi 6iAeTiH У стаз езше gaжeт к!таптарды Тудмордан онай тауып алып отырды. BeArici3 6ip тарихшы Тудм ор ылги да гулден!п турган шаЬар ед! деп жазыпты, 6ipiHmi рет оны Вавилон патшасы Невуходоносор gHpaTgaH екен. А л ай да шаЬар тез арада gaAnbma gaйтa KeATipiAinTi. Тудм ор-П альмира туралы талай-талай тарихшылар мен сая- хатшылар Пальмиреноя мемлекет!нщ тацгажайып астанасы деп MaAagTan, TegiperiHAeri кумды е л к е т ц жэне сол кумды елкен) ме- кендеген бук!л сарациндерд!ц* cyRiKTt gaAacM деп жазган. Пальмираны ез OMiptnici жэне X aA M g жиналысы 6acgapraH. Ол Мессопотамия мен Парсы шыганагын, сол аркылы Индияны жэне 6acga да Ш ыгыс елдер!н Ж ерорта тец!3!мен жалгастырып туратын Kepyeg жолыныц туйш! болган жэне болып келед!. Ш ыгыста уш жуз елу шagыpымдaй жерде Е вф рат agca, батысында Ж ерорта Tegi3!Hig жагалауы дэл сондай gambtgTMgTa жатыр. Пальмира HgHAbtM заманнан 6epi Батыс пен Ш ы гы с саудагер- Aepi уш!н эуелде жук тартатын есек, ал кейшде туйе goAFa уйрет!лген cog туйе керуенш жa6дыgтaп беретш б!рден-бф ел боп саналады, ал OHbtg тургын xaAgM — gyM даланьщ ypnagTapw gyMHaH еткен cayAarepAepAig gayinci3AiriH gopraraH сакшылары болды. Мьщдаган жылдар бойында Тудмор-Пальмирага экелшет!н жэне экет)лет4н товарлары gagHHAarb! 3agM еш езгермей TypagTbt боп келд! — 6ip туйе жуктен алыиар баж салыгы еш динар да, 6ip есек жуктен 6ip динар алынып отырды. T y p ag T M келш туратын са- удагерлер баж салыгын aйыpыgшa телед!. H a p b tg багасын белг!ле- уде gapcb!Ab!g б]лд)ргендер жэне пайдакунемдж жасагандар gaTTb! жазаланып, aйыpыgшa соттарда gapaAAbt. OTipiK айту, ypAMg icTey, неке 6y3raHAMg ел!м жазасына кемлдь ...О бу H ecip Пальмира apgbtAM еткен товарлардьщ т!3!мдер!н MygHHT gaparaH. ' «Сарацин» деген сезд! алгаш рет Тудмордыц арамейлер! к,олданган. Кумнын бэдэуидер} мен берберлерш осылай атаган. — (Э . Э ). УСТАЗДЫН ОРААУЫ ) 131 I В

Ю пй А зи я мед Египеттен тропика ^амысы, кепт!рген бальщ, кепт!рген жeмicтep, Ф иникия мен Вавилоннан ^ызылга боялган то^ыма жэне зэйтуц майы; Африкадан цара ^улдар, кум дала- дан ад тер ьер !, тер!-терсек жэне май, Индиядан то^ыма заттар мен ^ымбатты эшекей буйымдар; Арабиядан татымы дамд! зат­ тар мен хош т с т ! эт!рлер; Греция мен Кипрден ¡^ола жэне ¡^оладан, мэрмэрден жасалган MYciндep келш отырган... Пальмира барлы^ тайпалар мен халы^тардыц эулие- эмбиелер!н ^урметтед^ — мунда Адоннс^а жо^тау айтатын, М ар н а мейрамдарын тойлайтын, кок тэц1р)С! В аалга табы на- тын... М унда кез келген алгашцы дшн!ц уйгарымына адам тэц!р!н:ц ^аЬарына )л!кпеу< уш!н ез)н)ц ец ^ымбаттысын, ягни олай болган кунде тэgipre унарын ц ур б ан д ы ^ а шалуы т т с деп б1лет!н. Барлы^ д1ндердпц езара т е ц д ^ н са^тай тура Пальмира абыздары деген- мен де Кун тэц!р!с! — Гелиосты бэршен жогары ¡^оятын. Гелиостыц арты^шылыгына шек келт:ртпейт)н. Ол барлы^ дiндepгe жол аша тура, оз! олардан анагурлым жогары туратын. Бэлк!м, мунын себеб: тоцфектег) муныц тургындарыныц ис- лям дш!це д е т и эртурл! путтарга табынганды^тарынан гана емес, сонымен цатар Палестина мен Бабы лды ц Вавилон мен Шумерд<ц Баалбек пен Е ги п ет^ ц жа^ындыгынан да болар. Е гер Ливан тау- ларынан шыгып жолай жер ^ыртысынын эсер{нен тус!н езгертш боялып агатын А д он и с озен)н финикиянды^тар ¡^асиеттеп к^астерлеп, ол езш!Ц тусш А д он и с тац!р!н1ц буйрыгымец озгертед! дейтш дерш ескерсек, егер Бабы лда алгаш рет ¡§ыз абройын шет eлдiктepгe ^ ур бан д ы ^ а беру тэртш болганын ескерсек ал фи- никил!ктер к ур бан ды ^ а балаларын шалатынын ескерсек, сон- да Пальмнранын айналасында ^андай эдет-гурыптар ycтeмд^к ет- к е т н угуга болады. Бас^аныц дш ш е крл сук^пау, оз зандарын бер!к устану паль- миралы^тардыц ой-ор!стер!шц ¡^алыптасуына айтарльщтай ы^па- ЛЫ Н Т И Г!ЗД !. К,улдар мен эскерлер, кешпел{лер мен саудагерлер бул ж ер- де оз д)ндер<н кецшен тарата алатын немесе бас^а дш д! емш-еркш ^абылдай алатын. Шеж)релерд!ц айтуынша Пальмираныц ^улдары оздершщ тез1мд)л:г! мен дожаларына адалдыгы жагынан ерекше козге тускен екен. ...М ы цдаган жы лдар тарихы бар бас^а да к^алалар сияк^ты Пальмнранын басынан да нелер эм!рш!лер етш ть Э б у Н эс!р солардыц б^лiм^, даналыгы, ^атыгезд!г1 мен зулымдыгы туралы ой коры ту мадсатымен эр^айсысыныц !с-эрекет!н зерттеуге ты - ры сты , ондагы ойы; егер кундерд!ц кун!нде !зг{л)к ¡^аласы жер В { 132 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

устшде пайда бода цалса, сонда оныц эмipшic^нe ^андай мш ез- Кулык^ ^ажет болар ед!... Аягы н сад сылтып бас^ан Зухей р еск! жазбалардан каж ете текстер !здес!п, оны кeш^piп ж азуга О б у Н эс!р ге комек корсете бастады. Х а сан У стазга емш!Л!к ^ызметтен тыс уады тта еш ¡^ажет! жогын ангарып, енд! ^олы босаса сауда алацына кет!П алыстан келген са- удагерлер мен жиhaнкeздepдiн эцг!мелер!н тындайтын. Пальмирага бугшде керуен жи! келмейд! екен. Ш аЬар озщ щ б)р кездег! улылыгын баягыда жогалт^ан сия^ты. М унда О б у Нэс1р келместен ек! жуз жыл бурын 744 жылы Омеядтар эулетшен ш ы ^ а н халнфтар б!р дшд1 — ислам дшш гана орнатамыз деп эрекет еткеннен кешнм жерде шаЬар бурынгы Тудм ор-П альмира болудан ^алган. Омеядтар эулет! к^анды ^ыргын уйымдастырып, сэулет ен ер :тц талай гажап ескертмштер!н булд!рген едь О м еяд халифтер!, олардан кейшм аббассид халифтер! мен Ш амныд уэлилер! сауда орталыгы болган Пальмирага е т н - Ш! коне шаЬар — Х алебт! ^арсы ^ойды, ол Пальмирадан уш жуз ша^ырым дай тер!ст!кте, шагындау, б!рак^су ы мол озенн{;ц жагасында турган шаЬар болатын. ...Еск! жазбаларды а^тарыстыра отырып О б у Н эс!р эйел патша Зейнабтьщ жоры^тары мен ем!р< туралы эцг!мелерге тап болды. О л эйелд!Ц аты коптеген к!таптарда аталып, Пальмира оз!Н1ц нагыз гулденген шагына соныц патшалы^ курган дэу:р!нде ж егп деп айтылган. Э р ^олжазбада оныц аты эртурл! аталады. Гректер оны А вгуста дейтш, ойткен! бул титулды ол ез) ^абыл алып, оз! бил1К курган айма^тыц б^p шет! Евф рат езеи!Н!]Ц бойына ^ала орнатып соган оз eciмiн ^ойган. Римдерд!Ц жылнамаларында оны б!рде Септимия, енд[ б!рде Зейнобия деп атайды. А л пальмиралы^тардыц ездер) ол туралы ылги да «Дана Зейнаб», «сулу Зейнаб» деп айтатын. К)м б)ледп, О б у Н эм р д ! ^ызьщтырган эйел патшаныц же- ке басыны;ц омпр! болар, е й т к е т ол туралы э;цг!мелер гулама есше Бэнyдi тус:рген ед!. О л, эрине, бул кундерде басынан не кешпесш мейл!,— ^ум дала- да желе жортып келе жат^андарында да, Мултанньщ кypкeciндe де, жэне осы Пальмирада да, б!р сэт те Бэнуд! ойынан щыгарган емес, сондык^тан оган деген ^уштарЛыгын басу унпн б)ржола жумыс^а бер!лет)н. Кунд!з О бу Нэюр Пальмира тарихын зерттеумен шугылданса, кешк!л!к, егер аурулар болмай &олы босай ^алса, оцаша отырып шамдалдыц жарыгында Аристотель мен Платонды, эл Кинди мен О б у Бэк)рд! цайталап о^уга К!р!сет!Н, немесе математикалык^ коне формулалардыц купия сырларына уц<лет!н. УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ ) 133 ) В В

...Зей н аб жайлы негурлым б!ле тускен сайын, Б эн у тур а­ лы ойлар оны кеб)рек мазалайтын. А лай да ойлана келе сабыр мен а^ылга ж ецд!рет!н. Б !р тж деп ол эйел патша ем!р!Н1й уцгыл- ш уцгылдарына дей<н аны^тай бастады. Зейнабтьщ куйеу! — Тудм орды ц эк!м< Омнат !! импера­ тор Валерианный тусында 2 6 0 жылы римд<ктерд)н парсымен болган согысында, парсылардыц ¡^олына тут^ынга тусед), ез!н «патшалардыцпатшасымын» деп жариялап, Парсыны багындыруга бел буады. Ceй тiп ол Тигрдег! Ктесифонга жец!спен басып к)р!п, сонда сал- танатты ж egic тойын тойлап отырган кeзiндe, оз!Н!;ц ж и е т , эскер басы М еон опасыздык^пен оны ^апыда елт{ред!. Барлыд жоры^тарда куй еу!тц ^асында жypeтiн Зейнаб езара тартыста жец<ске жeтiп, М еонды елт!ред! де, ез! Тудм орга ¡^айтып кеп, куйеу!Шй тагына отырады. Х а л ь щ оныц келгенш ^уана царсы алады. Енд!г1 жерде рим империясыныц бук!л шыгыс бел!Г! Пальмиренага ^арайтын болады. Тудмор енд: сауда шаЬары гана емес, улкен б:р мемлекетт!ц астанасы боп аталады. Зейнаб тeнipeгiнe ез кезш!ц ец атацты галымдарын жинай- ды, оны сарай мацыныц а^суйектер! де, талантты эскер басшыла- ры мен ержурек жауынгерлер! де арда^тап ^атты сыйлайды, оныц некерлер{н{ц ¡Ш!нде мемлекетт!к жэне цогамдык курылыстарды м<- неп-сынап отыратын тамаша б:лг!р кецесш!лер! болады. Сулулыд пен а^ыл, алга ^ойган ма^сат жолындагы табандылыц, нэз!кт!к пен эйелдпк суйк<мд1 ^асиет оныц эк!мд!к билоне шекс:з устемд!К беретш. Дуниежуз!н!ц тукш р-туктрлерш ен ата^ты сэулет шеберлер! мен мусшпмлер! Тудм ор га ш а^ырылды. А ф ри к адан , К арф аген мен Киликиден кум ар^ылы ^урылысшы кулдар лек-лег!мен ай- далып экeлiндi. Палестинадан, Аиваннан жэне Кипрден мэрмэр мен гранит тасылды. Ш аЬар мулде жацарып салтанаты арта туст!, енд) оны «дуниедеН ец сэулетт! шаЬар» деп атайтын болды кергендер. Рим упнн мунан еткен ^орлыц жоц едь Император Галиен «шыгыстыц эйел патшасын» тэубес!не кел- т!ру yшiн эскер!н аттандырган. Зейнаб римджтерд! тас-тал^анын шыгарып тамаша жец!ске жетт^ енд! керш! eлдepдig алдында оныц бедел: бурынгыдан да арта тусть Гaлиeннig мурагер: император Клавдийдыц Готтармен согыс^ан кез!н пайдаланып Зейнаб ез эскер!н тeg^з ар^ылы да, ^урлы^ арцылы да батысца Египетке ^арай аттандырып, оны басып алган. «Сулу Зейнабтьщ » тацца отырганына он жыл отпей жатып-а^ дуние ж aga улы дepжaвaныg шарыцтауыньщ кyэci болды: Ти гр мен Евфраттан бастап Ж огаргы жэне Теменг) Нилге дeйiнгi аумацты В ! П4 ! ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

алып жат;$ан жас мемлекет енд< Рнмд! жаулап алуды ойластмра бас- тап едь Рим тагына 270 жылы отырган «имперняны ¡^алпына кел- т!руин» атанган император жоры^ты Зейнабтан бурын бастауды ойластырды. Ш еш уш ! ай^ас унпн ол эскер!н уш жыл бойы жинап эз!рл!К жа- сады. 273 жы лды ц ж азы нда рим легиондары Ж ерорта тец!3)Н!ц жага- лауына тyciп, Пальмира-Тудморга ^арай аттанган едь А л бул кез- де ез!Н!ц куш-^уатына кэмпл сенген «улы шаЬар» каннен-каперс!з ертег!дег!лердей гажап сарайлары мен колонналарын салып, ез!н!ц суй<кт! перзенттер!не ескертк!штер тургызып, Римге ^арсы ж о р ы ^ а асы^пай эз!рленумен жат^ан. Рим легиондары Пальмиренаныв тец!3 жагалауындагы б!рне- ше ^алаларын оп-оцай басып алып, енд! елдщ тукп1рше ^арай же- дел козгалган. Зейнаб оларга царсы шык^ты. !^ум даланы то^таусыз басып отмен Зейнабтын эскер1 тыныгып дем алмастан, кей)нде комекке келе жат^ан атты эскерд! кутпестен урыс^а б!рден к:р!С!п кеткен. Тудм ордьщ аскер басшылары мен жауынгерлер: елермен боп согысты. Бул тарихтагы ец ^атал согыстарды;ц 6<р< ед!. Римд!ктер же;це бастайды. ^аусаган эскер!Н!;ц 61разын кум далада жогалта отырып Зейнаб к е т н шег!нген. О л со бойда Пальмираныц ^органына кеп бой та- салап, бек!Н!С курады. К,аланы римдштер цоршауга алып, барлык^ жолдарды %иып тастайды. Кел!ссезге кел!се алмайды. Pимдiктep падьмиралыктардыц талабына кeнбeйдi де, пальмиралыдтар римд[ктерд)ц талабын ¡^абыл алмайды. К,оршау жарты жылга созылды. !^аланыц азьщ цоры таусыла бастайды. Еш^айдан келер кемек жо^. А здаган некерлер:мен Зейнаб доршауды бузып отш, туйемен Евф ратда к^ашады, сол жа^тан астананы кутдаруга комекке парсы эскер<н экелмек болады. О л шумная аман-сау от!п, Евф рат жагасына кел1п, {^айы^а ен- д! отырган кез)нде Аврелианны1Ц атты ^угыншылары куып же- тeдi. С ол арада Зейнабты устап, салтанатпен кер! Пальмирага алып журед). Пальмира т!зе букт!. Зейнаб оз!нщ бар нокерлер!мен жэне казына байлыгымен сал- танатты турде Римге экелш дь О л римд!ктер жец!С!Н!Д сэн! боп отырды. Б1р кездем К ай Ю лий Ц езарьды ц Египетт!ц эйел патшасы Клеопатрага корсеткен ^урметш император Аврелиан Зейнабца да корсетт). УСТАЗДЫН ОРААУЫ ) 135 I В

«Ш ыгыстыц сулу эйел патшасы» Римнщ ¡ргесшдеН ^алыц бау- 6agmaHbtg imiHAeri тым-тырыс сарайга орналасты. B ipag ол коп OMip сурген жо^. О ган e g c o g rb t ^атты c o g g b t: пальмиралы^тардыц Римге g a p c b ! KOTepiAÍci к^атыгезд!кпен басы- лып, шаЬар ^атты gw p ay ra ушырады деген хабар ед!. Зейн аб Т удм ор ды д o3ÍH¡g бар сулулы^ салтанатымен ^айта жан- данатынын жэне ол елген cog жуз жыл толмай жатып-a g жаца д!н- HÍH жолын— кууш ы арабтардьщ шаЬарды тагы да к^ирататынын б!лген жо{^. 3 eñHa6TMg ез! nyTga табынатын мэжусн куЙ!нде елд<. О л оз Ke3ÍHÍg аса 6ÍAÍMAÍ эйелшен саналатын. Арамей, латын, грек, парсы, снрия жэне египет тм дерш де сейлей де, жаза б!лет!Н. O3Í музыкант, api суретын де болган, кептеген гылымдардьщ HerÍ3ÍH б!лген... А^ылды эмм болу уннн Зейнабтьщ кептеген {$ажетт! жа^сы gacneTTepi болган. Барлыд жагынан Teg баспаганмен де кептеген жа^сы gacHeTTepi болган деп ойлады оньщ eMÍpi мен icTepiH ой еле- Г1нен етк!зе отырып Обу Hacip. О л эйел naTHíaHbíg опа эпермей, туб!не жеткен жосы^сыз жорьщ- тарын, aTag ^умарлыгын к!нэлады. Бэлк!м , егер Зей н аб бурынгы e3Í ¡$алаган тыныш eMipAig шыр^ын бузбаган болса, онда Аврелиан Тудморга жоры& жаса- мас па eAt деген ойга келд! О б у H acip , эйел naTmaHbtg сол icTepÍH саралай турып 03ÍHÍg Бануд! 6ip сэт ойынан шыгара алмайтынын agAaraH. Канша жанастыргысы келмесе де Зейнабты ез! суйген эйелден беле алмай-а& ^ойды. О з ойынша эйел патша Бэнуге ygcac болган TapÍ3AÍ... Кей сэт ол Зейнабты есшен таза шыгарып, тек Б эн у тура­ лы оймен гана отыратын. %аз!р Ш амдагы оньщ хал! ^андай куйде екен, экесш щ оган деген ашуы немен тарады екен? Х асан га айтып goto керек екен, егер Шамнан келген керуен бол- са маган хабарлассын. Бэнуден ^алай да 6ip хабар алу керек немесе хат жазып Ж!беру керек. «...Í3rÍAÍK даласыньщ 9KÍMÍ... ogy 6ÍAÍMAÍ суйет!н адам бо- луы ти!с,— деп жазды О бу H acip ез ойларын дорыта оты­ ры п,— шындьщты жа^тап, OHbtg курескерлер!н ¡^олдауы т т с , жалгандык^а жэне оны gapy ететш дерге gaHM gac болуы керек; a c g a g жанды, ар-намысын c a g T a ^ b tH адам болуы керек; оньщ жаны табигатынан 6apAMg ycag куйк!Л!ктен 6HÍK жэне табигатынан улкен ¡стерге умтылган алгыр болуы керек; кужк! OMÍpAÍg TipAÍKTepiHeH, дирхем, динарлардан ж и р е т п оты- руы керек: ...эдмет жолында gopgy, сасуды 6ÍAMeHTÍH ержурек, батыл бо­ луы т т с ... В ! 136 ) ЭНУАР ЭА[МЖАНОВ

О сы {$асиеттерд!ц 6apiH 6ip адамныц бойына сигызу етс ^иын, сонды^тан да мундай дарын HeAepi ете сирек кездесед!...»— деп жазды ез трактатыныц алгашкы 6ip жолдарын О б у Hacip. Дуние ЖYзiндeгi калалардыц Рим мен Аф инадан бастап, Тудмор мен О ты рарга дейшг!лер!Н!ц 6epiHig тарихтарына ой кез!мен ygiAe отырып жэне оларды ойша салыстыра отырып ол оз трактатыньщ Калаларга байланысты тустарын: тэкаппар кала, к^атыгез кала, на^урыс ¡^ала, эюмпн кала, сауда-саттык деп б!рнеше турлерге белгенш дауыстап айтып Зухейрге жазгызды. О л osiHig 1зг!лж ^аласы туралы acgag арманын, барлык иг!л<к халыкка Teric ортак, 6ipiMeH-6ipi тец oMip сурет<н хал^ы бар киял Каласы туралы ойларын З ухей рге эцшмелеп берген. Неткен ^ызык адам, осы MeHig Устазы м »,— деп ойлады З ухей р оньщ agriMeciH ел!те тьщдай отырып. «MeHig мырзам дана адам, гажап ертемпн. Ол айтып отырган- дай ^аланы тек анда-санда тус!М!зде кору!М)зге болады. Бэлк!м, бул пайгамбар шыгар, к^асиетт! эулие шыгар, осы айтып отыргандары кундердщ кун!нде орындалатын шыгар»,— деп ойлады Хасан Обу Н эсф дщ создер!н уйып тыцдаган куЙ!... Тудмордагы OMtp де б!рт!ндеп ауырлай берд!. Ш ам мен Халебтен келген саудагерлер мен шапдыншылар пэлен деген уэз!рд! неме- се Tinïi халифты]ц оз!н oATipinTi деген хабарлар жетюзген сай- ын шаЬар тургындары AypAtricin, эркайсысы оздер!нше тон nitnicTi. Мусылман д!ндарлары ондай сумды^тар дшнен безген карматтардыц, д[н бузарлардыц немесе %атыгез христиандардыц, яки зулым иудейлерд!ц ici деп 6ÎAAi. А л христиандар мен иудей- лер «мусылман Ami aMipmicÎHig» станындагы кыркысулардыц нэтижeci деп шамалады... Бас^а AÎHAi устангандар оз TOgipAepimg артыкшылы^тарын бурынгыдан да repi дэрштей Tycïi. Em6ip жа- за болады-ау деп корыкпастан эр дш н кауым бурынгы 6ip кездерде- Ндей e3AepiHig Д!ни мейрамдарын oTKÎ3e бастады. Ж aga шыккан абыздар мен дш уагызшыларыньщ арасында ^а^тыгыс айтыстар ететш болды. Эркайсы сы оз TogipiciHig кайта TipiAreHÎ туралы айт- ты, кеппнлж жиналатын орындарда, ашык аспандагы театрда ес- Ki AÎHAi к^олдаушылар Х р и стос тумастан ею Mb!g жыл бурын откен А дони с TogipiHig ïipiAreHi жайлы ойын KopceTTÎ. Ертеде откен rpeKïig акын эйeлi Caф oны g oAegAepi о^ылып турган кезде абыздар Aмф итeaтpды g сахнасына шыгып, улы TagipiHig TipiAreHÎH растап Ливандагы А дони с oseHi тагы да кан Кызыл бояуга боялыпты жэне езен жагалауындагы «Адонис багы» Кайта кулпырып жапырак жайыпты деп жариялады. BipeyAep Египеттем, сфинкс ояныпты, ал Меккеде эулие кара таска тагы да кастандык жасамак болган карматтардьщ эскердер! тугел сокмр боп калыпты деген кауесет таратып, осы ею жагдаят УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 137 I 5 S

Мухаммед пайгамбарымныц TÍp¡AreHÍHÍg ôeArici, кеп узамай оныц ^аргысы барлы^ кэп<рлерге, ислам дшше Kynip айтушыларга тиет!н болады дест). KiTan о^ушыларды, си^ыршылар мен бацсы-балгерлерд! Кугындау басталды. Обу Hecip сыр^атынан емдеп жазган шаЬар тургындарыньщ 6ipi оны кез байлайтын сикыршы, мусылман баласын 6ip Алла жазган AgHgaT жолмнан тайдыруы кэм!л жан, e3Í храмдарда тыгулы жатк^ан жмн-пер1лерд!Ц жазбаларын о^ып-уйрен!п жулдыздыц си^ыр KecTecÍH адамды арбайтын дуа жэне дэр!-дэрмектер жасай- тын ете gayinïi oTga табынушы дегенAi айтты. Жэне де Обу Hecip жалгыз журген 6ipey емес, оньщ кетер!- л!сш!лермен байланысы бар адам, eñTKeHi ол Багдадца барма^ болган, ал онда карматтар тагы да бас кетерген, улы Халиф д!н бузарлар мен дшыздер ^олынан елген деген п!к<рлер де айтылды. ...Ок)мдер езара ^ыр^ыс^ан кезде 6yKÍA мемлекет жанталас куй- ге тусш, барлы^к жерде ^урбанды^ ¡здеу басталатынын Обу Hecip жа^сы 6ÍAeTÍH. Журт 6ipÍHeH-6ípi ^уыстана бастайды. Обу HacipAep пэтерде туратын уй цожасы yñÍH босатуды талап етт). !зге Tycin ацду басталды. Элдек!м храм цазынасы— к!таптарды ертед!. Оны жэне Обу Hecip сия^тылардыц ici деп фарады. Жо^, eMuti ондай кггап epTeñTÍH де, KÍTan урлайтын да адам емес деп ара тускендер болды. К!таптарды храмга жасырын eHÍn урлап aKeTymÍAep Александриядан келген еретиктер болуы керек AecTi. Keñ6ipeyAep муны icTeymi XaAe6TÍH жаца болган еюм-султаны десе, yn!ÍHmi 6ipeyAep мтаптарды ешк!м де урлаган жо^, оларды TyreAÍMeH Багдадтагы мусылман A¡HÍHÍg eMÍptuici немесе Шамныц yeAHÍ жiбepгeн адам ертеп жiбepдi дед:. Хасан мен Зухейр кез ÍAyAÍ ^ойды, eKeyi Обу HecipAeH 6ip eAi калмайтын болды. Устаз OMipi ynïiH eKeyi де ^атты ^орык,ты. А л Обу Hecip болса e3ÍHÍg жас достарыныц ^амын ойластырды. Тудмордан тез арада KeTyAepi керек. Сонда цайда барады булар? Ш амга немесе Багдадца ^айтуды ауызга да алуга болмайды... — Тудмор 6Í3AÍ йуртады, Устазым,— дед! Зухейр ез gayniH жа- сыра алмай. — Сабыр ет, жас достым,— деген Обу Hecip, e3Í бедеуи Мултанныц метел гып айта 6epeTÍH сездер!н eciHe алып, жымия кулд! де, ез кец!Л!НдеН урейд! бас^ысы келгендей:— Бул дуниеде мецн жасар ештеце жо^. OAÍ-ag бул да етед! де, кетед!,— дедi. ...KiTan ogy кажыт^ан eAi. Сонды^тан Tepi KÍTanTMg соцгы 6eTÍH жауып Обу Hecip басын кетерген. Колонналардыц келецкесше ой- лана кез жiбepдi. Кун еющцге ауып, egKeñin кеткен. Колонналар В ! ПН Í ЭНУАР ЭЛШЖАНОВ

арасынан ол шаЬардыц оцтуст!к-шыгыс жа^ шетше ем!не кеп ескеп ¡$алыц пальма тогайын, ал онан эр!де кун сэулесше шагылысып боз- гылт кек аспанмен астасып жат^ан келд! кердь Ты ныш тьщ орнап тур. Пальма тогайы мен кел жак^тан болар- болмас салдын леп келедь Табигаттыц осынау мелд!р де шым^ай коркшен О б у Нэс<р кез ала алар емес. «Оцтустж-батыстан тускен кунн!ц мол шуагы шаЬарды ^улпыртып ж<бергендей» деп ойлады ол. «Е гер мынау кун храмньщ орнында мына арада обсерватория болып, осы арадан жулды здар мен аспан денелерш унем) ^адагалап отыратын болса, талай жумбад сырлар ашылар ед!-ау>>,— деген ол элг!нде гана о^ыган К!таптарын умытып, енд< ез!Н!ц астрономия мен астрологиядан б!лет!ндер!н ой сарапына салгандай толганып. «Б!р кездер1 эyeлi Таразы да онан кей1н О ты рарда тургызбац болган А ббас Ж ауЬаридыц обсерваториясы ^андай екен!н б!лер ме едн ш!ркш?!». Тагы да ой т!збем оны т у ц ги ы ^ а баурай бастаган... Х асан н ьщ шыдамы таусылган ед), сал^ын колоннага суйенш туру оны жалы^тырып ж:берген. О л У стазды ц кец!л!н оз!не аудару упмн катты жотк!р!нген. — Немене, сен элi осында тур ма ед!ц?— деген О б у Н эс!р та<цдана бурылып.— Сен маган Мултан мен ш Ы екеу!Н!ц осында шаЬарга ат сатып алуга келгендерш хабарлаганнан бер! эл) турмысыц? — И э, мырзам. — А л мен саган Мултанныц туйесш тез езше ^айтарып бер деп ед!м гой. — С !з ез! де солай айтады гой деп, мен Мултанныц туйес!н сонда- а^ кайтарып бергем, мырзам. Б!ра^, соз!м онымен б!ткен жо^ едь С!з К!тап цызыгына бер!Л!п, менщ ceз^мн^ц соцын тыцдамадыцыз. — Зухейр ^айда? — О л С!зд!;ц «А^ындьщ^а» жазган тyc^н^ктeмeлep^g^зд^ кепнрш отырмын дед1. Соны ая^тап бЫ рЫмен «А дам денес!нщ органдары- на байланысты Геленнщ Аристотельмен кел)спейт!н ^айшы т т р - лерше карсылык^ты» кош фуге отырамын дедь О б у Н эс!р Хасанньщ жуз!не жылы ушырай ^арап езу тартты. — О , Жаратцан, ризамын муныца! Х асан да Аристотель тура- лы сейлейтпн болды гой. Сенен туб! зейшдп шэк!рт шыгады, Х асан . Негып турсыц оз!ц состиып? М э, мына к!таптарды са^таушысына апарып тапсырып кел онанда. ...Х асан О б у Нэюрд! храмнан узап кеткенде куып жетт1. — И э, сен не айтпак болып ец маган?— деп сурады У стаз мойын бурмастан. — Мен Шамсуддин саудагерд! кездест!рд!м. Мен! аз! танып ^асына ша^ырып алды,— дед) Х асан . — Ш амсуддин)ц к!м ол? Сен! ^айдан б!лед!? Ж эне сен Мултан жайлы айтып ец гой. Соны ц эцг!мес<н айтшы, эуел!. [ )ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ 139

— М ен ол саудагерд! М ултанга жолыгып ciзгe хабарлагалы ке- ле жатданда кездестпрд!м. Ш амсуддин Ш ам а^суйектер!Н!ц га- peм^нe и{с сулар жeтк^з^п ж уретш адам. О з ! ете бай саудагер, оньщ кемелер! мен керуендер! алые елдерден хош т с т ! эфир мен дэм дабык, алоэ мен жупар жацгагын, сур амбра мен мускус, жупар И1ст! камыс пен меккелш бальзам экелш турады . О л ез заттарын алатын адамдарды !здеп тауып, ж и !-ж т Багдад пен Басырга, Египет калаларына барып ^айтып журед!. М е т ц бемм Б эну талай рет м е т соган жупар т с т ! заттар экелуге жумсап ед! жэне оныц ез! де Б эн у 6ег1ме талай рет бальзам мен жупар дэндер жэне галамат хош т с т ! шептер экеп берген. Ол жэне де уэлидщ с у т к т ! эйелдер1 ушш асыл тастар мен жа^сы маталар тауып экеп турады. М е т ц бемм оган Иеменнен кара пнжу экеп бер деп те тапсырган ед[. — Бэнуд[ айтасыц б а ?— деген О бу Нэспр шыдамсыздана. — И э, мырзам. Ш амсуддин менщ бег!мд! т!пт! таяуда гана керш ть О л менщ осында журген!ме, С!зге к^ызметш! болганыма тацданды. О з! с<з туралы ест!ген екен, сыртыцыздан. — Сонымен ол саган не т!лек айтты? — (лзбен кездеск!с1 келед!... О б у Н эс!р жауап датпады. Ады м дай басып унс!3 келедь Х асан соцынан ере берд). О л ез мырзасыный ^алай ^арай бет алганын б)- ле алмады, моншага ма, элде театрга ма? Х а сан мырзасыныц о^ыс м)нез!не эбден уйренген. О б у Н эю р к^а- лыц ой кушагында келедь Н е ойлап келед[?— ол жагын б:р А лладан езге ешюм 6{лмек емес. Ая{$ асты келген 6<р ойга бер<лш, У стаз кейде бф шетке бурылып кетсе, кейде курт кеЙ1н ¡^арай асыга журу] мумк!н. !^аз!ргп к у т н д е ол Ш амсуддин жайлы мулде умытып кеткен сия^ты. Бэлк!м, ес!- не салган жен болар?! Ж о, жо<$. О л оны умытуы ти!С емес. У стаз ез сез!м< мен ойын буркей де, жасыра да б!лед<. О л ^аз!р Б эн у тура­ лы, мен!й бег!м туралы ойлап келедь Устаз оны суйед!, Бэнуге де­ ген кец1л< ^алт^ысыз. Х асан сэл сабасына туст!. Мырзасыныц соцынан ерген бойда ол !$арсы алдарынаи ж о л ы ^ а н д ар д ы д еш^айсысына да хитон ки- гендер мен сулыц кигендерге де, шалма орагандар мен иудей беркш кигендерге де, ^айыршылар мен дэру1штерге де, саудагерлер мен ¡^ацгыбастарга да, земб<лге отырып серуендеген а^суйектерге де, к е ш е т бойлаган керуенш!лерге де кей!л аударган жоц. О л дуние кезген ем !рдщ тау^ымет! жайлы ойлады. У стаздь щ се ней з е т н д ! ш эк!рт шыгады деген сезш есше алды. Б[ра{$ оган елп етш куана ^ойган жо&. О н ы ц ш эк!рт болганынан не пайда, сонда? Тагы да сол ел кезу, е с т мтаптарды а^тарыстыру, дш м з, еретик атанудан ¡^ор^ып урейлену... Ш ы ны н айтса муны ^а;цгырган ем!р мез! гып ж !берд!. О л eз^нijg балальщ шагын, Ш ам ды , ез1Н!;ц Б э н у бем мш ж эне ¡^ылы^ты да В ! 140 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

!$у, эр! ойна^ы сулу Тананы есш е алган. О з oйыныjg ^ызыгымен келе жатып Х а са н Э б у Нэс!рд!]ц таста% тар ж олга бурылып, шуылдаган дац-дуц ай^ай-шу мен амфитеатрдан шыгып жат^ан х а л ы ^ а ^арай ж ур ген ж а]цдамай да калды. Х а са н тебелескен ек! адамныц б!р!Н!ц ке)Ц!рдегшен б^pi алып, арпалыса кеткендерш, ¡^алгандары оларды ^оршап то^тап, енд! б!р сэтте ек! жа{^ боп саты р-суты р тебелест!ц басталып кеткенш кердй Сарт-сурт еткен тая^, ладтырылган тастар, жалт-жулт еткен кез- д!ктер, мусылман боп, христиан боп, иудей боп езара кыр^ысып жатыр. «А лла, А р уа к А лла!» деген дауысгар басымыра^ ест[лед!. Амфитеатрдан эл! де лек-лек боп шыгып жатдан халы^ мынау тебелеске ¡^ызына кip^c^п кетуде. Б[реуге пыш а^тиш жара^аттанган. Сол-а^екен, ¡^ан керген журт мулде ершеленш ел!р!п кетть Э p к iм eзi сиынган ^удайы жолында олермен боп аянар емес, егер еле кетсе ш е т т боларын б)ледь О сы нау сумды^ кер!Н!Ске ес! шыга ^арап к^алган Х асан Э б у Н э - с!рд!Ц нагыз ^анды тебелест!ц бел ортасында жypгeнiн б!рден кере алмаган. У стаз ек! ^олын кокке кетерш халы^ка элденен! айтып шарй урып жур. Тебелест! то^татып, журтты татул ы ^ а ша^ырып журген) аньщ. — К,ойындар, халайы^! Жарат^анны1Ц т!лег! уш!н то^татыцдар тебелест!! Сабы р мен а^ылга кел!цдер!— деп ай^ай салады.— Буларыц не, бэр!ц бауырлас елсщдер гой!..— О н ы ц сезш естш жат^ан ешк!М жо^. Б<реу жудырыгын туЙ!п енд! Устазды]ц ез)не умтылган. Х асан сек!р!п кеп элг! адамды шетке ¡^арай ¡^агып Ж1берд! де, Э б у Н эс!рд! бас^алардыц со^^ысынан ¡§оргай ^имылдап, оны тебелес арасынан суйреп шыгарды... — Тез!рек Ш амсуддинге жету керек! Е н дЫ жерде б!зд! крргап ¡^алатын тек сол гана!— Х асан Э б у Н эс[рге ес жигызбастан жетек- теп келед!. О л соцдарына тyceтiндepдeн ^оры^ты... — ...Жаца халиф эл-Мустафид!ц жасы уза^ болсын! Нагыз пайгамбардыц эулет! сол! Мусылман к^ауымыны;ц эм!рш!С! жасай бергей!— деген дауыстар кейшнен ест!Л!п тур. Дш мздерд!ц ^удайларын мада^таган ойынныц шыр^ын бузып, мынау тебелесте мусылмандардын басым шы;$каны осынау ай^айлаган сездершен белг!л! едь Дэру!ш терд!;ц шы;цгыра шуласк^ан, онан дар^ылдас^ан пары^сыз кyлк^c^мeн бас^а д1ндег!лер тег!с тым-тыра^ай ^уылды. — Б^зд^g ¡^олдаушымыз эм!р! куш т! б!р А л л а !— деген сез Х а са н ¡&улагына алыстан ест!л дь «Тагы жаца халиф болыпты. Бурынгысы ¡^айда кетт! екен?» деп ойлаган Х асан , эбден ¡^алжыраган Э б у Н эм р д ! шаЬардыц тар кешелер{мен жетелеп келе жатып... УСТАЗДЫН ОРААУЫ ] 141 ) В

БЕС!НШ ! ТАРАУ Н ЕМ ЕСЕ Х А А ЕБТ Е КЭРГЕН TYC «К,ас наданныц бук!л eMipiHeH гуламаныц 6ip кун1 ^ымбат». Ираб .мадалы. Бул 6ip ycag-TyñeriHe дейш Э б у Нэс{рд!ц есшде мы^тап са^талган тацгажайып туе едь С ол тун! ecTireH ep6ip сезшде терец мен-магына бар-ды. Сол туе оныц бук!л oMÍpÍH жнынты^тап, а^ыл-ойыныц бар TepegiHe бойлагандай к^астерл! де gacneTTi болжау боп ¡^алды. С ол есте ^алар туннен 6epi ^аншама кундер отсе де {$аз<рде ол Tycïig гана емес, сол 6ip кундерд!ц де егжей-тегжей1не дейш умытар емес. Саудагер Шамсуддиннпц керуемймен Пальмнрадан Х алебке кел­ ген алгашцы айлары болатын. Сол керуенмен 6ipre Э б у H acip Хасанды Ш амга аттандырган. Бэнуге барып 6ip хабарын 6ÍAÍn ^айт, немесе б!реуден айтып ж{бер<цдер деп ет!нд!. Х а сан кеткен KyHHig epTegÍHe Э б у H ecip ^атты цалжырап шаршаганын сезд! де, тесекке ерте жатып уйы^тап ^алган. Д ел сол кунН тун оган ерекше уза&, epi сол тун< керген Tyci де ете уза^, api тацгажайып едь С ол кepгeндepi туешде ме ед:, e3Í? Содан 6epi ^аншама уа^ыт отсе де, элг: туе ецшде керген!нен де ай^ын кез алдында тур. TycTÍg де санасына осынша cigin ^алганы нел!ктен екен сонда? Шаршаганды^тан ба, жалгызды^тан 6а, сырдаттыцтан ба, элде K9pÍAÍKTÍg белгЫ ме? KiM 6ÍAeAt?! Е гер бул сол керген туеш бастан-ая^ исламныц жас уагы зш ы- ларына, немесе ag басты ^арияларына эцг!мелеп айтар болса, он- да олар муны не «эулие», «пайгамбар» деп ^улды^ урып, немесе Тудмор-Пальмирадагыдай «си^ыршы», «кезбайлаушы» деп айдар тагары xag. К,алай деген кунде де, бугшде бул досы да, душпаны да — У с ­ таз деп, Соф ы деп дурмет тутатын сыйлы адам боп жене e3ÍHÍg ^атыгезд!г!мен, а^ыл-парасатымен, керегенд!г!мен (керегар gacиeттepдig уйлесу<н gapa? А л , бул — Э б у H ecip болса e3ÍHÍg «!зг4лпк ¡^аласы мен дана эюмдер» туралы трактатында ^атыгезд:к пен даналыд уйлеспейд{ деп дэлелдед!),— «мемлекет^ц gapa Кылышы» атанган Сайф ад-Даула султанныц сарайы мен багынан тыныш орын тап^ан; сонды^тан e3ÍHÍg керген Tyci туралы — осы В ! 142 ! ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

кезге детнг) еткен) мен ga3Ípri icTepÍHÍg 6epÍHe куд)к тугмзар туе! туралы эл! ешммге айт^ан жо^. Сол т у т басынан кешкендер!н ecÍHe &айталай Tycipe отырып, ол ез!мен-ез! Адицаттьщ MegrÍAÍri мен ем!рд!ц мэн-магынасы туралы ек! удай дауласумен болды. Eapi де аны^ есшде. ...!^оцыр сал^ын жулдызы жи! тун болатын. Арт жагында жулдызды аспан мен жарты айга шагылыса жыбырлап Ш л агып жатты. Озеннен к^алай жуз!П еткенш, осынау ^ырат ycTÍHe ^алай кете- р!лгенш Обу Hacip б!лмейд1. Ол езен уетшен Иса пайгамбарша адымдап жур!п еткен екем деп ойлайды. Бул тун! оныц ¡^олынан бар гажаптыц 6api келед! екен дейдь Сэл к^олын с!лтеп gan адымдаса, ^умныц 6ip шагылынан екшш! шагылына ^ал^ып аттап тусед^ сейт!п тагы 6ip адымдаса езеннщ 6ip жагасынан eKiHHïi жагасына аттап етед!. Уш^ысы келсе, уша да алады... Eipag оны зор да саябыр туны дауыс то^татады. — Сен мунда неге келдщ?! Олде 03ÍgHÍg ^айда турганыцды 6ÍAMeñcig бе?! T Í3egAÍ бук! — Сен K t M c ig ? AïbtgAb! айт, болмаса жyз^gд^ корсет мен К!ммен сейлес!п турганымды б:леЙ!н eg болмаса!—деген Обу Hecip. Оз! уетше annag KHÍM кн)п алган екен дейдь Hlyga матаны тунг! самал желшлдетш к^ояды. — Мен К,ум дала мен Кек acnaHHHg у тм ш . Саган: «То^та да, TÍ3egAÍ бук!»—деймш. Ce6e6i жер уетшде мына сен турган аралы^- тан acgaH цаенетт! орын жо<^. Бул apara келгендер мынау думдардан абайлап журет)н. Патша да, данышпан гулама да, а^ын да, бас кесер жендет те бул жерге кел- генде ecTepi шыгып турып далатын. Ал сен 6oAcag, aAAbí-apTHga gapap eMeccig!... — Сонда мен цайда турмын, эм!рш!м? — TH3aHb!g ¡^ыр^асында Typcbíg. Бул арада Уа^ыт^а yHcÍ3 ук!м шыгаратындар гана турады... Сен Memg айт^андарымды ecïin турсьщ ба? Тарнх осы жерден басталган... Мынау HÍAAig жагасында сен ¡здеген ^алалар мен сен ¡здеген адамдар бар! Ал сен, тагы даланьщ киелш! ^ад[рлей б!лмейт<н баласысыц...— деген дум даланьщ салтанатты зор унь — Мына жер... дей берген Обу Hocip ce3ÍH белш ж!бердь — Мен сол жepд^g УтмшЧ Кэне, т!зецд! бук деп буйырамын, Ойтпесе MeHig ашуым ^атты... * Окушым, егер сен К^ум даланыц Унш ecTtrig келсе, онда Каирдеп goHag уйшен шыгып, 6ip кездег1 улы философ сия^ты тунде HÍA езеншен етш, Гиза тауыныц ^ырк,асына кетер!л. Сонда сен де мен сиядты сол Y нд} ecTHcig. — (Э .Э .) УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ [ 143 [ В

О б у H ecip иыгына салма^ TycKeHÍH сездь Ы згыры ^ суы^ ecTt, туда бойын суы^ ^арыган О б у H ecip б!ртшдеп TÍ3ecÍH 6yKTÍ. О л бар купли жиып, бойын тузеп басын кбайта KOTepAi. — М ен ceHÍ керсем дeймiн,— деген О б у H ecip, 6ipag ез дауысын 03Í ести алмады. Сен MeHÍ ешуа^ытта кере алмак^ eMeccig, пендем! Bipag 6ÍAÍn goñ: мынау жат^ан gym даланы, таулар мен езенд! жарат^ан мен бола- мын, сонды^тан адамзат маган бас иедь — А д ам зат А^ы л-ойга бас иедИ— деп айцай салган О б у H ecip 03ÍH т н ш е н басып турган ауыр салма^тан босануга тырысып, 6ipag ез дауысын e3Í тагы да ecTireH жо^. — Híog! А дам зат Tegipre бас иедИ— дед! бул жолы жогарыдан гур еткен зор ун. Ж улды здар жар^-жур^ eïin , жарты ай д!р ете Tycin жар^ырады да, сахара кумын тумшалап турган карацгылы^ты cepnin Ж1берд1. — М ен TÍpA¡KTÍg {&упня сырларын, ягнн TegipÍAepAÍg де купия сырдарын аш^ан даналарды 6ÍAeMÍH,— деген О б у H ecip 6epicneñ. — О лардьщ 6epi де осы egipae, мынау gyMHbïg астында жатыр. TipAÍK пен Keg дyниeнig бар цупия сырлары да солармен 6ipre кумга KOMÍAreH,— дед i к^ум даланьщ Ун! сабырлы да салма^ты. — Ж оц!— деген О б у H ecip ^асарыса.— OAapды g а^ыл-ойы елмек емес. А{$ыл-ойды ^умга коме адмайсыд! — Сен KÍMAepAi айтып турсьщ ?— деп зор Ун гур ете тускен.— CeHig айтып тургандарьщ мына ^умнан езге gañ жерде бар ед^! — О дар улы TegÍ3AÍg eKÎHHïi жагалауында eMip кешкен. Bipeyi мынау ¡^ыр^ада турганга ат goñca, eKÍHniici KegicTÍKTi — космос, ал кунд! Гелнос деп атаган. А л А^ы л-ойды д улылыгын од екеушен езгелер де делелдеген... — Тагы кiмдi aйтacыg?— деп сураган зор Ун. — Аристотельд! айтам?.. — О д KÍM ед!? — Грек. Bip кeздepi Академн!Ц багында ез HïeKipTTepiHig алдын- да TÍpAÍKT¡g купня-сырын аш^ан Платонныц Шек{рт{ ол. Содан 6epi гуламалар жиналатын орынды Академия деп атайды. А л Платон болса Сократтьщ шек!рт! едь — Onïip ун!цд!, ^ау^арсыз, байгус пенде!— деген зор Ун ^атуланып, жер тецселш кетть— Сен Сфинкст! оятып жiбepд^g гой!— Ж ерд!ц 6ip шетшен gHAag берген бозамыц жары^та О б у H ecip C ф и нкcтig бет-елпет!н аны^ корд!. Сабы рлы да ойлы екен. — С ен элгш де буган ат ^ойган гректер дед)ц.— З о р Ун сез!н сабырлы жалгастырды.— А л Бул болса сол гpeктepд^g ез йудайларына храм салмас бурын Кунд! керген едь Ундемей тьщдап ал. К,ытыгына ти4п ашуландырып алма! О б у H ecip ундеген жо!$. И ыгы н бас^ан ауыр салма^ Оны босат- Ш ! 144 ! ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

&ан. О л бойын тузеп турегелген ед!, тун пердес!н ысырыпжастага!! алып Сф инкстщ ^арсы алдында ез!н ^ау^арсмз 6ip шыбьщтай сезшд]. TegipeK 8AÍ gapagrb!, тек ж улды здар гана ж ы ммддайды . Сфинкстщ кез! сел жумулы. Эл[ уйцысынан оянбаган тэр!здь О , жарат^ан, кенет ол О б у H ecipre TÍA &атты. Дауы сы сонша жумса^, унс)з 6ip ойга жетелегендей тербете сейлейд!. — Op6ip тацмен 6ipre мен Ш лд!ц алые жагасынан кетер<лген KyH-TogípÍHÍ керш турам,— дед! Сфинкс жумсац унмен.— Оны ц алгаш^ы сэулес! ез!не тура gapan турган MeHÍg бет!ме тусед!... Бес мьщ жы л пшшде мен aAaM3aTTMg есшде цалган KyHHÍg 6epÍH де KepAÍM,— деп Сф инкс куреш ш ¡^ойды.— М ен Е ги п ет тарихыньщ алгаш^ы сэулетт! шагын керд;м, ал енд! epTegri Ш ы гы cты g алау- лы шагын керемш ... М ен ез мырзамньщ адал да cag кузетш!С!М!Н. О л маган e3ÍHÍg кескш -келбетш берд!. Сонды ^тан мен фapaoнныg cepiriMÍH, фapaoнныg o3ÍMÍHдесем де болады. Еасырлар бойы маган Tagbtpgan таяу келген адамдар неше турл! аттар да ^ойды. Сен со- лардьщ 6ipeyÍH ecige aAAbíg элгш де. С о л KÍM ед1?— деген Сфинкс. О б у H ecip cypagTbíg e3ÍHe арналганын у^ты. — Геродот,— деген ол ацырын гана. — М ен оны б!лмеймш,— дед) Сф инкс ойлы ¡^алыпта.— А д ам затты ц алгаш!$ы 6aAag кез!нде мынау MeHÍg аягымньщ алдындагы K e g a A a g A a коптеген тас ^алаушылар, геометрлер, жулдыздарды Teric б!летш астрономдар жумыс )стеген болатын. Bacga жepд^g адамдары ygripAepAÍ мекен етш , a g аулап TÍprnÍAÍK еткенде, олар цурылыс салумен ш угы лданды. А л сол кезде сен атаган адам кайда журд1?— деген тагы да cyp ag ¡^ойып. О б у H ecíp ундеген жо!$. Сфинкс те унс!з ^алды. Д ел осы сэтте жумба^ зор дауыс тагы ун gaTgaH: ...— О , кайырымды Ш л, сэлем 6ерд!М саган. М ы нау жат^ан ^асиетт! ацгарды гулдендфген ceHig мол суьщ гой. Bip заманда кешпел! кум Keg ^аланы басып алган ед!. Ж агалау gypañ бастаган. К,унарлы даланы cagTan gaAy уш!н адам бала- сы богеттер салып, каналдар жасауга KÍpicTi. А д а м баласыныц бул жердп унат^аны сонша Гизаньщ ^ыр^асынан елгенде жататын MegrÍAÍK гимараттар салды. О лардьщ ездер) олгенмен, шыбын жан- дары олген жок ед! — улылардьщ жаны олмейд! гой... — Мен де Уа^ыттьщ ^ажымас cepiri боп келем,— дед! Сфинкс те сез ж алгап,— талай eyAeTTepAÍg туганын да, ¡^улдырап gyAara- нын да керд!м, талай эулие абыздар мен талай улде мен булдеге оранган сулулар MeHÍg ^асымнан еткен ...— Cфинкcт^g кеск!н!нде жумба^ кулк! ойнады. Тагы да yHCÍ3 цалып, gaAbíg ойга шомган. — ГПлге суга Tycin жат^ан eñeAAÍg шэркейш урлап экеткен C y g g a p туралы egriwe ecigAe ме ceHÍg?— деген зор Д ауы с Сфинкске.— Олы C yggap сол mepKeñAi 6ag !нннде журтты УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ] 145

дабылдап отырган фараонныц ^асына Tycipin алыпты... Ш еркей- д<й эдем!Л!г1, к!шкентайлыгы сондай фараон соны киген эйелд! Keprici келед!. А^ы ры сол эйелге уйленедь — Бул мен!мен бпрге жасасып келе жат^ан ацыз гой,— дед! Сфинкс. — Х еопс сарайыньщ 6ip дэулетт) адамыныц эйел!мен кец!лдес боп журген Ж!г!тт! балауыздан жасалган мус!нмен алдандырып Tepeg колге ертш апарып, сол арада си^ырлап крокодилге айналды- рып Ж1берген! ес!цде ме? Сонан cog eam ig си^ыршылыгымен бук!л журтты тацдандырма^ боп, дэл XeoncTig алдында элг< си^ырын ^айталап жасап керсетедй фараон ма^танша^ си^ыршмны да, елм Ж!Г1ТТ! де ж азага тартцызады. О н ы ц буйрыгы бойынша дэулетт! адамды крокодилге жег!зед!, ал оныц бузылган ейел! жазаланады. — Бул да ацыз. Мынаган ca6ag болатын ацыз,— деп Сфинкс K03ÍH ашып, Э б у H ecip ж а ^ а gapan койды. — Сондай-ag, сен жас фараон Аменхотеп Е к ш н м т де 6ÍAecig гой. Д ен ем тастан ¡^ашалгандай эдeмi, кушт! атлет болатын. K e g иы^ты, ;$ыпша бел сулу MycÍHÍ сер!ппедей атылып ^андай gyp асау жыл^ыны тапжылтпай устап турушы едь Мына сенщ алдыцда жат^ан таста coHMjg ecÍMÍ ойылып жазылган! — Бул айтдандарыц MeHig емпр тарихым гой... А й та бер api gapañ!— деп Сфинкс козш жумды. Bip кундер) адамзат c e H t умытып кеткенш 6 Í A y y m Í H , g y M мен топыра^ буркене бастап ед)ц. Мессопотамияда согыста журген Аменхотеп EniHmi елшен алые болатын. К,айтып оралган c o g б!рде арыстан аулауга шыц^ан ханза- да дем алу унин ceHig KOAegKege кеп отырган. О л калгып кеткен кез- де, сен OHbig TycÍHe Ktpin аян 6epin, сойлест!Ц. — И э, ол кун еымде, ханзада да еммде. М ен оны аса жацсы керуш) ем,— дед! кеск!н!нде сэуле ойнаган Сфинкс. М ен сол ж о ­ лы оган былай деп ед!м: «Балам, маган K03ÍgA! салгайсыц. Е гер бар бeй^л^gд^ маган caAcag, ag теж! де, ^ызыл теж! де ceHÍKÍ болады, жогары жэне теменм Египетт)ц тэждер! саган тиедь Сол айма^ те- ric ceHig neAÍrigAeri жер болады. MeHÍg gasip ri куй!ме кез салшы, кутус!з цалган жэй!м бар. А л мына Гизаньщ gbipaTTapbtHbtg иесИ менм!н гой. Ендеш е мен1 ^умнан аршып алгайсыц, сонда сен патша боласьщ!» — Д ел солай деген^ц!— дед! зор Ун gynTan.— Ж ас ханзада оя- нысымен ceHig алдыцда тагзым eTÍn, ceHi ^умнан аршып тазартцан болатын, артынша, Тутмос ! V патша атанып Tagga отырды жэне cem g терт aHFMgHMg аралы^тарына тус<нде сен берген аянды ойып ж азм й {$ойды. Сонан cog тамаша салтанат басталган ед!... — А л сен agHgaT Í3Aeynii, agMA-oñra табынган пенде, соныц gaAañ болганын Koprig келе ме?— деп сураган зор Ун Э б у Нэырден. — Бар 3eñÍHÍM С<зде,— дед) Устаз. В ! 146 t ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

* — Онда ^арай бер! Такка отыру салтанаты басталды, эне. Н1лд!ц жагадауына куш сынасу сайысын керуге калыц журт жйналган.— Те^ рек жарык тартты. Э б у Н эс!р Ш лдщ жагалауына жиналган Калыц журтты кордь — Э н е, ем жуз ескекнн ескен патшаньщ кайыгы езенмен орлей жузш келед!...— Ж уртты ц шыдамсыздана куткен тypiн кор!п ес- кекнмлер асыга ^имылдайды. Аны^тап кара! Эне, фараон {$айы&тан тусш тец!рег! коршалган такыр алацга карай журд!, соньщ !Ш!нде садак атып елге енер!Ц керсетедь Жиналган халык соцынан ерш келедь Фараон алацныц ортасына кеп то^тады, ^^ызмeтш^лepi оган ал! садак пен ок бере ^ойган жок- Ж ас фараон шыдамсызданып тур, ол ойна^ши каргыган атты кер!п ;&алган, дереу сол асау атты езш щ куймесше жегуд! буйырды. Х алы к демдерш тартып тына калган, б{ра^жас фараон куймесше Каргып мшд) де, т!згш д! Ш!рене тартып, асау атты ыркына багындырып шаба женелд!. Ж ец!л куймеы алац ¡шш зулай айнал- ды... б<раздан кеЙ!н аптыгы басылып жуасыган атты ат ^ораныц аузына экеп то^тат^анда риза болган халык оган ¡^ошамет кopceтiп шуылдасып кетт!. ...Фараон елу ша^ты садак !Ш!нен озше лайык сада^ты аз! тац- дап алды. Ол куймес!не кайта мшш, алгаш^ы нысанага карай агыза шапты. Нысананыц тусынан ете бере сада^ты кере тус!п тартып калган. Х алы к тагы да тынып тур. Зулаган ок нысананыц нак ор­ тасына барып ^адалган. Х алы к кайта шулап кетт1. Садак^ты тагы да пнрене турып тартып калган. Нысанага тагы да дэл тидь Ец соцгы уш!нш! огы нысананыц как ортасынан ек! айы- рып откен. Х а л ы к алдында осылайша оз мэртебесш!ц б т к екен!н дэлелде- ген фараон мунан кеЙ1Нкуймес!мен агыза шауып сарайга карай тарт­ ты, енд! оны такка отыру салтанаты кутш тур едь Сарайга жиналган калыц ел, абыздар оны зор кошеметпен кар- сы алды. Оган ем б!рдей тэж киг!31лген, онан кеЙ!н салтанатты куймес!не кайта м!Н!П, Хармакис, Хеопс жэне Хефрен храмдары- на карай журдь — Ж асасын фараон!— деген к<*шемет алды-артынан бipдeй ест!лед!. Б)рт!ндеп дауыстар басылып, тым-тырыс тыиыштык орнаган. К^айтадан тун оралды. Эбу Н эмр тоц!рекке тацыркай коз салып тур. Жулдыздарга караган. Оне-бойын тшренткен салкындыкты сезд!, жалгызсыраган куйге тусть Алайда купия зор дауыс оны тагы да селт етк!зген. — Ф араонныц патшалыгы аякталды. Э н е , анау ацгардан соны жерлеген зарлы куй ест!Лш тур. З ар л ы энд! естш турмысыц, пен- дем? УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ ) 147 I В

— Ие, эмнрннм, естш турмын,— дед! Обу Hecip. Оныц ^улагына жер астынан ш ы ^ а н жылаган дауыс келдь — Тун ^арадгысына тес!ле ¡^арашы, пендем. Оне, фараон ал- тынмен асыл тастармен ернектелген агаш табыттыц !Ш!нде жа- тыр. TeMeHri храмда жаназасы шыгарылган, енд: ханзадалар мен абыздар табытты жогары gapaH KOTepin келд:. Саркофаг дайын, оны пирамиданыц дел ортасына экеп ^ояды,— Обу Hecip пнрамнданы жэне оныц табыт ^оятын а^ымдарын кердь О дуннен{;ц ^а^пасына апарар жолдыц 6epi дайын. EHAi eg сонгы улкен таспен а^ымньщ аузын жымдастырып бекасе болды. Бас абыз доштасу ce3iH айтып тур... OAri KepiHicTep тагы да жым-жылас жогалды. Tag gapagrmcMHAa annag боп KHtHreH, узын бойлы, шашын устарамен айнадай етш к,ыргызган абыз шьщты. Ол пирамиданьщ цасындагы AegecTig ус- т!нде тур. — EHAi, патша, сен б!здщ арамыздан Tipi KeTin барасыц. Демек, KyHAepAigKyHiHAeортамызга ^айтып ораласьщ, эл:, — дeдi абыз, сал- танатты унмен ^олын кекке кетерш.— Егер сен уйы^таган болсад, 3Ai-ag оянасьщ. Егер елген 6oAcag, 6opi6ip TipiAecig. Сен едмейт!н жулдыздарга дeйiн KOTepiAAig, демек сен ешуадытта жогалып кет- пек eMeccig!» Обу Hecip a6bi3Ab!g ^арсы алдындагы Хафрен пирамидасыньщ gaAbig тас ga6btpracb]Hb!g арасынан жо^тау айт^ан eйeлдepдig дау­ ысын ecTW. ««КайтеЙ!К енд]! !^айтетк! KygipeHin жылаумен етерм^з. О, о дуниетц жиhaнкeзi, сен Megri Tipi боласыц!— деген сездер анык^жетш тур. Ай мен жулдыздар тацныц таяп ^алганын сезгендей жаудырай жамырайды. Обу Hecip Гизаиьщ баурайындагы 6acga да храмдарды кере бастады. — Сойтш MbtgAaraH жылдар бойына 6ip патша eyAeTiHig орны- на еюнпн патшаньщ eyAeTTepi KeAin, алмаса бердь B ipag ертедег! ErnneTTig 6ipAe-6ip патшасы Аменхотеп Yшiншiдeн кей:нг[ жас фа- раондай cyйкiмдi болган емес, ол e3i а^ын, epi дiншiл ед),— ACAi зор Дауыс. — HiAAig осынау agrapb!HaH дyниeнig терт бурышына к^арай таралган цивилизация езш щ улылыгын бар кырынан кegeйтe, да- мыта, таныта 6epдi. FbiAbtMжарыгы Мемфистен Фивке AeniHтараАды. Осыны ес;цде сак,та, пендем,— дeдi зор Ун Обу Hecipre. — ...Жас фараонды ейелдер ете жацсы KepeTiH. EHAi солардыд 6ipeyi KegiAiHAericiH айтсын... — ...Туны^ судай мелд!реген шаралы кез, ¡^ыздай сызылган нэз)ктш — Maxa66aTTbtg ^уатымен гажап кушке ие болган алмагайып В ! !48 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

жас ж Ы т осындай ед!-ау,— дейд! кезге кер!нбеген эйелдщ улб!рс- ген нэзiк унь О л ез!не меннпкт! ¡^ала орнату уш'н Ф и вт! тастап кетш ед!. О л А м он кудай мен оныц абыздарын тер!ске шыгарып, ез! ^алап алган кектег! А тон кудайга кулшылы^ етт!. Оз<н)ц Аменхотеп I V деген ес!М!н тастап, Эхнатон деген, ягни А тон-ж алгы з деген емм- д! алды. С ол келген куннен патша эйелдерш ^амап устаган кррганныц ^абыргалары кулатылган ед1,— деп эйел дауысы кушейе тусть,, Э б у Н эс!р эйелд!ц жуз]н керуге ынтыцты. ...Осы сэт патша эйел! жамылгысын жулып тастаган, жиналган журт сулу мусшд1 Heфepтитидi керш суйс)не дарады. Ж ас фараонныц жан дегенде жалгыз жары осындай керЫт! екен-ау! Бул эйел фараонныц жаца дш орнату жолындагы ай^астарында ^асындагы жан серЫ болды; оныц ^уат алар т!рем осы эйел ед!, Нефертити к е р т заманындагы м усш ш ^ер мен суретш!лерге шабыт берш, олар оныц асыл бейнесш тас^а ойып салып, кеЙ!нг! урпак^- тарга ескертмшке ^алдырды. М ахаббат деген мэцг!Л!Ктщ жыры гой, солай ма, пендем? — Олардыц махаббаты у з а ^ а созылган жоц,— деп кум даланыц зор Ун! эйел сезш 6ел1п Ж!берд1.— Ш еп бггкен т е ш е к ат^ан кезд: «Нефертити кундерЬ> деп тег!н айтпаган... А д ам зат журегшде кун! бумнге деЙ!н уялаган 61р муц бар. О л ерте солган гул туралы муц. Эхнатон отыз жасында дуние салыпты. О сы дан уш мыц жыл бурын ол езш щ дугасын айтып, таск^а жазгызган екен: «Сен!ц ат^ан тацыц, о галамат А тон , менщ тыны- сымды алады, сен менщ журег!ме иелш етесщ. Сен бук!л т<рл!ктщ жаратушысы жэне сыйлаушысысыц, адамзат сен!Ц шапагатыцнан т[римл!К етед!. Атон, «мэцг) ем!р суред! жэне ем!р беред!». Б)ра^ кудайлар жас фараонныц eмip^нe арашашы бола алмапты. Оны ц сыр^аты ауыр болса керек. О н ы ц мурагер! еск1 дэстурдем кудай атымен, Тутанхомон де­ ген атпен белг!л) болуы тш с ед1. О т е нэзiк тугаи Тутанхомон жа- сы жиырМага жетпей елген, ол нe6эpi алты жыл гана патшалы^ Курыпты. А л ай да сонан бер! уш мыц жыл етсе де, патшалар ацгарында салынып б!тпей ^алган зиратындагы оныц балгын келбет) еш бузылмастан са^талган... Эхнатон сия^ты ол да махаббатты тэцпр) тут^ан екен... — Тоцтатыцыз! Ойткен! с!здщ эцг1мец!з мэцг! таусылмайтын тур! бар. Махаббат мэцмлжтщ жыры. Дуние махаббаттан туындаган. А дам зат та, пирамидалар да махаббаттыц туындысы. Эйелге деген махаббат, д а ц ^ а деген цуштарлыц коп !стерге мурынды^ болган,— дeдi — ^айта оянган Сф инкс.— М е т ц айтарым осы! УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ I 149 I В