Әнуар Әлімжанов Ұстаздың оралуы

*** Шопандардыц жайлауга кош!П келгендер!не уш кун болган. Кун кешк!рген кез. Багана шайга отырган карт, 3AÍ 6ip шыныны тауыса алар емес, дайта-дайта Айгулге: — Кмзым, жацалап куйшы. Тагм суып калды,— деп цояды. Ш алдыц мазасын кет!рген анау археологтардыц тракторы екен!н Айгул бмедь Мотор дур!Л!н естЁген сэтте-ag o3repin сада бередп. — Ата, олар мазарларга ти!спейд!, тек казатын жердщтопырагын гана тазалап алмак- — Топырадты курекпен, колмен тазалауга болады гой, дызым. А л мынау алдында жалпак турен! бар трактор... Онымен бук!л Коргандарды мазарларымен коса тып-типыл тег!степ шыгуга бола­ ды .— KececiH доя 6epin, сыртда шыгып кетт!. — Ата, к^айда барасыз? К,\"йыцыз,— дед! Айгул жалбарына. Карт тыцдаган жок оны. %ыз ки13 уйде дала берд!. К,арт Konipre Карай журдь Тебет! соцынан epin келедь — CeHÍg де бурынгы ызбарыцнан тук жок* Екеувмзден енд! KÍM сескенс!н!— дед! карт тебет!не жек<п.— Кет api! — деп теуш калды да, 03Í форганга карай асыга журдь Тобеге кетер!лген. Тракторды корд!, уст!нде Мурат отыр, Жомарт Казылган жepд^g устше шыгып, оган дай жерд! казып, топырагын Калай дарай нтеру керектЫн керсет!п тур. Баска балалар мен Аскар кер!нбейд!. Палаткаларында дем алып жатыр ма, элде суга тусуге кеткен болар... К,арт мазарлардыц ¡^абыргаларын ^араган. Eipeyi кулап TycinTÍ. То^ыган шарбагы TipeK бола алмаса керек. K^pacyggap т!зерлей отырып куран о^ыды. К,айта турды. Жомарт тастарды курекпен ладтырып тур. Трактор казылатын жерд!Ц ycTigri к^абатыныц топырагын ысырып жур. Bípey айкай салды... Жомарт басын котерген. KoAegKeci ербецдеп тебеден шал Tycin келед! екен. Жомарт TegipeKKe тagыp^^aй карады . Айдайлаган шал екенше коз! жетть Kapacyggap таяп кеп элденеш айтып тур. Мурат кррцып кетт!. Моторды ОШ1рД!. — Балам,— дед! карт,— бул жерд! енд! казбашы. Жомарт KaneAtMAe не дер<н б!лмей тосылып калган. — Ж амандык шакырмашы,— дедi карт куб!рлеп. — Апыр-ай, cÍ3re калай тус!нд{рсем екен... Бул ете кажет... — Балам, айтканымды тыцдаш ы.— KapTTbtg yHi Д1р!Л- дей ш ыкты.— М ына MamHHagAbt ал ендь Жамандык шакырып Кайтеюц. эй, шырагым-ай. Мына жерд1ц асты зират кой, койсац ет- T Í, coAapAbig тынышын алмай.— К,арт сол унс!з турып кайта сей- лед!: — Ш екараны моламен дэлелдеп KañTecig, адамзат баласыныц ¡ В ! 240 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

цайсысыньщ еннимнде к^анша жер болганын, KÍMHÍg отаны gañ жер екен!н дэлелдеу ceHÍg м!ндет!ц емес шыгар... Элде^айдан Acgap келе ^алган. — Ата, енд! трактор ^азбайды. EpTeg ауылга ^айтарып жi6e- рем!3, acTMg жинауга ¡^ажет...— gapTga таяй бергенде, Tacga cyp¡HÍn кетть Кесек тас сыргып барып, аягын басып ^алды. Acgap ауырсынып отыра берд!. — Мше бул да аруа^тыц к^аргысы, — дед! царт ы залы кекес!н- мен, онан cog Жомарт^а бурылган. EKeyimg жанарларм туй^кен. t^apTTMg кез!нде ga3Íp ы залы кек жо{^ед!. К,алжырап, жабы гу бар. Жене жалбарына етшу бар. — Tnicnenii буларга, балам... Мен бул жадтан, сонау алгаш^ы ж ылдарда мавзолейлер мен меш!ттер- д! ¡^опарып, алла жо^ деген кезде, ашаршылыд болар ж ылы кетш ем... Мейл! алла жо^-ag болсын. Bipag aAaMHb!g KegÍAÍHe медет ^ылар 6ip ceHtMÍ болуы Tnic goñ, балам. Мен Муданньщ сарбазы болдым, бас^алар сня^ты ¡^ой да ба^тым, ал сол кеНлд!р TayAHg аргы бет!ндег!лер ата-бабаларымыздьщ ecKepTKimTepiH ¡^орлай бастаган кезде, 6epí gapañ кеттпм. Мен мыналарды медет !$ып кел- AÍM гой,— деп царт мазарларды нус^ады. К,олдары ^алтырап, 03Í соншалы^ты AapMeHcÍ3 боп кетт!.— Тыныштыгын бузбашы булардьщ. Булар еш^андай да купня ашпайды. К,ураган суйектер тек OAÍMжайын гана баян етер. Олгеннен cog 6Í3A¡g де cyñerÍMÍ3AÍg ecTin курайтынын дэлелдер. Олжт! ^орламас болар, цад:рлер бо­ лар.— !^apTTbíg KecKtHí б!рт!ндеп ^атайып, co3¡H ызбарлы бЫрдь Жомарт ^айтып оган т!ктеп gapañ алмады. EipíHnii рет соз та- уып, жауап ^айыра алмады. Tepic айналып кетт!. !^арт та yHC¡3, KecKÍHÍ тас боп ¡^алгандай. Тобелерд! Teric 6ip gapan OTTÍ де, 6eAÍ букши!п, келген Í3tMeH к е т н ^айтты. EHA¡ cogbíHaH ¡лес- кен KOAegKeci жо^ ед!. Кун уясына ^онган. Батые ж а^ ^ан !$ызыл ымырт шапагына боялган... Жомарт пен Acgap ойлы куйде карт cogbmaH gapan тур. — EÍ3A¡g осы эрекешм!зден б:рдеце шыгатынына ауылда ешюм сенбейд!,— дед! Acgap. — Трояны ашатынын айт^анда Шлнманга да еш тм сенген жо^ болатын... — Демек, сен оз ж yлды зы gны g жанатынына кэм!л ceHecig гой,— дед! Acgap ызаланып.— Оптнмнстерд) ете унатам. — Гомерге сенбесе Шлнман да ^азбаны жург!збеген болар ед!,— AeA¡ Жомарт жайбара^ат унмен. — А л ceHÍg ToMepig бар ма? — Бар. Ол осы ga3Íp гана ки<з уй1не кетт). Мен OHMg кеп нэрсен! 6ÍAeTÍHÍHe, кеп дупия сырды 6yrin жургенше, 6ÍAtMÍHe эбден сенем. Э лде OHbtg осы ^органдар туралы ест!гендер! бар. Эйтпесе б1збен осынша шуйл!Г)п арбаспаса керек едг гой. УСТАЗДЫН ОРААУЫ I 241 ] В

*** Тесегшен жаца турган Жомарт майтшец куйде палаткасын жуг!ре айналып етш, дазба басталатын жерге ^арай журген кез- де, кун cayAeci тау шыцдарын жарып эл! шыга доймаган. Жерд!ц ycTigri дабаты алынып, топырагы шетке дарай ысырылган. Енд: жумыстыц eg жауаптм Keäegi бастадмад. Трактор aTgapap жуммс 6iTin, енд!г! кезек курекке жеткен. Жомарт топыра^ тусше ygiae gaparaH, gapagAaFan жоладты agrapAM. Туп-тузу боп тартылып кеп, тш тертбурышда ауыс^ан. Бул, бэлк!м, гасырлар бойгы Tonbtpag астында ^алып %$ойган коне Курылыс дабыргасыньщ i3! болар, мумюн ecKt мола шыгар... KegiAAi 6ip эуенд! ысдыра эндеткен Жомарт тая%тын сыныгын алый, топырак уст!н асыгыс сызгылап, ¡стелер жумыстарды белмлей бас- тадм... Онан cog таядшаны ладтырып тастап езенге дарай жугфдь Тау арасмнан кун сэулес! KepiHAi. Bipag, 6api6ip, TagepTegri mag gogmp сал^ын ед!. Судан ала^анымен Kocin 6ip iAin алган Жомарт, лезде ¡§айта шашып ж)берд!, су муздай сумд екен. — Суыц па екен?— дед! ^ыздыд тосын унь А ргы жагалауда Айгул су алып тур екен. Уст1нде жegiл гана гулд: кейлек. Сырт жагында кыздь!^ ныгын ерн!мен ^ыты^тагандай боп K,apRcyggap шалдыц аты тур. Басы бос. HogTa, жугенс!3, т!п- Ti ар^андалмаган да. — Жарцыраган нурлы кунмен!— дед! Жомарт %ызга дызыга gapan. К,ымсына кысылган кыз шелег!н KOTepin журш кетт!, суы шайкаладтап тег!дш барады. Ат goc дулагын дайшылай Tirin, Жомартда gapan сел турды да, онан cog туягымен жерд! тарпып gan, Айгул cogMHaH oйнag салып шаба женелдь Ки)з уй алдында оларды gapTTbfg ез! кутш алды. — Шалдьщ асырап алган дызы,— дед! кeйiнгi жадтан келген Acgap. — Б!лем,— дед: Жомарт, сейтт: де суыктыгына дарамастан су- дан !Ain ап жуынуга KipicTi. Палаткага бул gaйтып оралганда, кыздар epTegri асты дайындап та дойган екен. Уд балалар зарядканы аядтап, Acgap уинн cyAri ора- мал алып, езенге gapaй жарыса жyг^pд^. EpTegri TaMagTaH кeйiн Жомарт MypaTga: — BipeyAepig тракторды ауылга апарып тастацдар. EHAiri жумыс KypeKneHnbimagTiKi,— деген. — Курекпен... Мынау тебен! курекпен аударганша даншама yagb!TeTeAi сонда,— деп Арыстан MCgbipbtn ж)бердь — {&анша yagb!T gaжeт болса сонша yagMT дазамыз, дед! Жомарт. Балалар 6ip-6ipiH e gapaAb!.

— Картер патшалар Ацгарын бес жыл бойы ^азгылаган,— дед! Мурат жымыц етш.— Сусыз, азы^-тул!кс{з... А^ыры Тутанхамонды... Египет патшасын... фараонды тапты гой. — Менщ атам б!лед!... Маган б!р айт^аны бар... Осы арада най- мандар кыпшацтардыц ^олбасыдарымен туыстас^ан екен,— деп Койды Арыстан. Жомарт ¡^олындагы курегш тус!р!п ала жаздады: — Оны саган к!м айтты, к!мнен естщщ? — Мен!д атам б!лед! ..— дед: Арыстан абыржып. ...Тым-тырыс. Алыстан сонау кок жалын шыцдардыц тусынан жыл^ы кер!нд1. Жыл^ышылар бeл^н^п шыгып, бepi ки!з уйге ¡^арай журдь Жомарт эрб!р кесек топыра^ты уысына салып уге к^арап тортбурышты шуц^ырдыц туб!н к^азбалауда. Спорт костюм!н ки- ген, басында орамал шыты бар, мурныныц уст!не к^агаз жапсырган Бобеш Мурат^а комектес!п жур. Арыстан да уцмлеп шуц^ыр ^азган, ал Жанат шьщцан топыра^ты алацнан эр! апарып уюде. Бобеш суы{^ су экеп бэр[не кезек усынды. — Жомарт, осы б!з курекке кезект: тым ерте бергем!3 жок па? Оз!рге коне мэдениеттщ и!С! де сез)лмейд! гой,— деген барлы^ шуц^ырларды му^ият ^арап шьщ^ан Ас^ар. Жомарт оган фарады. — Археология дегеннщ ¡^иындыгы сол ¡^азуды экскаватор- мен журмзш те ештеце таба алмауыд мyмкiн. Б!р гана ураны — тез1мд!Л!К. Инемен к^уды^ ^азган ацызды ест!генщ бар ма?.. Бобеш ^азбаныц шетшдег! с ы р ы ^ а шегеленген фанерага ком!р кесеИмен: «12 июнь. 6 сагат жумыс ^cтeд^к»,— деп ж азды . Озеннщ жагасына «газик» кеп тоцтады да сигнал бepдi. Арыс­ тан курегш тастай сап, солай царай жугф д!. Жас шофер Ж!Г!т шым- шып байланган мошект! оган устата бердь — М э, уста почтаны. Мынаны Айгулге бере салыцдар: шопандарга келген хаттар мен газеттер! гой. Мен оте асыгыс ед!м. Ал мынау сендерд!Ц газет-журналдары;ц. — Жа^сы. «Газик» бурылып ап, жонеп бepдi Мурат жуг!р!п кеп жаца жур- налдарды ¡лпп алды да, палаткага суцгш кетть — Ой, Мурат! Шопандардыц почтасын ашпа. Айгулге апарып берщдер!— деп дауыстады Ас^ар. — Солай етем!з!— дед! палатканыц ^ ¡н е н шьщ^ан дауыс. Мурат жумрпп озенге барды. Шеш!Н!п тастап, шр!мге ¡^ойып кет- тi. ^атты агынга тэлт!ректеп эзер турды. Судьщ тере!цд!Г) белуар- дан гана, б!рад агыны жылдам. I СВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ ¡243

EgKeSin аягмнмц астынан малта тас iain алды. Агын аягынан шалгылай беред!. Ол жагага жадын кеп турды. Бебешт!ц жагалаумен томен, агысы баяу Tycga дарай бара жат^анын кердь MypaTga б{рдеце деп ай^айлаган. Мурат ест!ген жок, ецкейш басын сабын- дап, жуынуга KipicTi. Онан cog судан шыга бере, gaAMg шуыл ара- сынан 6ipeyAig даусын ест:дь Кей)н бурылган. Аргы жагада салт ат- ты адам тур. Атда м!нген кыз. А гыны катты су оны шалып ж ы ^ а н . Айгул мэз боп кулд1. Мурат томсырая шытынып судан шыдты. Айгул атын Te6imn далды. Kenipre дарай оргыта женелд{. Арыстан шопандар почтасын KeTepin алып шыгып келед! екен. Кун тау тасасына жасырына бастаган. Мурат Бебеш eKeyi маздаган оттын басында сез жумбак шеш;п отыр, Арыстан оларга ауы к-ауы к gapan goйып, OTga курай мен gy тезек тастап дояды. Жомарт шеткеректе элде gaAMg 6ip ойга баткандай, элде ымырт шапагыньщ gaлaй сенгенш дадагалагандай куйде отыр. К^сында ашулы журнал жатыр. К т з уйден Айгул шыгып, колына шелек устап езенге gapaй тускен кезде Жомарт та журналын алып оган карсы жypдi. EKeyi ек! жагалауга gapaMa-gapcM тодтаган. Орталарында асау езен. — Мен ci3Atg жypнaлыgызды кайтарып беретн деп ем,— де- Ai Жомарт. Айгул шелег!н жерге койды да: — К азф ,— деп Kenipre gapaй жуг{ре женелд!, Жомарт оган gapcbt асыга 6acgaH. EKeyi Kenip уст!нде жолыгысты. — PagMeT,— дед! Жомарт журналды gaйыpып. EKeyi де 6ip сэт унмз турды. — PygcaT болса мен ci3re су алуга кемектесейш, — деп унс!ЗД1КТ! 6ipiHmi боп бузган Жомарт шелек калган ж agga карай 6eTTeAi. Судан толтыра Lvin алды да:— жyp^giз, мен KeTepicin барайын,— дед!. EKeyi к т з уйге gapaй журген.— Ci3 ала жаздай осында бола- сыз ба?— деп сурады. %арсы алдарынан куйрыгын 6yAragAaTb!n шыккан тебет Айгул- AigcogbmaHKemH карай кайтты. — Жылда ж азда осында болам,—AeAi Айгул.— Ал ci3 архео- логсыз ба? — Жацадан бастаушымын. — Ал маган жagaдaн бастаушы болуга болар ма ед!?..— AeAi Айгул ойнакы унмен... В ¡ 244 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

Екеу! юнз уйдщ ipreciHe кеп тоцтаган. — Егер ру^сат етсе,— деп Жомарт уйд! мегзед!. — %ызым, о к!м?— деген К,арасуц!&ардьщ даусы шьщты ки!з уйден. — Мына керш!лер!м:з гой, ата. Тебелерд! зерттеп журген архе­ олог. К^арт элдене деп куцк!лдед!. Жомартты уйге Kip деп ша^ырган жоц. — Оте ¡^ытымыр-ау, экец)з,— дед! Жомарт эз!лдеп.— А л... мен кететн. — KeMerijgi3re размет,— дед! Айгул де, онан cog сыбырлап {^ана:— Жоц. Ол Kici оте мей<р)мдь..— дед!. EcKi фанерге бормен жаца создер жазылган: «2 0 июнь. X ! гасырдыц (Жомарт ага аны^тады) мэдени ^абатына казу жумысын журНзш жатырмыз».. Кун сэскеге котерплген. К,азу алацы бос. TegipeK тым-тырыс. Ки!з yйд^g MagMHAa карт та, Айгул де кершбейдь Ат пен тобет те ЖО!$. Коп!рден т!ке тауга к^арай кетер!лет<н eg улкен сурлеу жолмен кеп адам шубыра ерлеп барады. Алдында Acgap мен Жомарт, cogAapb!HAa о^ушы балалар. Бебеш болса эл! палатканьщ к^асында тур. — Бар дед!м гой. Негып к^адалып турсьщ енд!,— дейд) палатка !Ш!ндег! Мурат з!лс)з унмен. — Сен гой, менщ кундел<г!мд1 agTapMagcbtg, э? Tnicynii болма. Экспедицияный кундел!кт! жумысын жазып тур, деп Acgap агайдьщ o3t тапсырган маган. — Cemg со шимай-шатпа^ кундел!Г!ц керек едь Мурат палаткага «EyriH жума. Шопандар унмн де, 6i3 уш!н де- малыс кун. Bi3 еск! календарь бойынша турып жатырмыз. Кешке дарай к^айтып ораламыз. М урат»,— деп асыгыс жазылган ж азуы бар табадтай ак ¡^агазды )Л!п ^ойды. Булар жолдастарын бшк шыцный Te6eciHe шык^ан кездер<нде Куып жеткен. — Негып к^ып-^ызыл боп KeTKeHcig? Б и т пе екен? Айгул багана жур!п кеткен, ал сен болсад !^озы-Керпеш)цнен айналып шыга ал- май жypc^g бе?— деп %агыта ^арсы алды Арыстан. — К,ойшы ей, сен фараон! Эйтпесе Бебеш Acgap агайга айтып, сен! кеп б!лг)ш aTaga дайтартып ж!берер. Мурат mbigHbtg ушар басына кетер!Л!П, темендег! жазык^ка eci шыга кез тжкен. УСТАЗДЫН ОРААУЫ ) 245 ) В

— Неткен Keg жазира, gapagAapmw! Мына арадан шалдар AaAaHMg еонау егш-жаймен уштасар жер:не деЙ!н кер!нед[ екен. А сты д алтындай боп саргайыпты. Жомарттьщ коз алдына жап-жасыл кок орай шалгынды эсем agrap ашылган. Тынысы Kegeñin сала бердь Шаршаганы да лез- де умытылды. Салдар aya KemperiH кернеп, бойына к,анат бгмрген- дей соншалыд 6ip жeg^л куйге тус1рд!. Ocipece ацгардыц 3egrip ас- панмен тутасдандай KopÍHici оныц acgag ce3ÍMÍH онан эрмен арттыра тускен. Коз ушындагы KoriAAÍp шыцдардыц шаншылган уштары сол аспанга дадалып турган сек!лд!. А ядасты TyKTÍ к1лемдей тутасып жатыр. BipAe-6ip бута, яки агаш жод. Б)ркелк! боп gaAMg оскен, тып-тыгыз api аласа, Kypeg жа- сыл TycTÍ аю жун шеп. Аспанда да 6ip шек:м булт жод. Булт атаулы алыстагы кег<лд:р uiMgAapAMg сыртында жэне козден таса дуз ара- сында ^алган. Жасыл aAganTMg эр тусында алыптыц уысынан шашмлып тускен ag улпадай боп шогыр-шогыр боп жайылган доралы дойлар коршед). Канат 6ÍTÍn, жел кетергендей ойнад сап жарысдан жылды жэне жатыр. BepipeKTe eKi ад отау тур, онан api 6ipey, тагы 6ipey, тагы 6ipey... ByKÍA жасыл agrap ¡ш!не AogreAeHe конган уйлер. А л eg аргы туктр де элде езен, элде ор бар, сол туста вышка кершедь ЭлНден 6epi к т з уйлерге дарай салт аттылар келе жатыр. — Эне, шекарашылар келед!,— деп айдайлады Мурат. Жомарт мынау ертегщег1дей KepiKTÍ жер сулулыгына тацыр^ай gapan далган. Жайлауда болмаганына талай жыл OTÍnTÍ-ау. — Мынау эсемджт!, дадыдтаган баяулыдты, мынау манаураган T¡pAÍKTÍ 6ipAe-6ip суретш) жетк!з<п сала алмас,— дед! ол. — Оу, сен жас кезщдегщей тагы да ацынша шалдып, асдадтап KeTTÍg гой. Жо, достым, бугшде сулулыд езгерген.. Осыдан уш ай бурын, анау шекарашылар келе жатдан жа%& тунге дарай мазасыз боп кететш,— дедi Acgap ойлы куйде. Балалар бул кезде, Magbma журт жиналып, тутждеп оты жанып жатцан алдагы goc ag отауга Карай жарыса жуг!рш кеткен.— Жур. Шопандар кутш отыр. Б алалар к т з уйлерге жетш, ерттеул! турган аттарды 6eAÍcin алды . Ж ылдыш ылар oñeAAepiH e бие саууга KOM eKTecin жур екен. Ж ел!де турган дулы ндарды нодтасымен memin экеп, eHeAepimg бауырына салады . Кулынныц жыбыр gaggaH улпек epiHi емшек- ке тиген сэтте-ag, ты рсылдап турган бие желмп HÍn сала бередь EneHÍg шэлкес MÍHe3Í б!рден басылып, аналы д eMÍpeHy жeg^п, жуаси далады . Ж ылцышы дулынды кеЙ!н тартып алып, одырана ис!нген eHeciHig алды на KOAAeHeg тартып устап турады. Осы сэтте ж^илдышыньщ 9neAÍ де шелекке сутт! к ур тл д ет ш саууга K. íp.iceA!. 246 [ ЭНУАР ЭА!МЖАНОВ

Жомарт тыпырши тулаган аса т!рсек цулынга, оган ewipeHC о^ыранган жылтыр жунд! биеге ^ызыга к^арайды. Мынау acgap шыцдар мен жасыл ацгарда кун кешкен ^ойшыныц баласы мектепт! бгмргеннен кейш туган жершен y3ag жмлдар goA y3Ín дуниен! шырк айналган Жомарт ga3Íp, м!не, кептен умыт болган жыл^ышы мен к^ойшы ewipimg осынау гажап сулулыгын e3Í ушш ^айталай ашып тур. Оныц есше бала кезшде, согыс ая^талар жылы 6ip уйл! жанды асырап отырган сиырларыныц ел! бузау тап^аны тустЬ Жомарттыц шешес! керш! шалга ел! бузаудыц TepicÍHeH тулып жасатып алган едь Сныр ер!стен бузауын agcan Mogipen ¡^айт^ан кезде, апасы элм тулыпты алып шыгатын. Сорлы сныр Tepim н!скелеп, дал 6ip Tipi бузауын кергендей eMipeHe жалайтын. Сныр тскеп , жалап маук^ын 6acgaH cog, апасы тулыпты алып, снырдьщ желшше апарып, бузау eMÍHAipin gara бастайтын. CoñTin снырды ис!нд!руш! ед!. Сонан cog тулыпты сиырдьщ алдына крйып, o3Í саууга отыратын... Сиыр байгус ycTÍ-ycTÍHe MeKipeHin, сабан «бузауын» жалай беретш. «Ана махаббаты деген тagгaжaйып ^асиетт!, api gacipeTïi сез!М-ау»,— деп ойлады Жомарт, eHeciHÍg емшегше тумсыгын тыгып, сорпыл- датып еме бастаган к^улынга gapañ турып... Кенет Жомарт e3ÍHÍg gapT анасын ecÍHe алды. Уннверснтетте о^ыганнан KeñiHri узад жылдар бойына, ол анасын дал каз!рмдей eлжipeгeн аянышпен ecÍHe алган емес едь Ол aKeciH онша бммейтш, ылги жумыс басты боп журетш Kici ед!, согыс басталган жылы эскерге KeTTÍ де, алгаш^ы урыста-а^ ^айтыс болды. Анасы муны жалгыз жypiп ecipin, аягынан тургызды. Согыс жылдapыныg оз!нде ертеден gapa кешке дейш жумыста жypiп, жа- дап-жудеп, шашын ерте ag шалып, ерте ^артайган анасы o3Í нар сызбай аш журсе де, долына тускен 6ip gacMgcyTïi, 6ip уыс бндайды, 6ip картопты, TÍnTÍ eg аягы п!шенде жypiп терген 6ip уыс булд!рген! болса, соган д е тн — осыган, Жомарт^а жеНзет!н. Еш yagbtT муны жазгырып урыс^ан емес, ылги да тек ^оргайтын. Б утл аналы^ мeйipiмiн 6ip осыган арнады. 03Í жамаулы жалгыз койлекпен журш, бар TayipiH осыньщ ycTÍHe гана жапсырды. OKecÍHÍg, e3ÍHÍg KHÍM-KemeKTepÍH, eg аягы согыстан бурын жасалган терезе пердеге д е т и бузып, осыган к т м TÍKTÍ. А л бул болса coHMg 6apÍHe еш шiмipкeнбeйтiн. Анасы буган не 6ip 3eKÍn, He6ip налыс б!лд!рген емес-ау, ал 03ÍH acbtpan-ecipyAig, ^атарынан кем {^ылмай багып-^агып, к т н д 1руд!д анасы ymiH ^аншама ^нынды^^а TycKeHÍH, бул еш^ашан ойлаган емес. Жомарт оз OMÍpÍHAe 6ip рет gaHa анасына сыйльщ экелген eAi. yHHBepcHTeTTig етн ш ! курсын 6ÍTÍpreH ж ылы болатын. Анасы УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ ) 247 ] В

кэннщ устшде жатыр екен. Уйде корим эйелдер бар eAi. Анасы басын эзер котерген ед!. Бул экелген сыйлыдда дандай дуанды десецш!. Бэлюм, буган ол кезде солай кершген шыгар? Ойткен! ана­ сы езше деп улы экелген кейлект! устше де кие алмады гой. Улына ем!рене дарай берген. Жомарт тек даз!р гана аныд угып тур, буган деген аналыд eMipeHyi оныц жанына баткан ауыр азап пен дертт! де жецген екен гой. — Апа-ау, маган дэл 6ip жас балаша дарайсыд гой,— деген ед! бул сонда. — Жод. О не деген!ц, балам. Мен, тек, с е т дарны ашып келд! ме деп отырмын,— деп орнынан турмад болган анасы керпнлерше: — маган кемектес1п жЙерщдернп...— деген.— К,УДайга шук)р, ж!Г!т болдый гой, енд!. Оз долый ез аузьща жетт! гой. Анасы басын кетерш, орнынан турган. Eipag онымен ей болмаса 6ip кеш отырып 9^iMeAecyre Жомарттый уадыты болмады. Адыры анасы дайтыс болды. Олерш<й алдында ол, Жомартда экею туралы жэне 6ip адам ту- ралы, анасыный айтуынша муный туган жер!, 6ipag эл! кунге 6ip рет те бул барып кермеген Зайсан туралы айтуга сан одталып, ай- та алмай кеттй.. Сонда не айтпад болды екен? К,андай сыр ашпад болды екен?— аяд асты анасы туралы дат-дат ой Tepegine батдан Жомарт, желщен агытылган дулынга таяп кеп сипамад ед!, осы ме- зетте дулынныц eHeci дулагын жымырып, буган дарай тап берген. Acgap Жомартты тез тартып дап, биен: ypKiTin улмрдь — CeHig ботен екен)цд[ бмш тур. Байда, т1степ алмасын,— де- Д1 ол кул;п. — Карагым, дап-дардай боп балага усаганьщ не,— дед) долында сауын шелег! бар айел.— Teyin ж{берсе gaHTecig... Жомарт уялып, к т з уйге дарай бурылып кетт). Малшылар осы кезде кел!П жеткен шекарашылармен — дартац капитан жэне ине-жштен шыддандай су жайа эскер ки!м<н киген ер<мдей мулде жас ею ж!г{тпен дабырлай амандасты. — К тм дер! судай жаца екен... cipe, жацадан келгендер-ау?— деген жылдышы Бэке. — Иэ. Ж ададан келген. Эдем! Ж!г<ттер, булар. — Ei3re де 6yriH жайа келгендер бар,— AeAi Бэке дуана салдыр- лап.— К етр д щ иес! жэне мугалпм Асдар шэк:рттер!мен донадда кел1п ед!. Молаларды зерттеп жур, булар. Мына Жомарт та e3iMi3Aig бала. К,алада турады. Оз! галым,— дед! Бэке мадтанышпен.— К^азу жумысын басдарып журген осы. — Кордау дасдыр мен дузгын гана моланы даэады ,— деп куйк1лд^д! К,арасуйдар. Bipag оны ешюм ести дойган жод. В ! 24й t ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

— Б!лем, agcagaA. EyriHri кун — жайдары ашы^, жа^сы куп екен, agcagaA. Демек ^она^тардыц да ^утты болганы гой, — Сендер де MeHig ^она^тарымсыцдар,— дедi Жанпешс шо- пан кие сеЙАеп.— Кэне, терлетщдер.— Уйдщ neci 03¡ болган cog, журтты дастарханга отыргызып бэйек боп жур. Кегал уст!не тагы да ки!3 теселш, керпе салынды. í^oHagTapra жастьщ экелшдь Тегенеде сары ¡^ымыз сапырмлып, ^азанда булк!лдеп ет к^айнады. Айгул мен Бебеш бастаган к^ыз балалар уй neci кемп!рге бауырса^ nicipicin кемектесш жур. Дастархан уст!не, мунда !$айдан келген! 6eAricÍ3, ек! бетелке араб коньягы жэне шам- пан мен apag {^онжнды. Е,ркектерд!ц acga келер турлер! жок^: Ас^ардыц шэк:рттер! жас жылцышылармен 6ipre 6ip-6ip gypMgTM устап gngyAan, жыл^ыны ки!3 уйлерге gapañ куып келед!. Ек1 жуз метрдей ^алган кезде Мурат пен Арыстан адга озып шыгып, жыл^ыныд жолын кес-кестед!. Жыл^ы сэл ipKÍAin, енд! ойга gapañ бурылган, бул жagтaн шопан- дар gapcM шыгып тос%ауылдады. Туя^тардыц Ay6ipi сэл саябырлап, 6ipÍH-6ipi Tb!gcb!pbin, nb!cgb!pb!Hb!n, жылgы 6ip жерге и!р!ле то^тады. Мына g b í3 b !g g a жас шекарашылар T a g b ip g a ñ g a p a n ^алган. Озгелер opK ÍM ез орнында сынай g a p a r a H куй танытып отыр. — Балалары]цыздыц TagbtMAapb! aTga MHgTb! екен, жарайды,— деп MagTan койды капитан мейманга тэн кэдемен. — Эл< керем!3...— дед! Б эке оган чулана коз ^ы сы п.— Сыннан ет!П KopciH ayeAi. А т ^улагына ойнамаган ж iгiт ж:г!т пе, Tañipi. А л, Ж эке, ceñAegÍ3 — деп уй иесше gapaAM. KnÍ3 уйдпц ipreciHe таяу, жacть^gga шынта^тап yHcÍ3 жaтgaн K^apacyggap, aHg жагына кеп, иесше ты гы ла жaтпag болган тебет!н зеюп, Teyín gaAAM. — Кет, api! — К,арт KecKÍHÍ e3repin шыга келген. Ат уст!нде ерге тастай gaTMn жабыса отырган балалардан коз жазар емес. — Муратжан!— дед! ЖанпеЙ!С дауыстап,— TagAa, кэне, мшер aTHgAbí! Мурат сэл абыржып, Бобешке gaparaH. — Маган неменеге gapañcMg? Саган айтып тур гой,— дед! уяла кулген gN3. Мурат 6ipÍHe-6ipí тыгылыса турган жылgыгa gapañ бурылды. Жондарына кун шагылысып жылт-жылт еткен жылgы go3raAagTan, тыпыршып, 6ip орында niMpg айналады. Бастарын кекжите KOTepin, танауларын пыскырына делдит<п, коздер! шатынап тыныш тура алар емес, coAapAMg арасынан 6yrÍHrí уйрет!лер нагыз gyp асауды TagAay керек. Шетшен ocgMpwHMn, 6ipÍH-6ipi басып ке- [ [ ВУСТАЗДЫН ОРААУЫ 249

тердей боп тур. Тек айгыр гана уЙ!рд!ц шет!не шыгмп ос^ырына одырацдайды. М ынау ¡^аумадаган ¡^оршауды бузып, ушрш соцынан ертш экетк!С! бар. Мурат элi тацдай алмай турган. — Болсацшы, бадам-ау! <Эйтпесе жыл^мны кеп устап тура ал- маймыз,— дед) Бэке дауыстап. — Мынаны уйретем!— деп Мурат колындагы курыгымен куда Кунанныц сауырынан турткен. К,арттар орындарынан турып, ал! к,унанга сынай ^арасып Калды. — Бэрекелде, Муратжан! Оте дурыс таддады д!— дед! {^арт жыл^ышы риза боп. Мураттыц жуз!нен куапыш кулк!С! жугпрш етт!. — Ал Муратжан, асауды ез1ц устап, езщ уйрет!—деп сацк ет- т! Жэнпешс. К,арасуц^ар оны]ц касына кеп цатарласа турды... Шр!Л!п турган жыл^ыны {$ыспа!$тан босатып ж)берген. КеЙ!н серпШп, дypк^peй женелд!. К^ула ^унаннан кез жазбаган Мурат жылкыныц {^алмц ортасына крйып кеткен. Енд1 жыл^ы ацгарга шашырай каштан. Мурат та ентелей тусть Ойткен! енд! сэл кеш<к- се, куда кунан топтан сытылып, устатпай кету: мумюн. Бобеш пен Айгуд ¡^олдарындагы ^она^тарга усынар кымыз цуюлы кeceлepiн тус!рш ала жаздаган куйде, асау куган Мурат^а ^арап кртты да ^алды. Мурат болса бугалыц ар^ан ¡лмектелген Курыгын одтайлап устап асауды екшелеп келедь К^ула дунан алдына тyciп, езпн {^ыспа^та калдырган ем биен! омырауымен жарып етш, eндi кец жазыц^а ^арай кес!ле берген кезде, Мурат та курыгын дел кездеп ла^тырмп калган болатын. Бугалык к^унан мойнына дэл ба- рып туст!. Бос КТРМК жерге ушып кеткен, Мурат бугалыктыц крлында калган ушын узецг<н{ц астынан етюзш ап, epдijg алдыцгы касына орай койды. Бугалык тартыла тускен. %ула ^унан бар eкпiнiмeн алга ^арай жул^ынып кап, аспанга т:к шапшыды. Мурат ерден ушып тусе ж аздады. Кер1м болганда астындагы ^ашаган устап уйренген ареалы ат терт туягымен жер т1реп, булкына тулаган цунанды Ж1бе- ре коймады. К,ыл аркан сым шекше тартылып, зыдылдап кетть Мурат бугалык ушын устап тура алмады. !^олын к^иган кмл ар^ан сусып шыга берд! де, адыры Муратты ат уст!нен домала- тып тус!рд!. Б!рак, сонда да, 6эp^6ip арцаннан айрылган жок- Тура берш кайта кт^ады. ^ ула кунан оны дырылдатып шеп устпмен суйрей женелген. Ж ан-жактан шауып жеткен шопан ж ^ т т е р кeмe^{тeciп арканга ж ар- маеты. Торт-бес адам екшелер1мен жер тipeп, эзер деп кунанды токтаткан. Сырт кезге осыныц бэр! епт!л!кт[, куш-^айратты талап ететж Кызьщ б{р ойын сия^ты ед1. !р ! тулгалы Арыстан мен шымыр де- ЙЁ ! )250 ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

нел! Мурат ^унанга таяу кеп, eKeyi ек! жа^тап ¡лмектеп ноктала\\ га эрекеттенген. К,^ла ^унан тарпи %аргып, мацайлатпады. Мойнын apgaH ¡^ыл^ындырып к^ырылдап тур. Балаларды;ц ^асына Бэкед барып, енд! ушеулеп жур!п, ^унанныц басына goc к^абатталган нок^та киг!з- Д*. Онан cog ар^анды Kepin устап, uiegôep бойлатып 6ipa3 куып ал- дм . Тагыша шапшып аласурган gyHaH ек! рет шал^алай ^улап, до- малап, онан ^айта тура сап елермен боп тулап керген. Bipag тырп ете алмады. Тастай 6epÍK gbtA apgaH еш ерк!не инбермедь К^унан емф!нде 6ipÍHmi рет еркшен айрылган едь К,алш-^алш eTin TOgTaca болды, ¡^асына адам жа^ындай бастайды, бул шецберд) бойлап аласура тары шабады. К^ос 6yñipi ag кебш болды. А^ыры, {^алшиып тура калган. Пыша^тай туя^тары дым^ыл жерге мрш - к!рш к^адалган. ApgaH тагы да сымша тартылды. Бэкец жа^ындап келдь !^ула gyHaH коз! шарасынан шыга, ар^анды y3Ín кетпек боп бул^ынып барып, uïoggHbin отырып ^алды. Бэкец осы 6ip сэтте оны шап 6epin ^улагынан устады да мойнына асыла турды, сэлден cog к е тн cepnÍAin кеткен. Бул жолы gyHaH ба­ сына Жуген КИГ!3!ЛД!. — Керд!Ц!з бе, б!ЗД!ц а^са^алды? К^аланмц пенсионер шалдары садага кетпей ме!— Жомарттьщ ^асына капитан кеп турган екен. Q3 Í таза ga3aguia сейлед!:— Bi3AÍg Кубаньда да жыл^ыны жа^сы керед!,— дедь — А л енд! бугаи 6ipÍHmi боп KÍMMÍHeAÍ?— деп ал^ынган Бэкец ЖанпеЙ!ске gaparaH. — Мше, керемет! — дед) жас шекарашы Tagwpgan дауыстап.— Мынадай асауга мен Tinïi де мше алмас ем. — Мына о^ымысты Ж!Г!т уйретсш,— деген К,арасуц^ардыц са- бырлы ун! ecт^лдi. Жомарт жалт eïin солай gaparaH. К,арт шет жацта буган TecÍAe gapan тур екен. Мыскылды, ^атыгез gapac. K,apacyggap муны тагы да сынап тур едь — Жомартжан кептен aTga мшбей, тосацсып кетт! гой. Онан да мына балалар уйретсш,— дед! ЖанпеЙ!с. — Оньщ да жен соз, Жаке. А сау уйрету му]цын ^олынан gañAaH келсш. Бул тек ел! gopгaндapды agTapyra гана кушт! гой — %арасущ$ардьщ дауысында муны ^ыжырта gopAay бар едь Жомарт AcgapAb!g gaôarbtH шытынганын, балалардьщ абыржи gaлгaндapын Ж!Т! 6aйgaды. — Асауга м!нуге мен дайынмын, agcagaA,— дед!. Bip сэт бойын ыза кернеп, дауысы caggылдaп, кец!лд! nibtggaH. Ол gapTTbtjg 3ÍAÍH ga6b!A алды , ызадан ogi Kypegiïe Tyïirin, унс!3 асау gyHaHra gapañ беттед!. Журт тына gaAraH. %унан ocgbípa ше- I ШУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ ) 251

гшшектедь Балалар арк^анды тарта тускен. К,унан шецбер айналып к^ашты. Жомарт та жанаса ж уг!рд!. Эне, асаудыц TÍ3rÍHÍHe колы !Л!ккен. EKÍ ^олымен бпрдей жалыннан мы^тап устап алды. %унан енд) оны суйрете шапкан. Осы 6ip сэтте Жомарт лып етш acayFa ыргып м!нд{. Бэкен де атына тез М1не сап, балалардыц ^олындагы ар^анныц ушын ¡л:п экетт). !^ула ^унан ^атты Mogrtn калган, Жомарт басынан асып барып, тукт) к{лемдей кок шапке 6íp аунап турды. Енд< ол мулдем ызаланып, кабылан сек!лд< атылып барып йунанныц устше ^айта жармас^ан, тагы да ушып Tycïi. — Болды! TogTa енд!! — деп ай^айлаган Ж анпетс. Bipag Жомарт оны ест!ген mog. Оз!не gapaH eci шыга жуг!рген Аскарды кергенде, eKi бет: дуылдап epTeHin кетт!. — А ры ! А ры тур!— дeдi ол досына дырылдап.— Немене, км рм к 6ecÍHmi жылы бэйгеде сенен озып келген<мд[ умыттыц ба? Ол кезде екеум!3 де бо^мурын ед<к, ал ga3Íp...— Ол алтына сейлед). Сершпеше 6yrÍAe тускен Жомарт айнала шапкан ^унанныц оз тусына таяу келер сэт!н Kyïin тур. Тагы да атылып барып, асаудыц ycTÍHe д1к етш ^онган. — Мы^тап устан! — деп айдайлаган Бэке1Ц ^унанга ес жигызбастан ¡^апталдан кеп ¡^амшыньщ астына алып, Kecin Kecin ж!бердь А к Ke6ÍK болган кула тулауга муршасы келмей, жыл^ышыныц астындагы атпен ^атарласа алга карай алып женелген. Алыстан кек мунар боп кершген тауларды бетке алып, жазы^пен KeciAin берд!... î^apacyggap жайлап кана KHÍ3 уй ¡ргесжде тургандарга жагалай кез тастаган, Айгулд1Цжылап турганын бай^ады. Жыл^ышыныц жетегшдем Жомарт ж а з ы ^ а карай шыккан кезде, Айгулдщ де KOigÍAÍ орныгып, кезпнде куаныш уш^ындады. Ke3ÍHe ¡рк!лген жасты байк^атпай гана cypïin тастап, gapTga кшэлай фарады. Кез ушына дешн барып, аттылар сол уйт^ыта шапкан куйлершде кеЙ!Н карай оралды. Кш з уйге такай бере Жомарт ^унаннан д1к eïin Каргып тускен. Аскар умтылып барып карсы алып, колынан ^ыса берд!. Жомартты;ц жуз: алаулап тур, жейдес! пэре-пэре жыртылган, ала^аны кан eдi. — Жарайсыц, жЫ т!м! Намысыцды Ж1бермед!ц,— деп шалдар дуылдаса ма^тап жатыр. Ас^ардыц, улдар мен ^ыздардыц куанышында шек жок ед<. Тек K,apacyggap гана сол унмз туйык калпынан ауган жо%. Оныц жуз! ылгн да сол туйыц, сусты куЙ!нен аумайтын. Унс!3 бурылып кеп Айгулд!ц ^асына то^тады. 1^ыз бул сэтте тук болмагандай жайда- ры, куанышты тур. Жомарт шетк! уйд<ц ^асындагы, туб:нде мелд!р тумасы бар жырага карай кеткен. Туманыц козше жуынып, орамалмен суртпнш В t 252 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

турганда, ки!з уй ¡шшдег! KeMnipAÍg шалына урсып айткан сездср!н естш ^алды: — Bip %&азан етт! был^ытып асып, 6ip тегене gypT e3Ín goára- нммды gaHTeáÍH, yáige эл! жен адам бас cyggaH жо^. Bapi анау ЖанпеЙ!С пен Бэкенщ уйшде. А дам екен деп саган 6ipeyi келсе ше. Енд! бул eTïi ^айтпек? Тастаймын ба? Eg болмаса ^удайы goHag та келер емес... А д , e3Íg же, енд)! — Же, кутел)к, 6ipey-MÍpey келер...— дед! шалы сен!мс!здеу унмен. YñAÍg тусынан oTtn бара жатып Acgap жымия кулд!. Жaнпeй^cт^g уЙ!не жagындaгaндa гулгул жайнаган Айгул мен BaKemg эйелш керд!. — Зейнеп байгус Tipi болганда гой, баласыныц бугшгЫн Kopin, gaндaй мэз боп gyaHap ед! Aecegmi,— деп goHAM BaKeHig эйел! ga3aHHaH eTTÍ Ta6agga Tycipin жатып.— OgbíraH дeceg ogHraH, ayb!AAb!g да салтын умытпаган... OHMg añTgaHAapMH K^apacyggap да естш gaAraH. BipÍHmi рет ga6arb! д!р ете туст!. Бурылып gapan ед!, KeMnip дэу Ta6ag етт! дастарханга экетш барады екен. AïacMHHg ga6aFMHb!g тукси!п, KecKÍHÍHig тунерш кеткенш Айгул гана бaйgaды. «Зейнеп, Зейнеп». Осы 6íp ectM ^^apacyggapдыg дегб!рш ала- тын. Ом!р бойы журегш сыздатып, gacipeTKe Tycipin-ag келед!. Оз! еш yagbtTTa бул ес!мд! дауыстап añTgaH емес. Ылгн да 6acgaHbt кшэлайтын сол ушш. Заманды к!нэлайтын. KepigAe oKiprip молда- ны кшэлайтын, gacneTTi сез1мд< уга б!лмейт!н журтты кшэлайтын. Муньщ аузына 6ipÍHmi ÍAÍrep gacneTTÍ сез! «Зейнеп» ед!. K^apacyggap Жомарттьщ жуз!не aHbtgTan gapaFbtcb! келген, 6ipag анау Tepic айналып кетть Бетш орамалмен cypïin goнagтapдыg eg ортасына к<рд!. ЖанпеЙ!С дастархан басына ша%ырды. — А нау gyAa gyнaнды MMgTan gagTapMn goйыgдap. Суысын. Дастарханга отырьщдар. Эй, KeMnip, Keceg мен CTagaHbtg gañAa?.. — Ay, ^ареке! K,apacyggap! Негып ойланып gaAAHg? Журт с е т кутш тур гой. Шыgcagшы, торге. Осы eKeyMÍ3AÍg жасымыз шама- лас шыгар, 6yrÍHri торге сен шьщ, goHagcbíg гой,— деп Ж анпетс gapT эз!лдей сейледь — K,apacyggap дейм<с!з... AgcagaAAHg аты жagcы екен,— дед! капитан. — Жолдас капитан, gaAa^ тыныштык па?— деп сурады одан Acgap. — Шекараньщ аты шекара гой,— дед! анау.— TbtHbtmTbíg. Bipag сол Tb!HMmTb!g KegiAAÍ орнына тумрмей тур-ау. — Эй, тыныш емес-ау! Тыныштьщ деген бурый ед! гой,— де- д: BaKeg сезге араласып.— А на жagтыg goñtuMAapM,— деп ше- I I ВУСТАЗДЫН ОРАЛУЫ 253

кара жацты с4лтеп ^ойды,— 6Í3re кеп к,она^ боп, 6Í3 оларга барып турушы едпк. Мал жаятын opicÍMÍ3 де 6ip болушы ед!. Тыныштьщ деген сол гой, А л ga3Íp ше? Kepmi отырып 6ip-6ipÍHe бара алмау, тынышты^ болушы ма едь.. ï^apacyggap олардыд сезш ест!ген жоц. Астац-кестец болган ез KOgiAÍH журт^а сезд:рмеуге тырысады. ^ылпыган бэююмен еттен Kecin алды... Отмен OMip жайлы ой муны еш уа^ытта буйтш аласургызган емес. Дастархан басындагы сезд! естуден мулде шет калган едь Ойтеу<р сырт сулдес! гана со бурынгы сустылыгын, байсалдылыгын бузбай еттен алып, бал к^ымызды сыздыктата cÍMÍpin ¡^ойып отыр. 0 з!н е сойлегендерге 6ip тога гана жауап цайырып, то^таусыз сойлеп отырган ЖанпеЙ!ст!ц co3ÍHÍg мэнпн ygnaca да ¡зет упнн ^уптагансып ¡$ояды. Дал ga3tp ол KeKiperiHig eg тукп:р TepegÍHe бекптп, сацтап Í3- Ty3CÍ3 боп алыста ^алган, Tinïi ымырт болгандай куйдем eg ¡^астерл) шагын ем!рене еске алып, ез<лш отыр. Тагы да ^aTeAecinTi. Махаббат деген жег1 gypT ^ ар тт ы ^ а да багынбайды екен, б)рде сыздап, бпрде eriATÍn ойга орала беред! екен. К,она^тар багана тараган. Айгул о^ушы балалармен 6ipre дайтып кеткен. А л бул болса осы уйден айналсо^тап шыга алмай !$ойды. — !^айда асыгасыц, к^онып кет. CeHig кеп<р!цд! ж ау алар дeйcig бе,— дед) ЖанпеЙ!с. Оз! малга кетть Олгшде Зейнепт!ц атын атаган эйел эл1 жероша^ басын- да журген!н K^apacyggap бай^ап калган. Ол а^ырындап эйeлд^g к^асынан етть Сурауга о^талды. Bipag не деп сурайды, сонда? Жо^, Зейнеп атын ауызга алуга дэт! жетер емес. ...Муньщ OMÍpÍHÍg мундай куйге ушыраганына Зейнеп юнэл! емес Кой, эрине, тек сол кезде ол буган турмысца шыгуга кел<скен болса, онда 6api де бас^аша болар ед!-ау... Bipag ол к)нэл! емес. Ол муны суйген жо^. Жэне ойындагысын еш букпес:з буган ашы^ айтып ед), суймек туг!л< KopriM де кeлмeйдi деген. MÍHe3Í gañcap, TÍKболатын. Бул да— K,apacyggap да gañcap едь Ocipece gapFMC атк^ыр мoлдaныg уагызын тыцдаган cog TÍnTÍ ^асарысып кеткен. K,apagFH тунде цыз суга келгенде, бул оны тума басында устап алды. Тума басындагы gogbtp сал^ын как шоп. Tac gapagrb! тун, аспандагы сансыззулым жулдыздар, 6ipÍHeH-6ipi OTinэкк! молданьщ жымыс^ы козшше жымыgдaйды. Муны келеке етш тургандай. Ky\\icin тургандай. «Bipey оны к^агады да экетед!,— деген молданьщ gañpay сез1 куйд)рш барады.— Онан cog Kenïig ортагына айналды- рып, ортага салады». Ал бул оныц баск,ага кетуш ^аламайды. Бул олердж co3ÍH айтып, жалынып-жалбарынды, маган куйеуге шы^, В ! 2341 ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

дедь !^ыз кенген жо^, жул^ынып тулап, муны жек керет!И!н айтты. Бул оны ж^6epмeйд^ сонда да... — М е т куштеп кенд!ре алмайсыц!— деп ол муныц ^олын к^ыршып TicTen алды. Бул жанына батып, аттандауга сэл ^алды. KÍM бмед!, егер цыз сол арада соншама мунын ^итыгына тимесе, тагдырдыц жазганына мойынсунып gon 6epeTÍH 6е едь !^ызга куш жумсап жi6epгeнiн e3Í де ацдаган жо^. Тек кок шептщ сызын сезд), ^ыздыц ашу-ызага то­ лы жанарын жа^ыннан керд^ оныд бетке урган дем!н, есшен тан- дырар 6ip жупар mcTÍ, {^ыздыц шашынан aggMFaH nicTÍ сез:нд! жэне бул^ыиган ^ыз денесш сезшд!. Бул мулде eci K eïin, не icTen, не Койганын б!лмей %ызды жумарлап Ж!берд)... Онан cog элс1реген, жуасыган куйге тусш к^ыз алдында турды. К^ыз MyHbíg 6eTÍHe туюрд!, жэне жыртылган KeñAerÍHtg ныгын жаба турып, шапала^пен салып ж!берд!. — Сен айуансьщ! Agcb!g! Сендейд! еш уа^ытта, еш уа^ытта суймесп!н! HïTÎg eTtHeH жеккорем! EcTÍn Typcbig ба?.. Ол аттан сап еш тмд1 кемекке шацырган да жо^. TicTeHe турып а^ырын айт^ан, уншде буган деген ызалы жеккер1Н!ш, жи!ркену бар ед!, бул амалсыздан gapagrb!Ab!gga cygrin тайып турды. — î^ypM ары!— %ыз сол^ылдай жылап, шоп уст!не кулай кетт!. Бул ^айта бурылып келген. — К^уры дед)м гой мен саган!— Оньщ урейл! ащы дауысы gapagrbï тундп gag айырды. Жа^ын MagHaH иттер урдь Содан ^айтып ол ^ызды кермед:. Кездесуден, бетше тура gapay- дан gopgMn ^ашып журд! ылги. Озш-оз! жеккерет<н болды. Ол gb!3 o3ÍHÍg суйген1не TypMMCga шы^ты, асылынан айрылып, OHMg алдында к!нэл! боп шьщты. Содан уш ай откен cog бул оньщ жукт! боп цалганын б!лд!. ï^apacyggapra ^ыздьщ osi айтып ед!. ï^apagrb! тунде буган ез! кел!п ед!. — Егер сен адам 6oAcag бул арадан KeTyig керек: б)ржола KeTyíg керек. Мен ек^абатпын, 6ipag ecigAe болсын, бул ceHig 6aAag емес. Сен 6ip Terig жog, yñig жog, Kyñig H^og журген жансын. K,agrbtpbm ^айдан KeAceg, сол жaгыga кет! Memg саган айтарым gaprb!c gaHa,— деген ед! ^ыз. Сол т у т бул aTga goнды. Олер алдындагы 9KecÍHÍg сары ая^тар- дан кек gañTap деген!, Беке батыр туралы айт^андары ес<не туст!. Аргы бетке еткендерге ^осылып жур!п кетт!. Ол кезде шекарадан эту ogañ болатын. Ойткен! ек) жagтыg да тау сагалап Keunin-gOHraH елжурты ертеден 6ip -6ipÍMeH араласып туратын... I ВУСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ) 233

К,азылган жерд!д аумагы кецейе берд!. Эрюм ез<не Жомарт бел- г!леп берген тусты тездете ^азып, уц!ле зерттейд!. Ау^ымы тар, Tepeg ^азылган, gncMg-gncMK орлар эр тустан де]цн!ц gag ортасмна карай кеулеп келед!. !$азып шыгарылган Tonwpag уЙ!нд!-утнд{ боп жатыр. К,орган- ныц бастап^ы Typi жогалган. Тек езеннщ аргы 6ет<нен, ки!з уй жagтaн Караганда бурынгы калпындагы кершедь Тебесждег! ма- зарлары мен gyAnbiTacTapm сол баягысынша состиып тур. К,арт байлаган орамал да сол орнында ¡лул!. Жомарттыц oTiHyi бойынша о^ушылар gyлпытacтapдыg бетш- дег! аса коне деген жазуларды gara3 бетше Koniipin Tycipin алган едп, Мурат сол суреттерден толы 6ip альбом жасады. ^азы лган жepдig ogTycTtK жагынан узындыгы 6ip жарым мет- рдей, ертеде ^аланган кесектер кер)нген. Мурат, Арыстан бастаган 6ip топ бала сыпыргышпен, пыша^пен ете му^ият отырып эр ке- сект! ашып, тазартты. А л Бобеш болса табылган op6ip кыштыц CMHb!gTapb!H, caдag огыныц уштарын, тот басып Tacga айналган акшаларды gyprag шуберекке, кагазга ораумен шугылданды. Эркайсысын HOMipAen, Ti3!MAen жазып, жэнмктерге салып отырды. ...Кесекпен gaAaHraH ga6bipraHb! кеше, 30 нюньде бaлaлapдыg ж у м ь ^ а онша кулы^тары болмаган кун! TangaH. К^азу жумысы бэр!н де эбден мез! gHAraH ед). Ш этрттер!Н!ц унжыргалары тусе бастаганын Acgap отмен аптэда-ag бай^аган-ды, жумысты gyAb!gcb!3 icTen, ini пыстырар, мынау кyйбeg TipAiMTeH жaлыggaндaй ед<. — Онан да, eriH орагы басталды, acTbig жинауга кету<м!з мерем ед!. Эйтпесе бул не, тезек домалат^ан май gogb!3 гусап. K,apacyggap дурыс айтады,— деп куцтлдеп gapcb!Abtrb!H б!лд!ре бастаган Арыстан. Балалар экспеднцняны тастап метуге, эне-мше деп, niag журген, Acgap да ендп жумысты ая^тауды ойластырган. %аншама жыл мугал!м болдым, gaHniaMa баланы тэрбнелед!м дегенмен, 9p6ip шэк!рт!Н)ц мшез-кулцын эбден жет!К б!ду мумк[н емес екен. Сынга тускен мезг<лде ga^HCbtHbig тез!МД!, gaйcыcыныg куйрект1к б^д!рет!Н!и бпле алмайды екен. Кэду1лг1 aybtAAbig MeKTenTig мундел!КТ! ем!р)нде 6yAapAb!g эpgaйcыcы туралы бел- riAi дэрежеде niKip gaAMnTacaAb!. Алайда сындарлы 6ip сэт туса элп gaAMnTacgaH белнл! niKipAep тоз-тоз болады екен. Ундемейт[н, устамды дегендер куйгелек боп шыгады да, ал устамсыз ynigaAag де­ гендер мулде 6acga кырынан танылады. Мына Арыстан дэл сондай екен. Сабырлы бала снякты ед!, енд), м<не б<р<нш[ боп ganiyra эз!р. 256 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

А л бухгалтердщ к^ызы Бебеш экспедицияга epÍKKCH c#g шык- gaH сия^ты боп коршедь TinTÍ мектептщ езшде тарих т н ш е дегсн ^уштарлыгы болмайтын. Acgap оны 6ipep аптадан кейшжуылга ез!- ag ^айтып кетер деп ойлаган. Жо^, мулде олай болмады. !стеген icí- не ете тиянацты, баиыпты ^ыз екен, кеиде унжыргасы тускен бала- ларды уялтып тастайды e3Í. Адам деген ете курдел! гой, мшез-к^ул^ы 6ip ^алып^а сыймайды. Жазушылар айтатындай, 6ip боразга ты^палай алмайсы;ц... Ас^ар орнынан шаршап турегелд!. !^азу жумысыныц алгаш^ы нэтижелер) де жаман емес. Кесектен ^аланган ^абырга. Сыны^тар. Кеше кене заманда ¡^аланган кесекке Мураттыц пышагы тиш,— алгаш тап^андагы ^уаныштарында шек жо^ едь Балалар мэре-сэре боп, олармен 6ipre ^уаныштан Жомарт пен Асдардьщ ез! де сеюре жаздап ^алды. Бугш Жомарт экспеднцняньщ тап^андары туралы Алматыга — академияга, археология институтына тез хат ж<беруд! уйгарган. К,аз1р палаткада мэл[мдеме жасап отыр. Кешеден 6epi 6 a p i де езгерген. Енд! уа^ыт тез етедь B e p Í H ig кекеЙ!нде 6ip жумбак^ — мына ¡^абырганы тургызган к!м жэне муныц аргы жагында не бар екен? Бул жерге тек K,apacyggap гана келген жо^, табылган заттарды да керген жо^. ...К^арт ки!3 уйд!ц келецкес!нде жатыр, к^асында Айгул отыр. Жайлаудан ^айт^алы царт ептеп сырдаттанып ^алды. Ас^ардыд бай^аганы, í^apacyggap б1рнеше рет Жомартпен сейлеск!с< келгендей болган, 6ipa^ Жомарт одан gatnagrañ берд!. — MeHÍg онымен сейлесуге зау^ым жо^,— деген Жомарт.— Б!ЗД!Д icÍMÍ3re араласпай, тыныш ^ана жатсын да. Eg дурысы сод. К,арт жайлаудан жауар булттай тунерш оралган. OHb!Cb!Hb!g се- 6e6i бар ды. Кешк!С!н шопандар мен жыл^ышылар уйд!-уйлер!не тарап, ше- карашылар да аттанган cog, кун жарьщта ертерек кайтып кетпек боп K,apacyggap да атын ерттеген. К^арттыц цасынан ею ел! {^алмайтын тебет: осы кезде эудем жер- де жайылып журген %ойдьщ MagañbíHa барган. Отарды кунд13-тун! кузететш eKi ¡^ас^ыр тебет бетен итт! ^ойга жуытпады. Екеу! ею жа^тан тап бердп. Кейш gapaá сытылып кетуге муршасын келт!рместен байгус Te6eTTÍ бассалып, т у т т ж1берд!. K,apacyggap итш арашалауга умтылган. Bipag, арашалауга муршасы келмед!. TogipeKTeri шопандар жеткенше, gacgbnp тебет- T Íg 6ipi муньщ езше тап 6epin, жулып, !$олын T ic iw e H сойып кетт!. Шопандар gapTTMg к^олына шоп дэр! Tagbm, байлап бердь Тебет жоса-жоса боп ^аны агып, суйрет^!п уйге эзер жеткен. К,арт оган еш^андай жэрдем жасай алмады. OcbtHbíg 6epÍH ол ж а­ ман ырымга жорыды. Ит! к^айтып орнынан турган жо^. Acgap мен балалар итт! ем- УСТАЗДЫН ОРААУЫ ) 257 ] В

деу уннн карт пен Айгулге кемектесш бакты, экспедицияны]ц аптечкасындагы бар йодты жумсады. Кунд!3 тебет еш кимылсыз, TinTi шыбыннан коргануга да шама- сы келмей жатады, ал тунге карай кьщсылап кеп улыган кезде, кшз уйдег!лерд!Ц де, палаткадагыларды]ц да тебе куйкаларын шымыр- латып еш уйкы 6ермейд4. Озенн1ц сарылы HTTig улыган yHtH онан эрмен кушейте тускендей болады. YmiHmi кун! ит езенге деЙ1н жер бауырлап суйретмш барып, KenipAig уст1не жатты. Айгул оган сут экеп куйган, мулде ¡шкен жок, осыдан кеЙ1н карт e3iHig керегеге iAiHren косауыз мылтыгын алган ед!. М ылтык устаган картты керш, 6yKtA экспедиция жагалауга кел- д{. !^арт оларга KegiA аударган жок- Ол жалгыз окты узак турып октады. i^oAbEHbtg байлаулы жарасы кедергп жасаган едь Сонан cog HTTi кеп)рден аулак, кек шалгынга апарды. ^apacyggapAbtg касына жакын баруга emKiMHig дэтi жетпед). Айгул болса Ke3img жасын cypTin, Kni3 уйге Kipin KeTTi. Мылтык гурс еткен. Ешюм орнынан козгалган жок- К,арт HTiHig OAiriHig басында ез!мен-ез) кygк^лдeй сейлеспп узак отырды. Онан cog HTTig елЫн суйрет!п к^зга карай экетть !^айтып кеп KyperiH алды. К,узга кайтадан кет!п, содан тунге карай 6ip-aK оралды. MiHe, сонан 6epi ол езеннен 6epi етш, корган ж акка аяк бас^ан емес. Кунде 6ip кеп кеп!рд! байкастап карайтын эдетш де койган. Оньщ да кажет! шамалы едь О й ткет e3eHHig суы тартылып, мулде азайып калган. !^анша дегенмен ж аз ортасы жет!П, eriH орагыньщ кез! туды гой. Егер жогаргы карлы шьщдарга жылы жag6ыp жа- уып, яки муз сыргып, сеА журмесе, eseHHig суы кузг! жауынга дей<н осы куйшде агады... — Иэ, — деген Аскар курсше сейлеп, — Kepire де, жаска да ygiAin карай 6acTacag !с-эрекеттер1нен толып жаткан жумбак пен сырды agrapacbig... Аскар к т з уй жакка тагы да кез т!ккен. Айгул су алуга келе жа- тыр екен. Кеше ол мунда кун узак болып ед), ал 6yriH жарты сагаттай гана бодды да кайтып KeTTi. EpTeg почта KeAeTiH кун, Айгул шопан- дарды аралап таратады. «Шофер аркылы Анашка 6epiH айтып, кагаз жазып жiбepy ке- рек,— деп ойлады А скар.— Уакыт тауып KeAin кайтсын...» Айгул к т з уйге мрдь Басындагы орамал шытын жулып таста- ды. К^абылдагышты сейлетть OAriHAe гана келген MemeKTig аузын memin, ин!ндег! почтаны сурыптауга KipicTi. BE t 258 t ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

Газеттерд! ipiKTen отырып, Kosi хат^а тусть Конверт жел!м! Keyin, ашылып дапты. Адрес!н о^ыган: «...Батыров #Комарт^а (eaiHe)» Kepi адресн «...А лматы , Батырова Гулсарадаж. Айгул !ш!ндег! хатты алды. Гулсараныц мм екенш 6i)nrici келд!. Хатты долына устаганмен 6уктеу!н аш^ан жо^, ^айтадан конвертке салып ^ойды. Децгелек устелд!ц устше тастады. «Ондагы шаруам ^анша менщ? — дед! езш е-ез!. — Эйел! болса ше? Е, мейл!. Мумкш балалары да бар ш ы гар ... Оз! маган TinTi де унамайды. Жасы ¡^ыры^тарга кеп ¡^алган шыгар». Ол ез!мен e3i !штей арпалысцан. Х атты ¡^олына ^айтадан алып, ^айыра тастады. Газеттерд! ^ат-^ат ет!п, хат жат^ан устелдщ устше ¡^ойды. Онан cog почтаныц бэр!н семкеге ныгыздап салды. !^олын байлаган шуберег! эл! де шеш!лмеген, esi сол анау кунг) ит1н ат^ан кунг!дей — KogiAi ^улазыган, K^apacyggap Konipre таяу, e3eHHig жагасында отыр. Аты дасында жайылып жур... Айгул кеп!рден етш, улкен форганга к^арай бет алган. Палаткалардьщ MagbmAa жан жок^. Балалар кррганньщ аргы жагында ^азылган жepдig басында... i^apTTMg коз алдында 6epimg кул-тал^аны шыгуда. TyciHrici кеп, цаншама тырысып ба^анмен, шамасы келер емес. Тагдыр муны маза^ еткендей сокды уст<не с о ^ ы 6epin, жумба^тан жумба^ты ке- ce-кeлдeнeg тартуда. K^apacyggap тагы да Зейнепт! есше алган. Б[сс!М!ллэ, астапыралла! О, eMipi кушт! жарат^ан, 6ip esig кеше гор ^apacyggapAbt, олер шагында мазасын кет!рмей, тыныштыд бер. Бул, анау оз!нен ш ы ^ а н урпагын балам деп айта алмайтын, экел!к ^у^ынан айрылган керегар ем!рден эбден тнты^тап шарша- ды гой. Бас^алар ygcan озшен туган улды «балам» деп дауыстап еш уа^ытта айта алмайды, ойткен кунде Зейнеп пен Батырбектщ аруа^тарына да^ Tycipin, 6aAacMHMg журег!Н жаралар ед!. — Ол мумк!н, мулде MyHMg баласы емес шыгар? Согыс баста- лардан кеп бурын алыстагы Зайсаннан %арлыгаш!$а кошш келш eдi, дед! ЖанпеЙ!с. Ау, Зайсанда Зейнеп аттас эйел аз ба екен? Жене %арасуй{$ардьщ муныц аньщ езпнен туган бала екенше K03i жете ме? TinTi ep i-6ep w H кеЙ!н аны^ o3!Hig урпагы eKeHiH ^алай дэлeлдeйдi? ^ ар т эбден дал боп шаршады, TinTi отырудан да Me3i болган, тез турды да адымдай басып Kni3 уйге ¡^арай жypдi. Журег! ал^ынып, тынысы тарылгандай. Жасты^^а жата KeTTi. 03eHHig аргы жагынан, алыстан ай{$ай-шу естмедй радноны Aag-Ayg ceйлeтiп к^ойган. Жомарт та, Айгул де сол арада. К,арт сол дабырлаган дауыстарды ecTirici келмей уйы^тап кету ymiH кезш жумды. ...naTma-gopraHHbig ycTiHe жyгipe кетер^ген Айгул, ж ypттыg УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 259 ) В

6epi Teric к^азба уст!нде екенш керд!. Орюм ез iciHeH бас кетерер емес. Муны еш^айсысы керген жод. Жомарт, еск! ^абырганыц ipreciHeH gasip гана табылган 6ip мыс заттьщ сыныгын алып айналдырып gapan турган, кенет жалт бурылып, ер!кс)з кадалып gapan ^алды. Патша-^органныц eg устшде, ¡^улаган молалар мен эшекейд[ йулпытастардьщ ортасында Айгул тур: кейлег)н жел жул^ылап, ша- шын бос ж!берген, орамал-жаулыгы ^олында, ж aлag ая^. Айгул де оныц к^араганын бай^ап ^алды. Bip сэтке ^атты уялып жуНре женелмек болды да, öipag кетн ^ашуды epci керд!. Басын тэкаппар кетерш, дел 6ip муны бай^амаган адамдай ^асынан жа- нап ете бердь — Айтпа^шы с:зге хат бар. Ашылып келд), — дед) нем^урайды унмен. Cogrb! кездер! gapT эжептэуф жудедь Ogi нау^астанган адам­ дай саргыш тарт^ан. !^олы жазылып, шуберект! шеш!п тастаган, ^айтадан к етр д ! жендесе бастады. ^орган ж а ^ а мулде кeлyдi ^ойды. Бурынгысынша ундемейд!. ...Бул TyHi ол уйы^тай алмады. Тун ортасында турып кеткен. Уза^ отырды. Шэй irnKici келд!. Aйгyлдi оятдан жо^. Шэйд< ез: Кайнатпа^ болды. Шам жакеты. Оныц жарыгын газетпен %ал%алап, euiöip тысырсыз сырт^а шы^ты. О ш а^ а от тутатты. Жел турган. Отты жалпылдатып урлей бастады. Аспанды булт буркеп, жулдыздар кepiнбeй кетт:. Ол дэрет алып, намаз ogyra K tp ic T ). Уза^ о^ыды, тысырлап ж а- уын жауа бастады. Намазын 6iTipin, мосыдагы meyriMAi тycipдi. Уйге алып к<рд!. Сагат^а ^араган. Уштен ас^ан екен. Тасбиыцты 6ip-6ipAen тарта жур!п, %айта сырт^а шыгып, оша^тагы отты устшен бастыра жауып тастады. А ргы бетте жардырап шам жанды. Элде юм к^ол шаммен жургендей боп кер!ндь Босага жа^та ¿луд! турган плащын ныгына жамылып, таспнц тарт^ан куйде, карт форганга ^арай журд). Жел удей тускен. Tepeg ^азылган шуц;$ырдыц 6ip бурышында 6ipece пыша^пен, 6ipece щет- камен жабыс^ан топыра^тарды тазалап, Жомарт кене дабырганьщ жымдас^ан тустарын царап жур екен. К,асында брезент жатыр. i^apTTbtg aHrHHbig астынан кесек дogдap домалаган. Жомарт селк ет)п, кеЙ!н бурылып фарады. — О. ата, сэлеметс!з ба, денсаулыгьщыз жацсы ма? — Алланьщ берген денсаулыгы гой, керек десе esi цайтып алар. Бул дуниеде мэцг<л!к ештеце жо^ ^ой... В ! 2(.о ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

— Жацбыр жаугалы келед!. !^абырганы]ц eg болмаса б!р бурышын жауып кояйын деп ем, осы 6íp туста eciKTÍg орны болуы THÍc... — деп тус!нд!рд! Жомарт. — Жagбыpдaн канша жерд! жауып ¡^алармын дeйc^g... — Мына 6ip бурышын жапсам жетедь.. К,арт yñtHAÍ топыра^ты таягымен туртш к^алган. Кесек дogдap Жомарттьщ ая^ жагмна gapañ сыргн женелдь — Топыра^ты ecTÍn шыгара ма екен, — дед! ¡^арт, — 6api к^айтадан !шке Tycin жатыр. Буйт!п сен к^анша жepд^g дупиясын amnagcbtg. Бар к^упияны 6ÍAyig уипн мынау тебенп Teric ga3yb!g ке- рек. Ол уш)н куш %ажет. «Он жебе» eAÍHig 6aTb!pAapbtHbtg ^урметше бул ToôeHt мыgдaгaн сарбаздар тургызган екен. — Ол не ^ылган ел? — дед! Жомарт шашын cÍAKÍn тастап, жagбыp тамшыАары бетше ургылай бастады. — Сен e3Íg жет! aTaga дей1н 6!луш< ме eg? — Мен атамньщ аты Момынжан екен!н 6ÍAeM, ал оньщ aKecÍHtg, атасынын, ôaôacMHMg аттарын б!лмеймш. — !^a3ag болган cog ж е ^ aTagAM, 6ÍAyig к^ажет... OsigH ig шы!$- gaH тeг^gд^ 6<лмей турып сен бук!л хальщтыц тег!н 6!лмек боласьщ... «Он жебе» ел! туралы MeHig 6a6aMHbng бабасы б!лген екен. Экеден балага мура болган бул agbn3. «Он жебе» ел! деп осыдан мьщ жыл бурын мен! мен мына ceHig aTa-6a6aAapMMM3Ab!g ^онысы — Жет!су мен мынау Ког!лд)р таулардыц аргы жагындагы Турпанга дейшг), Туз тауга дейшН жат^ан жерд! айтцан екен; ол осы айма^ты 6ip- 6ipÍHe ¡^осып турган ж алгы з gagna Сайцансай* болган. !шкер!ден шап^ан ж ау осы Сай^ансайга жеткенде 6a6aAapb!Mb!3AMg алдары- нан бората ат^ан о^тары кейш ¡^айтарады екен... Сонды^тан да ол араны Сай^ансай атапты. — Арабтар бул араны Дешт)-К^ыпша^ деп атаган екен, — дед! Жомарт. — Ол сез арабтьщ атауы емес. Сен эуел! agriMeHi TbtgAan уйрен. Жag6ыp удей жауган. К^арт бурылып, кеЙ!н gapañ журш кетт!. А ргы жагалаудан аттьщ KÍciHereHi ест!лген. Жомарт дабырганьщ томенг! бурышын брезентпен цымтап жап- ты да 03! шyg^^ыpдaн тырмыса шы^ты. Брезент устше топырад сау- лап куйылып жатты. Жagбыp шелектеп ^уйып кетт). — Жомарт, кайда жypc^g? — деп айдайлады Acgap палаткадан. «Кушт! дауыл Acgap мен Жомарттьщ палаткасын жулып экеткен. Acgap жауынды да, алланы да т!лдей жур!П, шалбарын кидi. Найзагай жар^ ет!п, аспан асты гурс ете ^алды. Be6emTÍg mbtgrbtpbín жпберген урейл! дауысы ест!лд!. Ат тагы да ты^ыршн К!С!нед!. Палаткага жуг!рш жеткен Жо­ март, найзагай тагы 6ip ж арк еткенде, коп!{рден OTÍn бара жатып *Сайкансай — Жоцгар ка^пасы. I I ЕУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ 261

%арттыц тайып жыгылганын Kepin цалды. Оцбай жыгылды, суга Кулап тусу) де мумк1н. Жомарт Kenipre ¡^арай жуНрдь !^арт Kenip уст{нде эзер турегелген. Демп мулде ауырлап кетть Жомарт кеп жэрдемдескен. К,арттыц ^олын ныгына салып ^атарласа журген. !^арт цолын жулып тартып алды. Тагы да найзагай ойнап, кун курк!редп. — Жуг:р! Анау Айгул шошымасын! Мен атты босатайын. Негып, 6yrÍH ар^андап дойганымды?.. Жомарт KHÍ3 уйге gapañ умтылган. ^арсы алдынан жалац кейлекпен, жалац aag Айгул: «Эке!» — деп аттан сап жуНре ШЫ{^ТЫ. Жомарт бултарып та улг!ре алмады. %ыз жугфген бойда оны<ц ^ушагына кеп к<рген. Ештеден! коре алмай, цайта жул^ынып шыгып, муны 6ет{нен шапала^пен осып ж)берд1. Онан cog гана Жомарт екенш Kepin, тацдана gapan: — Немене, эдeтigiз осы ма ед:? — деген. KyHHÍg KypKipi оныц дауысын ес^Т!рмед!. Енд< 6ip сэтте ол онысын да умытып: — Окем Кайда? Оган не болды? К,айда кеткен? Сыр^ат ед! гой! — дед! бе- зектеп. — Ол атын босатып ж<бергел! KeTTi. — А л CÍ3 мунда неге кeлдigiз? Неге оган кемектеспедщ!з?! Су болган ар^анды ол шеше алмайды гой. Айгул уйге жуНре Kipin, к^ылышты жулып алды да, со жaлag ая^ куЙ!Нде акесше кетт!. Келе цылышпен 6ip урып ар^анды ^иып Ж!- берд!. Босаган ат ки13 уйге ^арай шапты. Несер удей TycTi. Айгул дазыц Ty6ÍHAeri бугежектеп отырган экесш %олтыгынан кетерш, уйге суйрей жонелд!. — 0 3 Íg ауырып жypiп, малмандай су бопсьщ... Жел жэне согып тур... Жомарт {^ызга KOMeKTecin ж!берген. А т ык ¡здеп, ки:з уйд: шыр^ айналып жур. А^ыры ьщ жадца кеп уйге тыгыла турып, тынши Калды. — Жо-о-март! — деп дауыстайды аргы жагалаудан. Екеулеп журш ^артты уйге KtprÍ3reH. A йгyлдig шашы уйысып, ар^асын жауып KeTÍnTÍ. Кейлеы ет<не жабысып тур. YcTÍ-баеынан су тамшылайды. Айгул gapTTbíg плащын, етЫн шеш<п, o3ÍH тосекке жат^ызды. Жомарт босага жа^та состнып турып калган. — CÍ3 енд! негып турсыз? KeTÍgÍ3! — дед! кенет Айгул ай^айлап. Жомарт сырт^а шыгып, кейш ^айтты. — Оны неге дудьщ, ^ызым-ау? Мен 03¡He аны^тап 6ip gapan алайын деп ем... — дед! карт куб!рлеп. Айгул ;$арттьщ жуз!не тagдaнa фарады. 262 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

«Сандыра^тап жатыр гой, ^атты нау^астанганы гой».— деп ой- лады урейленш. — Жомарт! — деп дауыстайды аргы жагадан. Ж омарт жуг!р!п келед). Озендег! су тасып ж атмр екен. Keпipдcн асып агып, сар^ы райды . Ол ^олына !Л)ккен сы ры ^ты алып, соган таянып Kenip уст!ндег! судан cernpin етть форганга к^арай асы^ты. — Текке ^азды^-ау, осынша жерд!. Эне, 6epÍH де сел алып кет- T Í. E a p Í H булд[рд!! — деп жыланып жур, одеял алып басына жамы- лып алган Арыстан. Жомарт дарацгыда оны эзер таныды. Найзагайды;ц жар^ылы кез!нде, ^азылган шуц^ырдыц уйшд! топыра^ пен суга лы^а толганын K03Í шалды. — Бэр!н цайта ^азатын болды^... — дедi Жомарт. — Тек жа- уын суы 6pe3eHTTÍjg астына ^арай отпесе екен! Бас^асы ештеце емес. Несер де енд! то^тайтын шыгар. Кеп!рд! су алып кетпесш, соган ca¡g болу керек. TegipeK к^айтадан бэз-баягы %алпына келген. K e n ip де женделдп. Apxeoлoгтapдыg кундел!кт! жумыстарын енд! уш-терт жылдышылар мен шопандар кеп ба^ылап журдь OAapAbtg [Ш!нде Бэке мен Ж анп етс те бар. Малдарын e3eHHÍg аргы тусындагы би!к жотага eprÍ3Ín ж!берш, ездер{ ^орган тeg^peг^ндe болады. EcKi фанер та^тайга: «9 август 1969 жыл. Сенб!» — деп жазылган. А л сонау теменде, cyAbtg жайылма тусында Айгул мен Бобеш суга шомылып жур. — C^здepд^g кeмeктep^g^зд^g ар^асында ¡^азба жумыстарын тез- детш, кеп eHAÍpin тастады^. Рахмет юздерге,— деп ¡^ояды Жомарт шопандарга. — Е , балам-ау, кол ушын тиг!згенге нем!3 кетед! б^зд^g эйтеу!р нэтиже болсын де. Б1зд! осында уг!ттеген анау K,apacyggap гой, рахметщд! соган айт эуел). О з! сыр^атынан T e y i p болган кер!нед!, — дед! ЖанпеЙ!с. Жомарт эуел! gapT шопанга, онан кшз уй жак^к^а тацыр^ай ^араган. — Неменеге ¡^apañcHg? — дед! Acgap жымиып. — Ei3re кемектесу KeperÍH ceHÍg TdMepig — K,apacyggap a^^ca^^aлдыg e3Í айт^ан кершед!... BapigÍ3re де рахмет, — деп Acgap да малшыларга ризалы^тарын б!лд:рдь ...Шатк1мен жене пыша^пен ecKÍ ¡^абырганы тазалай турып, Жомарт oHb:g орта тусында cagMAay, яки ары к^арай апаратын ecÍK болуы THic деп туйген. I ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ ) 263

— Балам, ане 6ip туста жер астына ^арай кетет!Н eciK бар-ау дей- MiH,— деген жогаргы жак^тан уц^ле ^араган Жэнпей1с. Жомарт пыша^пен санылау ш ы ^ ан жерд! %ырналай Tycin, тертбурыштан ашып алды. T og кесектер yriTtAin к^улап TycTi де, ¡&ыш кумараньщ шет! кер!нд). Журт демдерш тартып, тына ^алды. Жомарт ыдысты шетк!мен тазалай бастады. Acgap oHbtg эр кимылын Ж!Т[ ба^ылап тур. Жомарт^а Мурат кеп кемектесть Ебедейс!з Арыстан жарылган ер)ндер!н жалап цойып тур. Ая^- Колына жабыс^ан батпа^ Keyin KeTinTi. — Мурат, бол, тез ер&ждж: экел. Мурат жyгip^п барып банюн! экелд!. Жомарт 6ipece пыша^пен, 6ipece шетк!мен абайлап !$ана кумыраны тазалады. Ек!нш< 6ip шоткш! ап, ерМндш! жа^ты. ЕрЫ нд! gb!mTb:g шет-шетш ж:б!т!п, Кумыраны yriAin кетпейтшдей етш бек:те туст:. Айгул мен Бебеш езеннен ^айт^ан. — !$,ызы% 6ip нэрсе тапты-ау деймш... — деп Бебеш Айгулд! крзылган жерге асы^тырды. К,умыра тазартылган. Бебеш палаткадан шуберек алып шьщты. Жомарт кумыраны абайлап K O Tepin, шуберекке орады да Бебешке бердп. Онан cog ез! де шyggыpдaн шыгып, кеппен 6ipre кумыраны gapayra K ip ic T i. 1ш! толы топыра^. Жан-жа^тарында cypeттepдig еше бастаган ¡здер< кер!нед!. кумыраны дызы;$таумен турган журт жандарына «газик» кеп то^тап, одан таныс шoфepдыg тускешн де agдaгaн жо^. — Ау, пoчтaлapыgды aлыgдap! Жомарт^а институттан келген пакет бар,— дед) шофер самбырлай сейлеп. — Аупарткомдарьщньщ секретарь! Анаш^а айтып бар, тез же- тет!н болсын осында. Бугш 6ip жер астына gapan апарар eciKTi аш^алы отырмыз,— дeдi шоферды бай^аган Жомарт, ^абыргадагы сацылауларды Hycgan ^ойды. Элг! ^умыраныц орны ygipemn тур. — О , мынау керемет gon! С)зге асыгыс жеткен пакет бар. А л Анаш Аланович аудан орталыгында жо^, ci3Aig ауылга кеткен. Осы жакда келмек болатын,— дед! шофер. Айгул пакетт! Жомартца усынган. — Бул институттан келген жауап крй.— Жомарт пакетт! асыгыс жыртып, тез коз жуНртш етт:.— Б!зд!ц археология институтыныц директоры жазыпты, ез< профессор, тыgдagдapшы: « C i^ ep A ig экcпeдициялapыgызды бек!тт!к. TangaH заттарьщыздьщ ¡ш!ндег! eg багалысы тиын agina. Б^зд^g жобалауымызша, ол а^ша тогызыншы гасырда Жет!су мен Дешт!-^ыпша^ аймагын мекендеген «Он же­ бе» елжде согылган. Мен езпм С!здерге келем!н. Бэлк<м, осы хаттан бурыныра^ жетш ^алармын. Жyмыcтыg мунан аргы барысын сол басында ойластырамыз...» В t 264 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

— О з! жазган хаттан озба^ болган-ау,— деп кyл^мc^peд^ BoKeg. — Мынаны {^арацыздар!— дед: ¡^абырганы шу^ылап журген Мурат Жомартты 6oAÍn. — О немене? Мурат Tacga Tycin калган курек Í3ÍH керсетт:. Жомарт оныц ¡^асына ceKÍpin Tycin, отыра ^ап, элг! тас ш ы ^ан жерге ygÍAe ^араган.. Ол топыра^ты кеулеп кеткен ecKi, mipiK тас жолдыц с!лем:н ацгарды. Пыша^пен тоцыра^ты к^аза тускен. Тастар кортд!. К^олымен сипа- лады. — EcÍKKe апаратын жол!— деп дауыстап ж!берд: Жомарт. Ж:г!-жапар боп тацыр^аган журт аргы жакета. К,арасу;ц^ардыц KHÍ3 уЙ!нен ш ы^аны н бай^аган жо^. Ол бойын т<к устап, ны^ ба- сып, {$ылышына суйенш келе жатты. O g i 6oAag сары ед!. — Суймен!— дем дауыстады Жомарт тастарды ¡^агыстырып. Бул шынында да жер астына салынган ¡^урылыс^а баратын жoлдыg 6ip 6oAÍri болатын. TacTbtg астын суймендедь Онан cog суйменд! goH салып курекпен ¡^азды. Мурат та долына курек алган, 6ipa¡^ Жомарт оган 6ip турл! 6ip кеск!нмен фарады да: — Тура тур... — дедь í^apacyggap да жеткен. Ол Жомарт димылын ж:т! к^адагалап тур. Жомарт босаган топыра^ты кейш тартып тастады. EgKeñin, жалацаштанган тастарды сипалады. — Tag6a...— дед!. Даусы ^арлыгып шы^ты. Олг< TacTbíg бетш б1рнеше рет сипап корд i. Typi шаршаган, api абыржулы eA¡. Арыстан, Мурат Бебештер оган сураулы кескшмен тес!ле калган... K^apacyggap басын кетерш кокке gapan, ернш ^ыбырлатты. — Ата, с!зге журуге болмайды гой,— деп Айгул экесш алып кет- пек болган. — Сабыр ет, к^ызым.— К,арт у т н д ! топыра^ты жайлап айналып OTÍn, ¡^азылган жepд^g жайда^тау жагынан кеп, inyggbtpra туст!. Жомарт ecÍK шыгады-ау деген тус^а egKeñe Tycin, а^ырындап куреНмен ты^ылдат^ан. К,айталай тьщылдатты. í^yprag топыра^ бур^ылдай ш ы ^ ан тар cagHAayAM байдады. Соган KypeKTig жузш cygnag болды. К,айта суйменд! алды ^олына. Арыстанды ша^ырып ап, екеулеп суйменмен сацылауды со ^ ан . Тас кесектер cay ет<п, mag шы^ты. Жомарт goAM талаурап, отыра кетть Турып тастарды суы- ра бастады. Б<разын жннап алып, 6ip шетке yáin к^ойды. К,уыс TeciK ашылган. Кутккен ауаньщ mci шыгады. Жомарт пыша^ !здеп, к^олын кеЙ!н созган. Онан cog цайтадан суйменд! алып, KÍpe 6epic- ке ¡^аланган кесектерд! gonapa бастады. Куыс Kegeñin im жак^тан ^апыры^ HÍc пен mag бур^ етть.. Б!ртшдеп 6epi басыАды. í^apagrM тунекке ^арай жол ашылган едь УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 265 I В

Журт казба уст<не тене Tycin тур. Bip сагат, элде екп сагат еткен болар. Bipag уакытты санап турган ешк)м жок- i^apagrb! ygripre gapaü ygiAeAi 6api де. Э р т м ез туспалын айтып, agb!3-egriMCAepAi еске алысмп тур. YgripAig Kipe 6epiciH абайлап кецейтт). — Мурат, кол шамды экел! — дед) Жомарт. — Кунд! коргадамай, жарыктан былай TypbigAap, — дед! K,apacygKap. Уймелеп тургандар кей)н cepniAAi. K^apacyggap ез! алга жылжы- ды. Egкeйiп куыс&а к!рд!... Тым-тырыс. !^apagFMAMK- Сырттагы дыбыстар ест!лмейд]. Жомарт колындагм maMMHMg жарыгын ^apacyggapAMg жолына Tycipin, cogMHaH келедь Ш aмнмg жарыгы алдагы ек)нш) кабыргага туст). Он мен солга б:рдей созылып кет­ кен кабырга екен. Жомарт жарыкты еденге TycipreH. Бас суйек. Суйектер мен найза жатыр... К^арт ары карай журд). Токтады. Жомарт акырмндап OHMg алдына карай еткен... %арайып кеткен бн!к агаш eciK. Жомарт акырын гана итерген. EciK еш тысырсыз сол куй) угШп туст). Туншыктырардай m ag басып кеткен. ¡^арт жетел)п Калды. U iag тагы да сей)лген. Шaмныg сэулес) TyKnip жактагы тагы 6ip Кабыргага туст). Теменге карай кеткен баспалдак кер)нд!, Жомарт акырмндап сонымен тусе бастаган. Элг! кабырга алыстай бергендей болды. CypiHin кеткен. Шaмныg жарыгын TycipreH. Бас суйектер мен gapagAaraH зат жатыр. Жомарт Ki6ipTiKTen калды. Алдынан Калтарыстар басталган... Шамньщ жарыгы ыдырай бастады. Жомарт колын созган. ArapagAaraH 6ipAegere THAi. Саусагы шанга KOMiAin KeTTi. Ол mag астынан катты HapceHi байкады. Саусактары будырды снпалады. Онан cog жогарыдан томен карай жолактап сызын ж!берд!. %абырга 6eTiHAe KecipTKe гусаган ¡з калды. Жомарт жарыкты сонда TycipreH. — Tag6a... Дауысын mag жутып алды. Шaмныg жарыгы да niagra KOMiAin KeTTi. Жомарт кабырганы тагы сипаган. Тагы кед)р-будыр бел- riAep. Дурысы ocbtHMg 6api жалгыз 6eAri едь Улкен Tag6a екен. TegiperiHe толып жаткан усак 6eAriAep — элде жазу, элде Tag6aAap, — салынган. «Мынау к^^тарыстардыц купия сырларын ашу уннн, raAb)MAapAb!g каншама кун мен тунд) сарылып етк)зулер1не тура ке- лер екен... Тек, эйтеу!р e g бастысы ¡стелд! гой, e g бастысы )стел- Ai»,— дед) Жомарт ¡штей кайталап. Ширыгу, толку бойын билеп алган. O g i боп-боз ед). Арж eoAornHHb!g epeжeciн бузып, жер астын 6ipAeH тугел Kepin, ара- лап шыгуга асыкты, сейт<п eciKTig yriTiAin KeTyiHe KiHeAi болды. Жб ] ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

MiHe, тагы 6ipAegere cypiHin кеткен. Бас суйектер екен. Eipcy, екеу... бесеу... — Астапыралла! Кеше гор, кеше гор e3ig, жарат^ан 6ip алла... — К,арт eKi колын б!рдей ербецдет[п С!лк!леп, кейш ш егш ж н. EciK жа^тан келет!н ж ары кты жауып тастады. ¡^арадгыда ш а­ лые басып, цулап калды. Тыстан ж ар ы к кайта тускен. %ал&ыран m ag KepiHAi. Ж отелге булыккан карт турмак боп eciKKe карай умтылган, Кайта рулады. Ж омарт кеп кетерш тургызды. — Мурат, кемектесш жi6ep! !^арасу;цкарды;ц буындары босап тура алатын емес. Журег! ай- нып, бет-аузы кисайып кеткен. — CeH ig, не шаруац бар ед! онда, %ареке? Араласпай-а^ ¡^ойсац eTTi. Олар б!здей емес, б!Л!мд! гой. Не ¡стейтшдерш e3Aepi де 6iAeAi, — деп жазгырып алды Жанпей!с. — Жур, анау судыц бойына ба- ры п, 6ipa3 сал^ында отырсац, кояды 6epi де. KapiAiK, ш!рюн, 6i3Ai ocTin жegeдi гой. Э й , Баке, кайдасьщ? О ларга оралгы боп g a ^ e c ig , онан да маган KOMeKTecin ж!бер... — Ек! ш ал K,apacyggapAb! акы ры ндап озенге к^арай алып журд!. — Ж epдig астына Tycin Heg бар eAi? 0 3 ig сыркатсьщ. !^ашан да болса ecTecig, — деп жыламсырай урыс^ан Айгул де Kni3 уйге жуНрш KeTin, жагага корпе мен ж асты к алып келд!. Ш алдар cyAb!g ж агасына жайгаса отырып, ж асты кка шынта^тап, эркаш ангы байсалды куйлер!не Tycin, 6yriHri улкен ^орган Ty6iHeH кергендер!н agriMeAeyre KipicTi. Кун KemKipin калган. Археологтар ymiH кутпеген жagaлы^^тapгa толы, журтты катты cepriTin тастаган бул кун ете тез етш eAi. Тек кешмеш гана, толкулар басылып, катты кнмылдан иыктар сыз- дап, эрю м Kapb!Hb!Hb!g аш ^аны н eHAi гана сезген кезде, бул KyHHig Каншалы^ты узад, api ауыр болганын уккан едь Cogrbn eKi-уш KyHHig imiHAeri окигалардьщ KenTiri сонша, Bo6emTig экспедиция кунделЫн жазуга да муршасы болмады. К,азба myg^Mp топыра^тан тазартылып, жер асты ygripi табылганнан кей!н-ак кутпеген окигалар 6ipiHe 6ipi жалгасты. E g ayeAi Konip neci карт ауырып калды. Ыстыгы котер!лген. ^ a p ir e p туралы K,apacygKap мулде ecTirici де келмед1. Кунд!з-тун Касынан Айгул аттап ш ы ккан жок- Байгус кы з, TinTi жудеп KeTTi. Бурынгы ойнакылык пен еркел<ктен ¡з де калмады, мулде езгерд!. Ж ер асты ygripiH тапкан KyHHig epTegiHe, озен agFapM та- удан 6epi карай Me3riAci3 тускен малга толып кеткен. №eKapaHbng аргы жагындагы солдаттардьщ жосыксыз кебей!п кеткен жур!с- турыстарын байкаган шекарашылар, шопандардьщ yй-iшiн кеш ш рек, Kayinci3Aey ж акка экетулер!н OTiHAi. УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 267 [ В

Жыл^ы мен кой %apacyggap KenipiHeH етш, жазы^ далага ¡gapaá бет тузеген кезде, лагерьге cay етш ^онак^тар келген едн Алматыдан жеткен профессор мен мынау ^орган жайлы ecTÍn цалган журна­ лист. Вертолетпен ушып келген. «Улкен к^органныц тебесшдег! мавзолейлер мен %улпытастар он жетшш! гасырда орнатылган. Профессор муны институт- та-а^, дулпытастардьщ бет<нен Мурат Komipin салган белылер- ге ^арап анык^таган. А л жер астыныц y g rip i тогызыншы, онын- шы гасырларда жасалган. Р у тацбаларына Караганда б!зд!д aтa-6aбaлapымыздыg 6елг)с!. К,ыс^асы, бул арада туган елкем!зд{ц, халкымыздмц крт-^абат тарихы жатыр. Топыра^ к!табы жатыр, жэне оны алгаш аш^ан 6Í3 — ^арлыгаш мектеб!И)ц тогызыншы класс окушыларымыз,— деп жазды Бебеш кунделтке. Сейтт! де кун!н ^ойды — 15 август, 1969 ЖЫЛ)>. ...Вертолет езенн!ц аргы бет<не, KHÍ3 уйд!ц ¡^асына ^онды. Ол жерде Ж ан п етс пен Баке ¡^арсы алган. Жандарында Айгул мен Бебеш бар. К^азба басындагылар Teric— к^она^тар да, балалар да кеп!рден етш солай ¡§арай журд!. Вертолет кабинасынан 6ipÍHmi боп колхозаралы^ аурухананы]ц дэр^ер! Зэуреш Сембина TycTÍ. Онан кейш сестра-санитарка. Уш^ыш таныс Ж!Г!т екен. Ж аз басында Жомартты алып, анау цоргандардыц устшен ушып еткен осы едь Сестра-санитарка ^урал- жабдьщтар салынган ^апшыгыи KOTepin жypдi. Зэурешт{ц ^олында дэpi-дэpмeктep бар ед{. Екеу! де annag ¡^ардай боп ки!иген, баста- рында ag жаулы^. Зэуреш ез:н ^арсы алган а^са^алдармен сыпайы гана сэлемдесть ^арасуц^ардыц саулыгы жайлы сурастырып ¡^ойды. Acgap мен Жомарт^а сел бас изеп ¡&ана сэлемдест! де кшз уйге gapañ беттедь Сестра-санитарка мен Айгул соцынан ерген. А уру жат^ан уйд:ц алдында топырлап туру ыцгайсыз ед1. — Балалар, жумыстарыца барыцдар. Палатка ж а ^ а барып, ша- руаларды реттеп ^ойыцдар, — деген Acgap. — Иэ, сейт!цдер. Мунда турмацдар. Онысыз да топыр кебеЙ!П кетт!, — дедп Жанпей1с те. — Олер сэт!м жеткен екен деп %apeKeg де шошып цалар. Bi3, шалдар, сырт кезге сыр б<лд!рмеген!м!з бол- маса, ел!м деген пэледен жаман дорцамыз, — деп cesiH эз)л-шыны аралас ая^тады. Жомарт пен профессор eKeyi 6ip шетте сейлесш турган. Олар ЖанпеЙ!ст{ц сезш ecTireH жо{$. Жандарына Acgap келдь Ол agriMeAepiHig cogrb! кезш естш к^алган. — ...!^азу жумысын, эрине, келер жазда жалгастыратын бо- ламыз. OAÍ талай ^ызгылы^ты жумыстар жатыр гой мунда. Маман-археологтарды Ж!берем!з. Тек казбаны мугал<мдерш!Ц басшыдыгымен о^ушылар ездер! жypгiзyi THÍc. Бул тургыда ceHÍg В ! 26^ ] ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

айт^аныца посылам. Бастаган да, аш^ан да ездер! Foñ. MyFaAiwi де, шэк<рттер! де !зденг!ш жастар екен, — дед[ профессор. A cgap то^талмастан Kenipre ^арай етш кетт!. Бул^ды;ц сез- дер!н ты;цдауды epci керд!. K enipAig ycTtHe кеп турган. Жа^тау агаштары мы^ты екен. Жаздай суы тартылган езен ag кеб!ктен!п тастан-тас^а ceKipe агып жатыр. Осыдан 6ipa3 кун бурын, несер кезшде арнасынан асып тасып, KenipAt шай^алтып, уст!нен а^ты деуге сену ^иын. Acgap, жагалауда цайда барарын б!лмегендей жет!мс!рей сен- делген К^арасуц^ардыц атын кердь Неше куннен 6epi жугендеп, ер салган жан жо^ оган. А т Kenipre таяп кеп, Асцарга gapan 6ipa3 турды да, шеп узе бастады. Зэуреш эл! KHÍ3 уйден ш ы ^ ан жо{^. Балалар палаткалар жа^та жур. Бебеш кастрелдег! астыц дэмш кердь Жанат пен Арыстан ^азы^ ^агып, ^она^тар жататын жана палатканы T iryre K Í p ic K e H . Мурат журналист екеу! жер астын зерттеуге к^ажетт! заттарды Казылган жердщ басына тасып к^ойып жур... «Шынында да жа^сы балалар, — деп ойлады Acgap оларга ^арай турып. — Ж аз бойы кунге куйш, nicin-gaTHn, epeceñin ecin ;&алды ездер!. Жо^, бул жаз текке еткен жо{$...» — KeníipigÍ3, арнайы келген cog, 6ipa3 нэрсен! 6ÍAtn кетсем дей- MÍH. CÍ3AepAÍg мына улкен icTepigÍ3 жайлы agriweAecceM деп ем, — дед) журналист, OHHg ойын бел!п. — Мен e3ÍMHÍg облыстьщ газетте !стейт!Н!мд!, тарихпен шугылданатын эдет!м барын айттым гой cÍ3- ге. А л cÍ3AepAÍg мына жумыстарьщызды ест!генде бар гой... — Мен cÍ3A¡ эбден жак^сы тус!нем, сондьщтан бул туралы анау Жомартпен... Батыров жолдаспен ceñAecKeHÍgÍ3 жен болар ед!. Мен мугал!м ганамын. А л ол тек egriMeAen ^ана ^оймай, кеп нэрсеш... — Acgap сез!н аяцсыз ^алдырды. Зэуреш ки!з уйден ш ы ^ан. Acgap соган ^арай асы^ты, сейлесш турган адамнан KemipÍM сурауды да умыт^ан. — Элс!реген. Жуйкес! босаган. Сыр^аты ас^ынып KeTÍnTÍ... жагдайы ауыр. Ортальщ^а экету керек,— дедi Зэуреш. — А л сейтш с е т нэтижел! жyмыcтapыgмeн ^утты^таймын, — дед! онан cog Acgapra. — Уйде балалар сагына кутуде. Жазгы демалыс та ая^талды гой... Келес! куш TagepTeg ерте археологтар, шопандар, жыл^ышылар Teric жиналып ^артты шыгарып салды. Оны ауруханага экетпек ед). Вертолет ушуга эзф болды. К,арт ag KHÍ3AÍg уст!нде, ж асты ^ а cyñeHtn отырган. — Б)раз кунде жазылып ¡^айтасьщ гой, !^apacyggap. Bi3AÍg дэр!герлер жа^сы ¡^арайды, — деп ¡^ояды Жанпешс. УСТАЗДЫН ОРААУЫ ] 269 ) В

— Жубатпай-ак^ %ой, Жаке.— К,арт болар-болмас езу тартты. — М е т сен ел!мнен ^ор^ады деп пе ец? Бул менщ ец соцгы сапа- рым аспанмен ушатын. Бул ^усты б^ем гой, — дед! ол вертолеттп мегзеп. — Маган бул дуниеде де, о дуниеде де куаныш экелмейтш осы болды,— деп сез!н зорга аядтады. — К^ой, олай деме, %ареке, бул б<зге ылги куаныш дана экелед!,— дед! ЖанпеЙ!с. — Иэ, дурыс айтасыц...— дeдi ^арасуц^ар сыбырлай сейлеп. — М е т ц сез[мд! кец!лдер)це алма]цдар. Бул шынында да жа^сылы^тыд жаршысы болды. Алгаш Жомарт осымен ушып откен едь.. Зэуреш сестра-санитарка екеу! вертолет ¡ипнен ауруга орын аз!рлей бастады. Малшылардыц к,артпен ^оштасуына кедерН жа- самайын деп профессор, Ас^ар, Жомарт жэне Мурат шетте тур. Журналист те осылардын ^асында ед!. — ¡Цызым, Жомартты ша^ыр, бер! жа^ын келсш, — деп ет!нд] К,арасуц^ар Айгулден. Жомарт наудастьщ жанына келдь К,арт зорга ^имылдап ^олын котерд). — Балам, мына мен<ц саусагымдагы жуз<кт! алшы... Жомарт жузжт! а^ырындап суырып алып, у]Ц!ле ^араган, ондагы тацбага коз! тycтi. Улкен )$органны;ц астындагы ^абыргага салынган тацбадан еш айырмасы жо{^ едь Жомарт тацыр^ап царт- к^а к^араган. ^ арт кул:мс!реп отыр екен. — Иэ, соныц оз!. Осы жерд! жаудан ^оргаган 6абаларыцны1ц ертедег! та;цбасы гой... — К^арт эзер сейледь — К,ызым, к^ылыш Кайда? Айгул уйден ек! ^олымен келдене]ц устап ^ылышты алып шыгып, ^арт^а экелген. — Жомарт{$а берин, кызым... Айгул Жомарт^а бурылган. Е к е у !т ц жанарлары уштасты. Айгулд!ц коз! мудлы, жас^а толы ед!. Басын иген кyйi, сабында элгi жyзiкт^g кезшдепдей тацбасы бар еск! ^ылышты жЫтке усынды. — Бул заттар зацды турде сен!К! болуы тиic, — дед! карт а^ырын гана.— Булардыц ^ай заманда согылгандарын, ^аншама к^олдан жеткенш мен б!лмейм<н, — дед! к^арт тынысы тарыла оты- рып, yзiк-yз^к сейлеп. — Эйтеу!р экеден балага ата-бабаныц ес- кертюнн боп мирас^а ^алып отырган... Сен коне дэуфге eciк ашып отырсьщ. Журт^а ата-бабаларымыздыц ем{р!н айтып бермексщ. Тек шынды^ты гана айт^айсыц... Аруацтарыньщ алдында барын- ша адал бол, сонда олар да саган бар цупия сырларын ашады. Мен бул жарык^ дуниеде кеп кацгырдым. Туган жерщ бэр!нен де ¡^ымбат екен. КждЫ цд{ кeciп, к!р!цд{ алгаш жуган жер кекей)цнен эсте шы^пайды екен. Откенщ мен болашагыцды ^ад!р тутып, езщд! адам санатында ^урмет тутса одан езге не Т1леген!ц бар? Талай жан- Ш ! 270 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

дар езш!ц сол 61р туган жерш таба алмай эл< кунге сенделумен кун кeшiп жур гой... — Ата, элг! б!з тауып алган дыш ¡^умыраныц жартысмна дей)н дэн толтырылыпты. Б!3 жер астын тун! боны аралап керш шы{$ты{$. О те ерте заманда жасалган екен. о л м дэн мыц жылдан астам уа^ыт турган,— дед! Жомарт алгыс орнына тол^н сейлеп.— Ол дэндер Муратта. — Кэне, экелпн, балам, — дед! ^арт. Мурат оныц д !р ^ ^ а^ ан ала^анына б!р уыс к^арайган дэн салды. К,арт уысын ^ысып, ез!не ¡^арай тартып алды... Вертолет кок жузшде кер!нбей кетть Журт тараган. Уш палатканыц к^асына тагы екеу! тЫлш жатыр... Малшылар !^арасуц^ардьщ кипз уйш жыгып, жннап ¡^ойды. К^органныц тец)регшде ¡^ой мен жыл^ы жайылып жур... — А л енд) бастауга барамыз ба, — деген профессор !$асындаунс!3 ойга батып турган Жомарт^а, элде Ас^арга айт^аны белг!С!3... — Кеш!рщ!з, сейт!п, ^ас!ретт! бул тарнх кешнде ^алды. Мен!ц де редакцияга ^айтатын уа^ытым болды. Дегенмен, б!рнеше сурауларыма с<зден жауап алсам деп ем...— деп журналист Жомарткд бурылган. — С!з б!рдеце дед!ц!з бе?— дед! Жомарт уйцыдан оянгандай. — С!здерд!ц мынау аш^андарыцыз гылым уш!н сенсация болар, солай ма? — Ешцандай сенсация емес, — дед! Жомарт ызалана сейлеп. — Бул окушылардыц жазгы демалысы. М е т ц де жазгы демалысым. Ойламаган жерден тап болдым мунда. Не туралы жазарымды б!л- мей аласурып журш кеп, устер!нен шы^тым. А л нэтижеы анадай... — Вертолет соцынан суз!ле ^араган Жомарт ез ойын дауыстап ай- тып тургандай едь — С!3 ез аш^андарыцызды к^айзаманга жат^ызасыз, К!мн!ц ци- вилизациясы? — деп журналист оны та^ымдай тускен. — Оз)М!здщ! — деп жауап ¡^атты Жомарт. Журналистке т!ктеп фарады. — Оз!М!зд!К!. Мынау, шал^ар даланыц бастауынан бас- тап гумыр бойы ез<м!зд<ц хал^ымыз ем<р кешкен. Мыцдаган жыл- дардаи берп ¡^арай ¡^аза^тардыц мекен! болган. Мынау солардыц ци- вилизацнясы. С!з, элгжде вертолетпен ушып кеткен шалдыц атын б!лес!3 бе? %арасуццар. А л !^ара суц^ар деген бурттпен пара-пар. Олар уясын !&иянга салып, сырт кезден ^упия устайды. !^ай елде, ¡^ай жерде журсе де айналып кеп, ез уясын табады, соны ^ызгыштай ^ориды. %ара суц^арды эр халык^ эр &илы атайды. Мэселен мына б!з- д! де б)рде командар деп атаса, бipдe к^ыпша^тар деген; енд! б:р- УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ I 271 I В

де ру аттарымен — ^ыпша^тар, наймандар деп атаган; ол аз болса бауырлас халы^тардыц атымен— цыргыздар деп атаган. Алайда б!3 ¡^ашанда каза^ боп ¡^ала берд!к, осынау Батые пен Шыгыстыц ортасындагы улан-гайыр даланы к^оные етт!к. Бiз кунделжт! турмыста да, урыста да байбалам салган емесп!з. Ата-бабаларымыз жазуга дунтсыз болса да, еске сак^тар ацыздарга бай ед!. Б1зде жа- зылып ¡^алган тарнх жо^) ^¡ра^ оныц есесше жер!М!з бар, урпа^тан урпакда мура боп айтылар толып жат^ан адызымыз бар... Жомарт ^асындагы журналист! тагы да умытып кеткен ед). Ол ^атты тол^ып турды. Жок, оны тол^ыт^ан жер асты датпарларыньщ ашылуы емес. Бас^а нэрсе. Элгшдег! ^арттыц сез! болатын. К,арттыц кутпеген жерден елж!рей ¡^араган коз^арасы. Ол {$арттьщ ¡^оштасар сэтте айт^андарын ^айталай есше тус!рш, оныц сездержщ магынасын, астарын у ^ ы с ы келедь Ас^ар профессор екеу! ^азба басында ед!. Палатканыц ^асында балалар жацадан тап^андарын тазартып, орап жэш!кке салуда. К,альщ ойга батман Жомарт шопандардыц К,арасуццар уйш ^алай жы^андарына ^арап тур. Онан назары К,арасуц^ар жасаган коп!рге ауды. — Ки13 уйд! ауылга ж!беретш шыгар, — деген журналист. — Бул кешпел! уй гой, — дед! Жомарт. — Айтпа^шы, ыз сен­ сация туралы айттыцыз-ау. Мунда еш^андай да сенсация жо^. Б!з тек eз^м^зд^g ^артамызды оздер!нше &айта П!Ш!П сызып, жер<м!зд!, тарихымызды ездершше жобалап, зорлы^ жасагысы келгендерге дарсы дауымыздыц дэлел1н гана ашты^. Тарихымыздыд бастау- козш тазартса^ дейм!3. C^з ^арттыц айт^андарын ecт^д^g^з бе? Ол мына мазарлар ^упиясыныц сырын са^таушылардыц б!р! едь Мынау кег!лд!р таулардыц аргы жагында уза^ жылдар тент!реп журген!нде туган жерге деген ынтыгы жуз есе арт^ан болатын. !$ашаннан солай гой. Б!здщ бабаларымыз дуниеде коп сенделген. Сонды^тан да оларды кошпел!-номадтар деп атаган. Египетт!ктер мамлюктер деп ата­ са, Иранда сардар деп ^олпаштаган, Унд! жержде моголдар деп мададтаган. Шет жерлерде жургендерпнде жалгыз гана са^тайтын бойтумары — туган жерд!цб!р уыс жусаныболган... — деп Жомарт ;$ылышпен туп жусанды туртть — Туган ел, туган жерш, оныц ^упия сырларынумытпаудыцбелг!с! екен... Олг! шал дурыс айтады; aткeндi еске алудыц ^уанышы мен азабы бipдeй, — Жомарт енд! сабасына тускендей жайлап э;цг!мелес!п, палаткага ¡^арай журд!. — Уш жуз жыл бурый осы Жет)су елкесше жо;цгар шап^ыншылары сауетт!. Сонда оларга алгашцы сок^^ыСай^ансайдагы Жалацашкел тусында бер!лд!. Географтар ол араны Жо;цгар ¡^а^пасы деп атай- ды, ал ^аза^тар сонан бастап Сай^ансай деп кетть Алгаш^ы урыс сол жолы да август айында, 1643 жылдыц авгу- Ш ] 272 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

сында болып ед!. Жэ]цг!р султан ез нммттер!мен жо]цгард<й[ргас^Ж аузында к^арсы шыдкан. НИг!ттерд[ц б!разы жер Цазжп б е т т с - те ^алып, б!р белег: тау асып, жаудыд сыртынан шыжды. Урыс екп кунге созылыпты. Жоцгарлар бер! бузып ете алм а!^^, ^ытай тарихшыларыныц айтуына Караганда, сол жолгы урыс^^ЖГнде Сайк^ансайда он мыц жоцгардыц суйег! к^алган екен. Анау ^улпытастар сол кезд!ц ескертк!Ш!,— деп Ж омарт патша- к^органныц тебесш нус^ады.— Б!ра{$ ол же;ц!Л!стер!нен бет! ^айт^ан жо]цгар болган жо^, хандарга досылып б!зд!ц жер!М)зге ^айта ша- буылдады. !^аза^ хал^ы кел!мсектермен жуз жыл бойы ай^асты. Мынау араларда жуздеген, мыцдаган урыстар болды. Туцгыш рет Тэуке хан ¡^аза^тарды б!р тудыц астына б!р!кт!рдь Туган жepдi азат ету мурат ед[. Миллиондаган жЫттер ерк!нд!к жолында опат бол- ды. Панасыз халык^ сонда да кел!мсектерд!ц устемд<г{н мойында- мады. Ол кезецд{ б!ЗД!Ц елец-жмрларымыз бен ацыздарымызда «Зар заман» деп атайды. Бас^ыншыларды куып шыгу жолында хал)^ымызды]ц уштен екЫ урыс алацында ^ан к^ушты. Сонан цайтып жоцгарлар б!ржола талк^андалып, хан урпагы ез ^абыргасынан бер! Сайдансайга ^арай ая^ баспайтын болып ед!. А л егер а^и^ат жайга келер болса^, К^арасу]ц^арды;ц ол айт^аны да дурыс. Тарихтьщ а^и^аты деген мше, мынау гой...— Жомарт журналистке жер астынан ш ы ^ ан тастагы ру тацбасын нус^ады. Профессор Мурат^а жер астынан табылган кесектердег! белг!лер- д! ^алай суретке салу кepeкт^г^н керсет!п тур. Арыстан ^азылган топыра^тарды эр!рек сыргытып, шуцк^ыр те;ц!рег!н тазартып жур. Ас^ар болса шэк!рттер!Н!1Ц бугшг! ¡стеген жумыстарын есеп к!табы- на толтырып жазуда. — !^органдарды к^азган да, жер асты ^упияларын аш^ан да мы- налар,— деп Жомарт балаларды нус^ады. — Булардыц м у га л ^ анау отыр. С)з осылар жайлы жазуга ти!СС!з. А л б!3 профессор еке- ум!3 буларга тек жэрдем гана керсетем!з.— Жомарт жумыс^а к!р!с- пек болган, б!рак^ щылышты кайда ^оярын б^мед!. — Бул саган деген дасиетт! сыйлык^, балам.— К,азба устше ЖанпеЙ!с кeтepiлiп кeлeдi екен. Журтты1ц бэр! жумыстан бас кетерген. Ж анпетс шопан мен жыл&ышы Бэкен екеу! ^органныц жогаргы жагына ^арай ерледь Жомарт соцдарынан ере журдь — Сен бабаларыцныц сыйлыгын нагыз ерше ^абылдадыц. Э р б ф ж!Г!ттщ ем!р{нде ез хал^ыныц ар-ужданын, намысын, та- рнхын ¡^оргайтын кез! болады. Бабаларыцныц сыйына лайы^ аза- мат бол, эд!лет жолында тайсацтап тайсалма, ацыл-ойьщ эманда кемел!нде болсын, — деп сез!н шегелей тускен Ж анпетс т!зерлей отырып, кулпытастагы анау кезден !^арасуц^ар байлаган, к^аз!рде кун мен жел жей бастаган орамалды шешш алды... ) ВУСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ )273



АЛТЫН ТАРЫ повесть

...Байы ды м ден онша асып, масагтанба, Коз алды нда тагдырдыц сол да тац ба...

АКЫННЫЦ АЛТЫ Н ТАРЫ Оны «Ак^ындар бабасы» деп атайды. Оныц дац^ы мы{ц жыл- дан аттап етт!. Ол туралы мыцдаган к{таптар жазылды. !йтап са­ ны осыншалы^ кеп кершгенмен де ол туралы, тштен, аз жазылган сия^ты. Оныц ем!ршщ жеке-жеке тараулары туг!Л!, а^ындыгын ерлеткен, не болмаса к^айгы-^ас!рет керсеткен мацызды оцигалар да бiзгe белг!С!3. Журт^а мэл!м, ем!рдщ эр алуан еткелдер! адам тагдырына эсер етед!. Улы адамдар т!рш!Л)Г!Н!Ц эp6ip кун! кейшг! урпацца ацыз боп ^алады. А л ол туралы ацыз да аз. Оньщ елецдершен 6iздiц б!лет!н<м!з, ол со;$ыр болган екен. Алайда, ¡^алай со^ыр болган? — Туганнан сок^ыр ма, элде жауызды^ со^ыр етт! ме? К,алай eмip кешт!, озшщ узац гумырын ^ай жерде жэне к^ашан ая^таган? — Оз!рге б!рде-б!р тарихшы б<зге дэл жауа- бын бере алган жо^. «Рудакид!ц моласы» атанган молалар Азняда кеп-а^. «Рудаки- дijg моласы» деген молалардыц бipнeшeyi Иранда да, Ауганстанда да бар. Самарцанттыц тоц!рег!не орналас^ан жнырма ша^ты !$ыста%тыц бэр!нде де соныц «моласы» бар. Тэж!К жэне озбек совет эдебиеттершщ нег!3!н ^алаушы Садрндднн Айнн мен советтщ талантты мус!нш!-антрополог Михаил Герасимов ездершщ зерттеулершде Рудаки Зеравшанныц жогаргы сагасыидагы Пяндж-Рудак ^ыстагында жерленген деген шепммге то^таган. Айни муны коне ;$олжаз6аныц бipнeшe жолын аны^тай кеп дэлелдесе, Герасимов — табыттагы адамныц суйегш зерттей кеп дэлелдеген. Мен болсам галым да емесп!н, тарихшы да емеспш, археолог, я антрополог та емеспш, бар болганы Рудаки поэзиясын суйет!н жур­ налист данамын. Жэне журналист рет!нде нег!зге Рудакидщ оз елецдер! мен оныд замандастарыныц жэне шэк!рттер!Н!Ц жазган УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ )277 [ В

жыр жолдарын ала отырып, Садриддин Айни мен Михаил Герасимов к^орытмндыларыиы1Ц дурыстыгын, дэйект!л!гш жэне тарихи дерект!Л!Г!н eзiмшe делелдег!м келдь MYMкiн, кептегеи одушылар осы очеркте аты аталатын а^ын ¡^ыз Робияныц ес:м!и алгаш рет кездест!рет1н болар. Мумк1н, оныц творчествосы эдебиет зерттеуш^ерш к^ызьщты- рар да. Мундай жагдайда мен оларга Тэж!кстан Рылым академиясыныц эдеби архивына ден {$оюга кецес берер ед<м. Мумк!н, олардыц ¡зденулер) жем!ст! нэтиже берер. А л мен бол- сам, оз очертмде олар туралы бар б!лгетмд< ¡^айталап к^ана етт<м. Тек, буган ^осарым, Робия — тажпк эдебиетшдегп «жиырма терт ¡нжу-маржанны1ц» б[р!, парсы-тэжж эдебиет) тарихында ес!мдер! са^талган жиырма терт а^ын цыздыц ец туцгышы. Автор. В I 278 [ ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

Пенделер мен) алдады... CYЙepiм тек табигат к,ана... Рудаки Багбан ка^па алдында ^арсы алды. Ол б!зд! ем жагынан б!рдей гул кемкерген, тебеден {^ара ер!к агашыныц келецкес) тускен жол- мен мавзолейге ^арай алып журд!. Тым-тырыс. Тек элде^айдан — бадтыц б!р тукп!р[нен булбул ^ус самар^ау, а^ырын гана тацдай кагады, жапыра^тар езара тацырк^аса сыбырласады. Багбанныц жуз!нде де тацыр^ау бар. Ол б:здщ шац баттас^ан аягымыз бен ^алжыраган тур!М!зге ^арап ^ояды. Б1зд<ц к^ай {^иырдан келген жолаушы екен!М!ЗД! б!лг!С! келед! oныjg. Б!рак^ есм дэстурд! са^тап ундемейд!. Бул тауларда, ^ару-жара^сыз, меЙ!рбан дос^а у^сап келген бейб!т ¡^онак^ты жен-жосы^ сурап к^арсы алу лэз!м емес. А ^ ниет- пен келген кона^ уш кун бойына бау-ба^шадагы жем!стерд!ц раха- тын кepiп, мол дастар^анныц басында отырып, осы тауларда туган ацыз-жырларды тыцдайды. Тек осыдан кеЙ!н гана, егер цонад сол уш кунн!ц ¡пннде ез!н!н жен-жосыгын мэлiм етпеген болса, уй нем оныц ш ы ^ ан тег!, руы жэне хал^ы туралы, ол ескен елке туралы сурауга ца^ы бар. А л эз!рге сура^ты б!3 гана ¡^оямыз. !^арт багбан дадпаны ашып, б!ЗД! ¡^арсы алган кезде менщ досым К,утби ак^ын одан: — Ес!М!Ц!з к!м болады?— деп сураган. — Рустам. — Рустам баба, б!зд1 Устодца* бастап барыцызшы,— деп ет!ндпк бпз. Сейтш ^арт багбан б:зд! мрамор баспалда^тарга бастап келед!. Мавзолейд:ц тасын жуып а^цан мeлдip була^тыц жагасына ая!$ ки!м!мд! шеш!П ^алдырдым да, кец!Л!М алабуртып, эшекейл! тем:р ' У с т о д — устаз, а^ылшы, шебер деген магынада. УСТАЗДЫН ОРААУЫ ] 279 ) В

ecÍKTepre gapan таяндым. К^утби мен! ар^амнан болар-болмас gaHa HTepin ^алган, 6Í3 улы Устодты]ц KygrípT YáerÍHe ендш. Шыгмстыц жас а^ындары оны Фарабаныц улб!реген кег!лд<р торгынына орап экеп, к{нд!к кескен алтын 6eciri осынау ер таудыц Кушагына табыс еткенше MMg жылдан астам уа^ыт еткен. Сонан 6epi ол осы жерд!ц Heci. А к, мэрмэр — оныц жамылгысы, gapa жер — оныц ш ы ^ ан тагы. Олгеннен KeSÍH ол Шыгыс а^ындарыныц сыйынар nipi болды. Ол!м оган ешпес eMÍp бердь «Ол)м eMÍp берд!)> деген сез gyAagga жат шыгар. Eipag ôacgatna айта алмайсыц. Ерте кезден eAÍM деген майдан даласында шеЙ!т болган жауынгерд! гана Aaggga белейт!н. А л бул болса agbrn ед<. Бал шарапты жырлады. Жаны жо^ сулулармен шай^асты. Ш ахтыв та- жын дэрштедь Алайда шах оны тобет ygcaTbtn куып тастады. Бул кунде сол шахтыц ecÍMÍ emKÍMHig ес!нде жо^, ал акынньщ ectMÍ, оньщ Aaggb! eg аты-шулы деген goAÔacmbtAapAbng AaggMHaH да y3ag жасап отыр. Керегар емес пе?! Иэ, OHMg б утл oMipi керегарлыкпен етть 0 AÍMÍ де керегар ед!. TipiciHAe ол саялы 6agTHg KOAegKectHAe дем алганды унататын, сулуларды уататын, булбул эн<н рахаттана тьщдап, гул жупарын жyтgaнды унататын. Ол e3ÍHÍg сол дагдысын елгеннен к е тн де езгертпед!. !^a3Íp де ол KHnapHCTig KOAegKeciHAe, гул 6añtuetueKTÍg eg ортасында жатыр. Булбул да сол кездег]дей эн салады. T in ïi 6Í3AÍg agbtHAapbtMb!3 да махаббат жайлы Рудакнд!в кез!ндег!дей-а^ жырлайды. Махаббат туралы осы кунге дей1н Рудакнден acgaH OAeg жазган а^ын жо^. Сондагы таулар, озен де сондагыдай буырцанады. А л Устод бол- са, буган деген 03AepÍHÍg gypMCTÍH, махаббатын, немесе тшт: gymTap KogiAÍH басу уш)н жер шарыныв эр TyKnipiHeH келш жaтgaн тауап- шыл gOHagTapAb! тэкаппар унызджпен ga6btAAan, 03ÍHÍg мэрмэр за- лында жатыр. Мавзолей кабыргалары KygrípT. Тым-тырыс. Бетт) сал^ын леп шарпиды. Рустам баба goAMMeH ымдап, Устодтьщ бас жагында жаткан, уакыттан ege3 TapTgaH улкен к^апты нускады. KpHag peTÍH- де мен онда Устод туралы 6ipep сез калдыруым керек. Багбан к:тапты ашты да маган gapañ ысырды. Мен мэрмэр coKÍHÍg алдына т!зерлей турдым да KÍTanga egKeñAÍM. Саргайган 6eTTÍg ycTÍgri жак жартысында араб epHeri жатты — афгандыц goHagTMg жазганы. Ол жолдардыв не айтканын мен 6!ле алмадым. BoAKÍM, OAeg болар. Кек сиямен жазылган, жолдары gb!cga. Ертеде Орта Азияда кек 6oHyAb!g туе! каралы gañFMHbtg белг<с) боп саналган... Багбан gapT унс!3 тур. К,утбида да ун жок- Олар тореш! сиякты. MeHi Kyrin тур. ^утбндыв жанарында gaTaAAbtg бар. BarôaHHMg Ke3gapacb! сабырлы. Жас agHH уш!н де, осы 6agTbng gapT Heci yuiiH ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

а де мына тастар — кнель EAim g улы перзент!н!ц табыты ж 6ip тутам жерге деген олардыц ^ызганышты суи!спен угамын да. Олардыц еуЙ!Спенш!Л!Г!не орта^тасамын. зира даламызда да улы Устодты осы таудагылардан ке Сонды^тан да мен уш кун бойы езен жагалап, Памир куздарын шарлап, осында жол тарттым. Осыдан уш кун бурын вертолет м е т жа^пар тастар арасындагы мшкене тас жолга тус!рген eдi. Тар cognagneH gysra к^арай туст!м, Зеравшанныц жартасты жагалауына ^ашалган жолменен ек! ша^ырымдай журген cog, тургындарыныц айтуынша, мыцдаган жылдык^ тарихы бар, Айни деген к!шкене ^ыста^тан шы^тым. А л шалмалы карт колхозшы бас^а ^ыста^тармен салыстырганда, оз ¡^ыстагыныц арты^шыльщтары туралы айт^ан кезде, талай гасырлы^ тарихи деректерд! ¡^иналмастан жайып салды. — Bi3Aig ^ыстагымыз Ескендфд)ц 03iHe де багынбаган,— дед! ол.— Ескенд!р б!ЗД! айналып откен. Оныц жиЬангерлер! оцтустш асу ар^ылы тырбанып етуге мэжбур болган жэне естерш жию уцмн, эне, анау суы^ колд!ц жагасына аялдаган,— деп ол шындар- ды нусцады.— Ол кол со шындардыц ар жагында. Сонан 6epi оны Ескендф кол! деп атап кеткен. Бул жайында ызге, жогаргы жолда туратын да ягнобты^тар айтып беред!. О з гумырында талайды ecTin, талайды корген таулы ^а тэн эдетпен ол Иран мен Туран арасында болган согыс кезшде, Туран- ды^ эcкepлepдig шат^алдан ^алай еткен! жайлы да эцг!мелед<. Тау кешкш дер)тц ^улаганыц да, ^асиетт! ша^тарды да еске ал- ды. Алайда осы кешюндердщ ел уш)н пайдалы шагы да болган,— шапцыншыльщтан са^тап gan отырган. (Соз орайында айта ке- тей]н, сол куш мен Сухто тауыныц етегшде бфнеше сагат аялдап ^алдым, ^атты жagбыpдaн кейш элг! таудыц 6ip болЫнде кешк!Н Кулап, 3 epaBmaHHbtg арнасын бегеп тастады. Тау булшш!л!гш багындырушылар туралы репортаж берд[м де, какей<мде коптен журген ойымды !ске асыргым келдь Садрндднн Айни мен акаде­ мик-антрополог Герасимов а^ицаттаган agb!3 бойынша, «а^ындар бабасы» туып-ескен жэне дуниеден {$айт^ан Рудак ^ыстагына ба- рып ^айтуга бек!нд!м). OgriMemi ^артпен ^оштас^аным сол ед!, таудагы елге жэрдемге келген ¡&альщ машинага тап болдым, К,алыц топтыц арасынан ойламаган жердей ез досым — тэж^кт^g жас а^ыны К,утби Киромга ушыраса кеткен!м. Ол кешк!н туралы хабарды ести сала Душанбеден самолетпен ушып келген екен, ейткен! ата-анасы, эйел! жэне бала- лары езен арнасыныц теменг! агысында жиырма ша^ырым жерде- ri gMCTagra ¡^алган кер!недь Ei3 OHbtg ег:з-ег!зден тугаи балаларына кештете жетт!к. Алты баланын eg улкеи eKeyi — алты жаста, ортаншы eKeyi — уште де, ал кенже eKi баласы 6ip жас^а енд[ гана толыпты. УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ I 281 I Ш

Айнидагы agrÎMemi ^арт айт^андарды, ез ^ыстагы туралы сез болганда, К,утби да айтып етт!. — Bi3AÍg бау-ба^ш амыздай бау-ба^ша дуние жуз!нде ж о^,— де- AÍ ол KeuïKi тама^устш де. Ж эне Tag азаннан тургы зы п ап, ез ce3ÍHÍg туган кыстагына деген cymcneHnnAÍKTig гана 6eArici емес, ш ындыц сез екенш дэлеАдеп шы^ты. Бул бацтьщ балгын эсемд!г!не, aggMraH жупарына, ою-ернектп, ^ад!М!нен 6epri тунып турган ж асы л сипаты- на, энш! gyстары мен жем!С araniTapMHMg TypAepiHe дуние жyз^н^g кез келген багбаны кызыга суйсшер! xag. А д осы жepдigтyprындapы Нойобо деп атаган осы ба^тьщ гранит террасага, жaлag тас^а ecípÍAremH керген ap6ip жолаушы тэжiкт^g тау тургындарыньщ eg6eri мен талантына шекюз бага 6epepi даусыз. Осы кездесуден 6ip жыА бурын тэж!К тауларыньщ ^ыр^аларын боЙАап уш^анда (мен бул туста «кыр^аларын бойлап» деп отырмын, ейткен! «Ил-12» самолет! 6nÍK шьщдарды асып ушуга epecÍ3 жет- пей, состиган жартастар арасымен aya KegicTÍriH ^уалап, ^y3AapAb!g уст!мен гана ушцан ед<), мен ертегщег! тас gopraHAapAHg арасы- на тап болган адамдай, бойымды Tagbípgay мен урей б!рдей бнлеп, шьщырау жат^ан тупс<з ¡^уздарга, ^ожыр-^ожыр, ал кей туста майга сук^андай кек аспанга к^арай шаншыла ^адалып, caMOAeTTig жолын бегеген у ш т р жартастардан кез ала алмагам. Сол 6ip тagгaж aйы п KopiHÍCTeH ecÍMHig кеткен! сонша, ymgbtmTMg «OïTeriHÎg маскасын KnigAep!» — деген буйрыгын да ecTÍremM ЖО{^. Иллюмииаторга мацдайымды т!реген ¡$алыпта мен осы Tog-To- рыс жатдан алып KeceKTepAig арасында адам далай eMip кешет<н!н Kepín, ой сары нынан OTKÍ3Ín, у^^ым келд^ ал мунда мьщдаган ж ы л- дардан 6epi тарихына ap6ip халы^, ap6ip улт ^ызыга ¡^арайтын тэкаппар, сымбатты, дана халы ^ OMÍp кеш<п келед!, ейткен! осы та- уды мекен еткен бул хальщ еш уа^ытта, еш уа^ытта ешб!р жayдыg алдында — мейл) ол Кир болсын, Дарий болсын, Ш ыgгыcxaн не- месе EcKeHAipAig ез! болсын, еш ^айсысына Т!зе букпеген, бул хальщ дуииеге данышпан а^ындар мен гуламаларды берген халы^. Самолет устшен мен состиган тастардан езге eniTegem кере алмагам. Е ндй MtHe, улкен сулама тас устше ш агын гана ^ыста^ тургындары ecipreH, ертег<дег!дей тagгaжaйып Нойобо багына тап болганда, мен анау 6ip сапарымда туган кекетмдег! сура^тарыма Teric жауап алгандай болдым. Бул таулар, бул жартастар керер кезге гана !$атыгез. Булар e3ÍHÍg TÍAÍH таппаганга гана урейль А л шын мэн!нде булар мей- ipÍMAÍ таулар. Жэне булар да адамша сейлей б!ледь Адамдар сия^ты булардьщ да apgañcbíCMHMg ез ¡^упия-сыры, ез тагдыры бар. Булар езш мекен еткен хальщты ^атерл! жылдарда жат жepл^ктepд^g шап^ыншылыгынан са^тап gan отырган. Булар аз!н мекен еткен Ш í 2Н2 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

халыдда суыд желдерден, аптаган ыстыдтардан дорганыш боп оты- рады. Жэне бул тауларды журт туган улы боп шекмз с у у д !. Op6ip тасына д е т н суйед!. Eip кездерде адам хайуанатда т а б ^ г а н жэне жартастарга TagipÍHijg суретш дашаган. 9 p6ip тастыц езшде бей- не жатады емес пе, ал адам оныц ынгайлы кеск!И!н тауып дырлап дашауы THÍc. Тэж!ктерд!ц ата-бабалары да, 6Í3AÍg ата-бабаларымыз сиядты, отда табынган, жартастардыц ушар бастарына дасиетт) от- тар жагып доятын болган, онан KeñÍHri жерде дылыштыц жуз!мен ислам келд1 де, оттар тек жолаушыга жол с!лтер 6eAri боп дана далды. А л тастардан М уг тауындагы дорган тэр!зд! далалар мен 6eKÍHÍc- тер салынды. Мэселен, Пянджикентке таяу жердем Зеравшанга тонген жартастарды даз!р де М уг деп атайды. А л ертеде оны Маг деп атаган. Жэне Зеравшан да ол кезде Зеравшан емес, Согдо деп аталган. Оньщ TOjgiperiH доршаган таулар, ойпацдар, бадтар мен думдар, далалар мен дыстадтар Согдиана деп аталыпты. Ацызга айналган Согдиана шынында да не Кирге, не Дариге, не Ескещцрге багынбаган. Жэне 6yrÍHri Орта Азия мен К,азадстан халыдтарыныц ата-бабаларын доргап далган. Бул туста Айни дыстадтарындагы дарт колхозшы да, м е т ц досым — К,утби да дурыс айтады. Пянджаныц (даз!рг1 Пянджикент) ж!бек тодушылары мен зер- герлер!, Самарданттьщ дыл далам шеберлер!, Согдиананыц су- peTuiiAepi мен сэулетш<лер! жэне ой мен думная келген жаЬангер- турмлер М уг тауыныц устжен, дыпшадша К,айнар су аталган буладты;ц жанына дорган — «Муг даланы» салган. Бул дала ер- тедег! Орта Азияньщ бук!л улыгатты керкемонер!н бойына жиган галамат эсем едм— салтанатты сарайлар, мус!ндер, эшекейл! храм- дар, эпостан алынган кор!И!Стермен, ою-орнектермен, жорыд- шайдас кер!И!стермен эшекейленген дабыргалар... Маг даласы талай мы;цдаган жылдар бойына гулденш, керкейе берет)н де ед!, егерде... Егерде согдиандыдтардьщ Кир, Дарий жэне Ескещпр жасадшылары ушш соншалыд датерл! дорамсад дамыс одтары ел! тец!3 ел!нен шыддан кел:мсектерге дарсы соншалыд дэpмeнciз болмаганда! Кел!мсектер ездершщ копт!Г!мен, батылдыгымен, яки дайсарлыгымен же{цген жод. Олармен 6ipre ис­ лам д ! т ере келд[. Оттыц дуд{рет!не бас иген сеиЁМнен айыратын, TyeÍHÍKCÍ3, датал д!И ед!. Бул дш к^мдe-к^м адам бeйнec^н бояп салса, яки оны дэрштесе, соиы жан бггпес алланыц атымен лагынеттед!. Сарайлар мен далаларды тек дана ою-орнектермен, тек дана дураннан алынган сездермен, адамзаттыц дас!рет! мен бадытыныц символы болган кок аспан тустес бояумен гана эшекейлеуге болатын едь Уадыт езгерд!, ектемд!к езгердй саясат езгерд!, ал соныц ¡ш!н- де д!Н менен сен1М де озгерд!. Шапдыишылыдтан бас саугалаган халыд далаларды тастап, сай-саладагы ездер!нщ шагын дыстад- УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ) 283 ) ВВ

тарын гулденд!ре бастады. А л а^мндар Tegipim g орнмна жа- уынгерл!к ерл!ктерд! мадацтады. Гул-ба^, хауыздар туралы ода- лар шыгарылды, ^ыран gycTb!g дауылпаз сертнш е суйсжш, тау маралыныц суйк!мд!л1гше тagb^pgaды, сулу эйелд!ц мусшше елттн келецкел! айванда отырып ewip жэне ел!м туралы agriMeweH шер- йумарды тар^атты. Салбыраган жapтacтapдыg етегпн ала, шыцыраудыц ygipeSreH тас кец!рдег!не урейлене кез тастап, газнктен Рудак^а ^арай жол тартып келе жат^анымызда Кутби тау адамына тэн ма^танышпен: — Мундай 6agrap бул ж agты g бэржде бар,— деген.— Tacga еседь Нойобоны ecipreH Муса баба сия^ты eg улыгатты цурметке лайык^ багбандар да бар. MiHe, асулардан етш, Дарьял тэр!зд! шыgдapды жагалап, туе кезшде осында, YcTOATMg мрамор уйше жeттiк. «А^ындар 6a6acMHMg» меймандар ютабын а^ырындап napagTan отырмын. MiHe, Тегераннан келген raAMMHMg жазганы, ал мы- нау — Делиден келген жазушыньщ gOATag6acbi, Бухардан кел­ ген мугал!мдер, ленинградты^ геологтар... «суй!спенш!л!к» жэне «ма^таныш» — осы ем сез эр тараптан келген, кездарастары, Т!л- дер! эр турл! aдaмдapдыg айт^ан п!К!рлершде ^айталанады. XaAMgTMg мерейл! мейманасы,— деп жазады олар,— 6i3 ушш а^ын eciMiH, OHMg сезш, туган жер!не деген жэне адамга деген махаббатда толы асыл сездерш са^тады... Мунан асырып emTege айта алмассьщ. Мен де соларга ^осыла- мын. KiTanga ¡^олымды ¡^ойдым... Bis тагы да 6ag арасындамыз. Мен мавзолей тасына дала гул!н крлдырдым. Ая&астындажиыршыд таскутпрлейдп. Багбан^артб!ЗД! шайга ша^ырды. Сэл KOAegKe тускен KepnemeHig уст!не дастар^анды жагалай отырды^. Дастар^ан уст!нде к^амырдан бауырса^ eTin кес- ¡лген annag болганда annag конфеттер. Ауызга салсац gap туЙ!рше ygcan ернд!. Мундай конфет дуннедем 6ipAe-6ip гастрономда жод. А л мунда op6ip AautMgTMg дастар^анында бар. Т!лд! уй!ргендей тэтт!, нэр! мол, сонау Рудаки заманынан 6epi мейманга арналган AacTapgaHHMg сэн! боп келед!. Рустам баба жупары aggwraH eKi алма уз!п, маган усынды. — CisAig ек! gb!3MgM3 бар екен, мына Kici айтып отыр,— деп gapT К,утбнды Meg3en goйды.— Соларга 6epigis. Мына алма- лар «Анджаме» agындapыныg атасы — Pyдaкидig багында ескен Aegis. Шай 6erin gaйнaпты. Hici aggbtn тур. IHbipgay бн!кте кок жузшде gaHaTbtH жайып тастап, жэЙ!мен кыоанжо gaAMgTan жур. Оларга сол би!ктен gb!CTag уйлер! ор­ та racMpAbtg алып aмфитeaтpдыg oйgы-шoйgы террасасына ретс- ¡з тагталган кубиктер CHHgTbt кершетш болар. А л егер дэлфек айтар ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

болсад, онда бул жерд! бпр кезде сенген алып вулканньщ кратер!мён садыстыруга болады. Айнала таулар. Батые жадтан Ай-Петриге у^саган У№ р («Жыр тауы») кер!нед!. Тек, Ай-Петриге Караганда Уфар ул^^ттылау. Шыгыс жак,та — Кухи булбулон — булбул тауы. Бул таудыд туе! ^ызгылт, ^ыргыздыц Жeтi eгiз тауы сияк^ты, Кухи булбулоныц журег!нен ак^ынныц табыты орын тепкен. Кек{рег! гул-ба^а оранган, соныд келецкесшде мавзолей тур. Оцтуст!к жа^тан, дэл менщ ез1м тугаи Жоцгарым сия^ты, шыцдарын а^ ^ар мен дарагай жап^ан таулар. Бф-б!р!мен ^оян ^олтьщ eбicкeн шыйдар ортасы — будацтар мен езендерге, гул-бацтар мен тау шалгынына толы — гажайып ой- пат !$июлайды. Ойпаттыц е{цтуб!нде, сыцсыган жапыра^тар астын- да, терец жырада осы жердег! езендерд!Ц ец улкет буыр^анып, а^ кебштенш жатыр. Ол ез!Н!ц басын шыцдагы ^ардан алып, б!зд)ц жанымыздан солтуст<кке шап^андай жарып ет!п, кец ойпат^а сы- тылып шыгады да, содан эр{ Зеравшанга ¡^осылып Пянджикентке, Самар^ант^а, Бухарга кетед^.. Тауларды асып ет!п, кок жузжде шыр^ау бижте к^алы^таган ¡^ырандарды гумыр бойына эyeйi еткен, осы б!р жумак^ бурышына келер жолда, будан уш кун бурын мен сод кед ойпатта, Самарканда болып eдiм... — ^андай сорт? — деп сурайын деп назарымды алмага аудар- дым, б!ра^ ойымда сол цырандар, гул ба^тар мен тулаган езен тур. Табигаттыц мырзалыгына кенелген эсем бурыш. Бул жерде а^ын тумауы мумкш емес ^ой деген ой оралады маган... — Рудак сорты,— деп жауап ^атты багбан. — Мундагыныц бэр) де Устодтыц ec^мiмeн аталады,— деп жыми- ды 1^утби.— Суды]ц шуын ест!п отырсыд ба? Бул Рудак деген езен. Эне, анау, жартасты керд!ц бе? Ол Рудак жартасы, ал цыста^ты Пянджн-Рудак деп атайды. Жерг!Л)кт1 колхоздыц аты да Рудак... — Мундагы эрб)р тас оныц жырларын тыцдаган. Бул жepдijg жартастары айры^ша жа]цгырыгады, олар Устод сездерш талай-та- лай к^айталаган,— деп %ояды Рустам баба.— Ол осы арада туып, жасты^жалыны лаулаган, еш алацсыз, жарк^ын шагында осы арадан аттанды. Балгын дацк^тыц ^анатында уш^ан ед!. Кеп жылдар еткен сон оралды. Мулдем бас^а боп оралды. Оныц кулюс!нде жабыр^ау жумба%, урей бар ед). Жэне жалгыз оралган жо^. Оны Мадж де- ген жасесп!р)м Ж!г^ ерт!п экелд!...— Мен багбанды сулесо^ тыцдап отырмын. Оныц дауысы элде^айдан адыстан кyjgгipлeп ест!лед!. А дам ез ойымен ез) боп, к^иял ^анатына мшгенде эманда естид). Кейде гумырыцдагы ей б)р тадгажайып минуттар болады. Мундай кезде сен керемет ¡с ¡степ, ез1ц уш!н жацалык^ аш^андай куйге енесщ. Сен аспаннан жаца жулдыз тапцандай боласыц, мeйлi оныц сэулем элс!з, эзер кер)нерл)к болса да, бэр)б!р жаца жулдыз. УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 285 ] В

Сен e3ÍgHÍg алы п уш ^ан KegiAigAi баса алмайсьщ . О йткен! кез кел- ген, eg болымсыз ж ag aлы gты g e3Í — ойга ¡^анат 6ÍTÍpep KOM6eHÍg басы. Бул ой-^нялы шиыршы^ ат^ан суреткер ушш — зейнет- TÍ узы н ж oлды g, галым уш!н — тьщгылы;$ты 3epTTeyA¡g не- месе ¡^арапайым болжаушы уш!н еш ¡^уйтыр^ысы жо^, кей сэт жабыгьщ ды, кей сэт ^уаныш ты oñAapAHg бастамасы. Мен Рудакн елецдерш жат^а айтатынмын, мен oHbîg поэзия- сына бас иетшмш. Сонды^тан да м е т кенет келген ой Te6ipeHTÍn экеттм— мумк!Н мен, осыдан Mb!g жыл бурын балалы^ шагында улы Устодтьщ 03Í ойнаган, болмаса ^артайганында дем алып TÍ3e буккен жершде отырган шыгармын. Bipag бул ойдьщ еш^андай жagaлыFы жо^ едь Ол шынында да 83ÍHÍg балалыц жэне ¡^артайган ша^тарын осы арада отк!здь Оны к^оршаган осы табигат ед). Гулба^естш сыбдырлап турды, езен естш тулап жатты, ¡^ырандар да естш кек жузшде сыбдырсыз цалы^тап журд!. Тек сурлеулер мен жолдарга тускен Устодтын Í3ÍH гасырлар ïnagb! басып ^алды. Алайда ез ойында соларды TipiATin, сол бойынша, туе элпетшдег! самал жeлдig Ko6eg тарт^ан гул уй^ысын а^ырын гана желпш етет!ндей, сонау алые KyHAepAÍg шымылдыгын ы^тняттап ашып журпп керуге болады. А^ын гулдерд! унатыпты. Райхан гулш унат^ан. Мумк!н, ол кез­ де 6ag !Ш!нде райхан гул! кеп ескен шыгар. Иэ, райхан ga3Íp де аз емес. Оне, олар алма агаштар арасында жайнап тур. Мумкш, Устод райханды TinTi де унатпаган болар? Жэне ол гулд1 жыр ету ce6e6i, ол жайлы eAegAepi саманндтер шахына унаганнан шыгар? К,айдам? Ол шах алдында тек гулдер туралы, гуриялар* туралы, шарап ту- ралы гана OAegAep оцып {^оймаган. Тек e3ÍHÍg рубанларымен шек- TeAin ¡^алмаган. Ол ез поэмаларын да о^ыды. OHb!g meKÍpT¡ жазган мынадай eAeg жолдары да бар: «Сонда шах туры п Устод^а дауыстап; «Ем, ogbi/» деп б^мырды. Орнынан тцрдм Рудакм, бастады сезд:, /й ц р тты цмытып э к е т т : телдеп. К ааба к^ызы жас арудьщ 0/:ец:н ж а т ^ а б:дет:н тцхел... Ол e3ÍHÍg а^ын достары: балгын жас, epi ойшыл Мурадтьщ, са- бырлы, api тайсалмас философ О бу эл-Хасан Шахид-иби XyceñHHig, акын Маруфидьщ жэне райхан гулдей нэзпк, шынардай берпк, тэкаппар Робияныц таланттарына галамат cyñcÍHeTÍH. TarAiapAbïg жазмышы, Устод барлыц AocTapMHHg cogbíHAa ' С ул у цыэдар В ¡ 286 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

^алды: есспз тобырдьщ дара^ы кулк!С! мен дэру^штердщжаргысм жауып турганда, шах дызметимлер! оны Бухардыц ^адмц ^^aбыpгacыныjg сыртына шыгарып, кара жолдыц ортасмнда ^алдырган, жанына б!р гана адам — оныц еледдерш кеш!р)П! жа- затын, эpi дауыстап о^итын жас ж1г!т М адж гана келдп. Саманидтер шахыныц сарайында достас^ан жандардыц ¡ш<нен тек жас есп!р<м М адж гана адал дос боп суырылып шы^ты. Мадж а^ырын гана: — К,айда баста деп буйырасыц ез!]цд!, Устодым?— деп сурады. — Улым, 6iз зулым дунненщ олжасына айналды^; ел!м — ^арга да, б)з — сары ауыз балапанбыз гой, балапаннан еткен сормацдай болсын ба!— дед) жауап орнына улы Устод. — К,арлыгаш тек ез уясында гана дамыл табады... — деп ^ойды Мадж. — Жен айтасыц, улым. Баста уйге. Сен тауга барар жолды б!луш! ме ей? Сонда менщ суып калган, умыт болган уям бар. О, ;$амрет, Мадж, куйкентай ею жуз жыл жасаса, ал ^арлыгаш бар-жогы бфаз жыл гана. Тездет, улым, баста уйге. Э й , жара^ат, ауыр жара^ат! — а^ын кезшдег! ¡^ан баттасцан шyбepeктi устай алды. Жас жЫт алга ^арай бастады. А^ын жанга батман азап ауруын куштеп жецдь Б!р к^олын Мадждыц ныгына сап, бф ¡^олына таягын устап, басын жогары кeтepiп, шацда^ жолмен журш кетть — Баста, улым, Согданы жагалап жур! Озен б!зд! сал^ын леб!- мен жeлп^п, гул ба^тар келецкесше саялатар, жем1с:н базарлы^ етер, Кустардьщ жыры ^ас!рет!М13Д! жец[лтер. Балгын М адж ойга шомган куЙ! жолга тусть Шацды бур- ^ылдатып царт оньщ со;цынан epдi. М адж Устодты экес!ндей, мумюн, т^птi экес{нен де гер! жа^сы кepeтiн. Ойткен1 ол ез экесш б!лмейтш, керген де емес. К,ацгып журген д э р у ш буган хат таныт- ты. Сейтш бул дагаз кешфг!ш болды. Ш ах сарайыныц кэpi пнсар! муны ез1не кемекпп eт^п алган. Сарайда жур!п бул Устод^а тап кел- д!, оныц еле;цдер!н дауыстап о^итын болды, б!р жагы gызмeтш^c^ болды. Сонан бер! eшкiм муны ренж!ткен емес. Устод муны еш тм - ге жэб!рлеткен емес. Ол буган эке орнына эке болды. Енд! осыдан кейпн М адж улы Устодты тастап кете алар ма!.. Жуз!мд!ктер арасымен буралацдаган жол езенге таяп кеп, ен- д! агынмен жарыс^андай, эр тустагы каналдардыц кеп)рлер{нен тол^ынша ыргып етш, жагалауды куалап кетть Озш !ц со^ырлыгына эл! дагдылана ¡^оймаган Устод тастарга ж т сур<н!п, тайса^тап эзер жур)п келедь М адж жyp^c^н баяулат- ты, а^ыры, а^ын ны^ адымдап ез!Н!ц жетекпнымен аягын б!р- дей алайын дедь Ол басын жогары кетер1п келе жатты, 6ipтiндeп УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ I 287 ) В

нурлы KyHHig oTKip сэулеспмен оныц ¡$ан-селюз egi e3ÍHÍg кэдуелг) ^алпына орала бастады. Карт унс!3 ед). Осы жолмен OHMg 6ipÍHmi рет жаяу журуь Алгаш рет ол бул жолмен жасты^ шагында, улы Согданьщ танымалы а^ыны атанып, maxTMg арнайы ша^ыруымен, кеп некерд)ц орта- сында Бухарга аттанган, сонда !Ш!нен бул жолды: «Aag¡g пен ба^ыт жолы» деп атаган ед). OHMg астындагы аты мьщты болатын, ол уадытта жол да о^тай тузу, теп-теНс сия^ты кер!нет!н. K,R3tp ол сол жолмен не адамдарды, не KyHHÍg K03ÍH, не даланыц эсем суретш, не ба^тагы гулдерд! коре алмай, т!нт!нектеп басып ке- лед!. Тек кустардьщ эн<нен, алыстан ^амшыныц кумп еткетнен, cyAMg шуылынан туйген!: бул жерде гул 6ag ¡^алыц ескен, дихан- дар далада титыга ецбектенуде, ал Согда болса орекпн тулауда, Бухардан аргм ¡^умга асыгады... Кей yagMT, ат туягыныц думпу!нен, туйелерд!ц баяу гана MgMpaHraHMHaH жэне KenimÍAepAig керенау айк^айынан ол осы тустан керуен етш бара жат^анын сезетш. А^ын туйе ¡^омындагы шатыр астына жайгаса отырган саудагерлерд!ц кеск!Н-кейш- TepiH оз!нше елестет!п, жэне олардыц дайдан екен<н — Балхыдан ба, элде Мысырдан ба, Фарабадан ба, Унд!станнан ба, болмаса Таразыдан ба — соны у ^ ы с ы келед!. Eipag саудагерлерд:ц кескш- KeñinTepiHig орнына, оныц ой K03ÍHÍg алдына ара-тура e3ÍHÍg кезш ойып шыгарган жeндeттig томардай жундес ^олы мен зэрл! KyAKÍci кeлegдeйдi. ... Рудак так орнаган сарайда турегеп турды. Оны мунда 6ag imÍH- де журген жершен устап экелген болатын. Мойнына салдырлаган TeMip gappb! салынып та улгерген. А р т жадта, capaйдыg TyKnip бурышында, демдерш пштерше тартып сарай а^ындары турды. Олардьщ <ш:нде Шахид жо^ ед:, тек Устодтьщ кундеуш!лер! гана болатын. Алтын та^тьщ уст!нде саргыш egдi maxTHg o3t отырды да, ал оньщ жанында бас yo3Ípi турды. Саманидтер шахы сарай imÍH самар^ау шолып OTÍn, эшекейл) кумбезге задала gapan калган кез- де, уэз!р OHbig жарлыгын айтты: шах rapeMÍmg гул<не жа^ындауга дэт! жеткен жэне оган goca aAAaHbng атынан жазылган куран тура- лы астамды^ сез айтып, ауыр кунэга батып, кушрлж еткен а^ын Абдулла Рудак, шахтьщ KemipÍMi бойынша, ¡^азфден бастап eMÍpimg а^ырына дейш тас gapagrM со^ырлы^та кун OTKepyi керек... Рудак бас Hin, TÍ3ecÍH буккен, алайда осы сэтте шах цолын KOTepAÍ де жендет ^аргыны тартты, к^ылгынган Устод орнынан турды. TyKnip бурышта турган а^ындар 6ipÍHÍg co3ÍH 6ipi 6eAÍn шахтьщ даналыгын OAegMeH мада^тай бастады. Рудактьщ e3Í де талай рет сейтш CAÍ. Ауы з ек! айтыста оган Teg тусер ешк)м болмайтын, соны- сы ymiH де шах оны 6ip кездерде жа^сы кердь Саманидтер maxwHbtg улылыгын дэpiптeп, ол жуздеген гимн- ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

дер шыгарды жэне шах сарайында жуздеген сулулардыц ысты^ ^ушагына батты. Ш ах пен а^ын eKeym ig обырланган Henci тоя- тында бэсекеге тускендей кездер! де болган ед<. Eipag, шахтьщ гул багындагы MygAM гул боп 6ypÍH аш^ан — Арараттан екелшген, узын бурымды тутк^ын аруга а^ын жаны ынты^ болган кездеЙГб*ас- тап 6epi езгердь Ол тут^ынын шындап суйд!. А^ылы мен сулулыгы уинн суйд!. А р у айтк^ан к^айгылы egrÎMeAep TiïipeHTe шымырлатты. Егерде мунан бурын да адал дocтapыныg к:нэрат ceздepi оны обыр HanciHig ойнагынан шеттете алмаган болса, енд1 тутами арудьщ agriMeAepi OHMg кез!н жagaшa ашты, ел билеуш^ерд!й к^атыгезд!г!н жэне хальщ gacipeTÍH capanga салуга мэжбур етт). Жас apyдыg agriMeAepi, туган жер! туралы эндер!, ¡^айгы- gacipeïi, кез жасы, ah урган шерл! Kypcimci — OHMg адамдыгын ^орлагандарга, ^анатынан ^игандарга, maxTMg гул багындагы эшекейл! торга ^амагандарга к^арсы а^ын кемрегше ыза мен кек тугызды. Ж ас ару христианка ед!, оны евнух жeндeттepд^g TenKici де Д!н<- нен тайдыра алмаган, ал ак^ын болса албырт шагында сарайга кел- ген cog-ag оз ата-бабаларыный д!н!н естен шыгарды, заратустраны умытты да, цуранга табынып кетть Япыр-ай, шынымен муньщ эйелге цараганда элс!з болганы ма, тау арасындагы KyHÍ 6yrÍHre дейш ата-бабаларыньщ д!Н! — заратустарга табынып келе жат^ан оз уруластарынан repi дэрменыз болганы ма?! Жо^, aTa-6a6aAapMHb!g к^аны MyHMg бойында ал! де болса бар, сонды^тан ай^ас даласына шыгуы керек. Ол шахты мада^тап талай- талай жырга ¡^осты, бал шарап пен сулу эйелд! мада^ етть А л енд!Г! жерде ол оз жырын тау хал^ына арнауы керек. Согда ^аЬармандары туралы айтуы THÍc. Халы^ ез aTa-6a6aAapb!H&!g ecÍMÍH кад!р тутып, coлapдыg Д!Н!Н gypMeTTeyi керек. Согданы gopran ¡^алган шахтар емес goñ. Бухарды саАган сауда- герлер емес, сондай-а^ Aфpacиaбaныg !ргес<нде жаумен ^ан кешт! ай^ас^ан да жендеттер емес. Е л 6nAeytuÍAepAÍg талайлары еткен бул дуниеден, 6ipag coлapдыg цайсы 6ipi халы^ есшде. О , кэр!Л!к, шалдыктырып шаршатумен ^атар жабыр^атар ауыр ойга да жетелейд! eKeHcig. К,ара халык^, к^ул мен KygHig билеушш! жegгeн KyHÍ болып па едь.. OjMip ^амырлы б:р берд: есм ет, ^ а р а п т ц р с а ц ел^:рд:.* т у н ы п ж а т ^ а н есм ет, Бас^алардыцл(ем^ианалы, дыджана б:д та^ды ры н, И л бас^алар т:л е р демд: сен к ем к ен н ^ барлы^мн, OjMÍp .мазан т а з ы да а м т т ы ; «Им^уы^дм :рке б:л, К:л(де к:л1н:ц самрап г т л :, ал аяжы керде т у р » . УСТАЗДЫН, ОРАЛУЫ 1289 ) В