Әнуар Әлімжанов Ұстаздың оралуы

М ен жулды здарды ц ешк<мге ашыдмас ^упияларын бмеямн. Мен ErHneTTi жаратушы Ш лд{ц, Египеттч жирата алмайтынын 6!лем. Мен, атак-дацдын шыгаруды арман еткен, дуниен! жаулап алушылардыц алдыма кеп бас HreHiH де керд{м. М ен дуниен) астан-кестен кират^ан катал шап^ыншы, api пайгамбардай ойшыл, улы Ecкeндip Зул^арнайыныцды да керд{м. О д осы egipAe !$айта TipiAep кунд! кутш ма^шарда жатыр. ^ a g g g a деген ^уштарлы^ тубше жеткен, бугшде журт оныц зиратыныц Кайда екен!н де б)лмейд). — М ен 61рде кешк!с!н Цезарды керд<м. Куннен цатты gopgaTMH, ейткен! оныц дац^ына ну^сан кел^рет!ндей кершетш. Bt3Aig соцгы айел патшамыз Клеопатра оган уд туып берген едь B ip ag Цезарион нагыз фараон бола алмады, Tagga отырмас бурын eAin кетть.. М ен кездер4 от шашып, мен!ц дац^ымды, MegriAiriwAi кызганыш еткендерд1^ де тадайын кордпм. — Еасырлар MeHig HeriMHig астынан сыргып oTin жатты ,— дед1 KecKiHi 6o3ag тарт^ан Сфинкс. — MeHig оьмрден тygiлгeндeй кeздepiм де болган. А д ам зат MeHig кулюмнен кор^атын. Балалар MeHi к^убыжы^ санайтын. Еш к!м co3iMe кула^ аспайтын. Ертедем ErnneTTig KiATi жогадган. Бар 6iAiM!Mi3, жypeгiмiз, мыцдаган папирустарга оралып, еш- KiMre 6eArici3, api gaжeтciз куйде мынау молалардьщ gapagrbi 6ip Куысында жатыр. А л сен, gagrbtpraH байгус жан, eзigдi А ^ы л- oйдыg жолын gyraH, AgngaT ¡здеуш{ деп есептеп, улылыц^а д е­ ген махаббат туралы ^анша ceйлeгeнigмeн, ол купияларды 6iAe aлмaйcыg!— дeдi Сфинкс О бу Hacipre. — К^ум дaлaны g, Египет пен ^^iлдig улыгатты aMipmici, кеппр мен!. TagipiH ig жазганынан езге адам баласыньщ арман-^иялдары ешуа^ытта орындалган емес, 6ipag соган ^арамастан гыдым мен да- нады^ ойдар то^талмайды,— AeAi О б у H acip. — О, Хармакис! MeHig OMipiMHig са^таушысы ceHcig гой! Харус, MeHi gopran кор!— дед1 жумба^ Ун дауыстап.— О , TagipiM, gyM даланьщ Heci! Кек аспан мен Ш лдщ neci! Уа, MagriAiKTig aMipmici! Mbigay gagrbtpraH пенде, ceHiMeH gaлaй-gaлaй сейлесед! ез1. TinTi ce3igAi белед{ гой,— деген зор Ун Сфинкске. — Сен Tipi мен ел!Н!ц 6apiHe тан асыл gacHeT — С абы рлы ль^ - тан gyp aAagaH gaAraHCMg,— деп жауап катты оган Сфинкс^— М ен yHci3 турудан шаршадым. E н дi agriMeAecin шepiмдi TapgaTyMMa мурсат 6epu!i. — Cett гой, маган 6ip eciмдi грек goйды AeAig,— деп Сфинкс енд! О б у H acipre арнай сойлед!.— О л 03i осында келген, мен оны KopAiM, аты Геродот едь С ен сол туралы соз goaraAMg гой. — Он ы тарихтьщ атасы дeйдi, — дeдi Обу Hacip. В ! !5o t ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

— О л м е т ц тарихымды ¡^айдан б!ледь О з ! мен! «сфинкс» деп атады, дэл ез!нщ туган жер1нен тап^андай. О л да мына сен сиядты Уа^ыттыц ацгырт баласы ед!,— дед< кеск!н{нде кeкeciн кулк! ойнаган Сфинкс. — Цивилизация деген тагыльщ мухитындагы к!шкентай Жрал С И Я ^ Т Ы екеН!Н б!ЛеС1Ц ГО Й , М э Ц Г ^ ! К Т ! Ц эмфш!С!,— дед! О б у Н эс!р езш -ез! устай алмай.— Сен гой мыцдаган жылдардан бер! кунде ертецг!С!н Кун-тэц!рш !ц уясынан ш м ^ а н кезш гана ¡^арсы алып йоймайсыц, сонымен б!рге мынау езенмен жузш еткен талай-талай фараондарды, патшаларды, ^олбасшыларды, жеидеттерд! кер!п отырасыц, Сен кунде мынау жоталарды пирамидаларды керш отырасыц. Булардыц туб!не келгендер усад-туйек боп кезге 1Л!Кпей ^алады. А л , адам шыбын курлы боп ^аиа кершед!! А л ай да осыныц бэр1н жасаган сол адам гой. Пирамидаларыц, мына с е т ц ата^- дац^ыц адамныц а^ыл-ойымен, ^олымен жасалган гой. Ендеш е нагыз дацк нес! адам емес пе? — Эрине, сен ол жагын б!лес!ц, !^ум дала мен Ш лд!ц эм!рш!С), Ж эне сен анау, элгшде eтeгiндe абыз сез сейлеген Хеопсты ц етек жагындагы жартасты шауып храм жасалганын, оныц ¡ш!нде Х еопсты ц %айы{$тары са^талганын жа^сы б:лес!ц. !^олдан жасалган сол агаш дайыдтармен елген фараондар о дуниенщ мэцг^!К сапары- на жузу! ти!с екен... — Ток^та, ^ацгырган ж ан!— дед! Сфинкс О б у Н эы рдщ ceзiн бел!П.— А д а м баласы б!р гана тэц!р<ге — К,ара кушке багынады. С ол кушт[ц ыр^ымен ^умырыс^аша кужынап кеп мэцмлш пирами- далар тургызган,— деген кезде Сфинкстщ кеск!н!не жары^ тусш, кез! кец ашылган ед!, О б у Н эс!р оныц кез:ндег< б!ртурл! терец жар^ылга ^арап т)КС!Н<п цалды. — Халы ^тыц куш! А^ыл-ойдан туындайды гой, эм!рш!м,— де­ ген. — Жо!$! Куш халы^ты бас^аратын аз топта. М ына, сен дацгып журген, шац-тозацдай б!р байгуссыц, сейте тура т!рл!ктщ купия- сын, А^и^аттыц сырын ¡здейс!ц, !зг!Л<к ^аласын армандайсыц; баягыдан белг!л< — тек, бугшде умыт болган ^убылыстардыц ^айтадан ашылганына ¡^айран ^алып тацданасыц. Б)Л!п ^ой, б!р заманда мынау ацгарда, Ж огаргы жэне Теменг! Египетт!ц шектескен жершде аты элемге эйг!Л! астана кала — Мемфис болган. К,аз!р сол Мемфис ^айда?! Вавилон ^айда? Рим им- периясы кайда? С ен щ О ты рары ц мен Тудм оры ц ^айда? Солардыц бэр! де байлы^тан асып-тасып былыгып, адыры Кудырет куаттарынан айырылып ездер!нен-ездер! курып 6{тт1 емес пе? С ол дац^ы жер жарган шаЬарлар бyгiндe жо^ крй, Мемфис те жоК) алтын кумбезд! сарайлар да жо^, ал дуниеш тугел билемек болган патшалар мен халифтердщ суйектер! де курап % а л д ы . Тек фараондар гана са^талды. УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ ) 131 ) В

Ф араон дардьщ да 6api б;рдей gyAipeTïi емес ед1. Бул айма^та YKÍMÍ кушт! уш фараон гана болды, сол купи 6yrÍHre AeñiH тугырларынан таймай келед!. Олар: Хеопс, Хеф рен жене М икерин! М ы на сен сия^ты адам баласыныц ел кезпп, жер кезш турт!нгендер: кумырмс^аша кужынап олардыц саркофагтары мен молаларын тонап 6ÍTTÍ. B ip a g фараондар 6api6ip TÍpi! Уа^ыт 6ip урпа^тан eKÍHMii ypnagTbt тугызып, заманнан заманга алмасып, унем! жацгыру, озгеру устшде. А л , мына уш фараон бол- са 9AÍ озгерген емес, жер ана т:р1де олар да Majgri TÍpi бола бермек. О лар Ж огаргы жэне ToMeHri Н[лд<ц кос тэж ш кипп, мэцгпл!кке патшалы^ gypa бермек. Олар осынау аймактьщ сарайларына, жagын-жypaттapынa, елгендерше оз aMipAepiH ж урмзе бермек. О лар ездер!н<ц суй<кт: ханшалары жерленген шагын пирамида- ларга, ездерш щ абыздары, ездер)Н!ц кулд<рг{ шайхымазактары, гуламалары, астрологтары энш!лер:, акындары жэне ашына эйелдер) жерленген орынга 9KÍMmÍAÍrÍH журызедь С ол улы фараондар MÍHe, мыналар! Карап ал. О б у H ecip С ф и н к с^ ц тецсел1п калып оц аягын котергенш анык корд i. Ж ер coAg етш, кун курк!реп, найзагай оты ж apg eïin, 6íp сэтке уш улы пирамидага: Xeoncga, Хефренге жэне Микеринге сэулеюн TycípreH. — О , сорлы пенде, Сфннкст!]ц ашуын келт!рд1]ц, енд) oAecig гой!— деген кумнын Унь — А бы рж ы м а!— дeдi Сфинкс оныц соз!Н 6oAÍn.— М ен оган 03ÍHÍ¡g шэк1рттерже айта беретш AgHgaTb! жайлы айтып турмын. М ен тек оз экем — Х еопсты ц 3MÍpÍH гана жeткiздiм, ойткен! мен Хеопс, Хефрен жэне Микериншц Magrire goñwAraH сакшысы, эр! gb!3MeTU!ÍcÍMÍH гой. Мен, aTaggyMap шапкыншылардыц обыр армандарыныц gaAañ куйреген!н де, гуламалар мен данышпандардыц MagcaT- мураттарыныц gyparaH жaпыpagтaй тоз-тоз боАганын да кepдiм! Сондыктан да мен: «Дуние уакыттан gopMgca, ал yagbíT пирамида- дан gopgaAbí!»— дейм!н. О сы соз!мд! ес!цде cagTa, gagrbtpraH жан. CeHÍg элг! Геродот де­ ген грекщ буларды жет! кереметт)^ 6ipeyi деп атаган ед!. А л элг! gaAraH кереметтер!й ga3Íp gaйдa, кэне?! С ем ирам идой 6agTapM ocin тур ма, буг1нде, Александрий Маягп бар ма?.. О н ы ц 6epi де кулге айналган! Ендеш е мына пирамидалармен ештеце де тецесе aAMag емес! А дам затты ц acgaH шеберлер!Н1ц колымен салынган, цивилизацияныд бастау кезш am gaH ж улды зш ы лар мен гуламалар gaTbtcgaH осынау алые тас мекендер agMp заманга дей!п MM3rb!Mag емес, булар 9AÍ цивилизацияныц omin-6ÍTyÍHÍg де В ! 152 t ЭНУАР ЭА!МЖАНОВ

куэс< болады. О сы пирамидалардыц жобаларын мынау Гизанын у с т т е Саккареде сызган даналардыц данасы Имхотеп — 6ук1л астрономдардыц, тарихшылардыц, математиктердщ, сэулетшплер мен философтардыц атасы едь Ф араонны ц кудырет! мен буйрыгына багынган сол Имхотепт!]ц акыл-ойы мен 6iAiMi осынау He6ip сурапыл су тас^ындарын, He6ip сурапыл дауы лдарды, кок пен жерд! астан- кестен еткен He6ip жер ciAKiHicTepiH* басынан OTKepin еш nieTiHe- мей турган MajgriAiK ecKepTKiniiH жасаган болатын. Уа, %ацгырган пендем, сен ойланып ^алдыц гой. Сейле! Н е ой- лап турганынды айтшы кэне! — Сен дурыс айттьщ, Эм!рш !м,— деп бастады сез!н Э б у H acip,— мынау MagriAiKTig ескерткш ш жасаган жандар калай ма- да^тап, калай курметтеуге де лайык- О лар адам баласыньщ не ¡степ, не ^оюы кереюмгш ете дал б<лет!н снрек ушырасатын заманда OMip кеш ть Оларда с е т м болды. А л , сен!м бар жерде — к °*д ан келмес ешнэрсе жок ^ой... — О н ы ц 6apiH барлык адам емес, фараон гана б)лдй А д а м емес, соныц 6apiH оз куш!не, оз ерк!не багындырган фараон ед<,— деп Сфинкс Э б у Н ас[рд!ц соз!н боле сойледь— С е т м деген де Куш. — Эм !рш ), элг!нде сен улы гулама Имхотеп туралы айттыц гой! — И э, ол фараонныц еркше жур:п, айтканын gyn алганды^тан куш -куатка, елмес дац^^а не болды. Е гер сен адамдар арасындагы достык ^атынасты cagran, фараонныц айтканын калткысыз орын- даймын десец, енд! epKeAtK пен елж!ректжтен са^тан, эйелден са^тан,— деп жазган сол болатын. «Еркелж neg эйел журген ж ер­ де уры сез)м оянады...»— деген ед! ол, жене: «Ж аксылык ¡стеген- ге жамандьщ жасама, ал жаманды^ты жаксылык ¡степ жецетш бол» деген. — Эм1рип, сонда Эд!лд!К деген ^айда? Бэрш ен жогары сол гой,— Э б у H acip соз!н ая^сыз калдырды. Сфинкс оньщ соз!не кулак аскан жок ед:. ...Сен ecT ^ ig гой, мына жерде откендег! мыцдаган жылдардьщ ундер! жатыр. Ойткен! MeHig калауым солай болды ,— дед! Сфинкс сезш жалгастырып. OH H g KecKiHi б!ртш деп кызыл к\"ш кы лдана бастады.— Е гер осы ундер саган таныс сиякты кершген болса, он- да олардьщ алгашкы жagFыpы гы саган П арсы мен У нд! аркылы, Греция мен Рим аркылы, христиан AiHt мен ислам Д ! т аркылы жеткен...— Cфинкcтig жyзi айкын тартып, козшде жаркыл пайда болды .— А л eHAi келген жoлыgмeн тайып тур. BiAin К\"й, А к ы л - ойды мадактаган гректер емес. А кы л-ой — TagipiHig сыйы... Е н д ! MeHi мазалама. М ен кудайлардьщ !^удайын, ж ер устшдег! * Б}зд;ц эрамызга дейшп 27 жылы болган керемет жер ctAKiHtci букм Египетт1 астан- кестен eTin, TegipiAep ангарындагы Карнахтыц улы храмдарын жермен жексен к,ылган едь — (Э .Э .) УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ I 153 I Ш

ч р и п л ж атаулыны курт^ысы келсе, Курта алатын eg кУД'Р^тт! OMipniiHi лайыкты сез!ммен карсы алуым керек! К ет ендИ М ен Кун !^удайды карсы аламын!.. А лы стагы кыр^алар тасасынан ауел! жылт ет!п сыгалап, онан cog шуак^ты шапагын шашын кун шы^ты. Елестщ 6api ызым-гайым жогадган. О б у Hacip уй^ыдан gapa терге Tycin булыгып оянды. А га ш жапырактарыныц арасынан epTegri KyHHig саулес: Tycin тур. Кустардьщ сайраганы ecTiAeAi. Eipag О б у Hacip сол KyHi де, оныц ертецше де кустардьщ тамылжыта сайраган эндерше де, e3i калай жypiп турамын десе де epKiHe тнген Саиф ад-Даула султанныц сулу багына да еш KogiA аударган жо^, шак!рттер!н жинап Aapic те OTKia6eAi, гуламалармен де Ke3Aecin сухбат курмады.. Бул кундер) ол эдeттeгiдeй ертемен трактатын ж азуга да отыр- мады, гуламалар мэжiлiciнeн де каш^актап жypдi. О н ьщ бар ойы керген TyciH саралап жорумен болды. Кунд!з ол бумл TipAiK камын умыт^андай куйге Tycin, Х ал еб а аралап сенделумен жypeдi де, тунд! KipniK ай^астырмай кур жату- мен 0TKi3eTiH. О л мынау жумбак TycTig ce6e6iH iздeйдi. Ж урттан ogauiaAaHraH томага-туйык xaAiH emKiw сезбесе деп т ^ е й д ь Бурый Х асан мен З ухей р барда ол ез ойларын дауыстап, айта алатын немесе ойына оралган жайларды ол eKeyiHe epTeri гусатып agriMeAen 6epeTiH. !^a3ip сол Х асан мен Зухейр де жок касында. Бул Хасан ар^ылы хат жазып Бэнуге аттандырмас бурын Сайф ад- Даула Хамдани султан Зухейрд! мунан алып койган ед:. .. Ш амсуддин caygarepAig KepyeHiHe iAecin Халебке жеткен- нен кeйiн, О б у H acip жас достарымен 6ip жумадай керуен сарай- да турды, KopiM болганда, М еккеге журт шубырган кезде iuii-сы р- тынан щыгып лы^ылдап жататын керуен сарайда бул кундер! бос орын коп болатын. С ол керуен сарайдагы тар хужы раньщ imiHAe отырып шырпы maMHb!g жарыгында О б у H acip Бэнуге арнап хат жазды. Хасанды Ш амга баратын керуенге косып аттандырып салган cog, О б у H acip З ухей р eKeyi сауда дукендерш аралаган, онан cog mahapAbig улкен менптше бет алган, осында булар О б у И схак Ибрагим ибн А бдаллах эл-Багдадимен кездесш калды. ...Н амаз о{$ып болган журт улкен меш^тен асы^пай сырт^а шыга бастаган eAi. Ш ы га 6epic босагада aag KniMAepiH Knin сырт^ы баспалдакпен Tycin келе жат^анда, О б у H acip osAepiHe ¡лесе шыккан 6ip адамды байкапжалды. О б у H acip оны 6ipAeH таныды, бул маркум халиф ал- MygTaAHpAig сарайында OTeTiH ryAaMaAapAbtg мэж1л1стерше узбей Катысып туратын — О б у И схак деген болатын. О л кезде алдецайда В ! 154 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

жас адам едь Устамды, кеп сойлемейт!н Обу Исхак ол жыддарда достарыныц козше зеЙ!нд[Л!Г!мен тусетш. Бас^аларга Караганда жул^ынып турган талантммен де, б ^ й н т ц терецд!Г!мен де, дараланган емес. К , ы з у айтыстар ycтiндe ол оз ойын б!лд!руге де, немесе ек! жа^тьщ б!реуш ^олдай кету- ге де еш асыцпайтын. Ол эр^ашанда кез^арастардьщ дурыс яки бурыстыгын оз а^ылына салып шешуге тырысатын. Соны;ц езшде, бойына туа б!ткен сыпайылы^ па, элде тартынша^ты^ па, эйтеу!р оз пайымдауларын жер!не жетк!3!п айта алмайтын. Алайда, Обу Н эс!р оныц бойынан еш уа^ыт пайдакунемд!кт!, да]цк кумарлы^ты, кунш1лд!кт! немесе жагымпазды^ты, оз{нен куштмердщ алдында колг!рси ^алатын сорлылы^ты байдаган емес. Рас, ол жылдарда, мэж!Л!стерде жип кездес!п журсе де, эм !рпптц нокерлер тобын- да сеЙ!лге немесе ад аулауга б!рге ш ы ^ а н кездершде де, к^апха- на !Ш!нде жолыгысып ^алганда да, болмаса Багдадтыц ¡ргесшдеы Куд!ретт! Хисроу аркасы турган Салманпах^а* барган сапарла- рында да Обу Нэюр осынау кеп ундемейтш адамга бф рет те коц!л белш зер салгаи емес. Сол Салманпахта Обу Исха^ муны озш щ аумагы шагын болса да оте бай поместьесше ша^ырган. Гажап сулу ба{$тьщ !шшде неб!р жем!стер мен агаштар ескен екен: %ызыл жем!ст! жас руман агаштарыньщ татары, арша мен кипарис, паль- малар мен кара агаш, апельсиндер, банандар, неше турл! сорт- ты лимондар, розалар мен канналар, арабтыц нэз!К ^арагайлары — дысцасы дуниедег! агаш атаулы мен гул атаулы осында eдi Обу Исхак нагыз шебер багбан екен, табигаттьщ талай ^упия сырла- рын б!лет!н боп шы^ты. Обу ^^эc^pдig оны]ц бойынан корген тагы б!р жа^сы ^асиет! Обу Исхак б ^ м жолын ^уган жадау турмысты жандарга (мейл! жас, мейл! кар! болсын) бай^атпай гана ^олынан келгеншше жацсылы^ жасауга тырысатын. Сондай б!р ^ам^орлы жан ед!. М1не, сол Обу Исхак Халебте екен. Ол со бурынгы эдетшше жупыны, эр! оте таза жина^ы ки!Н!пт!. Б!ра{$ бурынгы кел!ст! кер!к жо^ ед[ бойында. Жылдар оз дегенш ¡степт!, ол бугшде са^алын а^ бас^ан егде тарт^ан. Оз! ^арайлас б!раз адаммен сырт^а ш ы ^ а н Обу Исхак баспалдацтардан тус!п, меш:т алдындагы алацда то^тай турып элг!лермеи эцг!мес!н жалгастырды. Обу Нэс!р оныц ^асынан жанай отт!, ол Обу Исхактыц назарын ез!не аударуга, оныц эцг!мес!н белуге 6<рден бата алмады. Булар ке- р!спегел! ^аншама уа^ыт етт!, онын муны танымауы да мумк!н гой. Алайда, ецш жел мен кун ¡^а^таган, ycт^-6acы шацыт^ан, эр же- ршде жамауы бар жудеу ки!мд< Обу Нэырд! Обу Исхак салган жер­ дей таныды. * Месопотамиядагы сасанидтерд[ц соцгы астанасы болган жер. — (Э .Э .) )ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ ) 155

— О , А лла, езщ жар бола rep! M em g кез!м шынымен-ag рас K o p in тур ма?! С эл то^тай турыцдаршы, ^ад!рл! бектер! MeHig Кателесу!м мумк!н емес,— деп О б у H acipre умтылды. — А ллан ы ц aMipt-ay! Ш ынымен ci36ici3, Устаз?! М ен Багдадтан келген О б у Исхакпын гой. М е т умыт^ан жо^сыз ба? ^анш ама уацыт етт! сонан 6epi...— О б у Исхактыц мшезш б^етш адам ymiH OHMjg мына ^ылыгы т)птен о{&ыс ед<, алайда ^уанмшыныц ^алт^мсыз екендЫнде кумэн жо^ болатын. О б у H acip де ез сез1м!Н жасыра алмаган, ейткен! бул кездесулерпне ол О б у И схактан кем тол^ымаган. — С ол KyHri кеште олар О б у И схактыц уЙ!нде 6ipre откпзген, откен кундерд!, достарын, душпандарын естерше алган. О б у И схакты ц Х алебте турганына он жы лдан асып KeTinTi, х а­ лиф эл-М у^тадирды ц ол!М!нен кеЙ!н толассыз дау-дамайлар бас- талып, кулдар бас KOTepin, карматтар ^угындалып, халиф -са- райында 6yA!HmiAiK пен астыртын эрекеттер жи!леп, оларды!ц арты ap6ip OMipmiHig жак^тастарын олт!румен гана тынбай, а^ындар мен гуламаларды да азаптау, OAtM жазасына кесу тэр!ЗД! жазы ^сыз жапага уш ыраулар бола бастаган кезде, ол Багдад Ty6iHAeri Салманпахтагы гажап багын сатып осылай ¡$арай тайып турыпты. С ол тун) О б у H acip Саиф ад-Даула султанньщ гуламалар мен а^ындарга ^ам^оршы екенш, мынау ^иян-кеск! заманда, тек сол улы султан гана ислам д!нш!ц мыцты T i p e r i боп турганын ест!Д). Халебте ал! кунге Багдадтагыдай, Мосылдагыдай, Ш амдагыдай, Тегерандагыдай, E ygap мен ислам дш ш е ^арасты 6acga да ^алалар- дагыдай бул!кш!л!к атаулы, буза^ыльщтар болмаган екен. — Саи ф ад-Даула сансатшы ретш де ^ырагы, aMipmi ретш де ка­ тал датыгез, философ рет<нде дана да сабырлы,— деген О б у И с­ хак.— Бугш де б!ЗД!Д д)Н)М!Здщ нагыз 6 e p i K , мы^ты коргаушысы. О л Алланы ц ag жолындагылардыд 6 a p iH e де gaMgopuiH... — А л А ллан ы ц a g жолы деген!М!з — тагдырга gaATgMCM3 мойынсуну, aMipmiHig бар деген:не коне беру деген гой... Кенгенде де барльщ ой-дуние caHagAM 6ip соньщ жолына багыштау гой, дос- тым. А л agы л-oйды g багыныштылыгы — рухани gyAAMgTa болу деген сез; ¡зденуден, A gH gaT жолындагы курестен бас тарту... О б у H acipA ig Tag gaAraHM — оньщ создер! О б у И схактм титтей де a6ыpжытgaн жog. О л не gapcM дау айтпаган, яки gynTaMaraH са­ бырлы куйде ^абыл алды. — Балк!м, c e H ig айтып отырганьщ дурыс шыгар, Устаз. C e 3 ig A e кашанда шындык жатады, ал oйыg тыншуды бiлмeйдi,— деген ол Об^ H acip ундеген жog. — А л ай да коп адам уппн курес пен зомбыльщ мулде жат T^ciniK...— деп О б у И схак ауыр ун с1здтт! бузуга тырыскан.— Коп Ш ] 156 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

адам тагдырдьщ жазганына кенш, тыныш епнр сургенд! ^алайды. Ойткен! Алланыц жазганы деп тагдырга мойынсуну салт-сана мен дэстурдщ уза^ сак^талуын баяндм етед! гой. Ал, Аллага сену барды ¡^анагат еткен тыныш ем:рд! сактайды. Бэр! Алланыц ^олында, ал б!3 болсац — оны;ц кулымыз. — Алайда сол кулдыц оз! де кец!Л!Н!ц к^анагатын, ^арныныц то- юын тiлeйдi гой!—деген Обу Нэс!р шыдай алмай, б:рак Обу Ис- хактыц ^ысылганын керш, езш!ц устамсыздыгына уялып ^алды. О б у И схак таласкан жок^, ол ецг!мен! сабырлы ^алыппен жалгастыруга тырысты. О л султан к<тапханасыныц бай екен:н айтты. Х алеб К!тапханасына ертеде еткен гуламалар мен философтардыц е!цбектер!Н!ц ец ceттi аудармалары жнналган екен, ез!Н!ц даналы^ ;$азынасын байыту уш!н султан ^аржыны да, кушт! де аямайтын керш едь О рб!р кезект! урыстар мен жоры^тардан ол олжа етш м - таптар экелед! екен, базарлардан, калиграфтар мен саудагерлерден арнайы шабармандар ж!бер!п К!тап сат^ызып алады екен. — Е гер еткен ем гасыр, ел-Киндид)ц сез!мен айт^анда, араб фнлософнясы мен гылымы уннн !Л!М атаулыны араб Т!Л!не ауда- ру ар^ылы кез аш^ан кезец десек, сол К!таптарга нег!з болган, ^ытайлардыц, индустардыц, парсылар мен гректердщ !Л!мдер!н те- Г!с осында жннаймын — деген Саиф ад-Даула султанныц сезш О б у Исхак О б у Н ес!рге мацтанышпен ^айталап айтып бердь Сол Обу Исхак кеп узамай Обу Немрд! Халебте сонгы он жыл !Ш!нде жиналган гуламалардыц меж!Л!С!не ертш екелген. Бул кун бейсенб! ед!, бул кун! султанныц ез! меж!л!ске кел!п, гуламалармен кездесш, сухбат цурып отыратын. О б у Исхактын ай- туынша, султан муундай мэж!Л!стерге сирек ^атысады екен. О йтке- н! ол кеб!не жоры^тарга немесе ац аулауга аттанып кетет!н кер!- нед!, немесе Х ал ебтщ дел ортасындагы би!к тебен!;ц устшдем ecкi ¡^органный ¡шк! ^урылыстарын %айта салып жат^ан тас ^алаушы кулдардыц жумыстарын барып ба^ылайды екен. О б у И схак О б у Н ес!рд! сарайга ертш келетш кун! Саиф ад-Даула мэж!Л!Ске ^атысып отырган ед!, сондьщтан са^шылар Устазды аса му^ият т!нт!п, онан сод ша^ырусыз келген мейман жайлы султанга хабар бердь — Сен б!зге б!р бейтаныс адамды ертш келшмц. Демек ол мундай ^урметке лайы^ болганы гой. Мен саган сенемш...— де- д! султан, булар меж!Л!с залыныц табалдырыгынан аттаган кез- де. Онсызда ^ысылып калган Обу Исхак^а сез айт^ызбастан, Обу Немрге тез кез тастап етт! де.— Ал енд! жаца мейман ез! кеп, ез!не лайы^ деген жердей орын алсын,— деп Саиф ад-Даула философ­ ты бастан-ая!$ кез то^тата барлай к^арап алган. Султан ец ^урметт) орында, арыстан тер!лер!Н!ц устшде отыр. О н ы д алдында ек!ге жарылып ал^а ^отан отыз (кер!С! бар, жасы бар) шадты гулама отыр. Бipeyлepi шарап дуйылган тоста^ устаса, УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ ) 157 ) В

енд! 6ipeyAepi тасбиык тартуда. Дастаркан уст!, жайма таба^тар не- ше турл! тагамдардан к^айысып тур. Султанныц сезш отыргандар даналыгы Aecin костап, кошемет- Tecin жатыр. Э б у H acip султанга сал гана тагзым еткен, онысы отыргандардыц арасында куцк4л тугызы п, тштен унай ^ойган жо^, ез! ша^ырусыз келген жан онан repi т л е тусш ¡зетш{л!к жасауы керек едь А л Э б у H acip журттьщ барж онан эрмен абыржытып, Э б у Исхакты да сас- тырып, тура султанныд езше карай жypiп барып, оныц og жагына отыра кеткен кезде коздер! шарасынан шыккан едь Султан ундеген жо^. О ты ргандар да унм з к^алган. Султанныц арт жагында турган бас кузетнн ша^ырусыз келген крнактыц жо- лын бегемек ед!, 6ipag Саиф ад-Даула оны колын сермеп то^татып тастады. А бды рап калган З ухей р 6ip сетке босага алдында Ki6ipTiKTen турды да, онан cog У стазды ц касына барып отыру ymiH торге карай тарткан, алайда awipmi колын тез KOTepin оны кеЙ!н кайырды. — Мейманымыз орынды eai TagAan отырды. Ei3 одан ал! бул орынга отыруга лайык па, жок па деп сурагамыз жок- А л мейманымыздьщ кызметш!С! бола ма, элде ш эю рт! ме, yAKeHAepAig бул мэж!л)С!нен кету! T H ic . М ы на жас ж Ы тт! жас гуламалар мен 6i3Aig жeg^cтepiм^з бен мемлекетт!к icTepiMi3Aig шеж!рес!н жазатын кaлигpaфтapдыg кастарына апарып OTbtprb!3b!gAap,— дед! султан эр сез!Н шегелей айтып, Зухейрдп алып кеткен. Ты ныш ты к кайта орнады. Султанга жене барлык мэж!л!ске катынасушыларга Э б у Нас!рд! таныстырмак оймен Э б у И схак орнына кетер!лген. А л ай да султан оньщ сез!н тагы да айт^ызбай 6oAin ж<берд!. — Мейман, ceHig мына e3ig TagAan кеп отырган opHbnga eg курметт! деген адам гана отыруга лайык екенш 6iAecig гой? Ал, мынау отыргандардьщ !Ш!нде осалдары жок- Ендеше, сен e3igHig олардан apTHgniHAbtrbigAb! немен AaAeAAe^ig? Кане, жауап бер- пн!— дед! султан катулы унмен. — Сабы р, Саиф ад-Даула султан,— деген Э б у Hacip. О зш е булай TiA катканга cyATaHHMg зыгырданы ^айнап KeTTi, ол Касында жатдан кыны алтынмен, алмаспен орнектелген кылышына Колын соза берген. — С абы р!— деп кайталады Э б у H acip o3iHig жайдары калпы- мен отыргандардьщ eciH алып.— К,адырменд! султан да, мынау мэжШ ске катысып отыргандар да ecTireH жене 6iAeTiH болар, б!рде apa6TapAb!g улы философы эл-Кинди халиф М амунга Kipin, e3i ба­ рып ислам имамдарынан жогары орынга отырыпты. Сонда мэжiлic- Ti баскарушы aAaMHbtg ал-Киндиге: «Сен неге ислам имамдарынан жогары отырасыц?» деп сауал койганын 6apigi3 де 6iAeci3Aep. В ! 158 ] ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

Ж эне сондагы эл-Киндидщ оган ^айырган жауабы да естер!ц!з- де болар. О л быдай деген: «Oйткeнi мен сеш д б1лет!Н!ЦН!Ц бэрш де б!лем, ал сен м е т ц б!лет!Н!МН!ц бэр!н бммеймц». — Б!ра^ бул арада эл-Кинди жо^ ¡^ой, ^ацгырган ж ан^^н!]ц мы- на сез!ц ем!рден кудер!н узген ecepдig сез<не у^сайды екен,— деп сыздана кулген Саиф ад-Даула. Ок!мге жарамсадтанып бас^алар да кулдь — И э, бул арада енер мен гылымньщ цамдоршысы болган х а­ лиф М ам ун да жоц!— дед! О б у Н э с ф кулк!н< баса дауысын катере сейлеп. Бэр! уныз к^алды. Султанныц кара куйек мурты жыбырлап, ко- 3!не ашу тунды. О л ^ылышын суырып алган. Осы сэт О бу Исхак жан дауысы шыга ушып кеп эм!рш!Н!д ал- дына етпеттей кетть Оз!н-ез1 зорга устаган султан дылышын О бу Нэс!рд)ц иыгына ас^ан. О б у Н эс!р селт етпедь — С ол кездесуд!ц уст!нде эм!рш! имамдарыныц б!р! к!м екен!н сурап эл-Киндиге сауал ^ойган ед!,— дeдi eндi султан сабасына тус!п ашуын баса сейлеп.— Енд!Г! сез с е т т , а^ындардыц а^ыны!— деп езше таяу отырган адамга бурылды. Етшец, кауга са^алды, басына цалыц шалма ораган зиялы адам асыга орнынан кетер!ЛД!. Yнciз куйде эм!рипнщ ойындагысын тап^ысы келгендей томсырая ^алды. Бул дунмеде ба^млм^ т е к &аталдык;, Бел2:л: жом ^ а та н н а н ,— деп с о зы л т а б астад ы ол,— И ж ал сул4ды^ к у н д :з-ту н : та^ а л ы п . Идал( :з:н андып журер тасад ан . Мына сен: т у р жом кугтп м т ел:.м. Ира ту сер доржан жо^... Б:р кезде^: ^ыл^ысыцньщ е т е у ж , Телесей де, арашашы ^олдау жо^. З а л !нннде сол бурынгы ме]Ц!реу тынышты^, тек элг! султан «а^ындардыц а^ыны» деген адамныц дауысы гана сол тынышты^- та мусылмандарды намазга ша^ырып турган азаншыныц дауысын- дай ест[лед!. — Ж э , {&адырл!м, осынша уза^ жырмен ез!ЦД!-ез!й ^ажытпагайсыц. Бул айтып тургандарыц Ьарон эл-Раш идтыц за- мандасы, меЙ!рбан журект! со^ыр а^ын О б у З ак ар ды ц сез! гой. Бармакидтерд!]Ц абзал азаматы Ж апар уэз!рд! ку^арма^ боп айт^андагысы болатын, б!ра^ сонда да бэр!б!р кутцара алмаган,— дед! О б у Н эс!р сабырлы унмен а^ын сезш бол!п.— Б!реуд!ц сезш ез!цдж! деп айт^аннан жаман кунэ болмас А л л а алдында,— деген иыгындагы суы^ болаттыц салмагын сезше отырып. УСТАЗДЫН ОРААУЫ ] 139 ! В

— Q 3ÍMHÍg жырларым!— деп тызала<$тады, eci ш ы ^ а н а^ын.— ^уран устап ант етуге бармын! О ты ргандар шуылдасып KeTTi, элдек{м О б у H acip co3ÍHÍg рас екен!н, мынау OAegAi e3ÍHÍg бурын о^ыганын дауыстай айт%ан. — OMÍpuíiM, мынау gagFb!6ac неме жала жауып отыр! Басын алыцыз!— AeAi eci шыга шарылдаган «ак^ындардыц а^ыным — K^acHeTTi кггапты ластама!— AeAi О б у H acip сол бурынгы са- бырлы ^алпында. Султан кылышын О б у HacipAig иыгынан атлас жасты^тьщ ус- TiHe тастай 6epAÍ де ^ар^ылдай KyAAi. О ты ргандар тына %алды, да артынша 6api де султанды ^остай KyAicTÍ. О б у H acip yHcÍ3 отыр. — Ж а, ж етер!— дед< кенет Саиф ад-Даула адырып.— Ж eттi!— деп отыргандарга Teric TyñiAe gapan eTTi:— Неткен сорлы ед!цдер, даналы^ пен oHepAig жaйcagдapы. О б у H acip султан сезшен ыза мен к у т т ш т : agAaAb!. — Мейманныц мына MÍHe3Í сендерге ca6a g болуы т т с . Е гер му- HMg айтканы рас болса, онда 6apÍMÍ3AÍ алдаганьщ уннн муны емес, ceHÍ OAÍM жазасына буйыру керек,— AeAi султан «адындардьщ а^ы- нынам gapan.— Ж ане де мынау мейман дурыс айта отырып, егер 03Í тацдап кеп отырган орынга лайы^ болмаса, онда бул да ол:м ж аза­ сына кесмедИ— ... Бул адамньщ 6Í3 сыйлауга лайы^ты жан екенш KÍM далелдеп айтып, крргай алады? — OMipmiM, оз gb!3MeTH!Íge 6ip ауыз соз айтуга pygcaT ет...— деп О б у И схак буНле HÍAÍn султанга gapañ жа^ындаган. — Сойле! — 1^адырменд!лер, ал-Ф араби деген ecÍMAÍ gañcb!AapMgM3Ab!g ecTÍreHÍgÍ3 бар?— деп О б у И схак отыргандарга цараган. — B i3re Аристотель мен TeAeHHig, Платон мен Евклидт)ц даналык oйлapыныg сырын аш^ан У стазды ц ecÍMiH, улы матема­ тик, api музыканттьщ, ал-Киндид!Ц o3ÍHeH де асып кеткен астро­ лог api философтьщ eciMÍH KÍM 6ÍAMeñAÍ?!— Aecin гуламалар ш уы л­ дасып KeTTi. — О л -Ф араби дьщ бул apara ^андай ^атысы бар? Сен ол туралы неге сурадьщ ?— AeAi Саиф ад-Даула. — М ы на отырган соньщ озИ— AeAi О б у И схак О б у HacipAi Hycgan.— Улы султаным, алдьщызда отырган адам сол ал-Фараби! MempÍMA!AÍrig мен Aaggbng гасырлар бойына жасай бергей! — Адам ны ц бойындагы eg сулу нарсе не?— деп сурады султан отыргандар тынышталган кезде. — %айырымдылы{$, gaAbtpAi султан,— деп жауап 6epAÍ О б у Hacip. — О н да адам бойындагы ^ымбат нарсе не? ЙВ ! М 1 ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ





Энуар, Туралык, Сайын

Эн

уар Э.ммжанов, 1лияс Есенберлин, Сайын Муратбсков

N . X.iL/доа. «К,азак,уйде»



Б. 7ябыее. «К ездесу»

Р. Сахм. «Туган елд!ц аспаны»

С . И й т б а е е . «Ба^ыт)>

— Оныц а;&ылы. — Адам баласына е;ц ^ажетт! не? — Од!леттш, эм!рш!м,— деп жауап ^атты Э б у Нэс!р Саиф ад- Дауланыц созд! ^ай жа^^а ^арай бургалы отырганын ацдауга ты- рысып. Отыргандар булардыц озара сойлескен создерпн %алт ж!- берместен тындап к^алган. — Мен С!здщ трактаттарыцыздм опытам жэне с!здщ 1зг!Л!К ¡^аласы туралы к:тап жазганыцмзды да ест)гем, ^адырл! Устаз,— султанньщ дауысы достьщ ¡лтипатпен шы^ты,— С!ЗД)ц даналыгыцыз кеп адамды к^айран ^алдырады. Алайда журттыц бэр! тату-тэтт!лште омф сурет!н ^ала салу мумкш бе? Есту!М!зше ертеде ем!р сурген гуламалар ондай кала салу, мемлекет куру мумк!н емес деп жазган кершедь.. — Платон айт^ан екен, ¡^андай мемлекет болса да оны;ц ¡шш- де ем мемлекет болады деп,— деген Э б у Нэс!р сабырлы ун!мен султанньщ сез!н бол!п.— Жэне екеу! б^p^нe-б^pi жау боп келед!, олардьщ б!р! кедейлер де, екшш!С! — байлар... — Демек солай болып келген жэне солай бола бермек ¡^ой,— деп Саиф ад-Даула О бу Нэс!рге задала ^араган. — !$иялдагыдай мемлекетт[]ц басты белг!С! Эд!летт!К деп есеп- теген Платон. Барльщ адам баласына — мейл! дул болсын, мей- л! ди^ан болсын эд!летт!лж керек...— деген улы философ оз ойын ер!стете тусш.— Э р адамнын оз!не лайыц ецбекпен шугылдануына ер!к берер Эд!летт!к керек... З ал !Ш!нде сол бурынгы тынышты^. Султан ундеген жо{^. — С!3 дocыjgыз Э б у Исхакты дандай ^асиет1 уш!н ^урметтей- с!з?— дед< Саиф ад-Даула эцг!ме жел1с:н бурып. — Б!л!мд!лпг! ушш, дайырымдылыгы мен адалдыгы ушш, ЭМ!рШ!М. — Мен анау адамдардыц бойларындагы ^андай ^асиеттер)н багалайды деп ойлайсыз, Устаз — деп эм!рш< босага жакета ездерше бер!лер буйры^ты кут<п отырган ек! кефарист — музыкант пен Кызметпнлерш нус^аган. — К^ызметш!лер1Ц!Э кец!л!ц!зд! таба б!лсе багалайсыз, ал музы- канттарды соган ^оса б!зд[ лэззат^а батырып, журег!М!ЗД! теб!рен- д<ре б)лсе, багалайсыз, эм!рш!м. — Сен ^ателесес!ц, Устаз. Мен оларды!ц маган бер!лгенд)к- тер!н багалаймын,— деп Саиф ад-Даула мына айтыста ¡^айткенде де Устазды же]цг!с{ келген. Кец!л!ц!зд! табу мен адал бер!лгенд!к б!р угымдагы дасиеттер емес, эм!рш!м,— дед! Э бу Н эс!р .— Муны;ц ^айтарган жауапта- ры султанды гана емес, ^асындагы бас уэз!рд! де ^иты^тыра бас- таган. — Соныц екеу!н де байлы^ пен куш ар^ылы царатып алуга бо- УСТАЗДЫН ОРААУЫ ) 161 ) В

лады. Алланьщ калаулылары-екеш ог!з де м ойы н ты ры ^а к!р- мейд!, ал асау атты жуген салмай уйретуге болмайды. А^шаньщ сылдыры болса ¡^ызметш!нщ де, сулу эйелд!ц де ¡^ула^тарын б!р- дей дытыктайды...— деп жымия кулдь — Бас yэзip дурыс айтады. Онмц тап^ырлыгында шек жо^,— дест! ¡^олпаштау ундер. — Акщ$аттыц бэр! б{рдей б]р олшемге сыймайды, к^адырл! уэ- з:р,— деген тыныштыд орнаган кезде Э бу Н эс!р.— Барльщ эйел б!рдей ез арын сата бермейд!... — Сонда, егер журт эмipшiлepд^g кeg^л^н таппаса, кушке багынуды ¡^оятын болса, ерюн махаббатты ^аласа, Алланыц Калаулмларыны;ц байлыгы мен эк!мш1л{г!не ¡^ол кетерсе, иэ, сонда элм ез!Ц!з арман еткендей жене «А бзал бауырлар» ез шатпа^тарында жазгандай ¡^аланы к1м салады?— деп уэз!р ызалы уш^ын шаш^аи кeзiн cyз^лдipe {^адаган. О сы сэт Саиф ад-Даула султан Э бу Н эм рге жауап айт^ызбастан ^^ызмeтш^лepiнe толтыра шарап куюды буйырды да кефарнстерге белм берд!. Улб!реген нэз!к куй зал ¡ынн керней женелдь — Адамныд б!Л!м< мен а^ыл-ойы кушке не болып эд!лет жолы- на туссе журты уш!н иг:л!кт! ¡стер жасай алады, ¡^адырл) уэз1р,— деген Э бу Н эс!р сез кезег!н ж!бермей. Уэз!р бойын кернеген ызалы ашуын зорга басты. — Ж э, эцг!ме мен айтыс то^талсын! Кец)л кетерел<к!...— деген Саиф ад-Дауланыц сез) отыргандар уш<н буйры^ боп естмдь Э бу Hэc^p Мухаммед ибн Мухаммед ибн Узлаг эл-Фараби ат-Туркидщ каЬарлы султан бyкiл Солтуст!К Cиpияныg билеу- ш!С! «мемлекетт!д жазалаушы семсерЬ> атанган Саиф ад-Даула Хамданимен танысуы осылай болган едь ...Осыдан кеЙ!н ол Зухейрд! керген жо^, онымен жолыгыса да алмады. Султан Зухейрд! журген жерлершде салтанатты шерумен эм^pш^н^g ^ошаметш арттырып журет!н кептеген жас а^ындары мен гуламалары бар некерлер!нщ ¡пине ¡^осып алды. Сонда-а^ мэж!Л!стен к е т н Саиф ад-Даула Э б у Исхакты ша^ырып ап, Ycтaзды g бар трактатын тауып беруд! буйырып жэне оньщ ем1р жолын тэпт^штeп сурастырганын Э б у Н эм р ез! б^ген жо{^ eдi. Уза& тент!реген жолдардан кеЙ!н гуламалардьщ мэж1лмше тап болган Э бу Н эс!р кegiл^н селт етк!зер ешб!р ¡^уаныш та, жубаныш та таба алмады одан, султанньщ eз^нig ^тнпатына !Л!гш, дурметже не болса да, ез)мен терезем тeg отырып сойлесер б!р жанды коре ал­ мады. Оны тагы да жалгызды^ пен беймаза ой биледь М эж ^!ске жиналтндарга cyлтaнныg: «Неткен сорлы eд^gдep, даналы^ пен енерд!Ц жaйcagдapы!— деп арнай айтдан кез! Э бу Нэс<р уш!н eg ауыр ¡^Орлау боп ест<лд! де турды. Й [ 162 ) ЭНУАР ЭА!МЖАНОВ

Оныц устше ол бауыр басып уй р етсш ^алган Хасан мен Зухейрд! сагына бастады, Бэнyдi жиi ойдайтын болды, жатса- турса кез алдынан, кекейшен кетпейд!, сод асыл бейне. Адайда т[ринл!К ез деген!н !стед! гой. Ол тагы да жумыс к^ызы- гына бер!лген. Енд) oHbtg т!деген!нщ 6api бар ед)— мтаптары да уй) де, тамагы да, KHÍMÍ де, ^агазы да. Ол ез заманынын ^удыретт) эк1мдерпп)ц 6ipÍHeH саналатын Саиф ад-Дауланыц кам^орлыгында болатын. Откендег! гылымдардыц He6ip ^упия сырларын ашу жолындагы ^ажымай ¡зденулер, топшылаулар мен агындаган ойдар жене сол б^гендер!н ой елег!нен eTKÍ3Ín корыту, туЙ!ндеу— осыныц 6epi оган дем алатын уа^ыт ^алдыратын. BipTÍHAen шаршаганын се- зе бастады. Кей кездер! KogÍA¡ айран-асыр боп цулазитынды шыгарды. MiHe, осындай 6ip ^улазып журген KYHдepдig 6ipÍHAe ол осынау Сфннкспен сойлескен, аян берген туст! керген едь ...Бурынгы жылдарындагы эдетшше ол алабурт^ан ойлар- дан кутылу ynnÍH трактаттарын жазуга бер!ле KÍpicKeH. Кейде сол жумыстыц ¡^ызыгымен ол кущцз-туш б!рдей бел шешпей оты- рып алатын. Кейде уза^ты кунге 6ip бетт! жаза алмай &иналатын кездер! де жиi болып туратын. Ондайда одаша кет!п 6agTb!g 6ip бурышында ойга шомып отырып алатын, немесе сырт кезден та- са кетш багбанга жэрдемдесет!Н, яки жер жыртдан диханныц жумысын ба^ылайтын. Q3ÍHÍg Хасан ар^ылы Бэнуге жазган ха- тын да жи! ecÍHe тумретш. «...Мен Жарат^анныц екеум!3 6ipre етмзсш деп сыйлаган кундер! мен тундерше eMÍp ба^и разымын. Менщ eMip бойы ceHÍg жулдызыцныц астында gac ^агым лэззатты сэттер!м<зд!, к^олыцныц ысты{$ табын, дауысыцды умыта алмайтыныма oMipi кушт! 6ip Алла 03Í куэ,— деп жазган ед!.— K^3Íp ceHÍg ошагыц алыста болса да Жарат^анныц epKi шыгар — ^удай куэ — мен ceHÍg сол ошагыца жылынамын. Сен ga3Íp ^аншама алыста болсац да ете жадындасыц, Бэну1м, ceHÍg алыстыгыцды сезше отырып, соган ^арамастан сэт сайын ceH¡MeH сейлес!П отырамын. Мен с е т 6ag !шшен де, жазира дала темнен де ¡здеймш ылги. Cem g Tb!Hb!Cb!g MeHig шашымньщ ep6ip тал агында. — MeHig ^алаганым — жалгыздыц. Мен саган онымды айт^анмын. Алайда, егер жарат^ан маган T¡pAÍKTÍg <^атыгезд!гшен махаббатты арашалап алар билш пен куш берер болса, онда мен сенмз 6ip де eMip суре алмаган болар ед!м. Оны сен 6ÍAecig. О з басым, gagFMpFaH 6ip TypÍK екенд!Г!ме ¡^арамастан саган тап дылып, аз кун болса да, EoHyÍM MeHÍg, ceHtg {$ызыгьща батырган Аллага ризамын. УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 163 ) В

ЦИркш, ceHig кyлкigдi, 6ip сэтт!к томсырая ^алар ашулы жу- 3igA! жэне таусылмас ^уаныш толы нурлы K03igAi ^айта 6ip керер ме ед!м. Пигылы жаман т!л-кезден, жa^^ындapдыg ашуы мен мыgтылapдыg жапасынан 6ip Алла садтай KepciH. CeHig ^айгыц мен м ^ ьщ ды Жарат^ан MeHig иыгыма-а^ арт- сын...» Бул уза^ жазылган хат едь Зухейр мен Хасаннан жасырып жазган болатын. Алайда сол жасырын хатты Хасан аман-есен биб!сше жетюзш, {^олына табыс ете алды ма екен? А л егер ол хат 6ipeyAepAig ¡^олына туесе ше? О , Жаратдан, адам жалгмздьщта ^артайган кезде басына нен- дей ойлар келш, кетпейд! десецш)?! E g ^иыны сен ез KegiAigAeri ^упия сырыцды, кудЫц мен M ygb!g- ды ешк<мге айта aлмaйтындыFыg екен. TinTi эуел) аян туст! де айтар ешмм жо!$, ал Конфуций болса: aдaмныg !&айгылы сэтшде де, ^уанышты сэт!нде де бас^алармен аралас-сырлас болуы аса ^ажет деген ед1. !lAaTOHHb!g Академияны н ем здегет сия^ты Конфуций де ^убылыстыц себебш угындыруга тырыс{$ан. «Мемфис reoAorHHCb!Hb!g ескерттннндей»* езара agriMeAecyAig ережелер!н зерттейт!н этика мектебш жасады, сол мектепте: «Т1л жypeктig ^алауындагы ойды ^айталайды»,— делшген. Алайда кeкipeгigдe, жypeгigдe сырт^а ш ы ^ы сы кеп турган uiepAepigAi т)лмен агытып айта aAMayMg ^андай ауыр, ^андай {^ИЫН?! Э б у Hacip ез сырларын О бу Исхак^а да айта алмады жэне оган зау^ы да болмады. Ол ogama отырып езш-ез! ¡^азбалауга уйренд!. OHbtg уст!не туа 6iTKeH тэкаппарлыгы, бэлк!м секемш<лд1Г! болар, e3img ¡шк! сырларын сырт^а шаш^ысы келмед!. Ол o3!Hig аян TyciH журт^а айтар болса, онда ондаган есек- аян egriMeAep шыгып, бугшде ^аптап кеткен астрологтардьщ, жyлдызшылapдыg, молдалар мен цушынаштардьщ неше турл! гып к^убылтар жел сездерше себеп болатынын б!лд). Сонымен 6ipre ол ез Tycirng шын мэн{ндег{ аян туе екенше кэм!л сенд!, бул туе оньщ iздeнyiнig жэй тус:ншке сыйыспайтын жиын- тыгы екен1н, тек оньщ e3tHig гана ем!рл<к тэж{рибес!не неызделген шеш!м eKeHtH ук^ты. О з eMipimg тэж!рибес!, TapnxTbig тэж!рнбесь OsiHig «Логикалык трактаттарын» 6iTipreH cog ол кез келген салысты- ' ! .<\\)'[\\].чдрдын топшьиауьшша осынау жазба ескерткшгп 6i3Aig эрамызга деЙ1нп терт мы ньпм иы жылдар соцында египетт!ктер жасаган кяршедь— ( Э . Э ) . В ! ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

рулар мен философиялык корытындылар уш!н осынау бастау алар нег!здерд! ¡^алайша мулдем умыт^ан. у Ом!р тэж!рибес!! Ол 83ÍHÍg cyñÍKTÍ Бэнуше: «... сгер Жарат^ан маган T¡pAÍKTÍg )^атыгезд!г!нен махаббатты арашалап алар бил!к пен куш берер болса»,— деп жазганда осы ем!р тэж!рибес!н ескер- д! емес пе? Оны Отырар мен Бу^ардан, Багдад пен Шамнан, Тудмордан бездфген Бил!К пен зулымды^ Куш емес пе? Осы 6HAÍK пен кушт! ол Саиф ад-Дауланыц элп 6ip ез OAegiM деп содыр а^ын Обу Закардьщ OAegiH о!$ыган а^ынды ел!м жазасына буйырган кездеы сезшен де айк^ын сезшген ед<. — О , Жарат^ан, мына жарьщ дунне ^андай курдел!, api gapa дурсш едИ О бу Hecíp, эр уа^ыттагысындай o3ÍHÍg кездейсо^ аш^ан жagaлыrынa шамыр^анып ¡^алган, ез! ^упия санап келген жэне солардьщ философиялы^ терецдЫн табуга тырыс^ан заттардыц жумба^ сырлары Tint: ogañ екен-ay. Барлыгы да кунделжт! Tip- ш!Л!Ктег!дей т!птен дарабайыр екен. Жэй AorHKaHbíg шеш!М! бойынша Сфинкс буган Ï3riAÎK пен А^ыл-ойды к^оргай алар Куш туралы айтцан гой. !зг!Л!к пен А^ыл-ойды жебеп отырар Куш пен EpiK туралы ай- тыпты. Ойткен! 1зг!Л!К те, А^ыл-ой да эр^айсысы жеке-жеке Зулымдьщ эскер[нен ¡¡^органа алмас ед!. Абстракты Ацыл-ой да, абстракты !зНл!к те, абстракты Махаббат та болмайды. Олардьщ мы^ты {^ал^андары, ушмр найзалары болуы ти!с. Ойтпесе eMip бойы жegiлicкe ушыраумен етед!. l3rÍAÍK пен А^ыл- ой адамдар сен)м!не не болуы уннн, ал егер ¡^ажет болса ектем дт ic- эрекеттер)не ектемд!к жург!зу! ушш ездерш ^оргай 6ÍAy керек. Улы сэулетш!, гулама жэне философ HMXOTenïig фараонньщ куш! мен эм1р)н жэне xaAb!¡gTbtg куш!Н пайдаланып e3ÍHÍg олмес ндеяла- рын пнрамидалар тургызу арцылы жузеге асырганына мыцдаган жылдар OTTÍ. BaAKÍM улы ойшыл келер ypnagga: «Хальщ KymÍHÍg кудырет- TiAiriH gapagдap! Сол кушт! олгендер унмн емес, TÍpmiAtK ушш, 1зг!Л!к пен А{$ыл-ойдьщ салтанат куруы уш!н 6acgapa 6ÍAÍgAep!»— дeгic^ келген шыгар. Неткен керегарлыц! К,улдар суйегшен сондай галамат {^урылыс тургызып, олгендер- д^g элмейт!нд!Г! туралы баяндай отырып, сонымен 6ipre урпа^тар- Ab!g кез!н ашу ymÍH адам баласына дaнaлык^тыg сабагын бер- ген. Оларга фараондардыц дag^^!^yмapлыгынa да, патшалардыд байлыгына да, жeндeттepдig {^атыгезд<г! мен зулымдыгына да багынбай тек А^ыл-ойга багынган Улы куш ^ана — Махаббат^а ерк!нд!к беретжш, OMÍpAi жасаушы адамды жыр ететшш у^тырган гой... УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ )165 ) В

А л О бу Н эм р !зг!Л!К к^аласы туралы, данышпан эм!рш!лер ту- ралы мтап жазды, сонда бар иriлiгi кулдар едбег!мен жасалган ^аланыц 1зг:л<кт! к^ала бола алмайтынын, ал ^улдарга бугау салган эм!рш<лерд!ц дана билеушп бола алмайтынын еске алмапты гой. Ол туралы тагы да элг< пирамидаларды тургызган Имхотеп айт- ты. А л сонда дуние к^андай болуы керек?— Егер адамдар арасында ешуа^ытта тецд!к болмай келген болса, онда ол цалай озгермек? Ол! кунге кулсыз мемлекет, цызметш!С!з бай болып корген емес ^ой. Байлы^ дегенд! жо^тылы^пен салыстырып угынуга болады. Дуние мэцг!л{к, б!ра^ ек! жузд! гой: 1зг:л<к пен Зулымдыгы ка­ тар журед!. А л алга басу, оркендеу тек 1зНл!к пен А^ыл-ойдыд ар^асында болады, Зулымды^ болса соларга ^арсы... О , Жарат^ан, ем!рд!ц Улы А^и^аты алдында ез!н К^ум даланыц эм!рппм — Сфинкст1ц ^асындагы цумырыс^адай сезшген ¡^ацгырган жанга жебеу бола гор!.. АЛТЫНШ Ы ТАРАУ Сана немесе ойлау к,аб!дет[ туралы мэл!меттер 64зде кун! бупнге дей]н жо^. Аристотель. Сол кездег) араб халифатындагы о^нгаларга байланысты ерте- ден келе жат^ан, пэлендей ерекшелЫ жо^ Халеб шаЬары кутпеген жерден тогыз жолдыц торабына айналды. Енд! сауда керуендер) б!рт!ндеп Тудмор мен Антиохияны умытайын дедь Сауда-саттык жасау уш!н Халеб ар^ылы жол ше- г!п, Хама жэне Хомс тэр!зд! улкен шаЬарларга аялдап одан эр1 Шамга, Иерусалнмге, Мысырга баратын. Халебтен тер!ст!кке Внзантняга карай жэне солтустж шыгыс^а Парсыга онан эр! Унд!ге, Саманндтарга, Тур!К ^аганатына баратын жолдарга да керуендер агыла бастады. Халеб Евфрат аркылы тец!зге шыгып, Унд{ мен Африка жагалауларына баруга да ыцгайлы едь Егер бурый Халеб Сирияныц солтуст!Г!ндег! шаЬарлары Аатакияга Тудмор мен Антиохияга унс!з кызганышпен карап, со- лармен бэсекелес болуды тек армандап кана келген болса, енд! султан Саиф ад-Даула Хамданидьщ келуше байланысты солтуст<к Сирияньщ астанасына айналды. Шаммен гана бэсекелес!п доймай Багдадтьщ езш иьщтайтын болды. Халиф шаЬарларында осынау астан-кестен уа^ытта ерш журген саудагерлер мен жансыздар Абассидтер эулет)Н[ц бурынгы Кудырет куштершен айырыла бастаганын, енд!г! жерде олар В ! 1М' ) ЭНУАР ЭЛШЖАНОВ

жерг^мкт! эюмдер мен уэлилерд)ц дегендер!мен санасым, олар- дан кау!птенет!н!н ацгарган едь Ойткен! сол кундерде керу- ен сурлеулер!нде гана емес, Багдадтагы «Румыр» сарайында да бурынгы сабырлылыгы мен ¡^уаттылыгынан айрылып, жаца ди­ настия— хамданидтар эулет! жайлы, мусылман дшш1ц нагыз ^органышы дегенд! айтатын болды. Сол кезд!ц кун санаган шеж!реш!лер! эуелг!де абайлап, онан кейш ашы^тан-ашык хамданидтар эулет!н!ц шыгу те- г! Иса пайгамбардыц туган куншен бастап есептелет!н жыл са- нау бойынша оныншы гасырдыц жнырмасыншы жылдарынан, ал мусылманша жыл санау Хижы ра бойынша уш жуз оныншы жыл- дан, халиф эл-Му^тадир Ирактыц солтустЫндем Мосылга езш!ц ец жа^ын кецесннлершщ жеке эскер басшыларыныц б!р! Хасан ад-Даула Хамданиды уэли ет!п жариялаган кезден басталады деп жазды. Кейшде тарнхшылар «Нэс!р ад-Даула» деп атап кеткен Хасан ад-Даула Мосылга езшщ к{ш! ¡н!с!, поэзияны жанындай суйетш, онер мен гылымга бер!ле бас иетш, ерл!к пен дац^ты кексеген жау- журек адам Саиф ад-Дауланы ерт<п аттанган. Коп узамай Саиф ад-Даула ^асбатыр басшы рет!нде козге туст!. Ол оз!нщ агасына, сол ар^ылы халиф^а адал {^ызмет етть Муныц бэр! эуелг! кезде, халиф эл-Му^тадир коп т!лд!, коп рулы улы де- ржаваны бас^арудыц барльщ си^ыр жштерш ез к^олына устап оты- ра алатын кезде гана солай болды. Б!ра^ б!ртшдеп тартан айырылып ^алудан ¡^оры^ан халиф ез тец!регше жагымпаз зулымдарды жи- най бастаган. Журттыц бэр!не шубе келт!рш, сен!мд! уэз!рлер! мен б!л!кт! деген эскер басшыларын ез!нен аластатуга юрмть К^азына байлыгын, та^ты са^тау ушш крл астында он бф мыц етек ^ул жэне ^алыц эскер гулэмдар устады, ал олар болса халифтан куш кеткенш угып, оныц буйрыгына ^ула^ аспастан шаЬар хал^ын да, шаруалар- ды да талан-таражылап, жазы^сыз тонап елт!р!п кетет!н. Байлыд пен бузы^ ем<рге белшес!нен батман халиф эл-Му^тадир терт мыц эйел! болган халиф Мутауакилдан да асып тусу уш!н ез га- ремш есфе берген! болмаса мемлекет бил!гшен журдай ед!. К^улдар кетер!Л!С!, карматтар салган жаца бумктер, фатимид- тардыц Египетт! басып алуы, саманидтар мен Парсыдагы уэлилер- д!ц еркшсулер! халифаттыц ^улайтын кун!н жа^ындата тускен. Абассидтар ек!м! сетшеген ед!. Мше, осындай улы ислам империясыныц ^атерл! кезецшде хамданидтар абассид— халифтарга багынудан ашы^тан-ашы^ бас тартты. Орталы^ умметт!Ц кемег!нс!з-а^ олар солтуст!К шекара- ларды кузетуд! ез мойындарына алып, сол ардылы ислам д!нш ец {$аушт1 жау — византиялы^тардан {^оргап отырды. Агасын Мосылда ¡^алдырган Саиф ад-Даула солтустш Сирия- УСТАЗДЫН ОРААУЫ ] 167 ) В

нм басып алып, Q3Í Халеб шаЬарына орын тепт;, осы арада мосыл — иракандардыц жэне исламныц ^асиетт! туы астына жнналган сириялыктардын эскерлерптц басын ^осып Византияга ^арсы согыс бастама^ болды. Иракандармен бэсекелес жэне абассид-халифтарды жеккерет!н Сирия арабтары а^ыры ездер!не ^олбасшы тап^ан едь Олар ушш Саиф ад-Даула нагыз арабтыц yArici — сарацин бол- ды, мынау астан-кестен бул<к заманды орнына KeATÍpin, мемлекет- TÍ кушейтед! деп сендь Саиф ад-Дауланьщ бнл!кке деген елшеуюз {^уштарлыгын жэне ^аныпезер {$атыгезд!гш халы^ Алланыц 9MÍpi- нен деп фарады, ол e3ÍHe жуктелген gacneTTÍ м!ндет!н мемлекетт1ц ^анды gapa цылышы боп орындайды дecтi. ...Хижраныц уш жуз жиырмасыншы жылы халиф эл-Му^тадир ез сарайында елт{р!лд!. Халифтыц орнына отырган эл-КаЬир ек! жылга жетпей елт!р!лген, дэл сондай куйге кейш эл-Ради ушырады, олардан repi тацта халиф эл-Муттакки узагырак^ отырды. Халиф эл-Мамун заманынан 6epi Багдадтыц «Румыр сарайы» мен Багдад тубшдег! Самарра гул багыныц сэн: мен дац^ы болган гуламалар, а^ындар, эскер басылары ^ашып шыгып эм<р Саиф ад- Дауланыц к^ол астына кеп паналап, тыншу тапты. Бул кезде Мысырга «мусылман д!н:н!]ц 9MÍpn!Íci» жаца халиф шыгып, Багдад халифыныц да, Кордова халифыныц да OKÍMeTTepÍH мойындамай езш пайгамбармын деп жария етт!. Урейлер! ушк^ан абассидтар 6ip кездер! Бармакидтер бастаган парсылардыц булардыц ек<мет!н кушейтуге жэрдемдескендер)н естер!не алып, бугпнде Фарсистан мен Хузистанды жаулап енд! Багдадца gayin тенд!ре жа^ын келген парсыиыц жаца ш ы ^ ан ди- настиясы — Бундтар эулетшщ к^ушагына к^арай умтылган. Алайда ездерш сасанидтар мен бармакидтердщ урпагы санайтын Бундтар багдад халифына 6ip заманда Ьарон-эл-Рашидтыц ез ye3Ípi — улы бармекид Жапарды жазы^сыз елт!рген<н ecÍHe салып, енд!г[ жерде халифаттагы бар 6nAÍKTÍ ез цолдарына алатындарын айтты... ...Саиф ад-Даула бил!Г!н негурлым кушейткен сайын, Халебке царай халы^ согурлым кеп агылады, ацындар, гуламдар, сэулетш)лер, энш{лер мен музыканттар Солтуст{к Сирияны1Ц аста- насына кеп жинала бастады. Эм1рш!Н!ц к!тапшылдарга — мейл! ол араб болсын, турж бол- сын, иудей немесе парсы болсын,— KegmtAiK жасаганы уннн Э б у Hacip оган риза ед^ Мэж!Л!Стер кызы^ты OTeTÍH болды, енд) ол муттакалнмдармен нагыз кызу айтыстарга Tycin, олардыц дiн жолындагы догмалы^ iAíMAepi^ig {^айшылы^тарын аяусыз эшкере етш, тарихтыц тэжфибес! мен ем!рдщ фактплерше нег!зделген ы^палды логикага суйенудп насихаттады. В Í ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

Yaag жылгы к^ацгыру мен жалгызды^тан кешн ол осы жердей кептеген достар мен езшн; жолын цуушыларды тап&ан ед!, ен- д! солардыц кемеммен 03iHig логика мен математика, астрономия мен медицина салалары бойынша жазган жазбалары мен трак- таттарын жэне езш щ Аристотель мен Птоломей, Платон, Евклид ецбектерше жазган кец келемд! TyciHiKTepiH, философиялы^ трак- таттарынжинастырып, рет-реткетумрген. Соцгыуза^жылдардыц !ш!нде алгаш рет ермн KociAin шабыттана ецбек еткен. Осы жер- де ол оз!Н!ц музыка теориясы туралы, поэзия мен а^ындыд тура- лы, соз туралы, а^ыл-ой мен гылым туралы к!таптарын жазып ая^тады. Трактат жазудан тыс бос уа^ытында ол оз!Н!ц бурынгы eyecTiri бойынша музыкалы^ аспаптар жасаумен шугылданган, олары Снрияныц байларына да, кедейлерше де б]рдей унады. Оз!Н!ц элеуметт1к-этикалыд трактаттарын к^айталай о^ып, тузетулер eHri3in, Аристотель мен Конфуций ецбектерше тагы да терецдей ол кей сеттер: жэй 6ip TycTig ез кетрегш де сонша- ма арпалыс дауылын тугызганын кул!мс1рей отырып eciHe алатын. Бэлк!м, оныц кулк!С!н келт!рет!Н TycTtg оз[ емес, сол туст! бас^ага айтуга ¡^оры^ан, кепш1л!к ортадан каштан оз!Н!Цсол кездег! мушк!л хал! шыгар. Ол осыган орай ертегщеН ^^ытaйлapдыg туе кору тура­ лы, кейб!р ¡^убылыстардын aAaMHHg тус!не етер эсер! жэне себеп- Tepi туралы теорияларын eciHe TycipeTtH. TynTig тубшде олар туе TogipiHig адам баласына берер аяны деген ^орытындыга келген-дь Аристотель болса мундай TyciHtKTi TepicKe шыгаратын тэр!зд!, ОА тек адамньщ e3i гана пэрменд! а^ыл-оймен заттар мен кубылыстардьщ а^и^атына жете алады деп дэлелдейд!. Сонды^тан да OHMg: «Платон MeHig досым, алайда, А^и^ат ¡^ымбат ^ой»— де­ ген co3iHig gagaTTbt мэтелге айналуы жэйдан-жэй емес шыгар. К,алай деген кунде де О бу Н эм р этика туралы трактаттарын жазып журген уа^ытта Apиcтoтeльдig, кейде TinTi Конфуцийд!ц айт^ан сездер! мен ойларына ез тарапынан ¡штей ^арсы сез!мдер оянатынын ацгарды. Бул сез!мдер ecipece олар айтып кеткен niKip- лердш imKi м этн е, астарына ygiAren сэттерде оралатын. OHbig 6ip бай^аганы, улы ойшылдар кей туста eздepiн^g эти­ ка жайлы дэлелдеулерш умытый кететш сня^ты, эйтпесе 6ipimg ^ытай pyxHHbtg ерекшел!гш, ягни оньщ басца улттардан арты^шылыгын дэлелдеуге тырыс^анын ¡^алай угуга болады; не- месе эдет-гурыптар мен этикалыц ¡^агидалардьщ баяндылыгын аны^тай тусетш рух туралы айтып, соган сэйкес адамньщ а^ыл- ойы сырт ¡^убылысты agAayra, ягни адам турмысын жа^сарту жолындагы !зг!Л!К пен Зулымды^ арасындагы куреске багыттал- май, адамньщ o3!Hig жеке басыньщ iinKi дуниес!н танып-б!лу!не, 03iH-03i жет!ЛД!ре тусуше багытталуы THic деу!н {^алай угуга бо- лар едь Орине, бул туста ол, адам 6oAMb!Cb!Hb!g ¡^упияларын та- УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ )169 ) В

нып-б!лу гана бук!л TÍpmiAÍK aTayAMHMjg а^и^атын зерттеуге нег!3 бола алады деген унд! философиясына суйенген. Унд^!ктер T Í n - TÍ эуел! космос ^упиясыны;ц ез! — адамныд тус1ну ¡^упиясы, ягни оныд акыл-ойыныц {^упиясы дейд!, сондыцтан да космос сырын ашудан да адам миыныц ¡^упияларын танып-б!лу элде^айда ^иын дейд!. А л ек!нш!, улы гулама Аристотель болса e3ÍHÍg шыгыс фило- софиясын 6¡AMeñTÍHÍH туспалдьп логика жолымен бай^атпай жэне дэлел!й{ц оншалыц орны^тылыгын ескерместен, эллиндерд)ц тек географияльщ жагдайдагы орталыгын HerÍ3re ала отырып, олар- дын Европа мен б у тл Азия тургындарынан артьщшылыгын дэр!птейдй «Эллнндердщ бойында eKt жа^тыц да gacHeTÍ бар,— деп жаза- ды Аристотель,— сонды^тан да олар ертндж т! са^тайды, eg озы^, мемлекетт!к уйымда турады, демек булар 6acgaAapAMg 6эр!не бил<к ете алар едь..» — А л буг)нде сол еюмет ^айда, сол Александр Македонский Кайда?! — дейтш кей сэттер Э б у Hacip азапты ойларды cepnin тастагысы кеп.— Сол эллиндepд^g 6ip кездег! улылыгы ga3Íp ^айда %алды?! YagMTTMg, TapHXTMg, о^игалардыд дэлелдегенЬ «адамдар 6ipÍMeH-6ipi тату-тэтт!, 6eñ6ÍT eMÍp cypyí керек, ойткен! oAapAMg бэр! адамзат урпагына жатады»— деп жазды Э б у H ecip o3ÍHÍg устаздарымен айтысца тусе отырып жэне Аристотель co3ÍH оз!нше earepTÍn: «Аристотель Устазым, алайда А^и^ат одан да ^ымбат goñ»,— дед[ ¡^айталап. «...Егер халыцтар ба^ыт^а жету ymÍH 6ip-6ípÍHe комектесет!Н болса 6ук1л жер 6epeKeAÍ болар ед!,— деп жазды О бу Hacip ез устаздарымен гасырлар еткеннен кеЙ!н айтыса отырып,— Адам уппн eg ¡^ажетт! Hr¡AÍK а^ыл-ой, ейткен) адам а^ыл-ойдыц ар^асында гана адам болды...» Согыс этикасы, eMÍp мен ел!М этикасы — 6api де а^ыл-ойга ба- гынуы THtc деп ойлады ол. Адам баласы онсыз да елед!, ендеше оларды куштеп елт1руд1ц, азаптап, ел1м жазасына 6yйыpyдыg кере- ri не, далаларды ¡^иратып, халы^ты тут^ындап бyгayлayдь^g, бук<л 6ip халы^ты 6acga 6ip дшге сенед! деп ^ыргынга ушыратудьщ ga- жет1 к^анша?! Тек б!л1мд!, api ы^палды а^ыл-ой гана, ^удырет-куш: бар ^ажырлы а^ыл-ой гана, жeндeтт^g цолын ¡^ия алады... А л жендеттер ^айдан шыгады сонда? Бэлк!м, адам бойындагы, ем!рдег< жэне табигаттагы керегарлы^ унем! курес устшде жagгь^pып отыруды т!лейт!н керегарлы^ барлы^ зyлымды!^тыg ce6e6i шыгар. Eipey бил!кке ^ол созса, 6ipey байлы ^а умтылады жэне apKÍM e3ÍHÍg октемд^!н 6ipeyre жург{зг!С! келед!. А л куш пен В ! 170 ) ЭНУАР ЭЛ[МЖАНОВ

бил!К, байлы^, ата^умарлык^ пен нэпс!^умарлыц жеке басы еш- К!мнен арты^ та емес, кем де емес адамныц езш зулымды^ пен <^атыгезд!кке бастайды. Бул жайлы айтыс создщ шеберлер! — ер- тедег! римд!ктер жа^сы айт^ан. Рнмд!ктердщ айтыс сездер! де гректерден шешен де цисынды болган. Адамныц 6ipÍHeH-6ip!HÍg езгешел!г! жок^ дегенд! улкен Цицерон да айтцан. Соныц ecÍMt Марк ед)-ау, осы. Иэ, сол Марк Туллии Цицерон o3ÍHÍg Тит Помпони Аттикамен азаматты^ жэне мемлекетт1к зацдардыц HerÍ3Í туралы айтысцан соз!нде: егер жекелеген адамдар арасында озгешелж болса, оны барлы^ адамга ортац сыйпат деп б!ржацты аныцтама етуге бол- майды деген. Сондыцтан деп тyй^ндeйд^ Марк Цицерон 6Í3- дi жулдыздан да жогары кетеретш а^ыл-ой, соныц ар^асында тап^ырлыгымызбен кезге тусш, 6ip нэрсен! дэлелдейм!з, яки жоцка шыгарамыз, талдап-тал^ылаймыз, к^рмтынды жасаймыз. Мпне, сол а^ыл-ой бук:л адамга ортад ^асиет. Тек алган б!Л!мше царай эртурл! болганмен, ogyra деген кабылет жэне б!рдей. Барлыц адамныц TyñciK ce3ÍMÍ де б!рдей гой,— б1реудщ а^ыл- ойы жеткен жайды басцалар да дэл солай цабылдайды, тек тус!нд1р!п айтуга келгенде эр тм н щ ceзд^к цоры, соз долданысы эртурл! болады. («егшш! мен дшдар адамныц, ^ул мен жендеттщ соз долданыстары эртурл!»— деп %ойды Э б у Hecíp), сонды^тан турл!ше айтылуына царамастан магыналары ygcac боп отырады... Адамга адам тек жагымды, жа^сы жагынан гана емес, жагым- сыз жа^тарымен де ^атты у^саса бередь.. Сол сия^ты сый-^урмет пен дацц арасында да у^састыц бар, сый-дурметке боленген адам даццты, бакытты жан атанады, ал оган ^олы жетпеген адам бацытсыз атанады. ^айгы-^ас1рет, куаныш, ынты^ты^, к^РКУ барлы^ адам бала- сына тэн ^асиеттер, TinT! дшдерп эртурл! болып, 6ipeyAep ит пен мысыцца табынганда, б!реулер, бас^аша цудайларга табынганнан олардыц бойларында, жалпы адамдыц ¡^асиеттершде еш озгешел!к болмайды. Алайда меймандостьщты, ак^пеЙ!лдшт), жа^сылы^ты багалай 6ÍAep Í3eTTÍAÍKTt к^ай халыц багаламайды? Сондай-а^ пацды^ты, арам пигылдык^ты, ¡^атыгезд!К пен корсо^ырлы^ты цай халык^ жек кермейд!? MiHe, осы сез!м бук!л адамзат к^ауымын 6ipÍKTÍpeTÍHÍH уццан кезде жэне адамзаттыц сол 6ipAÍrÍH басцарып отыратын зацдары озара досты^ты ныгайтатын акыл-ойга нег!зделсе,— MÍ- не, осыныц бэрш укцан кез!м!зде парасатты OMtp адам турмысын бурынгыдан да эрмен жацсарта туспек... Адамзаттыц кемецгер ойшылдарыныц бэр! де, элеуметтш царым-^атынас мэселелершщ этикасымен, мемлекетт!к зацдар­ дыц немздер!мен шугылданды. Шыгыста да, Батыста да дуние- УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ t 171 ) В

ден еткен сократтар мен платондар, конфуцийлер мен аристотель- дер болган, солардыц эр^айсысы езжше дурыс ед!. Бул туралы О бу Нэс{р бурын да, ез!нщ !зг!Л!к ¡^аласы туралы, оныц тургын азаматтарыныц тэрт!б! туралы, мемлекет ^айраткерлер! тура­ лы трактаттарын жазбай турып б!лет!Н. Б1ра^ одан келш-кетер не бар? Улылардыц сездер! мен ойлары папирус орауларында, а{^ жарга{$тыц беттершде, К!тап пара^тарында со куЙ! ¡^ала беруде гой. Олар тек Э б у Нэс1р сия^ты ел кезгендерд1ц, немесе кеб!не- коп схоласт муттакалимдер мен дэулетт! бектерд<ц гана мулк< боп жур, iшк^ мэнше тусшбей-а^ сол сездер мен ойларды оз сездершде ^ыстырып айт^анга мэз. А л сонда, осы Обу Нэс<рд)ц ез< ел:н-жер)н тастап, махаббатынан без!Н1п, достары мен шэк!рттерЫен айрылып, кундел<кт! турмыс т!рш^!Г!нен кашып, омфд!ц ¡^уанышы мен дызыгы атаулысынан бас тартып жургенде мм уш<н ецбек ет!п жур? Оныц алгебральщ формулалары мен геометриялы^ теоремалары, оныц астрономияга коз царасы к!мге керек, Аристотель мен Птоломей ецбектерше к<м уш!Н сонша тэпт!штеп талдаулар жасайды?! Дуниен! бэр)б!р озгерте алмайсыц... А л адам уш!н Аристотельдщ ойларынан гор! логиканыц ец ¡^арапайым ^агидалары са^талмаган тэц!рлердщ «сэуегейл)г{», «цасиетт! жазбалардыц» сездер! мацызды. Жуздеген, тш ^ мыц- даган жылдар етсе де дуние со баягы дуние, кулдар да, эм!рш!лер де со куйлершде. ^ п т ! О бу Нэс!рд!ц ез! де бугш, м!не сондай эм1ршшщ б!р! — Саиф ад-Дауланыц ¡^ам^орлыгында отырып, осыныц бэр<н ой елегжен етк!зуде. Султан — эмip Саиф ад-Дауланыц ^олын бил!кке даналы^ пен б!Л)м емес, зулымды^, ^улы^, ектемдж, ^атыгездш жэне шекс1з ата^умарлыц жетюзд! гой. А л О бу Нэюр болса сол билткумар жендетт)ц ^ам^орлыгына белен!п езш!ц трактаттарын ра^аттана жазу устжде... ...Дамылсыз жумыс оны ^ажытып, цитыгына тие бастаган. Ойлары шым-шытыры^ боп кетть Уа^ытша жумысын то^татуы керек сия^ты. Трактаттар туралы, олардыц тагдыры жайлы еш ой- ламай, достарымен т м р алысып, ойын бас^а ж а ^ а аударуы ^ажет деп туйген, м1не, осындай кезде О бу Исхак Ибрагимн{ц ¡здеп кел­ ген! оны ¡^атты !$уант{$ан едь Устаз туратын шагын гана балшы^ уй — басын солтустш Сирия тауларынан алып, жолшыбай Евфрат^а жетпей жатып-а^ ег<ст!К- тер мен бау-бацтарга таралып кетет!н суы мол, агыны ^атты к<шке- не езеннщ жагасындагы хурма багыныц тукп!ршде болатын. О у деп бастау алып шыццаннан ^ум даладан ^ашак^тагандай б!р- де оцга, б!рде солга бултала^тап агады. Б:ра^ Сирияныц ди^анда- В й ] 172 ! ЭНУАР ЭА!МЖАНОВ

ры мен бэдэуилер: бул езеннщ жолын эр тустан 6ip Kecin тосналар жасап, кептеген ipÍAi-yca^TM судыд ез куннмен айналмп туратын су тарт^ыш-доцгала^тар орнатып ¡^ойган, солар ар^ылы егшдер!н, бау-ба^тарын сугарады. О бу HecipAÍjg уЙ!не таgay жерде сондай 6íp су тарт^ыш доцгала^ кyнд¡з-тyн^ айналып, хурма багын, гулзарларды сугарып туратын. — Архимедт!ц бурандалы су тарт^ышын сириялы^тар да, арабтар да ^абыл алмады,— деген О бу Hecip доцгала^ты су тарт^ыштыц уш метрл!к терецнен су K O T e p ín тас астауга б!р^алып- пен узбей ¡^уйып турганына ¡^ызы^тай ^араган О бу Исхак^а. — Осы додгала^тар Архимед тумастан мыцдаган жылдар бурын да осы арада жэне фараондар O M Íp сурген Египетте де дэл осылайша айналып турган болар,— деп жауап ^атты О бу Исхак. — Алмынаны, с!зк^адырлп Устаз, сол Архимедтен улг! ет!п алган боларсыз,— дед! езу тарт^ан О бу Исхак кэр! пальманы;ц туб1ндег! шаршылап ¡^аланган тастар ортасына теселген таза !&умды нус^ап. — Жо^. Архимедтщ бурандалы су тарт^ышын ^абылдамау- дыц ce6e6i бар,— дед! О бу Hocíp e3ÍHÍjg алгаш^ы ойын жалгай сейлеп.— Ойткеш оны жумыс !стету ynnÍH айналдырып туратын жанама куш керек. Буранданы кунд!з-тун! б1рдей айналдырып туру уш!н ^ашыр немесе есек жегш соларды айдап отыру ^ажет. А л мына доцгала^ су тартцыштарды алса^, буларды агып жатдан cyдыjg e3Í-ag айналдырып жумыс^а ^осып турады. Демек, мунан шыгар !$орытынды, достым, табигат^а ^арсы шыгуга, оныц зацдылык^тарын бузуга болмайды, оларды бар куй1н- де пайдалану керек. Табигат та адам сияцты зорлы^-зомбылы^ты унатпайды. Оны;ц зацдылы^тары мэ]цг!лш, оларды бузу апатда со^тырады, ал оныц куш-^уатын пайдалана 6ÍAy — HrÍAÍKTijg коз! болма^... Архимедт!д бурандасы — ацыл-ойдьщ улы туындысы екен!н- де дау жо;$, ал мынау додгала^ты ойлап тапдан онан да repi улылау болса керек. А л шаршы шпне теселген ^умга келеек, мен соныц бетше сызып-жазып e3ÍMHÍjg формулаларымды тексерем, есеп- тер шыгарам. nTOAOMeñAijg «Альмагестуына» TycÍHÍKTeMeMA¡ ¡^урастырганда осы кумны]ц бетшде оньщ астрономиялы^ форму- лаларын салыстырып есептеуге тура келд!,— дед1 Устаз.— Бул кум !$ол бос кезде ойланып-толгануга таптырмайтын орын. Осы ^умньщ бет!нде мен e3ÍMHÍg дана отандасым, сан туралы гажап гылымды жасаушы, геометрия жэне алгебраны ойлап тап^ан Мухаммед эл-Хорезмид1;ц жepдig мердианыныц узындыгы жай- лы аны{$тамасыныц дэлд!Г!н тексеруге тырысам. Осы &умга келген сайын мен оныц 6ip градус^а сайма-сай жер мердианы догасыныц узындыгы он 6ip мыц cerÍ3 жуз он бес метрге* * Бупнп елшеу бойынша 11938 метр. V III гасырдьщ соцы мен I X гасырдын басында 8M¡p сурген Мухаммед зл-Хорезмид!ц KaTeci 6ip проценттен де аз. I Й ЗУСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ] 173

тец деген дэлел!Н!ц дэлд!Г!н тексерг!м келедь Ол муны Тудмордан ар-Раккига дейшг! аралы^ты ез! жур'п елшеп шыккан нег!зге суйенш дэлелдейдь А л осы жай Тудморда болганымда ес:ме туспегенше окшем, Кадырл! досым...— дед! Э б у Нэс!р курсш!п. — Иэ, ол кез улы математиктер мен астрономдар Мухаммед ибн Касир эл-Фергани, Ахмед ибн Абдаллах эл-Марвази, Аббаса ибн Саид эл-ЖауЬари, Унд! мен парсы математиктерптц кез! ед! гой. Халиф Мамунныц «Дайалы^ сарайыны]Ц)> сэн!н келт!рген са;цла^тар ед! гой,— дед! Э бу Исхак ^остай сейлеп. — Математиканьщ нег!з! унд^ерден шыцкан, алайда хорезмнщ улы ойшылы сол ундмердщ, парсылар мен римд[ктердщ курдел! белг!лершщ орнына сан белг1лер!н ойлап тауып, алгебраньщ не- гЫ н далаушылардьщ жэне Евклид пен Птоломей ¡л!мдер!н ¡л- гер{ дамытты. Хорезмид!д «Астрономиялы^ кecтec^» тецдес! жо^ едбек. Сол Мухаммед Хорезмид!ц ар^асында кез!нде Багдадца Мухаммед эл-Фергани, Ахмед эл-Марвази жэне жулдыздар ту­ ралы ¡л!мнщ немзш жасаушы Аббас эл-ЖауЬарилар да келд! гой. Эл-Хорезмид!;ц оз1 Багдадца Ьарун эл-Рашид eм^p^нig со;цгы жыл- дарында келген... Мы^тылар уш{и жаугерш!л1к атак зз кepiндi де, олар ылги гы- лымныц ^ам^оршысы, а^ындардыц цоргаушысы болуга тыры- сады, сонда eмipлep^н^jg ^анды ^ыргын, тунек жа^тары азаятын тэр;зд^ дед! О бу Нэс1р ойлы кешпте. Э б у Исхактыц бай^агаиы О бу Нэс!р бугш коц1лс!3 eдi, кец!лшде айтылмай жат^ан б!р ды^ бар сиядты. — С!рэ, эр н эр се тц оз1нщ зацды логикасы бар болар, сондыц- тан да эл-Хорезми де, эл-ЖауЬари да eздepiн^jц даналы^ идеяла- рын ¡ске асыру ушш халифтьщ байлыгы мен куш!н пайдаланган, халиф упмн емес, уа^ыт ушш, адамзат уипн ¡^ызмет етет!ндер!н б!лген. Гректер бекерден бекерге Прометейд! ойлап шыгарып, оны бекерге сонша дэр!птемейд! гой. %ай заман, ^ай кезде де, проме- тейлер керек ^ой,— дeдi жадырай бастагаи О бу Н эм р. Ол ^аз!р О бу Исхак^а емес, езше этика туралы трактаттарын жазу устшде жалгыз отырганында туган езш!ц кyд^ктepi мен сура^тарына жа- уап дайырып турган.— Олар эмресе адамзаттьщ, когамныц, мемлекеттщ ец ауыр, ^иын кезецдер!нде ^ажет. Осындай а&ыл- ой мен ар-намысты]ц apдaгepлepi зорлы^ пен зомбылы^ устемд!К еткен !$огамда, эс{ресе керек, ойткен! адам санасына а^ыл-ой мен эд!лд!кт!ц жылт етер ум!т отын тек солар гана бере алады. Олар т{пт!, есмден келе жат^ан су тарт^ыш доцгалаи;. Архимед- т)ц бурандасы, Мухаммед эл-Хорезмид<ц гылыми жацалы^тары адам баласына И м л т экeл^п, оларды1ц ejg6eг^н жей!лдеткен к у т де керек болады, ойткен! ешб1р гылыми жа;цалык адамдар 174 ! ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

арасындагы бэсекелест!, зорлык-зомбылы^ты жоя алма^ емес, адамзатты те;цгере алма^ емес. Прометейлер сол кезде де керек, ашылган жараныц аузын куйд!ру уш!н Прометей мен Сократ бел- г!Л! б!р заманныц адамдары гана емес, олар ед эуел! рухтыд сим­ волы гой...— деп Э бу Н эс!р унс1з ^алды. Ол eндi ез)н-ез! ¡штей жазгырып, шаршаганнан, жалгызды^тан элг!нде гана торыгып куйгелек куйге тускен!не ¡штей кул!п алды. Тоцмойын кушке соцыр халде багынганнан да жендеттерд!;ц тас зындандарына тус1п, найзасын сонда сындырган кезс!з ерлер элде к^айда арда^ты гой,— деп ойлады ол езше-езп 1штей жубата турып... — Иэ, Сирияныц жаца астанасы Халеб 6yгiн б!зге нендей ха­ бар айтар екен, цадырл! досым,— деген ол енд! Э бу Исхак^а кец!л- дене ^арап. — Шам шаЬары Саиф ад-Даулага багыныпты, енд!м жерде улы эм!рш! сонда барып турады екен деген хабар тарауда,— дед! Эбу Исхак. Шамныц ^ау^арсыз ¡^ор^а^ уэли<н!Ц ^аЬарлы Саиф ад-Даула- ныц тегеур!н!не тезе алмай оцай бер!лу! за]цды кер!нгенмен де мы- на жацалы^ Э бу Н эмрд! тацдандырып тастаган. Гэп тшт! оцай жец!л)сте де емес ед!. Э бу Н эс:рд! бас^а жай тол^ыт^ан. — Багдадтагы халифты;ц уэли! кайда екен?— деп сураган ол. — Уэли де, оныц тец!рег!ндег!лер де теме ел трм ш т!,— дед! Эбу Исхак сабырлы ^алыпта. — Олт!р!лген дейсщ бе?!— деп ^айталай сурады Э бу Н эс!р. Билеуш)лердщ, эмресе бэсекелес билеуш!лердщ б[р!н-б!р! ешуа^ытта кепйрмейтшш б!ле турса да, мынау хабар Э бу Н ес1рд!ц eciн алгандай эсер еткен. Уэлид!ц жэЙ! емес, оньщ б!р!нш! ойы- на алганы Бэнуд!ц экес) ед!. Нендей халде екен? Бэлмм, ^аЬарлы эм!р оган ттспеген шыгар, кeшip^мд^л^к жасаган болар. Бэнудщ ез! ¡^андай куйде екен? %аз!р кайда екен? Хасан ^айда? Осыншама уа^ыт хабар-ошарсыз кеткен! ^алай? Зухейрд! тауып содан б!р хабар б!лер ме ед!. Буг!нде ол эм!рд!ц некерлер!н!;ц бф! гой, кеп нэрседен хабардар болар... Б!р ойдан б!р ой ^оздайды. Э бу Н эс!р езш щ жумыс^а мы^тап 6ep^л^п, ^аншама уа^ыт дуниеде не боп жат^анынан мулде кол узгетн енд! гана угып тур. Бул кундер! ол !стеген ¡стерше кeg^лi толып аса б!р шабытты куйде болатын. Сол куйшен эл! де ары- ла алар емес. Б^p сэт ке;ц!Л!н торы^тырган шаршауды]ц ^зi де жо{^. Егер Бэну ж э т н ойламаса, Э бу Исхак^а элг!ндей хабарына да онша мэн бермес ед! Бэнуд!ц экесп Шам у э л т т ц кejgecш^лep^н^jg б!р! болатын, сондыдтан oныjg кyн^ ^андай куйге душар болса да дызыныц тагдырына трелей эсер етпек. ШаЬарга барып саудагерлер мен сарбаздардан бар жагдайды УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ ) 175 I В

сурастырып 6ÍAy, керек. Шамнан келген ^аш^ындар бар шыгар. Солардан сурастырган жен. БуНнде eMÍpre жагыну y n iiH , ол жа^тан келет!;цдер де коп болар. Тек, eMÍpAÍg e3Í кайда екен?— деп ойлады Э бу H ecip, 6ipag досынан ты^а^тап сурауды жeнc^з кердь Енд) eKeyi гуламалар жиналатын мэж!Л<с уЙ!не gapañ бет алган. ...ШаЬар жасыл а{цгарда жазылып жатыр. Сонды^тан X aAe6ïig gañ тусынан турып gapaca да адамны;ц кез!не шаЬар ортасындагы 6и!к AOjgHÍjg уст!не салынган улкен дорган 6ipAeH кер1нет!н. ^egHÍg етегш айнала терец ор ^азылып оган су толтырылган, ал жогарыда цалыц ^абыргамен ^оршалган ¡^органныц !шшде eMÍpAÍg сарайы мен залдары, гаремдары мен ^азына байлы^тары орналас^ан. !^орган ecipece мына gasip Э бу H ecip мен Э бу Исхак келе жат^ан 6ag !ш1ндег! жолдан жа^сы кер!нед!, бул eKeyi болса сол жолмен шаЬардыц ogTycTÍK ^а^пасына таяу турган мэж^мс уЙ!не келе жа­ тыр. Бул жердег! кунн)ц аптабы Багдадца немесе Bygapra Караганда коцыр баяу жумсац ед{. Журт ыстьщ^а онша даталамайтын, ал бау-ба^тардыц !Ш! TÍrÍTi pagaT сал^ын тартып турады... Кез жанары ал< де тая ^оймаган Э бу Hacip ^органныц gagnacbt- нан шыгып, солтустж жэне ogTycTÍK ^а^палардан мретш керуендер кеп тогысатын темендег! алацга gapañ жук кетерген адамдардыц Tycin жургендерпн бай^аган. «Теменде, aлagдa турган туйелерге жук тасыган ^улдар мен этектер»— деп жорамалдады Э бу Hecip. — Улы aMip e3ÍHÍg ¡^азына бастыгына, снпехсалары мен rapeMÍ- HÍg са^шысына Шам шаЬарына кешуд! буйырган,— дед! Э бу Ис- xag Э бу Hэcipд^g ойындагысын тап бас^андай.— Вук!л сарай сар- баздары мен OMipAÍg 9CKepi Шамга аттанба^. FyAaMaAapAbïg да Ke6i Халебтен кеткел) жатыр. Халебте уэлн болып бас уез!р ¡^алатын кершедп... — EepÍMÍ3 де — жиЬанкез де, OMipuñ де, gyA да бул AyHHemg {^онагымыз гой,— дед! ^органнан кезш айырмаган куйде ойланып калган Э бу Hecip. ...Меж!Л!с уйшде Э бу Hecip 6ipre болсам деп келген гуламалар- ды g KenmiAiriH коре алмады. Мунда HerÍ3ÍHeH тобыр Tonga жататын gypaH ce3ÍHжаттаушылар, мтап кош!руш!лер, gacneTTÍ жaзбaлapдыg 6ÍAripAepi гана &алыпты. Палестина, Эфиопия жэне Йемен тарихыньщ 6ÍAripi атанган ag шашты, gapa кecкiндi марокколы^ Мухаммед эл-Тани 6ip ecKi жаз- баны ogbm отыр екен: «— ...Xимьяpиттepдig патшасы Аахина Иануф Зу-Ш анатир e3Í- HÍg ep6ip жegicпeн оралган жорыгынан KeñÍH Лота жypтыныg ic- тейтш ic!H ^айталайды екен,— деп Мухаммед эл-Тани ep6ip сезш буынга белгендей ныгырлап ете жэй о^ыды. Дауысы кумб!рлеп aHb!g шыгады.— Ол ¡ымнде e3Í жegгeн naTmaHbíg улдары бар В } 176 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

туткындарды айдап экеп, онан cog megiciH тойлауга KipiceTÍü кершедь Той соцында Зу-Шанатир арнаулы жеке белмеге барады екен де, туткындагы патша улдарыныц 6ipÍH алдырып, сол арада цррлайды екен... Отыргандар 6ipi тасбигын тартып, енд! 6ipi жумсак жасты^ты шынтацтарына жастанып уйып тыцдап калган. Э бу Hacip мен Обу Исха^тыц iuiKe Ktpin шеттеу баганныц тасасына отыргандарын еш^айсысы ацдаган да жо^. — ...Зур-а Зу-Нуас агасы ^орланган кезде юшкентай гана бала болатын,— деп жалгастырды к!тап окушы.— Кундердщ куншде ол да ecin, ержетш, а^ылды, эдем! сулу жЫт болды, енд! Иануф Зу- Шанатир агасына !стеген!н оган да !стемек болып ша^ырып экелуге Kici ж!бердь Зу-Нуас кездпк алып, аяк KHÍMÍHig табанына салып киед! де келген адамга epin Зу-Шанатирге аттанады...— эцНмеге кулак тоскан Э бу Hacip колжазбаны KÍMHÍg жазганын ес<не Tycip- мек болган. Bapi таныс agrÍMe, 6ip кезде ез! окыган, тек осынау Йемен тарнхынан жазылган ютаптьщ авторы KÍMекен!н ecÍHe Tycipe алар емес. — ...З у-Н уас Зy-U^aнaтиpд^g жатын белмесше Kipin келген- де,— дед! марокколык окуын жалгастырып,— Зу-Ш анатир жас ж!Г!тке карай атыла умтылады, б!ракЗу-Н уас одан repi бурынырак Кнмылдап, кезд!кпеи екпе тустан осып олт!ред!. Онан cog патшаньщ басын Kecin алып той ететш залга лакты- рып тастайды. T ic шукыгышын oAÍKTÍg аузына тыгады. Онан cog оз! кузетте турган кальщ эcкepд^g алдына шыкк^н екен, сонда олар буган: « — BÍ3AÍg патшамыз бол!»— деп ет!н<ш айтады. Осылайша Зу-Нуастын TagiperÍHe хнмьярнттер мен Йемен рула- ры топтаскан екен... Э бу Hacip енд! есше тус!рд], марокколык y3ÍHA¡cÍH окыган осынау Йемен тарихыньщ agriMeAepÍH KÍMжазганы белгЫз ед!, сондыктан бул окиганы иудейлер оздершше пайдаланып Зу-Нуасты иу­ дей болган десе, христиандар оны христиан болган десед], ал мусылмандар болса оны ИемендеН мycылмaндapдыg басшысы сол дегенд! айтады... Э бу Hacíp жымиып койды. Осындай таластар acipece оган зиялы адамдар араласкан кезде-кулк!л! коршетш. BipaK бул ойынан ол тез кайтты. 1штей 6ip ун оньщ мынау арзан KyAKiciH, мтндай таласка aTycTi караган жец{лтект{г)н жазгыра бастагандай, УСТАЗДЫН ОРААУЫ ] 177 ] ¡ B

Кенет e3iMeH-e3i ойша айтысып кеткен О бу Hecip К!таптыц сез!н мулде естуден калган eдi. Оны осынау калын ойдан залга алтына KipreH ам1рдщ шабарманы оятып Ж1берд!. — Кец!л бел!п кула^ салыцдар! Осында дадырл! Устаз Фараба ^аласында туган, TypiK руынан ш ы ^ ан О бу Hecip Мухаммед бар ма екен?! — К,улагым ciздe, ержурек сарбаз!— деп О бу Hecip жайлап ор- нынан кeтepiддi. — О бу Исхак ИбраЬнм нбн Абдаллах ел-Багдади да осында ма екен? — %арсы алдыцызда турмын!— дeдi абдыраган О бу Исхак. — Мусылман дiнiнig цал^аны, барлы^ арабтардыц ^оргаушысы MeMAeKeTTig киел1 gapa ^ылышы, еш жegiлicтi б^мейтш айбары кушт! cyлтaндapдыg султаны, aMip атаулылардын OMipi улы Саиф ад-Даула с!здерге epTeg кун шыгар сэтте шатырыньщ алдына келу- ге aMip еттИ.. OMip ma6apMaHAapb!Hb!g бастауымен Халебтен Евфратца ба- рар жoлдыg отызыншы ша^ырымыидагы шал^ар KOAAig жага- сына О бу Hecip мен О бу Исха^ жеткен кезде CoATycTiK CnpHHH&!g маужыраган шуа^ты KyHi ар^ан бойы KOTepiAin ¡^алган. KeKneg6eK кол epTegri KyHHig ceyAeciMeH алтын жал^ынданып жатыр. !$альщ шалгын шы^ тартып, сал^ын леп еседь Н у ^амысты тогай арасынан Tagrb! ^устардьщ шадыман сайраган yндepi жeтiп тур. K eg жазы^та ер туста уйлыга ескен хурма агашыньщ тогайлары кepiнeдi, ал онан ерще кез ушына дeйiн булдыраган улан-диыр жалпа^ дала, кей жерлерде кальщ бута баск,ан To6emiKTep гана бар. Бул egipдe, осынау келден gacneTTi Евфрат^а дeйiнгi Ирак пен Снрияньщ шекарасы eTeTiH жагалауда gyc атаулы жыртылып айы- рылады. А л мынау кел болса кужынаган балыгымен аты шы^^ан. Bip кездерде суга жацын тогайларды к^ашк^ын ^улдар паналай- тын. Алайда oлapдыg 6ipa3bm осы арада устап алатын, кейб!ре- yAepiH жабайы жырт^ыштар жеп KeTeTiH, ал аман калгандары Евфрат^а жeтiп, суды бойлап ogTycTiKKe ¡^арай жypiп Басыраньщ жанындагы uieTci3-nieKci3 ну ^амыс^а, батпа^ты к о р ы т а KeAin, к!шкентай жылжымалы аралдар мен батпад ycTiHe мекен жа- сап орын Teyin, тунге ¡^арай астаудай гана ^айы^тарына отырып алып Тигр мен Евфраттьщ к^осылган тусы AaggTbt Шат ал-Араби ар^ылы, Адам ата arambiHbtg Синдбад аралыньщ тустарынан тун gapagrMAMFMH жамылып зып eTin етш, Арабия шыганагында cayдaгepлepдig шагын жeлкeндi кемелер!н немесе ¡нжу аулаушы- ларды шабуылдайтын... ...Осынау жомарт е л к е т О бу Hacip мен О бу Исха^тыщ 6ipiH- mi рет Kepyi eAi. Олар кел жагалай журген жолмен келе жатып В ¡178 t ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

дурюрей ушкан неше турл! к^стар мен кек айдын келде су бет!- не шоршып ceKÍpin кум!стей жарк еткен балыктарды кьям^таумен бодды. MíHe, жол кел жиегшен алыстап, калыц ескен п!л шебш)ц ара- сын как жара журген. Кенет кайдан шыга келгендер! белгЫз, жол- дарын 6ip топ эскер бегей берд!. Устаз бен Э бу Исхакты ертпп кеде жаткан шабарман касындагы eKi сарбазынан кнмелеп алга карай озып шыкты да awipmi атынан элг! эскерлерге как жарылып жол бер!цдер деп буйырды. !^альщ к^УДМЦ 'Ш!мен тагы 6ipa3 журген cog карсы алдары- нан Togiperi желектп агашпен кемкер!лген узындыгы ек:-уш ша- Кырым да, KOAAeHegi б1ржарым-ек! шакырымдай жасыл aAag шыга кедд!. Ti3ÍAe TirÍAreH шатырлар, эр maTbtpAHg алдында eKÍ-уштен какшия турган кузетш!лер. Шатырлардан аулактау тогайга таман астарында от лаулаган казан-ошактар, ас камында журген аспаз- шылар кер!недь ^MipAÍg жорык косыны ед! бул. Тогайдьщ 6ip тасалау жер1нде OHMg сан жагынан аз болса да eg тайдаулы деген атты эскер! жасы- рын турган тэр!здь Саиф ад-Даула Шам шаЬарына барып к^йтканнан кейш осы жерде демалыс жасаган. Aйтyшылapдыg cesÍHe Караганда ол юнк аулауга, кейде TogipeKTeri жазыктар мен кТ^дауыт далалардагы apыcтaндapдыg шдерш торуылдауга кеб!не-кеп осы арадан аттана ды екен. Келгендер шетм шатырдьщ алдына жете бере аттарынан тускен. Шабарман булардьщ келген!н улы eMÍpniire айтып шыкк^нша осы жерде кутш туруды буйырды. Кун едэу!р бтктеп кетер1л!п калган. EipaK ^MÍpmiHÍg косынын- да жорыкка, яки agra шыгуга дайындык бары онша байкалмады. Эрл!-берл! еткен caкшылapдыg бет-элпеттер!не карап Э б у Hectp олардыц кепш!Л)Г!И)н турк! тектес халыктар мен кавказдыктар екен!н agrapAb!, араларында унд)Л!к гуркхылар мен жерНлжт! кур- дтер де бар екен. Бурынгы xaлифaлapдыg енегес!мен Саиф ад-Даула да сакшы-некерлер!н, сарай кузетш!лерш жене HerÍ3ri атты эскер1н жалдамалылардан курган екен. К^ол астындагыларды багындырып устауга KyaeTTÍg сен!мд! болуына жалдамалылар колайлы ед!. К^осында калыптаскан 6epÍK тэртш тщ бары да кезге урып тур. Em6ip a6írepmÍAÍK байкалмайды. Э рм м ез орнын, ез м!ндет!н 6epÍK б)лет!Н тэр!зд!. BipeyAepi жeg^л арбалардый дogгaлaктapын майласа, 6ipeyAepi аттарды сугарып, ерттеп жур. Барлыгыньщ да калкандары, найзалары мен кылыштары жаркырата тазаланган. Жауынгерлерд)й ки:мдер{ пэлендей санд!-салтанатты болмаганмен, оньщ ececiHe бойларына конымды ыкшамды етш TiriAreH,— бойга I ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ ] 179

жец!л сауыт, мы^ты согылган дулыга, сада^ пен жебелер салынган цорамсалар, журген-турганда, атк,а мшгенде оралгы болмайтындай ет!п ыцгайлы жасалган. — Эн е gapagM3, Устаз, анау жерде nÍA турган сиядты. Алтын- KyMÍCTi жабуымен тур,— дед1 О бу Исха^.— Cipa, улы eMipmi арыс- тан аулауга т л г е MÍHin шыгатын бодганы гой. Алацны1ц оц жак^ шетшдем жабайы пальма арасынан О бу Hecip улкен пiлдi кepдi. Алайда оньщ Ke¡gÍAÍH шап^ан аттыц Ay6ipi белш жiбepгeн. Керш! шатырдьщ тасасынан салт атты шыга кeлдi де Э б у Hacipre таяганда аттан ^аргып тусть — Устазым, CÍ3 осында екенмз гой?! 1^удырет! Kynïïi Kejg Алла, жар бола гор! CÍ3AÍ де KopeTÍH кун бар екен-ау!— деп %уана сойлеген Зухейр eдi бул. Жауынгер KHÍMÍ, жел мен куннщ ^а^таганы, жоры^ жолдары jgaHma озгерткенмен де Э б у Hacip оны бipдeн таныган. O3Í эбден тсш-^атыпты, бурынгы Зухейрге TÍnTÍ де у^самайды. Э б у Hacip оган ^арсы умтылып кеп, Зухейр TÍ3ecÍH 6yrin, тагзым eTeMÍH дегенше к^ушактай алды. — Жарлыкка кула^ асыцыздар! Улы aMipnii ciздepдi ез шаты- рында кутш отыр!— дeдi ^айтып оралган шабарман. Аттарын gb!3MeTH!ÍAepÍHe ^алдырып, булар шабарманга ерген. Зухейр де Устазга ¡лесе жypдi. Оны1Ц 6ip аягын сылтып басатынын тек абайлап ^араган адам гана байкайтын. А л Зyxeйpдig жарак^аты туралы 6ÍAMereH адам онысын ацдамайтын да. О бу Hecip де ацдаган жо^. Ол гулама болуды армандаган талантты жастыц жагдайга бай- ланысты жауынгер боп KeTKeHÍH inti аши ойлады. О баста Зухейр Багдадтан халифаныц атты эcкepiндe ^ызмет етуден бас тартып Каштан eдi-ay. — Тагдырдан ^ашып ^утыла алмайсыц, бул сургшнен 6Í3 де eTKeH6Í3,— деген ол Зухейрге.— Кундердщ KyHÍHAe А^ылгейлер yñiHe тагы да дайтып KipeTÍH боласый aAÍ. Bipag Зухейр оныц ce3ÍH тыцдайтындай халде емес, алде неге тол^улы едь — Шам шаЬарында Хасанды керд!м, Устазым,— дeдi ол ке- нет сез!н басцалар ecTin к,оймасын дегендей асыга сыбырлап.— Bn6icÍHÍg eKeci зынданда жат^ан кepiнeдi. Хасан cÍ3re ^олыцызга тапсыр деген едь..— деп Зухейр ^ойнынан кара матага ораулы KimKeHTañ туйпншект! алып усынды.— CÍ3re арналган хат деп eдi Х асан.— Зухейр мунан api Устазбен коштас^андай басын не турып тездете сейлеген. — C ag болгайсыз, Устаз. OMipmi мунда жо^. Ол осыдан 6ipa3 уа- дыт бурын жол жypiп кеткен. Ei3 де енд: соцынан аттанамыз. Ол бар- льщ базарларда, керуендерде, уйлерде «Абзал бауырлардыц» «Ун- деу хатйи» болса, дереу OTga ертелет!н болсын деген жарлы^ бepдi... ' Халифат хал^ынын арасында табигат тану гылымдары мен философияны кец турде та- В ! '80 ] ЭН УАР ЭЛ1МЖАНОВ

Э б у H e cip ез KogÍAÍHÍg астан-кестен боп толкы п кеткен!н сырттай еш 6ÍAA¡preH жок- З ух ей р ге сауал да коймадъь Х а т т ы ашпаган KYЙi койын калтасына ты ^ ты . !^ара Ж!бекке туЙ!Аген хат журеыне жа^ын туста са^талсын. К,арсы алдарынан ш ы ^ ан са^шыныц 6eArici бойынша Зухейр мен шабарман кейшдеп %ала берд!. Устаз бен Э б у Исхак алацньщ нак ортасына бй!ктеу eT in т!г!лген шатырга ездер) журш кеттп. Шатырды]ц алдында T e g ip e r ÍH e эсем оюлы парсы к!лем! усталган узын лапас бар екен. Аапас пен шатырдан едэуф кашыкта каздия Катып са^шылар тур. Шатырды]ц да, лапастьщ да ecÍK T ep i кел ж а ^ а g a p a r a H . Устаз бен Э б у Исха^ келе жатцан жол к!лт келге Карай бурылып барып, тек сонан кейш гана шатырдыц ecirÍH e Карай беттедь — Патшалар да бала сня^ты, сондыцтан олардыц KegiAÍH тауып сейлеген жен,— дед! Э б у Исхак сыбырлап.— Алдымызда не KyTÍn турганын KÍM б[лед!, Алла мен aMipniímg буйрыгы к^алай болар?.. Э б у Mcxag абыржып келедь ^осындагы мынау тым-тырыс тыныштык, сапырлыс^ан журттыц жоктыгы оныц KegÍAÍHe дык салгандай. Э б у Hecip yHCÍ3 ед). Оныц бар ойы Хасанныц ж:берген хаты тец!рег<нде. Не хабар бар екен ¡пмнде — gacipeT ne, куаныш па? Жэне Зухейрде неге маза жок, eMtpnñ кайда жур!п кетт! екен?... — Ананы карацыз, Устаз! Кел бетшде желкендер жузш келедИ Келд!ц кек мелд)р айдынында уш желкенд) кеме кер!ндь Eipi ал- да да, калган eneyi соныц ек< капталында келедь Сол желкендерге кызы^тай gaparaH Э б у Hecip мен Э б у Исхак шатырдьщ ес!Г!нде турган сакшы кулдьщ лып eTin ¡шке eHÍn кет- KeHÍH байкамай да калган, тек ол кайта шыгып, шатыр eciriH кайыра ашып меймандарды дауыстай шакырганда б!рден селт eTÍcTi. — Мемлекет пен дшд! сактаушыныц, ешкашан жец^мейтш, Касиетт! эм!рлерд!ц oMipi, султандардыц султаныныц бас yesipi С!здерд! кут!п отыр! Э б у Hecip табалдырыктан аттаган. Еденге туюм калыц к!лемдер ToceAÍnTi. K eg шатырдыц gag тершде шалкая Tycin бас уэз!р отыр екен. — %адырменд! меймандар, мен с!здерд! eMipmiHig жарлыгын орындау ушш кут!п отырмын,— дед) сэлемнен кейш бас yesip.— Мусылман A¡HÍHÍg куткарушысы Ьэм корганышы улыгатты Саиф ад-Даула бул арадан 6yrÍH TagAa аттанып ед!, Шам шаЬарындагы ез сарайыньщ жagaдaн жасалган сэн-салтанатын ез кез!мен Kepin жэне 6íp кездег! Багдадтагы халиф oA-MaMyHHb!g Акылгейлер ратуды ездерше ма^сат етш к,ойган гудамалар мен философтардыц астыртын уйымыныц ундеу хаты. 52 трактаттан туратын TycimKTi, к,арапайым Т1лмен жазмлган. «Абзал бауыр- дар мен адалдык, достарыныц ундеу хаты» ез кезшдеп гылымныц энциклопедиясы бол- ды. — ( Э .Э .) УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ) 181 ]

уйшен де арты% болар ез сарайынмц А^млгейлер yñÍH аштыруга жарльщ бергед! кетт:, мен болсам сол эм ф нм м тц буйрыгын С!здер- ге айт^алы к^аддым. — Егер Еылым мен а^ыл-ойды к**Д!р тутар болса, адам элде Кайда меЙ!рбанды бола тYceдi,— дед: Э б у Hacip. — Элбетте, ^ашанда ceHÍg аузыцнан эд!л сез шыгады, дана Устаз. MeHÍg айтпагымды, MÍHe, o3tg айттьщ — деп KyAÍMcipereH ya3Íp орнынан турды.— О з eAÍHÍg куаты мен дaggын кетере бе­ ру yuiiH aMipmÍHÍg ойга адмаган ici кемде-кем,— дeдi ya3Íp бойын тузеп.— О д мына ciздepгe жэне Халебке жнналган 6acga да гуламаларга Шам шаЬарына барып, сондагы А^ылгойлер ymHig Heci болуды тапсырды. ^MÍpmiHig ^ам^орлыгы деген uieKCÍ3, ол cÍ3re e3Í колын ¡^ойып Уды cyATaHHbíg иел^ндеН KYЛлi жepдiн бэр:нде де кул мен аскер атаулм, саудагерлер мен шаЬар журты, erÍHH!ÍAep мен керуенимлер мей1рбанды дана Устаз Э б у H acip Мухаммед нбн Мухаммед нбн Тарханн нбн Узлагн ал-Фараби ат- Typкидi gaAipAen ¡^урмет тутып ^олдарынан келген дызметтерш корсету! THic деген бой тумар хат сыйлады! Каллиграф кызметнм ya3Ípre жазуы бар ораулы дагазды экеп берген. Уаз!р бой тумар хатты Э б у Hacipre табыстады да, оз! Kipe 6epicTe турган жауынгерге: — KeAcÍH¡— деген. Шатырга ем жас ару Kipin цолдарындагы жiбeк шапандарын 6ipi Э б у Hэcipдig, eKÍHHiici Э б у McxaKTMg ныктарына жауып, eздepi HÍAe тагзым еткен KyñAepi шег!ншектей шыгып KeTTi. Э б у HacipAig бай^аганы жас арулар снрня ^ыздары емес румн* ^ыздары екен. — Мундай раушан гулдер Шам шаЬарында оте коп болады. Олар aMÍpuiÍHÍg сарайында отер KogÍAAÍ мэжiлcтepдig корм болуы gepeK, алгаш^ы сондай м а ж ^ с жуы^та отпек. Сонды^тан бiздig ке- pyeHÍMÍ3 c^ATaHHMg cogMHaH тез жетуге асыгулы. Ciздep ол керуен- д! ga3Íp де коре аласыздар,— дед! бас ya3Íp Э б у H эcipдig ^ыздарга ^араганын бай^ап gan, сейтт! де o3Í бастап тыс^а шы^ты. ...Элг!ндег: желкендер жагалауга кеп ток^тап узынша Konipnte ар^ылы 6epi gapañ ¡^ыздар Tycin жатыр екен. Коздер!нде урей, TOgipeKKe урке ¡^арайды. Устершде жамылгы тар!здес ag койлек. Жагага шьщ^ан cog 6ipÍHe-6ipi тыгыла Tycin буйыгып тур. Уш кемеден KeMÍ eKi жуздей ^ыз тускен — румщ де, арабы да, Typiri де, yHA!AÍri де 6api аралас. Кесмн-келбеттер1 де, тустер! де TypAÍ- TypAÍ, cipa, TÍAAepi де TypAi-TypAi болар, 6api де, KOKTeMri жау^азын гулдей мелд!реген балгын, meTTepiHeH сулу ед]. T in ïi gan-gapa негр ^ызынын o3Í к,ара мармарден ойгандай MÍHCÍ3 сулулыгымен K03AÍ ун! ri алардай. К,ыздардьщ б:разы 6eTTepÍH колегейлеп жасы- ра бас^алары айналага балгын igKapAÍKneH балаша ^ызы^тай KRf ' Византзиядан экелшген epÍKcÍ3 ^ыздар.

«Ата-анасыныц бауырынан айырып алган бойларм гой, со к у т бала гой 6api де. Булардан енд! бай-шонжарлардыц гареудерш тол- тыру уш!н ^ызметш) жене gocaAgbt KogiA косарлар, бфн!лер мен музыканттар дайындайды»,— деп ойлады О бу Hacip. O s ^эз!рд! умытып та кеткен. Уэзпр болса гуламаларга KogiA аудармастан ез б^йры^тарын беруде. К,ызметпилер мен эскерлерд! ^олды -ая^а тургызбай асык^тыра тусуде. Туйеш!лер тогай арасынан комдарына земб)л-куймеше тацылган туйелерд! жетелеп алып ш ы ^ан. Соларга ^ыздарды goc-костап отыргызып, TogiperiH перделермен ^ымтап жауын, шашау шыгармас ^атал кузетпен Шамга алып журмек. ^ызметш!лер шатырды жыгып жинай бастады. Алацга niA- д! жетеАеп алып шы^ты. Уэз!рд{н нокер-са^шылары мен сар- баздар аттарына MÍHÍn ой^астай шауып жайбасар ^улдар мен gb!3MeTUHAepAÍ ¡^амшымен осып oïin асы^тыра TYceдi. К,ару-жара{^ асынган этектер царауларына ек!ден-уштен ^ыздарды 6oAÍcin алып, туйелердщ ^омындагы земб!л куймешеге тнеуге KipicTi. «Осыдан бастап OMÍp бойы сендердщ кузетш!лерщ де, жендет- Tepig де осы этектер болады енд[»,— деп ойлады Э б у Hacip, бер- ri жа^ шеттег! суду <§ыздан коз ала алмай турганын 03Í де agдaмaй. Ол к^ыз бас^аларынан ересектеу ед1. Ак^уба нарттай эсем к е с т т , толцынды gapa goAag шашы, жалт-жулт еткен улкен кез! мен кулю утр!лген шие ^ызыд ершдер! О бу Hacip KOgÍAÍH бул дуннеден алыс- татып, алые 6ip !$иял дуннес1не жетелеп экеткен. Bacga ^ыздар Teric 6ip жagga gapañ сертлген. Олг! gb!3 гана ор- нында жалгыз ^алды, О бу Hacip тек соны гана корд! де турды. Ш ау TapTgaH журек шнрыга тулап бул^ына cogTbi. Мынау gb!3 оган таные cnngTb! — кэдiмгi жас кезшдег! EaHyi CHHgTb! боп кершген. О , жapaтgaн, осынша ygcacTbnpapcbtg ба?! Анау жapgыpaгaн agnia MagAañ мен oñHagniKtraH gapa коз, тол^ынды goAag шаш, yAÔipereH annag мойын — 6api-6api Бануден ай­ на gaTecÍ3. ByKÍA тулгасында, бойында жagын тартар суйюмд! 6ip gb!Ab!g бар. %ыздьщ мынау жымня gaparaH KecKiHÍ О бу HacípAig жан дуниес!ндег! еткен кундерге деген сагыныш пен мygды оятып Ж!берген. Ол ga3Íp Бануд! сол баягы жап-жас gaлпындa жagыннaн кеп Kepin аялап тургандай болды. К,олын созып ж<бер!П, езше gapañ тарта ^ушып, жупар HÍCTi шеп — гажап HÍCTÍ goAag шаштан тскеп тургысы кeлдi. Бул gb!3 да дал Банудей oñHagbt gb!Ab!gTM тар!ЗД!, ga6arb!Hb!g жабыгып туЙ!ле gaAyb! да peHÍniTÍ лезде умытып жадырап куле са- луы да ogaй екен. Булт арасынан жapg eTÍn nnbnggaH кундей аса нурлы жымняды езь Кенет gb!3 О бу HacipAÍg езше gb!3btgTañ gapan турганын 6añgan УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ] 183 ) В

тацыр%ай к^алды да ^абагын шытына ¡$ойды...— артынша дереу жузшде кулк! ойнап, буган к^итыга фарады. Э б у Hacip e3ÍHÍg оган куле Rapan {^алганын енд: гана ацдаган. Ею 6eTÍ ду eTin ^ысыла ¡^ызара^тап кеткен!н ceздi... Бул ^ылыгын Э б у Hcxag бай^ап ^алмады ма екен? Соган бу- рылган. Жо^, Э б у Исхак^ aAriHAeri niA уст:не тиелген ^ымбатты зем- 6{л-куймеге бас-аягы Teric ораулы 6ip ¡^ызды цалай отыргызып жат- канын ба^ылап тур екен. Cipa, эямрннге арналган !нжу осы !$ыз болар. Бул ^айдан экeлiндi екен, элде кемеден TycipÍAAi ме. — Ж од. Бул {^ызды aMipmiHig maTHpbíHbtg алдындагы лапас астынан кетерш алып шы^ты. Эне, cogHHaH кызметннлер! мен Kyg {^ыздары ере шыцкдн. П iлдig ^асында атын ойна^шыта ceKÍpTÍn бас yasip тур. KegiAi орнына тускендей болган Э б у Hacip ^айтадан жагалауга, кемеден тускен ^ыздар жак^а ^араган. Этектер e g cogFM ^ыздарды aKeTin жатыр екен. OAri муньщ KogÍAÍH астан-кестен еткен ^ыз жалт eTin бул жа^ца фарады да 6ip caTTi пайдаланып буган TÍAÍH KepceTTÍ. Э б у Hacip мынау кутпеген о^ыс к^ылы^а ра^аттана ^ар^ылдап кул:п жiбepгeн. OHbíg дал булай кулгетн ешк:м еш^ашан керген емес едь Э б у Исха^ буган абыржн %араган. MyHbtg ^атты KyAKÍcÍH ecTin ya3ip де таяп келед!. — BiAiMre ^уштар жaндapдыg дана устазы, cÍ3AÍ сонша кулд!р- ген не болды екен?— деп сурады TagMpgaraH ya3Íp. --- О, та^сыр ya3Íp, ОЛ gynHH, K3p!AÍKTÍg ^упнясы. Сол K3pÍAÍKTÍ 6yrÍH 6ip ойна^ы KHÍKeciMe тycipдi. Эбест1Г!М уш<н жазаАады,— де- AÍ Э б у Hacip. — К,апа 6oAMagb!3, кудк: деген жастыцца да, KapiAÍKKe де б!рдей жарасымды болма^. Демек ол KHÍKTig aAagcM3, асау болганы гой. AgMHHMtg айт^аны рас-ау. «Сулудьщ такаппар жанары ^удайды да уялтады»,— деп. CÍ3 03ÍgÍ3re онша тежеу жacaмagыз, Устаз... Оны жазалау да, ecipKey де epкigiздe. CÍ3 agntbncb!3 гой, ендеше атьщыз СОЛ KHÍKTÜ — О , жо%, жок^, та^сыр ya3Íp, арк:м e3ÍHÍg шама-шаркына gapap болар... — EpKÍgÍ3 6ÍACÍH, RaAipAi устаз,— дед! ya3Íp.— Айтпа^шы, мен <$удырет1 KyniTi ^олы жомарт aMipníÍMHÍg тагы 6ip тапсырганын умытып кете жаздаппын. Мынау алтын днрхемдерд! cÍ3re беруд! тапсырып ед:! CÍ3AÍg музыка туралы жене гылым салалары тура- лы трактаттарыцыз yrniH сыйлаганы. 9 MÍpniÍHÍg мтап ^азынасына ^ос^ан t^ecigÍ3 гой!— деп тыпыршыган aTbtHbig басын ¡рке турып ya3Íp Эй у Hacipre царай Tepi ^апшы^ты лацтыра тастады. ...Керуен жолга шыц^ан. AAagAa б!рде-б:р шатыр жо^ eдi. СВ ! 184 t ЭНУАР ЭЛ!МЖАНОВ

Уэз!рд!ц некерлер! ты^ыршыган аттарын эзер деп тартып устап, анадай жерде сап тузей турган. — Бул не сонда?— деп сураган Э б у Hacip, yo3Íp енд! жур!п кете бермек болган кезде. — Дирхемдер гой, ¡^ад!рл! Устаз,— дед! yesip тацдана к^айталап. — Слздер MeHig 6ÍAÍMÍM мен а^ыл-ойымды яки ермм мен жа- нымды сатып алма^сыздар ма?— деп сурады Э б у Hacip. Оныц egi бузылып кеткен ед!. Э б у Исхак^ таяп кеп досыньщ мына ^ылыгын, C03ÍHжумсартпа^ болган. — То^тацыз, цад)рл1 досым!— деген yHÍ ^ат^ылдана ащыра^ ш ы ^ ан уэз!р.— Б^зд^g улы пайгамбарымыз MyxaMMeATÍg ез! а^ын досына ycтiндeг^ шапанын nieniin жапдан екен гой. Сонан 6ер1де Kepi демей жас демей, сол дэстурд! жалгастырып келем1з гой! — Ацындар жагына б1лед!. Мадагы мен дызмет! уш<н пайгамбар а^ынга шапанын сыйлады жэне жанын сатып алды. А л «Абзал ба- уырлар мен эд!лет достарын» KÍM сатып ала алады?! — Сонды^тан да олар зынданда ш:руде! Осыны ecige тут^айсыц, достым!— дед! уэз!р кесе сейлеп.— Ж э, соз таластырып туруга уа- ^ытым жо{^. OMÍpmÍHÍg cogMHaH жетуге асыгуым керек. С!здерд! де кутед!. Эз!рге MeñipiMÍ Tycin кутед). EcTepigÍ3Ae болсын! А л , Шам дагы «а^ылгейлер уЙ!нде» кездесей<к!— деп уэз!р атын Te6ÍHÍn ^алды. Бугшде X aAeôïig жaga уели! боп цалган бас yэз^pд^g cogHH ала шаба женелген 3 yxeñpAÍg жуз!нде 6ipTypAÍ TÍKCÍHy бар едь ШаЬарга бас^а жолмен цайтцан. Сездер! байланыспай унс!з келе жатты. Э б у Hacip o3ÍHÍg цызулыгына KyñÍHÍn отыр, жас кез! болса 6ip cepi, ал шау тартцанда кел!спейтш-ак мшез. КуЙ!Н!ш пен емшш еткен кундерге жетелей беред!. Есше Caнжapдыg oAÍMÍ жэне жалгыз уйл! бэдэyид^g сез! тусть. «Бу дуниеден бэр! де етед!, бул да етед! ал:». Сфинкспен сейлескен аян Tyci оралды есше. Кол кейшде ^алып, тогайлар сиреп, ^улазыган шелейт дала кеци бердь Сол далада Te6eci дegгeлeнe ушк!лденген, тереэес!3, молага у^саган снрия mapyaAapb!Hb!g жалгыз-жарым балшы% уйлер! ушы- расады. Бул туган далада да дел осындай уйлер болушы ед!... Э б у Исха^ Устаз ойын бузуга батпады. Эдеттегщей Ycтaздыg пысы басып отыр. Жол болса ecÍ3 далада уза^^а созылып шекмз жатыр. А^ыры алыстан шаЬар уйлер! де кершген, Me3t етердей унмздш- TÍ бузгысы келген Э б у Hcxag 6ip oAeg жолдарын ecÍHe алды: Жаны.мды же2:дем жеп gaHmaAía ойлар, М аза жо^ та</сыл^айтын um т:р л :к тен ...— деген, алайда Э б у Hecip оны бел!п Ж!берд<: УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ) 185 ) В

— Жа, достым, еске алган cog муны емес а^ынныц баска елец жолдарын одыган жен; ...И рмстанньщ аузынан ез бмл:?щ, дан,^ьщ керсец /йа!ын айыр, т а р т ы п ал, ezep елсец — Ер ел:л(:, екжбе. Жалбарынып жажмнжаннан. Ир-на^иыстм gopzan ел алыск;ан.мен,— деп ол дауысын катере Tycin тодтады да: — Уа, достым, адам упмн дуниедег) ец киын нэрсе не?— деп сурады. — Хабар-ошарсыздыд, туган жерге деген сагыныш, жал- гыздыд. — Жод, MeHig меЙ!р!мд!, нэзш жанды ниеттес досым, ceHig 6yHMg дурыс та, дурыс емес те. Адам унпн дуниедег: e g днын нэрсе — жец!С жолындагы yMÍTCÍ3 курес. — Муны CÍ3 ез басьщыздан айтып турсыз 6а? — Жо;$. Мына сендер жайлы да, тшт) анау aMipmÍAepig жай- лы да айтар ед)м. ^MÍprni каншама жиЬангер батыр болганмен, ол гуламаныц кейбф сэттердег! дасиетт! ce3ÍMÍH еш уадыт басынан ке­ ше алмайды. Бурын ешк!м б1лмеген, ешк!м ашпаган жацалыдты ашдан кездег! гулама ce3ÍMÍHe, cipa ештеце Teg келер ме? Руламаны aMipmi атаулылардан алдедайда би!ктет)п туратын да осы ce3ÍM гой. & 3ÍgHÍg agbtA-oñb!gMeH адам баласына дажет жagaлы^^ ашданнан асдан бадыт бар ма?!. — Дегенмен бил!К жасап отыргандар ездер!мен санаса сейлеуд) талап етед! гой,— деген Э б у Исхад. — Кегерш!нн[н гурлеу) ол сорлыны суцдардыц данды шецгел!нен келер ажалга жадындата туспей ме,— деп KypciHAi G6y Hacip.— Дегенмен сен дурыс añTacbíg, достым. YaaipAÍg ce3Í де жен. «Т:л< y3b!HHHg аягынан тусау кетпес»,— деп 6ip кездер! саманндтар ша- хына багынбаган agHHAapAbtg адыны Рудаки айтцан ед!. А дал бо­ лу, багыну ogañ, ал жагымпаз болу eg лас цаснет. Дн<рменде туган тышдан KyHHig курк)реген!нен дорыдпаса керек. Айтылар сез — айтылды, eHAÍ оны дайтып алмаймын. Атылган од кайтып оралып келмейд! гой... — Сен далай ойлайсыц, достым, «Абзал бауырлар» шынымен Teric елд! ме... алде Tipi ме?— деп сураган кенет Э б у H a cip . — Ci3 e3ÍgÍ3 aйттыgыз гой, адам деген т:рнмл!К тау^ымет<не TayeAAi деп. Олай болса 6Í3A¡g де барар жолымыз 6ipey гана.— Шам шаЪары,— деп ек!ушты жауап дайырды Э б у Исхад. 0 6 v Hacip дарсыласдан жод. * В Í 1Н(. ) ЭНУАР ЭЛМЖАНОВ

ШаЬардыц кipe бер!с ¡^а^пасында булар шубатылган узын керу- енге кез!ккен, эуел! кец)л аудармай к^асынан ете шьщпад ед!, алайда керуенн)ц бакстрии^ туйелершен туратынын кер!п Обу Н эсф шы- дамсыздаиа т!л к^атты: — Уа, жолдарыцыз болсын! К,айдан келес!здер?— деген. — Хорезмненб^! — Ферганаданбыз! — Мервтенб!з! — Бу^арданбыз! — Таразыданбыз!— дес!п керуенш!лер б)ршен мейш бф! дау- ыстай жауап ун ^атып жатыр. Алые жолда ¡^ау!пс!з болу уш!Н, бэр! б!рЫп алган сия^ты. — Уа, эпенд^ ундемей ¡^алдыцыз гой, элде ондай шаЬарлар ту- ралы ест!меп пе едщ!з? Бэлк!м, онда Муса эл-Хорезми Аббас ибн Саид эл-ЖауЬаридьщ ес!мш ест!ген шыгарсыз? Бук!л халифаттыц гуламаларына ес!М! мэл!м дана Устаз Обу Н эс!р Мухаммед эл- Фарабиды б!лет<н боларсыз? Мына б)з coныjg ел!ненб!з!— дед! ки!М!не Караганда кузеттщ басшысындай кер!нген салт атты адам жандарынан ет!п бара жатый. Обу Нэс)р шацыт^ан, шаршаган адамдардыц жуздерше, ауыр жукт) тецселе кетерген кездер) жасаурай ыдырсыган к^ос еркешт! туйелерге задала ^арап ^алган. Кенет оныц тынысын ¡^ыш^ылтым б!р ащы и!С, алыстагы тугаи жердей мелген дерхмененщ и!С! ке;цейтш Ж!бергендей болды. Ол Т!ЗГ!Н!Н тарт^ан куЙ!, бала кезшде Отырардыц мешесшен отмен меруендерге дызыга ¡^араганындай ¡^атты да ^алды. О з !т ц жалгыздыгын да, элс!зд!гш де енд! гана сезпнгендей, мынау ез! тугаи жердей келген керуенге, шаршаган жерлестерше ¡^айтып б!р ауыз сез айтуга шамасы жо^тай едь Осынау узына созылган меру- енмен 61рге мез алдынан ез!Н!ц де азапты узад ем!р[ созылып от!П жат^ан тэр!зд!. Оне, меруен шаЬар ^а^иасынан шыгып та метть Оу, туган ел жайын сурастырып калу керем ед< гой. Бфа^ ней! сурама^, м!мдп сурама^? Тамагына б!р туЙ!н меп мептелш турып ^алгандай. — %ай жолмен журш келд!Ц!Здер, ^ад!рл!м?— дед! езш -ез: муш- теп ол ец соцгы туйеш! ¡^асынан ете бергенде: — Ж !бек жолыны;ц солтуст!к тармагымен М осыл ар^ылы келд!М, мырзам— дед) ^алжыраган туйеш!.— О сы Халебте то^тап демалып, саудамызды тындырамыз гой деп ед:к, б!ра^ ^аЬарлы султан Саиф ад-Даула жш -ш ыргамызды шыгартпай Шам шаЬарыиа жететш болсын деп эм!р етшт!. Ом!рш!ищ ер- М! гой. Б!зд!]ц ш арш ап-ш алды ^аны мызды арып-азганымызды !^айтс!н. Егер жол уетшде ¡^улап ^алса^ суйег!М!зд! жинап алар. 1Арабтар Орта Азия мен Крзадстан жак,тан келет!н ^ос еркешт: туйен! «бакстрии» туйес! деп атайды. УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ I 187 I ЙВ

Улкен кер уен тц соцынан адам да, ag да ÍAecin ЖYpeтiн эдет! гой, мырзам... Kenecige кештете кедген, eciHe дойнындагы хат Tycin, далтасы- нан асмга алып орауын ашып жазды да, шырагдан жагып, дол жазбаларын ысырып, хат жолдарына ygiAAi. Асыга жазган Бэнуд!ц оз долы екен. «...саган 6ip хабар беруд!ц сэтш даншама узад кутт!м Aecegmi. Енд! MtHe, жазуга уадыт тыгыз боп отыр. Жаратушы 6ip Аллага мьщ рахмет — ceHig Tipi жypгeнig yuïiH. Хасан маган ceHig сэлем!йд1 жeткiзгeн. О , eccia душтарлыд-ай,— ceHi корсем деп армандаймын, ceHig дayыcыgды ecTin, ceHig жалгыздыгыца жар болсам дейм!н, ардадтым, дagгыбacым... Айтпагым коп-ад, 6ipaд амал данша, Хасан асыдтырып тур. OHMg сен туралы айтдан agriMeAepÍH неше дайыра тьщдадым Aecegmi... Бар арманым сен ганасын... Алладан KyHAÍ3-TyHÍ T¿AeñTÍHÍM ша- шыма ад KÍpin, уадыт 6eTÍMAÍ эж{ммен торламай турганда сен) корсем AeñMÍH». Х ат осы арада y3ÍAÍnTÍ. Соцында «Умм О бу Ол!м» деп дол дойылган. О бу Hacip элг) жолдарга дайта уц!лген. Иэ, Бэнyд^g-aд жазуы, coныg-aд хаты. OHHg долын О бу Hacip ешдашан шатастырмад емес. Мынау создер де coHb!g co3Í. TinTÍ дауысын ест)гендей боп тур. Тек булай дол доюы далай? Ол басын KOTepin кокке дарады. — Кеннре гор, Жаратдан! «Умм» арабтьщ «Ана» деген ce3Í гой. Ягни Бону: «Обу OAÍMHig анасы» ден дол дойган. Демек, MyHMg BeHyiHig улы бар болганы гой. Ендеше ол жалгыз емес екен-ау! .. Bip ойдан 6ip ой туа бастады. Иэ, бул кун оте 6ip узад, ауыр кун ед4. E g cogbiHAa мынау хат, ай- тып жeткiзгiciз улкен дуанышпен датар Бэну ушш, улы ymiH eHAiri жерде кун д!з-тут ойынан кетпес мазасыздыд акелд{. Ол хат жолдарын элденеше рет дайталай одыды. Ойлары толды- ганнан ба, элде шаршаганнан ба, шатаса бердь — Сабыр мен адыл-ойга жецд!р, дagгыбac байгусым!— AeAi 03ÍH-03Í дайрагандай куб[рлей сойлеп.— CeHi Шамга бас yo3ÍpAeH де, даЬарлы ам1рш!ден де кушт! oMÍpAÍg 03Í шадырады, «Абзал бауырлардыц» азабы мен aHaHbtg махаббаты шадырады. Жод, сен дaтeлececig, бас y a 3 Í p ! «Абзал бауырлар» зынданда m i p i r e H жод. Оларды даЬарлы Саиф ад-Даула да багындыра алмай- ды. Олар оте коп. Олардьщ ундеу хаты адидатда толы. Олар буюл адамзатты 6 i p - 6 i p Í H e туыс, бауыр деп ундейд!. Олар 03AepÍHÍg басда да бауырларына гылымныц шырагын жагыцдар, aдыл-oйдыg отын AayAaTbtgAap дейдь В Í 1М ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

А{$ыл-ойдыц упщырлыгын пыша^пен б!р урып, ар^анмен бугаулап немесе бip о^пен атып тус!руге болады деп тек ацымадтар гана ойлайды. Жо^! А^ыл-ой емес, оны сада^пен атуга да болмайды, ол ез! зымырап ушумен, ¡зденумен кокке орлей беруде. Сондыдтан оны то^татар еш^андай куш жо;$. А^ыл-ой фараонга да, Уа^ыт^а да багынбаган. Болаша^ — откен мен бугш м тц жалгасы, демек алга кетер шек- С 13Д !К . Сол болаша^ упмн абзал бауырлар ундеу хаттарын жазады. Сол болаша^ сен! де ша^ырады, сенщ ^уштар аяулы;ц, махабба- тыц ша^ырады. Олар сен! кут!п отыр. Ом!р жалгасуы ти!с. Сен гой, б)р кездер! эм<ршш!ц тусауы мен эмфшен ¡^ашып едщ, а^ыры ол торга кеп ^айта туст<ц. Сен ез!ц махаббатыцнан ¡^аш^ан ед!ц, б!ра^ дуниеде онан сулу ештецен! таба алмадьщ. Бэрп дурыс. Шецбер тагы да ^аусырылды. Б!рак^ жаца кун эр уа^ытта жаца жолдан басталады. Адам оз Т!рл!Г!нен оз! !$ашып ^утылма^ емес, ал е]ц бастысы ¡^ашаннан б!р зацмен ом!р кеипп келе жатп^ан копт!ц муц-му^тажынан тыс %ала алма^ емес. Тек А^ыл-ой мен б!Л)мн!ц оты гана жардын болаш а^а жол аша алады... УСТАЗДЬЩ ОРААУЬ! Немесе осы повеете айтылган яки айтылмаган жайлар хак,ында жене Э бу Нэс!р Мухаммед эл-Фараби ем!р сурген уак,ыт туралы бул шыгарма- ныц к,алай туганы ха^ында жене улы гуламаныц мыц жыл еткеннен кейш урпак,тарымен к,айта к,ауышк,аны жайлы. Соцгы сез. Бул заман араб халифатыныц ¡^улдыраган кез< болатын, ислам дшш жа^таушылар мен оган ^арсылардыц арасында ^иян-кеск! ай^ас жур!п жат^ан; сарай тецкер!стер[, {^улдардыц кетер:л!стер! ж тлеп кеткен кез ед!. Бук!л Шыгыста феодализм орныга бастап, ^улдьщ дэу1р жан-тэс!Л!м туя^ серпу шагына жеткен. Аббасид халифатыны!ц куш-^уаты кеми:н деген. Кейшде мам- люктер деп аталатын халиф жауынгерлер) тур!к-гулэмдар енд!Г! жерде халифтерге оз дегендерш !стете бастаган. К,ытайда Тан импе- риясы дулаган, есм дшдег) Русь оянып бас кетерген. Ислам дшше енген Ед!л бойыныц булгарлары Хазарлардьщ иу­ дей басшыларыныц комег!мен халифат орталыгына %арай сауда жолын ашты. Унд!лер орттей ^аптаган ислам дпнжщ ездер!нщ суб- УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ I 189 ] В