Әнуар Әлімжанов Ұстаздың оралуы

Эбу Hacip халдейге ызгарлана TÍK караган. EKeyiHÍg жанарла- ры TyñicT!. — Сабырлылыд даналы^а сан беред!,— дед! халдей.— Экес! ¡^ызынын ¡^упиясынан бейхабар. А л MeHÍg yñÍMHig ¡^абыргалары сырга 6epÍK. — Мен халиф эл-Му^тадирдыц тагыныц алдына ^айтадан ба- рып тагзым eTÍn, Бэнудщ басына ерк!нд<к сураймын,— деп Эбу Hacip {^апшыгыныц ^асында жат^ан ^ыпшагына gapañ журдь ЕК!НШ ! ТАРАУ Э р нэрсетц себеп-салдарын yrbtn-ôiA. Гераклит. — Бурынгы еткендер ^андай дал айтдан дана адамныц ац^аулыгына бала да кулед! деп,— куцтлдеген Хасан бас^алардан кей!ндеп ^алмау ушш шалды^ан атын ^узай тусть— Шалдыган байлы^ пен лэззат^а толы халиф сарайынан 6e3ÍHÍn, e3ÍH o3¡ дуниен!ц бар рахаты мен сый-!&урметшен айырып, мынадай Капыры^та шацы бурдыраган дала жолында ¡^а^ырыгы тутеп 6ip жутым су мен ала^андай келецкеге зар боп жиЬан кезу, эр кун сай- ын ^ара^шылар мен цаш!$ын арабтардыц кездейсо^ шабуылынан урейленш, болмаса курестен шайлы^^ан ызалы кедейлердщ ^олына Tycin ^алудан са^танып керуен сарайларда тыгылып жату... Жо^, мен ез мырзамныц бул жур!С)не мулдем тус{нбейм!н. О, алла, ас- там ойласам 6ip e3Íg Kentipe rep...— деп Хасан онан api куцмлдей туседь— Осы 6Í3 к^айда бет алып барамыз? Багдат^а ма, элде бас^а ж а ^ а ма? — Эй, Халдейдщ баласы, курдтыц сулу к^ызы KÍMHÍg шешес! болып едИ Куцк!лдеп келе жатк^аньщ нендей дуга? Элде намазды жур!П келе жатып о^итын болгансыц ба?— деп дауыстаган Хасанга жалпа^ бет турж Санжар, оныц дауысынан Хасан эманда тЫрене шошитын. Санжардыц Tyci суьщ болатын, т!кенек са^алы og жак бет!нде- ri кулагынан тамагына gapañ б!леулен!п тускен Tepeg тыртыгын жа- сыра алмайтын. Жане Хасанньщ шошынуыныц 6ip ce6e6í кез!нде Санжар халифтьщ o3ÍHÍg гулям! болыпты да элде неден жаза тар- тып, содан Самаррадан ^ашып кет!пт!... Eipag ^алай болган кунде де Санжар да Хасан сия^ты Эбу HacipAig бул жур!сш тус:не алмайды. — Б)з ^айда бара жатырмыз?— деп сурады 03ÍH-03Í ^олга алып урейш сезд!рмеуге тырыс^ан ¡^ызметш! Санжардан. — Жумадка дейш ал! алые, ал тозак болса айнала, Teric ^оршап тур,— деп ем ушты жауап берд! Санжар.— Солай ма, Зухейр? ! 50 ! ЭНУАР ЭЛ[МЖАНОВ

Сирияльц& балац жпги атыныц басын тежед1. — Ce3Íg дурыс, ^ад!рменд< агайын.— деп жауап ¡^аттыяВухейр.— Алайда У стаздьщ мазасын алмайы^,— деп, булардьщ сез!Н ест!ме- ген, елде ecïice де кец!л аудармай келе жат^ан Э бу Hecip жакеты ме- гзеп койды. К^алын ойга батдан Э бу тайпалган жорга уст)нде eAeyip алда KeAeAi. CojgMHa ерген ушеу онан озбауга тырысады. Хасан бол- са Санжар мен Зухейрден де кетндей тусед!. Алайда алдьщгы жа^тан колдан адам ^арасы кер!не бастаса-ак болды мейл: олар: TeHTÍpereH ^айыршылар ма, жаушылар ма, керуен айдагандар ма, ба^ташылар ма, немесе Шамньщ, Амманныц яки Иерусалимныц базарына сатуга кедей зинджмерд! айдап апара жатцан ^ул са- тушылар ма,— 6epi 6ip, Хасан дереу атын Te6ÍHÍn цап Устазга та- яп келет!н де ^асынан 6ip ел! ^алыспай жypiп отыратын. Ол еле- rÍ3e шиыршьщ атып, gac %агым сэтте-ag мырзасын кез келген ¡^орлаудан, о^ыс со^ы дан gopray уш!н ¡^абыланша атылуга e3Íp бо- латын. Хасан e3ÍHÍjg ^ут^арушысы санайтын Бэну сулудыц буйрыгымен Эбу HecipAÍjg gM3MeTniic! api цулы болганына аптадан артьщ уа^ыт етть «Алланы^ атммен жэне ез махаббатымньщ атымен саган буйырамын,— деген ед1 Бену,— егер душпан Устазга цару жумсаса сен оган дал^ан бол, егер ол со^ыр боп ^алар кун туса крлынан жете- леп жур, ол буйырса басыбайлы к^улыбол! CyñeHimi мен цорганышы, Кулагы мен Ke3Í бола 6ÍA. Саката eMipiH»,— деп тапсырган ед! Бэну. XaAAeñAÍK !$ул мен ку<ц курд ^ызынан туган, эке-шешес! обадан елгенде жет!м gan ашты^ OAÍMHeH Аал Бэну аман алып ^алып, хат танытып жэне согыс icÍHe уйреткен Хасанньщ Эбу HecipAi алгаш рет KepreHÍHe кеп уа^ыт болмаса да, ол Устазды eMÍp бойы 6ÍAeTÍH- дей куйде едь А з кун гана емес ол кептеген айларды осмнау м етр!м д!, MÍHe3Í 6ipTypAÍ, ез! баладай aggay адаммен 6ipre етк!згендей. Хасан e3ÍH не ^ызметш!, не кул ретшде ce3ÍHreH жо^. Устаз тара- пынан муны ел! 6ip ¡^орлау, яки кеммту болган емес. Эбу Hecip буган ^ожа да, мырза да боп кершбедь T in ïi сусы датыгез ¡^ор^ынышты KepiHeTiHСанжардыйез1 де мунымен ^арым-^атынасты, тegдeciндeй устайды. Сонды^тан да болар Хасан Устазды туган екесшен бетер Коргаштайды. Егер ез экес! Tipi болса к^андай боларын KÍM6ÍACÍH?.. Хасан Эбу HecipAig дауыс кетергенш де ecïireH жо^. А з уа^ыт ат шалдырган KÍAipicTepAe Устаз демш де алмайды. CepiKTepiMeH косыла отырып азык,танып, Caнжapдыg бос egriweciH тьщдайды да, артынша ез!мен e3Í ogania кетед!. А д Санжар болса там ада тойып алган cog aramTMg KOAegKeAi жepiнe барып ерто^ымын басы- на жастанады да тэтт! уй^ыга басады. Мундай кезде Зухейр Устазга УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ) 51 ] В

таяу болуга тырысады. Алгаш^ы кездескен кундер! ол тек Эбу HacipAÍ тьщдап к^ана отыратын. КеЙ1ннен б1рт!ндеп онымен nÍKtp алыеатын болды, кейде айтысып та ^алады. А л Устаз одан элде не жайлы сураган кезде уялша^тап ундемей к^ояды немесе ^ызынып ретт!-ретс<з сейлеп кетед:. Хасанныц 6ip туйген! — Зухейр элгшдей эцмме арасында ылги да e3ÍHÍg бурынгы Устаздарыныц ес!мдер!н зор курметпен есше алып, олардыц айт^андарын ^айталап айтып отырады. «... — Эбу Сулеймен Мухамед бну-Ьарон эз-Занжани айтцандай. Алла e 3 Í H Í g 6 i p рет жарат^анынан кеЙ!н ^айтып ештенен! жаратпаган. А л осы niKipAi улы гулама Э бу Ахмед ан-МаЬранднури e 3 Í H Í g эл-Киндид^ улы e g 6 e K T e p Í H e жазган трактаттарында дэлелд< Кайталайды...». Зухейр Ke6ÍHece эл-Эуфи мен Зеид бну-Рифааныц ес!мдер!Н жи< ^айталап, олардыц трактаттары мен арнауларына суйенетш жэне оларды «Рух пен А^ыл-ойдыц эм!ринлерЬ> деп атайтын. Ол 0 3 ¡H Í g , 6 i p кездер! халиф Ьарун эл-Рашид неНзш жасаган Багдадтагы к<тапхана — «Данальщтар ^азынасында» еткпзген кундер туралы ^ызына 9grÍMeAeHTÍH. Эбу Нуас пен Хасан Ca6nTTÍg елецдерж ^улшына Tycin жат^а айтатын... Устаз oHMg ce3ÍH белмей ылги унмз тыцдайтын, 6ipag 6ip рет Шам ^аласынан шы^аннан кетн ек!нш! элде ymÍHmi кун! болар Зухейр тагы да e3ÍHÍg еткенш ^ызына эцг!мелеп кеткен кезде Эбу оны сэл то^татты. — Бауырым, Сократтыц мына 6ip ce3Í ecigAe ме? BipAe оныц П!К<рлес достарыньщ арасына келген 6ip KepiKTi жас жЫт уза^уак^ыт унс!3 отырады, сонда оган Сократ: «Енд! ceHÍg K¡MeKeHÍgAi кереЙ!н, кэне, сейле»,— дейдЬ А л сонда жас ж^гiттig Сократ^а цайтарган жауабы ecigAe ме? ¡^ысылган Зухейр унс:з ^алды. — Мен де сен! алгашцы co3ÍgHeH танып, б!лген ед<м, бауырым. А^ыл-ойдыц жолы ауыр болады, KynïTÎAepAig ез: де эзер журед! одан, алайда, кейде сол жолмен журген eACÍ3AepA¡g e3Í де куш алып кететш! бар. Мен сен) Ke3ÍKTÍpreHÍM упмн жарат^анга алгыс ай- там. «Абзал бауырлар мен эд!летт!ц достарына» да жэне олардьщ шэк!рттерше де алгыстымын... Зухейр цос алацанын жайып келш Эбу HácipAig салма^ты к^олын дыса устап, e g K e ñ in ерн<н тиг!здь — Мен бар болмысыммен С!зд<ц 9MÍpigÍ3AeMÍH, Устазым, cÍ3AÍg келецкец!з бола алсам ба^ыттымын. Зухейр Устазга тагы да 6ipa3 жайларды айт^ан, Эбу Hocip ацда\\сыз гана 9grÍMe TopKÍHÍH 6acga арнага аударып ж:берген ед!, эриче, Хасан булардьщ сухбатын соцына д ети тыцдагысы келсе де мунан opi аттарды суарып, ер-турманды тугендеп, торсы^тарды В ! 52 ! ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

желге кактырып, жацалап су ^уйып алуына тура келд] де, шаруа !$амына к!р!суге кетть Жэне элг< Санжар элде ¡^айдан 61р кумыра шарап пен бip шара ая^ сирия арагын тауып экел!пть Сонды^тан бул жолы Хасан Устаз бен Зухейр арасындагы эцг!мею ^айтып тыцдай алмады. К,алай деген кунде де Зухейр Хасанга унаган болатын. Осы екнршде Хасан эулетт!лердщталай оцыган, шолжыц улдарын керген ед!, Зухейр солардыц б!р!не де у^самайтын. Одепт!, ^арапайым, дос бетдд] шубэс{зд!Г! оны бас^алардаи даралап туратын. Ол жаста- ры улкен Обу Н эсф мен Санжарга гана емес Хасанга да ¡лтипат- пен ¡^арайтын. ^ыс^асы Хасан жарат^анга Устаздыц цызметымс! болганы ушш гана емес, сонымен ^атар Санжар мен Зухейрдей дос- жарандар тап^аны уш!н де алгысты ед!. Осы аз куннщ !имнде Хасан кеп нэрсе ест!п, кеп нэрсе корд!. Егер мунан бурынгы оныц eм^p^ ханшаныц ^арауындагы цулдар мен кygдepд^g ортасында ет!п, бар мшдет! ханшасыныц Шам ^аласынан ¡^ыс^а мерз!мге ш ы ^ ан сапарларында кузет1п журу болса, енд! м!не, б!р-б!р!не удсамайтын беймэл!м жандармен алгаш рет танысып солармен тец ^атардай сейлес!п, бпрге тамац !Ш!п келед!. Сездерше Караганда Санжар мен Устаз бурыннан таныс, б!р кeздep^ «Ом!р! кушт!Н!ц» сарайында ^атар ^ызмет ат^арган сняк^ты. А л булар бэр! Шам даласынан аттанбас бурын кездескен бо­ латын— эуел! Зухейрмен, онан кейж дэл цаладан шыгар тун! Санжармен. Ол оцига былай болып ед!. К,аланы тастап кетпес бурын Обу Нэс!рд1Ц 6<р т!лег! Обу Бакф Мухаммед Разнд!Ц «Дшд! ж о ^ а шыгару» трактатыныц толы^ жазбасын ^олына тусфш экету болды. Кэд)мг! бэдэунлер мен Сирия шаруалары гусап Обу Н эсф ба- сына жэй гана сэлден! орай салып, иыгына дорбасын асып, белш мы^тап буынып, ^анжыгасына ¡^оржыны мен шуберекке мыцтап оралган ^ыпшагын бектершш, атына м!нд! де Хасанды тац-тама- ша ^алдырып, ездер! тунеген сарайдан жайбара^ат шыгып, тура ^аланыц орталыгына — Шамныц жет] кешес! кеп туйпсетш тустагы керуен сарайлар мен {&она{& жайларга, онан эр!ректег! Шамныц ата^ты базарына ^арай аяцдап журш кетть Хасан соцынан 61р ел! ¡^алмай !лесш отырды. Тебес) жабылган ес- к! базардыц удгыл-шуцгылы оган бала жастан к э т м едь Мунда ол кейде ханшасыныц нокер тобымен, кейде оныц жекелеген тапсыр- маларымен келет!Н, келген сайын тацыр^ап ем кетуш! ед!, ейткен) саудагер атаулыныц барлыгыныц жолы, керуен атаулыныц барлыд со^па^тары Шыгыс пен Батыстан, Туст!к пен Тер!ст!ктеи, кордоу халифаты мен саманидтар патшалыгынан, !^ытай мен Ундщен...— агылып кеп осында тогысатын. УСТАЗДЫН, ОРАЛУЫ ¡ 53 ) В

К,аншама тэтт!-дэмд! тагамдар, ^аншама тац-тамаша дуниелер жэне к<мд! рана кездест!рмейс!ц бул базардан?! Мулэй]м ж ук кетеруш!лер мен кала кузет1н:ц катыгез жасауылда- ры, айырбасшылар мен делдалдар, алыпсатарлар мен &айыршылар, Кулдар мен уйс!з-куйс!Э цацгыбастар, жарымжандар мен унс[з бэдэуилер — дуниелер утл ген осынау тар кешелерден барлыгын да кездест!руге болатын. К,ала жасауылдарынын суьщ кез! эр бф жат елд!К пен эрб!р сириялы^ты тш те к^арап, оныц байлык-шайлыгы мен ж а н -к ут н е Карамай ^адагалайды. Кейде олар б<реу-м[реуд! устап алып, цалыц топтыц арасынан суйредеп шыгарып, элг! сордыныц жалынып- жалбарынып зар ец!регенше карамастан найзаныц уш кф ушымен нтермелеп айдап экелетш. Кейде базар аралап кеде жат^ан б!Л!к- Т1 ммрзанын алдмнан жол ашпак болган некерлер!не жагынып эл н жасауылдар калыц топты сабалай женелетш. М ац-м ац баскан туйелер, п^лдер, арабы сэйгулжтер ^алыц топ­ ты баса-кектеп жарып ете беред!, устшдег! адам теб!нген сэтте кей- бф ашы% ауыздарды омыраудап кагып та кетед!. Ш ац-топыра^, капырык, колчаны узген тс-цоцы стар, туйелерд!Ц ба^ырганы, саудагерлерд!ц зар жа% айкайы, к^ацгырган музыканттардыц барабандарыныц дац-дуц дабылы, мусэп!р сорлыныц б!р ыргакпен: «Алла-лап» зарлаган ун!, алабажак неше турл! ки<мдер, арбалардыц ши^ылы мен сьщыры — осыныц бэр! %улак тундырып, ^ужынаган адамдар тец!3[Н!ц шуылына айналган, Ш ам базары деген осы. Хасан О бу Нэс[рдщ алдына тумп журуге батпады, бфак кейж Калуына да болмайды, ал цатарласа журуш е к^арсы алдынан агылган адамдар н е т р ! ер:к бермей ты^сырып тастайды. Орк:м ез бетжше тырбанып алга умтылуда. К,арсы кеде жат^ан туйе устш дем ауыр тецдер салт аттыны кагып аударып кете жаздайды. Дегенмен Х асан атын тебше тус:п О бу Нэюрден калыспай журген. О д жасауылдар немесе бас%а б!реулер У стазды танып коя ма, яки будардыц жур!с-турыстарынан сезштенш ^алар ма деп корыкты. Себеп?— Себебш Х асан онша тусше де алмайды. Тек Бэнуд1ц айткандарынан кец!Д!не туйген!; О б у Н эс!рд1ц басына тенген катер журтты ц «А бзал бауырлар мен эд!летт!Ц достары» деп атап журген уйым мушелер:не тенген катермен б!рдей. О ны ц устже мынау базардагы тэтт! тагамдар мен куырылган еттщ жалын и!стер1 тана- уын жарып, апыр-топыр мен шудан кулагы тунып барады. Тек калыц топтан сытылып етш, тар кешелердщ бултактаган жа- бык тустарына жеткен кезде гана кецм! орнына тускендей болды. Тем!рге тиген балгалардын шац-шуцы кула^тарын шыцылда- тып, кер)ктен шыккан уста дукендерд!ц ащы тут!ндерше шашалып будар Ш амныц атышулы болаттарынан найза мен кадкандар, сем- сер кылыштар согатын кару-жара^тар базарына еткен. В ] )4 ) ЭНУАР ЭА!МЖАНОВ

Д ел осы сэт иленген !$ой TepÍAepiH тец-тец етш тебелерш с кете- pin елде к^айда тасып журген жукпмлер 6ударды1ц жолын бегеген, ipKÍAreH Э б у H ecip gapy-ж арак согып турган ем устаныц ^имылына суйс!не gapan %алган ед!. Онан cog жол ашылды да api gapañ жур!п кетть О л сатар заттарын керсетуге жанталасып y3 egricÍHe жабыскан ôagw payw g саудагерлерге KogiA де аударган жog. Будар на%ысшылар, TiriHmiAep, то^ымашылар мен шаштараз, ^алайышылар, Tepi илеуш!лер мен касапшылар gaTapMH аралап eïin , М еккеге сапар шеккен жолдарында осында TOgTaAraH gaжыFa баратындардьщ ag maHgaá тобын g a g жарып, Басыра мен HeMeHHÍg алтын, KyMici мен !нжу! сатылып жaтgaн тустарды, акырында 6yKÍA базарды айналып кеп ете тар, тыныш кешеге uiMggaH. Ш у бфден басылып, ganMpMg wcTMg лап етт!. Вн!к gaôbtpraAap- дьщ туб!нде gaAa кузетш!лер1 калгыгандай буйыгы тур. Олар элг!ндег! шулы кешелер мен базар ¡имндег! жасауылдарга мулде ygcaMañAb!. Керенау ж aлgay gHMMAMeH сезжтенш емес жей гана эуест!кпен Э б у H ecip мен Х а сан ж agga мшдеттершен кутылгандай 6ip гана gapaAM да goñAM. ^алтары стагы лапастьщ астында gop-gopAaH сорып goñb:n, Tac6nb!gTapb!H тартып 6ipHenie шал отыр екен. EKÍ жецш gañMpMn алган, сэлдес!не май ж yggaн ж yaнты g 6ipey 6ip goAMHa кесе устаган Kyñi оларга eлдegaндaй egrÍMem кеЙ!те согуда, ал жасесп!р<м 6aAagyA OHMg KececiHe MCTMg шей gyñbm отыр. «К,ожайын болар. Bip тиын телеп gop-gopAaH естен танганша соруга болатын шыгар»,— деп ойлады Хасан. Кеше бурынгысынан да тарайып солга gapañ бурылган бурлыстан Касьян тауыньщ mwgAapM булдырай кер!нд:. К еш еш eKi жagтaн gwcnagga алган дуалдардьщ ycTÍHeH жуз!м caôagTapM салбырайды, ал дуалдардан ары cwgacgaH жасыл 6agrap мен зеул!М бн!к gypMa агаштары кер^ед). Э б у H ecip атын жупынылау gagnaHMg алдына кеп TogTaTMn gaMuiMCMMeH TMgMAAaTa gaggaH. Ешк!М жауап бере goñMaAM. Э б у H ecip кайталай gagTM. — Бул уйде 6ipey бар ма, ж og па? K^agnaHMg o g жагынан дуалды ойып жасаган тш кен тай eciKTeH устшде тобыгына деЙ!н узын кейлег! бар, басына gapa буйра gaAMg шашын бастыра ж yga ag к т з д е н TÍriAreH gaAnag кнген иьщты, epi бoйшag CHpHHAMg балац ж Ы т лып eTin шыга келдЬ Ж узш де eyecTÍK пен TÍKciHy бар. — C i3re KÍM керек, gypMeTTÍ?..— деп 6aAag ж 1г!Т ce3ÍH angTaMañ ipKÍAAÍ. Ойткен! ОАез алдындагы aAaMHMg KÍM екен!н — xaAMgTaH ба, елде бай саудагер ме, gaAaHMg манабы ма, елде ел кезген жола- ушы ма,— осы жагын 6¡Ae алмады. — Бауы ры м, Ta6aAAMpMgTaH аттап к!рмей жатып мейман- У С Т А ЗД Ы Ц О РА А У Ы I 55 ) В

нан жен сурау мусыдман pecÍMÍHAe жо& екенж бул уй 6ÍAMeymi ме ед1?— дед! Э б у H a c ip жммиып, онан cog пле сурады :— М ахм уд шебер осында тура ма? — О сы нда...— деп балац ж!Г!т сэл абыржып жауап берд! де ар- тынша iniKe KÍpin eciKTi мы^тап жауып алды... «Дэулетт) уйд!ц ба- ласы емес,— деп туйген Х а са н ,— 6ipag шашын алдырмапты e3¡. Оны сы уш ш жазалайды гой. К,ара халы^да шаш ¡^оюга болмайды гой». Х асан уннн Эбу HacipAig де мына ^ылыгы тым огаш кер)нген, !$ажетт! 6ip KÍTan ¡здеймш деп ш ы гы п, К!тап базары н ы ц мацайына да бармастан мынау жупыны ^ацпаны ¡здеп тауып, енд! Махмуд деген 6ípeyaig ш ы гуы н кут!П тур. Ж эне де Х асан д ы Э бу HacipAÍg шектен тыс алацсы зды гы танданды рды ^ала imÍH кез:п журген, Tinïi осынау уйге де ang асты жетш келер тыцш ылар жайлы да ештеце ест!П-б!лмегендей жайбара^ат тур. А л ga3Ípri уа^ытта 6yKÍA &ала бойынш а еретик-карм аттар Э бу сияк^ты м тап ш ы л , MÍ- Heai epci KepiHep адам дарды т!нтк!леп ¡здеуде. Э й , Бэну ханшам-ай, Х асанды неге гана осынау 6ip жур!с- турысы TyeÍHÍKCÍ3 , ceHig махаббатыцды ^ад!рлей алмаган, ceHig айтк^аныцды тыцдамаган жэне ceHÍ He6ip ауыр кезщде ^алдырган адамга берд!ц? Е гер мен сия^ты адал ^ызметш!ц ^асыцда болса гой, од ceHÍ He6ip цнынды^тан gopran, сен ymÍH д у з а ^ а тусуге де, басын ^ылыш^а тесеуге де бар ед!, эйтеуф сен! душпанныц зулымдыгы мен ^иянатынан ^оргаштар ед! гой. K asip ceHÍg gacbîgAa к<м к^алды, KÍM саган адал к^ызмет етед!? Ж алгы з гана Тана ма? О д эйел гой. О л не ¡стей алады? К^улыгы мен gapa орамал астында буркенген сулулыгынан езге Heci бар. Рас оныц адалдыгы мен сен!МД!Л!Г!не шек жоц. С ол Тана таяу келгенде Х асан ез ж у р е м т ц тулай согатынын талай agAaraH. О л ылгн да Тана ал- дында батыл да ^айратты болып, онымен сейлесуд! ойлайтын... А л енд! ше? Х асан не 1стей алады? Еш теце де ¡стей алмайды. О л ез журег!Н!ц ^убылысы жайлы Танага enïTege айта алмайды, e3ÍHÍg ханшасы Л ад Бэнуге к^ажет жерде gopran ара тусе алмай­ ды. А л Ш амда бугшде ^атерл! де gayin ïi ^иын Ke3eg. У ды султан барльщ кетер!Д!СШ1лер мен еретиктерге аяусыз курес жариялады, ол мусылман AÍHÍHig тазалыгы жолында ешк!мд! де аямауга бел буган. «О , алла, ез цульщ Хасанды gaprbtc атаулыдан са^тай гор»,— де- Д! Х а сан !штей ^удайга снына турып, ез! мазасыздана О б у Hacipre gapan берд!. LUipKÍH, Б эн у айтк^ан мынау У стаз жэне дана адам муны босатып жiбepce гой. Х а са н еле-елгенше буган алгысын айтып, e3Í ханшасыныц уйше ^арай цустай ушар ед:, табалдырыгыныц алды- наж еттж аты паларед!. А л ай да BeHyAíg e3Í буган, Х асан га ел е-ел гетц ш е осынау TycÍHÍKcia адамга кызметнн боп eTecig деп буйырды гой, {^органышы В ! зб ! ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

бол, са^шысы бол дед! гой... K,agnaHMg сы^ыры Х асан н ьщ ойыв бел!П ж!берген. Алдары нда елг!ндег) балац ж!Г!т тур. Келецкел! аула i m i g o g M p сал^ын, a p i тым-ты ры с ед!. Э б у H e c i p атынан T y c i n T Í3 rÍH ÍH Хасанга устата бердь Балац ж:г!т ат g o p a r a g a p a ñ апарар лапас астындагы сурлеуд! нус^ады да e 3 Í кеше жа^ты барлай g a p a n , e m K Í M H Í g сырттай ба^ылап турмаганына кез! жеткен c o g гана g a g n a H M ¡ш жагынан мы^тап жауып алды. Х асан Э б у H e c i p M e H ô i p r e ¡лесе журмек болган, 6 i p a g балац ж ^ гг оган ат- тарын лапас астына апарып байлауды буйырды. А л ез! О б у Нес<рд! e p ï i n бак^тыц тукп<р!не g a p a ñ кетт!. ^ y H H Í g c e y A e c i етпестей ¡^алыц жапыра^ жап^ан жасыл куркен!ц алдында О б у Н эсф д) a g са^алды g a p T кут!П алган. О л сел гана H Í A Í n тагзым етть — К,ад!рменд! мейман, с<зд<ц KegÍAÍgÍ3AÍ ез!ме немен аудардым екен?— деп сурады g a p T , О б у HecipAi ceKÍ устшдег! жумса^ g o ñ T e p ic ÍH e отыргызган cog. — М ен уннн даналардыц бага жетпес К!таптарын ой то^татар gayMMHMg opTag nr¡AÍrÍHe айналдырган Ш амньщ ата^ты калигра- фы М ахм уд шеберд! кергеннен артьщ ^урмет болмак^ емес,— дед! Обу Hecip. — Олай болса мен алдьщ да отырмын, ^ад!рменд! мейман. C e3Íg маган шипалы судай жагып барады ,— деп карт ез! 6ip ж а с т ы ^ а жантайып, Э б у H ecipA ig ^олтыгына 6ip Tepi жасты^ты итерш КОЙДЫ. — Аллага ш у т р , дуннеде сез ^ад!р!н алтыннан жогары багалайтын жандар ел! де азаймапты,— деп Э б у H ecip goc ^олдап gapTTMg goAMH кысты. — OpKeHÍg eccÍH, бейтаныс жан. ^ ай да ж ypceg де алдьщнан жарыл^асын. O s ig бурын мен кермеген адамсьщ гой. Осынш а 6ÍAÍMAap мусмлманды маган ^андай шаруа жетелеп екелд! екен?— дедi gapT, аса caAMagneH cwpTga gapañ бурмлып:— Э й , gañwccMg? Саид! Ш ай мен нан екел,— деп дауыстады. — М ен гылым жолындагы жанмын. B i p сурлеу осында CÍ3- ге екелдй MeHi, бага жетпес agMA-oñAMg cagTayuiMCM ед! деп, бул < дуниеде Í3rÍAÍKTÍg cogMHa TycKeHAepAÍg еткен жолдарын Hrepin, È адамзат^а gañbnpMMAM ic !стеуд! мурат eTeAi деп,— дед) Э б у H ecip. ^ — А д а м жолы жумбак боладю, бауырым. OpKÍMHÍg журек ^ далауы, e3ÍHe гана тен а^ыл-ойм, ж урер жолы бар. А л 6Í3AÍg 6ÍAÍ- Е MÍMÍ3AÍg oAHïeMi — eg6erÍMÍ36eH, шеккен азабымызбен eAHïeHeAi. Ь BÍ3A¡g гумырымыз gyAipeïi кушт! 6ip А ллан ьщ ^олында. Bi3Aep ^ coHMg yMÓeTÍMÍ3, gyAMMM3. О л 6Í3AÍg кундел!кт! TÍpnnAÍrÍMÍ3AÍg F 6epÍH Kepin, 6epÍH 6ÍAÍn отырган gyAMpeTTÍ eMÍpníÍMÍ3, 6Í3re 6ÍAÍM ^ aTayAMHMg gaÖHap кез:н керсетш отыратын да сол. О л жалгыз. ^ Мен де, сен де оньщ gyAMMM3. BÍ3AÍg тагды рымыз 6ip coHMg ^ УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ t 57 ) В

I Z r J r **\"\"\" — А лаида OHMg eai де адамньщ ойм мен TÍAerÍHig meMÍci гой — Д ^ Г^ ^ \" - р . К а р , шалкасына^туее жаз езщ тым астам екен, бауырым. А лланыц eai Kemipcin Мен С ...Е б , а а „ eaa i^ i eeriri. E r., д, э^ .- J '\" ' \" ^ P б е т Ь д е п Kb,3 MtTm¡ci ,де,п ж.бер!п, ме„. ф а, тм им ш ты ,,.,, арт,р.„ д ж „ .„ . а,гакдарда„ к.ргап ж,рген ж .н . Ш а м .„и „ м е,л.ан..нь.в - . - i м .. з,л а ,м онда иартебел! \" Т \" \" \" ' — \"\"В — i . e H ,e.ei, куа. ^ 1 и. ^ <ен ха^иф . . . султаними адал к м з „.т ш ;с !м !„, м .и „ай гаи бар . ^ \" \" M A M , ге н е тт! жаабалард,. жииауш., ж ,и - ^ a tlir J \" \"\"\"а \"< \"Р '.\"ь .зд „ж - к .л ..е н ,.H ,ipi. аш м . . . p e r . а л ... А л л ,.M g .ai жар б .- лып, ж эрдем 6epcÍH 6Í3 re! Д{ннен безген ка^ма тозак отына таетатсын'— Ш я1 ^ еретиктерш Ш ал эр еез,н салмактап, ныктап, кез,н ж ,м а отырмп еабмрмен айт^аи. О л м м н .у , . g b i n e „ ,д ;„ т.ке.нд,р,п ,,ш ,е г е н жердей м л ..и бейтаиь.с ж аннмд .л д м н д а ^ \" \" а а,таль,п ,„ .р ,а „ д Г й К ар . .е..л,н ш а , , , , ^ а н м е г , .^ р га н д а Э бу Н ^ р д меч \" \" \" \" \" М \" ВТЙып, нан, кепкен жуз<м « Е !Р *а к м ы п . . м с н . ц к,рне ipreei.e суйсу.,[ т , р , ^ , ^ <!<-аттар.,нан ж , с , д м . ж елну!ш ,; 6¡p .рм н н ан ек!нш! орын.а еп- . . . ва-а а у ..е ^ р ь ,. и .й гаи... „.„¡n ig б а й ,а . ^алдь. д\" а^ы ры н ж ы лы стап ш ыгып KCTTÍ. С аид 6 a g T M g тукп,р!не карай бет алган. тагГ^ ^ ^ д кеткен тукшр жагындагь, орш агашыньщ асаеы н а н кар ай д аган ^ р .ек1кел ей кен !6ай кап кал ды .О л ар ды й ур ы - Карь, да, тьщ ш м да емес, М ахм уд шебердщ уй!не кеп бой тасалаган жандар екенш Э б у H acip 61рден уктм. Бэлк!м булар касиетт! жа зулар мен филоеофиял^к трактаттарга жацаша !а л д а у ж а ^ у 1 . ,ар ш .гар. М а х . , д , ^ та.аи г,.. ....г р а ф С . . д ^ „ . д , ,.p i м , , . , д .ai ^ i . ^ . J . a . i p L p ^ ° . *Г \"\" \" -P 'i. ¡ - L a Г' Р '\" \" \" '\" ^ ' валган ш еб.рд. м м м . т б.лмак О сь, б.р .и к .л г .и д . Э б у Н э с р д ж ,,.,¡¡.-¡ в тл азм . сала б.рд[, К м и . м ^ д П е Г \" * \" ' \" \" Г \" \" \" \" \" \" \" ' ^ P '\" \" i E Сй^рагаи б.с,м г,.и \" ' \"* Т \" * \" \" С \" \" а у к,д!к пен te< i.cÍM ÍK К \"Р !!м и ..т.,р еи жайлаган дуяиеде Е°рганемз, ж алгмз g a ^ a n онын кун, кандаи Aecegmi. ^ Kaaip цайда. не хал д, екен? Э б у Н а п р жанлап цана нааары . ддаа сеааббыжрл^ы мед' ,*. ЖЖ ауап к у т т отырган тур, бКар'Р. ам н. К арт еалмактм № t 5М ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

— Маган пайгамбардьщ мтабы да, куран да ^ажет емес,— де- д! Э б у Н эс!р кес!мд! ньщ унмен.— М ен тыцшы да ем естн , баске- сер де емесшн. Маган Э б у Бэк!р Мухаммед Разидыц «Д ш д! жо^ка шыгару» трактаттарыны;ц толы^ жазбасы керек. Ж эне де айтарым, шебер, мен бай да, кедей де емесп!н, ec^м^^op да, саудагер де емесшн, трактат ушш бар телер а^ым ек! алтын дирхем гана. А л трактатты ¡^айдан, ммнен алганым ¡^упия боп Ш ам шаЬарынан ез!ммен б!рге ке- тeдi. М ен жиЬанкез бip жанмын, осы сезпме сенгейс!-ц ^айырымды, данышпан шебер. — Х алиф тьщ Ш амдагы уек!лд1г! кемецгер улы Cyлтaнныjg сен!М! мен ¡^ам^орлыгына ие болган атацты калиграф жэне кеннрменп мен!ц сез!ме куд)к келт!руге батыльщ жеткендей сен ез!;ц мм боласыц, сонша, жат елд!К ж ан?— дед! карт Э б у Нэс!рден кезш айырмастан ^ат^ыл унмен.— А л ды н д а зауал ^ылышы кут!П тур. Бyгiндe эз!рейл:н!;ц торына тускен д:нс!здерд!, карматтар мен «аб- зал бауырларды» аяусыз ел!мге кеседь А л л а мен оныц жер бетшде- г[ келецкес!, мусылман ^ауымыныц эм!рш ^[— халифтыц ^аЬарына ушырап журме. М ен цаз!р Э б у Бэк!рд!ц трактаттарын ^асиетт) буранная жогары ¡^ойып отырган есс!з жанды керш отырмын... Э й , ^ад!рмен мейманым, Э б у Б эм р д щ xaлифтíg жарлыгы бойын- ша Рейде ел!м жазасына кес!лгенш б!лес!Ц бе?! — М ен Рейде Э б у Б экip елт!р:лгеннен кей:н болгам,— де- д! Э б у Н эс:р салма^ты йТ^шен аумастан.— О н ы ц ойлары Х али ф жарлыгына багынбайды. — С е т ц куд!г!ц орынсыз, М ахм уд шебер,— дед1 ¡штей ел! де Бенуд[ц тагдыры жайлы куйзеле ойлап отырган Э б у Нес[р шаршаган бей-жай унмен.— И е, булбулды ^арга дейтш, кушт!Н!ц езш ^ор^ытып сен!мс!3 етет)н, а^ыл-ойдыц асыл ¡^азыналарын о^ыса^, б!лсек дегендерден жасырып ^улыптап устайтын кезд!д туганы заманныц ^иындыгынан гой. Буган тацыр^айтын да ештеце жо^. К,ашаннан келе жат^ан, бола беретш жагдай да,— деп Э б у Н эсф орнынан турды. — Мейман келген ушне жен!н айтпай кетпес болар. Сен ел! езщн!ц аты-жен!цд!, %ай елден екенщд! айт^ан жо^сыц гой,— де­ ген М ахм уд ашуы мен рен!Ш!нен ^айт^андай жумса^ унмен. — М ен б ^ м жолына тускен б!р жанмын. — А п ы р -ай , е, мен Барад, Тигр жэне Евф рат жагалауында туратын гуламаларды тег:с танитын ед!м... — Мен араб та, иудей де, сириялыц та, парсы да ем естн. Мен Кыпша{$ руынан ш ы ^ а н тypк^м^н. А ты -ж ен !м Ф арабалы ^ Э б у Нэс!р М ухаммед ибн М ухаммед болады. Талгампаз калиграф араб филocoфтapыныjg трактаттарыныд б!л!мпазы а^ басты М ахм уд жэй:мен орнынан кетер!л!п, бойын Т !К - теп, ша^ырусыз келген, ^онагыны!Ц жузше задала к^араган, екеу!нщ УСТАЗДЫН ОРААУЫ ] 59 ) ВЭ

ж анарлары тагы да туЙ!ст:. К,арттыц og к^олыныц тарамыстанган сауса^тары тасбиы^ты сыбдырсыз, тез санап турды. — A ïM ^ e H ig H Îg солай екен:н немен дэлелдейс!ц? Э л д е муныц тасырлы^ па?! Е гер сен Э б у H acipAÍg атынан садага кете турып, OHMg eciMiH ay3 Mga алган eKeHcig, енд!Г! жерде xaлиф ты g мейл! жендет!, мeйлi тыцшысы бол, тшт! уш ^айтара OHMg HOKepi болсац да, мше, А л л а куэ, М ахм уд шебер сен! уЙ!нен цуып шыгады ендь Э б у H acip кул!МС!ред{. — Улы шебер, Ш aм ны g TMgntMAapw мен баскесерлер! ныспым- ды б!лет!ндей мен соншалы^ данышпан да, батыр да, царацшы да, бул!КШ! де емеспш. М ен ^арапайым гана адаммын. Bip кез- дер! жауынгер, эр! гулам болганым рас, ал e3ÍMH!g KÍM екен!МД! эл- KwHAHAig кез келген жолымен, П латонныц ж азуы ндагм Сократтыц надылдарымен немесе Эбу Нуастьщ елецдер!мен жэне от пен Космос туралы TepaKAHTTÍg создер!мен дэлелдей аламын... MeHÍg Устазым А ри сто тел ь... О з epKig б!лс!н, gaAipA! шебер. Тек MeHÍg уа^ытым ga3Íp шыныга салган ^умньщ саулаганындай зымырауда. E g cogrM ^иыршы^тыц ез!-ак жэб!рэЙ!ЛД!ц жа^пар тасындай боп Memg Ш амнан шыгар ж о- лымды б!теп далуы мумк!н. А л егер cyATaHHMg жендеттер! мунда ке- лер болса, онда екеум!зд!ц де бугауга тускен!М!з, шебер, осыны б!Л!п Кой. — А лланьщ цуд!рет! куштИ— дед! gapT OHbïg созш белш .— С абы р мен тез!М болсын, У стаз. Султан ез дызметимс: М ахмуд^а к^айырымды,— деп ол cogrM создер!н ерекше салтанатпен айтты. Эц!ндег! сабырлылы^ пен бедерл!ктен ¡з де ^алган жо%. Тасбиыгын тастай бере eKÍ дурк!н ала^анын шапа^тап: — С аи д!— деп дауыстаган. — Мен мундамын, эке! — Абай бол, кешеде есектер тент!реп, дуалдан кула^тары !$ал%иып турмасын. Мейманньщ ¡^ызметш!С!н тама^тандырып, ат- тарын суарып, сулы бер. — Мацул, эке,— деп, Саид Э б у H acip жац^а жылы ушырай gapan ^ойды. — Уйге журщ!3, У стаз. БуНнг! кун! маган с!здей мейманды Ж!- 6epin gyaHTgaH Ж арат^анга мыц рахмет. YagMTTMg тыгыздыгына, жольщ ыздыц алыстыгына ^арамастан, мен с!зд! тез арада Ж!бере ^оймаймын, енд!. С абы р са^талы^. А сы гы сты ^ 6acgaAapAb!g улес!. MeHÍg достарым С!зд! Ш амныц ôypaAag куыстарынан шыгарып салады эл!. М ен ciare ез1мнщ бар ^азынам К!таптарымды Teric керсетсем дейм!н... М ахм уд мейманды уЙ!не ша^ырган. БулаД !шк! шагын аулага м рген, T o 6 ecÍH жуз!м, гул, ep ÍK кем к ер ^ н тар аллеядан ба^тьщ т у к т р ш е ¡$арай еткен, алды н-

да тш кен е фонтаны бар жасыл беседкада аласа устелдерге жайып тастаган ттап тарга ецкейе Tycin, уш жас ж Ы т отыр екен, Колдарында к^амыс даламдары бар, кастарындагы та^га уст!нде алтындай таза егнпет к^агазыныц парактары ж аты р, соларды ора- лып oTtn коцыр сал^ын белмеге енген. — Кездер) eTKip, сез кад'рш салмактап эсем ж аза 6ÍAeA¡. Улы султан жазуларына риза болып, касиетт! к<таптыц тагы да уш да- насын жазуды тапсырып ед!,— дед, М ахм уд мейманын торге отыргыза турып. А ласа децгелек стол уст!ндег, жайпак жез таба^та бадам, п,сте, жацгак, курма, жуз,м жэне де он ша^ты жем,стерд,ц турлер, толып тур екен. Кутупн к^ызметш) М ахм удты ц ишарасы бойынша кол ж у- атын жылы су экеп, орамал усынды. Э б у H acip колын жуып, жайгасып отырганынша алдына уйме табак палау, буркылдап беккен шэйнек шай, жумсац nicipÍAreH жука тандыр нан койылды. Ш арап куйылган кумыраны уй иес, ез колына алды. — Саид осында келсшпн!— деп кмзметшш, сыртка ж,берген М ахм уд Рей шеберлерш)1ц колынан шыккан сырты эшекей оюлы жука жез тостактарга толтыра шарап к^йды. !шке Саид юрген. — Балам, Зухейрге айтшы, элг, жаргакк^ оралгандарды жэне Басрадан экелшген Э б у Б эк,рд!ц трактатын осында алып келс!н. М ахм уд баласымен сейлескен кезде Э б у H ecip уй ¡пин кез,мен шола карап шыккан. Белменщ еденше эдем! парсы юлем, теселшт,. К,абыргаларда Мекке мен М эдинеден экелшген к,лемдер ÍAÍH- ген. Bip к!лемде суниттер белг!С! — М е к к е т ц К,ара тасыныц су- рет! токылган, ал eKÍHmi к!лемде шииттер белым — Э з ,р е т Эл!!нн бес саусагыныц тацбасы токылыпты. «Сонда уй иеы бул ек< д<- ни кауымньщ кайыссына жатады екен?»— деп ойлады Э б у H ecíp. BipaK М ахм удты ц ез!нен сурауды ыцгайсыз керд,. О сы кезде кызметпп тагы 6ip децгелек стол KÍprÍ3Ín, дастаркан жайып, уст!не шагын аякпен nici буркыраган сорпа, буы буркыраган Кой етш, тузды к жэне турл! кек жeмicтep экеп цойып толтырып тастады. Э б у H ecip шарапты жутып, жуз!мн,ц 6ip талын y3Ín алды да соган узак карап калды. — Ш амныц топырагы ете к^нарлы болады, ейткен, жанартау- дыц кешк,н!нен пайда болган гой, сондыктан бул жуз,мн,ц ceAi нагыз улкен акындарга шабыт беруге лайык,— дед, М ахм уд Э б у H ecipAtg ойын тап баскандай.— CÍ3 элг,нде акындар Э б у Н уас пен Х асан ибн С эб и тт,ц еспмдер!н еске алды цы з. А л олар бул д у н и е т ц Кызыгы деп шарап пен эйелд1дэрш теген жэне карматтарга усап со дун и етц барына сенбеген гой. — Салыстырудыц да турл, жолы бар, кад*рл! М ахмуд. Егер УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ I 61 I В

сез ет.п отырган жаиды айцындай тусу ма^сатымен садыстырар бодсак, онда од паидалы салыстыру. М ен eAri а^ы ндарды д ecÎM- дерш еларды карматтармен садыстыру уш ж емес, с!здщ ceniMigiare ие боду уш,н еске алган ед;м. Х асан ибн CeÔHTTÎg тагы 6ip за- мандасы Меккед!к а^ын Кааба ибн Зубейра eKeyi де Мухаммед паигамбарды з сыбайдас cepÎKTepi белатын. К ааба ибн З убей р а эуедде исдамды да, онын пайгамбарын да а^ынды^ дарымаган деп эжуалап журген, ад кей!н М ухаммед жагына шы^^ан кезде ри- за болган паигамбар оган езпнщ шапанын шеш!п берген. Содан бастап, исдам дуниемнде акынныц кызмет!н сыйдаудый 6ip бед- г.с, боп иыгына шанан жабу дестур! тараган. Х асан ибн С ебит бодса Мухаммедт{ц ¡д!м!н дер!птеуге Кааба ибн Зубейрадан да асын тускен, с.нды ктан И са пайгамбар жорыктардан тускен согыс оджадары ны й б.р белег<н ыдги да согмс^а еш уакытта цатыспаганына ^арамастан Хасанга 6epriain отырган. Одай бод- са карматтардьщ ici сод К ааба мен Х а са н ибн С а б и т ^ icTepine УКсаи ма екен? К а р м а ^ а р ,.,й .с д а м ,.ШНЖ 6 .р л м в д ш и к а у .,м д а р м е , ка^ам д ы к т.п,.рдь,в ерк„ 6.АУЫ,. ДЖИ си!^.!ж .р„м,дЫ м ., кауь.мдJ ИР.-Д.. д. ч.!.д!р.д! Ш ..идь„.,ида К а,6. м м Х аса. пай,амбарга с о ^ р м ,Ы д . 6.Адь< го,, бзлк.м „дар пайммбардыв да^пырт-дав^ым снык кедейкео бон цадган шыгар... А д шарап пен эйед жагына келер бодса^, одарды Эд{ пайгам- бардьщ ез, де цулай жацсы керген, сондыктан да оган ашуданган Мухаммед б,р с.зш де: Мусыдман бадасы шарап ¡шпеу! тшс, кунега батады, уишщ ,ш,не элем-желем суреттер ¡дмеу! ти!с, дш жодынан азады, деген... — О , эм!р. кушт{ 6ip адда, ceзiмiзд^й осынша казымырлыгын кеш.ре гор,— дед, катты тол^ып асыга сойдеген уй Heci.— М ен с.зд.й акы д-.иы йыздый дeйeктiлiгiнe бас иемш, дана мейманым. А дай да акындар мен карматтарды сез етуд{ кояды^шы. Э з басым тек Ьарун ед.Раш идты й cyйiктi а^ыны Э б у Н уас туралы гана айтцам. BipaK уд egr.MMM3 б^д^м жодына тускен жастарымыздын Нулагына ж ет- пеи-a g Коисын,— деп то^таган. Бедмеге cygrag бойды жу^адац оцд, ж асж ,г,т к,pm, Э б у Hecipre тадыр^ан gapan калган едь ас Ж!г<т басын иген, еш кодымен жi6eк буыншакты кетерпп кепт., буыншацтый усЧнде ютап бар екен. М ахм уд турып барып Ki- тапты адып !зетпен Hecipre усынды. — М ы нау ct3 ¡здеген Э б у Бек<рд!ц д!н туралы трактаты. Менен сын р е ^ д е Бабыл алыцыз. Ciare сыйлаганыма бакыттымын... ^ б у Н э с р келжазбаны кастерлей ^абыладып, адгаш^ы беттер{н ашкан бонда Кызыга е^и бастаган. О д М ахм удты ц ж Ы т ^одыидагы буыншакты адып, оныц арасынан тагы 6ip к!тапты шыгарып, бет- ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

TepiH ашып бурыштагы тер, отыргыштыц уст,не ¡^ойганын ацдаган да жо{^. М ахм уд жас ж 1г,тке басын изеп ымдап отыргызды да, 83Í Э б у Н эс,рд,ц gapcM алдына жайгасып, элде ^андай садтанат сэтт, куткен унс,з куйде жуп-жумсац, жылы тандыр нанды yain турай бастады. А ^ы ры К!таптан басын кетерген Э б у H acip М ахмуд^а gapan кеш!р!м ет!нгендей асы^пай сейлей бастады. — Зергерлер мен на^ысшыдар, усталар мен кузетнмлер кей,н- ri ypnagga гасырдан гасырга ескертк,ш ет,п ез ^оддарынан шьщ^ан асыл буйымдарды цаддырады. О дардьщ енерш ^алай мада^тасад да лайыдты. А л ай да ^аншама ^нынды^ пен ^атыгезд!кт!ц арасы- нан гыдым уинн мыцдаган жы ддарга жетер жол ашып, тазартып, ата-бабалардыц а^ыд-ойын урпа^тарга мурат етш, одарды езара субхаттастырар еткендеы уды ойшыддармен 6<рде айтыстырып, 6ip- де п,к,рдес ^ып отырар уцыпты да зейшд!, сергек те сез,мтал к!тап Kemipyn,ÍAepAÍg тацгажайып eg6erÍH ^алай ма^тап, ^адай багадауга бодар. Кундерд)ц 6ip кун!нде туган 6ip а^ын эд, кеш!руш)-кадиграф eg6erÍH мада^тап жыр жазатын бодар, ейткен, одар бодмаса ен- Airi тарихтыц да, гылымныц да apgay ж ш тер, y3ÍAÍn, Сократты ц сездерд! де, Гомерд!д жырдары мен А ри стотельдщ трактаттары да, эд-Кнндид!й ойдары мен Э б у Навасаныц елецдер! де элдедашан умыт ¡^адган бодар ед, гой... CeHÍg egôerig HrÍAiKT,, ма^сатьщ ¡3rÍAÍK, М ахмуд, ceHÍg ^адамыц M3grÍAÍKT¡g ою-ернег!н эшекейлейдй адам баласыныцтыныс-т,рл,г,, а^ыд-ой аласурган куд!г, мен ба^ыты, махаббаты мен к^атыгезд<г[, {^айгысы мен {$уанышы — ocMHbig 6api ернектедед,. Е гер рухсат eTceg мунан быдай сен, KapiAirig уш,н емес, данадыгыц уш,н «шай- хы» деп атайы^. Е н д,г, жерде сен, maKÎpTTepig «шайхы-устаз», ягни «дана шебер» деп атайтын болсын. М ы на отырган жас досым мен, куптайды деп ойдаймын,— дед, Э б у H acip жас ж,г,тке gapan. Ж ас ж ,г,т орнынан уялша^тай турып ^уптагандай и,ле тагзым етт,. — М уньщ ес,м, Зухейр. Тек штап кеш,румен гана шектелмей гылымга, ж а ц а д ы ^ а барынша ынтаданады,— дед, М ахм уд.— Осынша шекс,з к^уанышы уш,н ризамын А л дага, жа^сы co3Íge кеп-кеп рахмет, У стаз. Жapaт^^aнныg ез, куэ, с,з MCH,g eg6erÍMe eg бай, eg мырза деген к,тап сатып адушыдардан да жуз есе ¡^ымбат бага 6 epA,g,3 . C Í3AÍg ce3ÍgÍ3 маган куш -дуат 6epin, ^анаттандырып ж,берд,. Е гер калиграфтьщ eg6erÍH уа^ыттар арасына садынган кеп,рге Tegep болса^, мына 6Í3AÍg аласапыран заманда raAb,MHb,g снясь, д,н жолындагы азап шегуш, жaнны g ^анындай багалансын, деген мэтед де туыпты. К,таптарды кеш ,ре отырып б,здер оны жазган адамньщ T,A,H,g судулыгына, oñb,Hb,g TepegA,r,He ^ызыгамыз, OHb,g а^ыд-ойы УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 63 ] В

6Í3AÍ¡g 9MÍpÍMÍ3AÍg де цайнар кез< icneTTi боп кетед!, 6ÍAÍMre ^уштар жаннын кенезес!н земземн!Ц сумндай ^андырады. А л 6Í3 болса^ торсы^тарына зэмзэмн!Ц дайнар кезшен суды толтырып алып, М еккеге тэуеп ете келгендерге кумды басып кей!н ^айтар жолда- рында 6 i p - 6 i p тоста^тан гана элг) судан улест)рш 6 e p e T Í H ба^ытты ApaÔHHHMg су тасушылары сия^тымыз. B ¡3 уш!н жене 6Í3AÍg icÍMÍ3 уш<н була^тыц K03Í мына спзд!ц жене CÍ3 сияктылардыц а&ыл-ой- лары... Ж е, мен коп сейлеп кетт!м б!лем, Зухей р! Bi3re шарап куйып к^ойшы, мейманды тек сезбен тойгызбалыц. BoñbigAM шарап Быздырып отырганда e g r t M e де K e g ÍA A Í болма^. Дастар^ан басын- да жадырап шеш<ле сейлесш, еркш отыру ушш адамзат эз!рге ша- раптан езге жуйе-жуйкецд! босататындай emTege ойлап тап^ан жок Кой. А л енд!, У стаз, 6ip н е р с е т сурауыма ру^сат ет: MeHÍg уйпмд! Калай таптыцыз, мунда cÍ3AÍ KÍM ертш келд:? — K iïan атаулыны жэне ертеде жарга^^а жазылган жазбалар- ды елердей жа^сы керетш, Ш амньщ барлык купняларын 6ÍAeTÍH жэне Ш ам байларыньщ 6epÍHÍg купня-сырларын са^таушысы хал- дейлпк карт с!зд!ц уйд! нускаган ед!,— дед! Э б у H ecip. — Э , элг! ку тулк! ме, к!тап десе ¡шкен асын жерге коятын,— деп М ахм уд KogiAÍ орныга сейлед!.— О л оз! ecÍMgop гой. К^аптарды сатып алып, багасын асыра сатады. — М ен соньщ уЙ!нде болгам. Шамнан кешем кун! кетпек ед:к, дэл mypepiMHig алдында сол халдейл!к маган xaлифты g жарлыгын айтты: eHAÍri жерде нсмаилиттарды аяусыз жазалау керек, е й т к е т KapMaTTMgTMg оз! солардан жэне ютапшылдардан, гуламалар мен а^ындардан таралып отыр депт!. — То^та, Устаз, халиф сарайыньщ купиясын eciMgop кайдан б:лед!? — Е гер халифтыц жаца жарлыгы жайлы улы султан шынымен эл! ештеце б!лмейт!н болса, онда cÍ3AÍg KyAÍrigÍ3 жен болар ед!,— деп жауап дайырды Э б у Hecip. — М ен cÍ3AÍg ce3ÍgÍ3 бен сабырлылыгьщызга ^айран gan турмын, У стаз. C i3 eMipmÍHig e3Í туралы да дел 6ip карапайым адам кусатып айтасыз. А л ай да CÍ3 кудыретт! ел-М у^тадирдьщ 03ÍH жа^сы 6ÍAecÍ3 гой, оньщ ^атыгезд!г< мен зулымдыгын да, сондай- ag гылым мен поэзияга дегендеы ерекше ы^ыласын да 6ÍAecÍ3. Э л М уктадир ел! кунге Ьарун эл-Раш идтьщ дац^ы мен Ш амныц атагын шыгарган «OManATapAHg уш халифы Магауня Э бд! эл-М эл!к жэне XnmaMHbng жоры^тарына ^ызгана ^ызыгады. Олай болса ол бумл гуламалар мен ак^ындарды елт1руд! буйыра кояр ма екен?! — M eH Íg T e g i p Í M 6ipey, ол — Ш ынды^. K e A Í M r i , бар кор^ыныш атаулыны жиып тастап, ем!рш! тыйым салган ттаптарды Kemipin, В ! 64 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

кебейтуд! мурат еткен, жоса болган жолдарда алга бастаган, жендет атаулыныц мейл! олар KÍM болса ол болсын,— yHCÍ3 гуламдар ма, яки ацындар KenipTe ма^таган манаптар ма,— барлыгына жеккер!Н!ш тугызган Ш ы нды к ол. Олар туралы ^аншама штаптар жазылды?!— Индустар да, парсылар да жазды . Парсы ларды ц e3Í цаншама дастандар мен ацмз-эцг!мелер шыгарды: «Кудай-нэме,» «Улкен шах-нэме», «Та- рихи Систан»— бул к!таптардыц бэр!нде де байманаптар, би- леп-тестеуш!лер дэрштелген, парсылар рухыныц астамшылыгы жырланган, ал арабтардыц К!таптарында араб улы^тары дэрш те- ^ лед!. А л eis, шебер, осы мтаптардыц жасын узартасыз. Н е ушш, ^ сонда?!— деп сурау ^ойган О б у H acip жауапты да esi ^айтарды: Í — Халы{$ к1тап жолдары арасындагы шынды^ты 6ÍACÍH дейс:з. i Ж ендеттер мен олардьщ чурбаны болгандарды умытпасын дейс!з. Í М ен де KÍTan жазсам деймш, ек!мет бас^аратындар туралы, олардыц цайырымдылыгы мундай болса деген ниет!мд! 6ÍAAÍpe оты- ' рып жазсам деймш. Сонды^тан да халифтардыц жа^сылы^тарын дэрштеген естел!ктерден repi О б у BaKipAig трактаттарын о^ыганым ^ажетт!рек... Коп жылдарым ¡$айтып оралмас^а узап KeTTi,— дед! О б у H acip шараптан жутып ^ойып.— Мен Багдадца дал осындай жас кез!м- де келд!М,— деп О б у H acip Зухей рге gaparaH.— Y w iï пен куд!к то­ лы жасты^ ша^, ерл!К ¡стесем, жацалы^ ашсам дейт!н арманшыл кез eai.— Ж астьщ шагы есше оралган О б у H acip 6ip сатке кез!И жумды. А езде HÍHÍ салбырап, ^алы;ц ойга шомган Kapi шалга у^сады да калды. М ахм уд та мазалай ¡^ойган жо^.— Ж ы лдар деген angga тускен шынжыр мен кеудедег! ¡^оргасындай екен. Тыныстагы1ц ке- лед). А л ай да зымыраган уа^ыт то^татар емес,— дед! ой устшде отырган О б у Hacip. — У стаз, CÍ3 халифтар туралы, osigÍ3AÍg жастьщ шагьщыз жай- лы сез !$озгадыцыз. B i3AÍg бар 3eñÍHÍMÍ3 cÍ3Ae. C i3AÍg agrÍMegÍ3 ^ 6ÍAÍM жуган, «А бзал бауырлардыц»... maKipTTepi — мына жастарга арда^ты енеге гой. MeHig 6ip 6ÍAepÍM, буларга ^иган уак^ытыцыз кейш cÍ3AÍ oKÍHimKe ^алдырмайды,— деген М ахм уд. UIe6epAÍg осы ce3ÍHeH кейш гана О б у H acip TagAaHa бай^ады, белме imiHAe З ух ей р сия^ты 6ipHeme жас жиналып ^алган екен. — Мэжммс gypcag та болады екен. Тек agriMe жeлici бас^аша бо- луы керек,— AeAi О б у H acip дур ылкш ш .— М ундай 6ÍAyre ^уштар жанарларды кептен кормеп eAÍM. — Обден дурыс айтасьщ, У стаз. BÍ3AÍg бул Ke3AecyÍMÍ3AÍ жарат^анньщ e3Í уйгарып отыр. М унда жиналып отыргандар осы Шамдагы мынау бага жетпес ттап тьщ 6 e T T e p ÍH алгаш аш^андар жане сол куннен бастап айтар co3ÍMÍ3 де, ойымыз да осы ттап!&а ай- налды — деп М ахм уд орнынан турган. З ухей р мен тагы 6ip 6aAag I I ВУСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ 65

ж Ы т анадай жерде тугыр уст!нде жат^ан, эл! Э б у Нэс<р кермеген ютапты кетер:п экеп М ахм уд оны мейманга усынды. Э б у Н эс!р К!тапты ¡зетпен ¡^абыл ап, бет<н ашып фарады да ба- сын кетерд!. Ты м -ты ры с тыныштык орнаган. Э б у Нэс1р мтап!&а кбайта уц!л{п, б!рнеше бет!н пара^тады. О л ес!нен танардай халде ед!, бурын сез!п-б!лмеген тус!н!кс!3 б!р сез!м — шекс!з ^уаныш пен тацдану бойын цатар билеген. Бул Э б у Н эс!рд!ц ез! жазган тел едбег! едЛ О з!н!ц к!табы бо- латын. Ж ане ^андай К1тап десецш)! €)з) муны б!ржола жогалдыга санаган, саманндтар ертеп ж!берген болар немесе жыртылып Калган шыгар деген ецбег!. Кэд!м Н езш!Ц «Таглнм эс-сан ш ...» (Ек1НШ! окуы ). Б!р кездер! осм к!табы уш ш ем<р< ¡^урбанды^^а шалына жаздап ед!. С он д а мунда ^айдан тап болган?.. !^айда, ^ашан жене к^м кепнрш ж азган?.. Э б у ^^эc^p бул кггабы енд! ^айтып жой деп !$ойган eдi гой. Кез<нде, сол б1р ауыр кундерде Бухардан кетер!нде ез ;&олымен жазы лган жалкы дана мтабы н езпмен бipгe алып ке­ те алмаган. Саманидтарды]ц жаца шахы Н ухты д буйрыгымен к!та- бын будан тартып алган ед! .. Тас^ындап бас^ан ауыр ойлардан езер деп сытылгандай болган <Эбу Нэс1р кбайты кетерген бойы орнынан турып М ахмуд^а <^арай журдь — С ен мен: бугш шекс:з ^уаныш^а кенелтт!ц, шебер. С ен улы си^ыршыдай мен)ц баягыда басымнан кешкендер<мд1 ес!ме тус1рд);ц, менЕЦ6<ржола жогалт^анымды тауып берд!Ц, маган жаца куш б т р ш , !зг! )ст)ц елмейт)н!не кез!мд< жетк!3<п отырсы;ц! Тек бул к!тапты<ц осында Ш амга жол шегш аман жеткен: уш!Н, ^айта кеш<р!л1П са^талганы уш!н мен к;мге к^арыздармын? — С ен жателесеыц, У ста з, ейткен1 бул м табьщ ньщ со;цгы нуктесш ^ойган сэттен бастап сешц менш)Г!д болудан кеткен. % агаз 6eт^нe маржан эр!птермен тую рм ген а^ыл-ой мен б!Л!м б!р адамныц гана мeнш^гi боп ^ала алмайды. Т[п т! сол а^ыл-ой мен б!Л!мд! берген адамныц езш е де менннкт! болмайды. C iз емес, мы- на б!3 С!зге осындай ецбек ж асау унмн куш цуат берген эм!р) кушт! Аллага алгыс айтуымыз т т с . Бул а^ыл-ойдыц адамзат^а берген бага жетпес сыйы гой. Э б у Бэк!рд!ц дш туралы трактатыны;н ciзгe неге сонша ^ажет болганын мен енд! бмемш . А лай да, к!табыцызды корсеткен!М!3 уш!Н б!зге ^арыздармын деп элгш де езщ !з айттыды з гой,— деген М ахмуд. --- Т!ЛеГ!Ц!ЗД! айтыцыз,— дед! Э б у Н эс!р. — О н да буг!нг! кун !^ зд! б!зге, маган жэне мeнig ш эмрттер!ме арнайсыз. Б!з с!здш Бухар мен Багдад туралы эцымелер!ц!зд1, мына мтапты д ^алай дуннеге келген!н ест!сек дейм!3. Ж эне № ^1 ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

де С!3 к ен н р уп м тц С !з д щ сеэдер!Ц!3 беи ойларыцызды еш бурмаламаганын ез ^ольщызбен растайсыз,— дед! М ахмуд. Э б у Н эс!р ес!к кезшде турган Х асанды бай^ап калган. Тур'нде абыржу, елег)зу бар. — М ен:ц сер{г!м элде неге абы рж ы п тур гой. И э, Х асан нендей хабар экеп турсыц, айт?— деп ол !^ызметш!С!не фарады. — Мен!^ мазасызданганыма, айып етпец!3 , мырза, кешеде шын- жырлап байланган карматтарды алып ет!п жатыр. Барлы^ квар- талдарда кетер!Д!СШ!лер мен ютапшылдардыц !3 !не тус!п, дуние- мул)ктер)н тартмп алып жатыр. Карматтарды зынданга айдап бара жат^андардыц сездер!н естш ^алдым. О н ы ц айтуынша эр {$а%паныц алдына кyзeтшi ^ойылып, титтей куд{к тугызгандар усталып ж а­ тыр дейд). Х али ф ты ц жарлыгы солай кер{нед<... А л кешке ¡^арай ^аланыц барлы^ ¡^а^палары 61ржола жабылады екен... С аи д Х асан сезш щ растыгын {^остады. — С абы р мен тез!м керек мундайда,— дед! М ахм уд Э б у Н эс!рге ^арап.— Оцтайлы сэтт! кутуге тура келедь — Мен си^ы рлы ^а да, жазмыш^а да сенбеймш,— деген Э б у Н э сф .— А лайда дэл осы сезд! маган сонау Бухарда мына ецбег!мд! ая^тап,— деп кггапты мегзед!,— содгы нуктесш к^ойып, мол ен!м жинаган ди^андай галамат ^уаныш^а батып, ра^ат б<р шаршаудыц ^ушагында турганымда ¡^ызметш<м айт^ан ед!. С ол тун! Н ухты н ж!- берген шабармандарыуйге басып м р!п, мен! сарайга, саманидтардыц жаца эм!рш!С1не алып барган болатын. — Айтш ы , шебер, соный бэр! дэлме-дэл ^айталана ма?— Жо%!— деп ез! жауап берд!.— Ойткен! б!р мeмлeкeттig ^урсагындагы !3 - г!Л!к пен зулымды;$тыц ай^асы кез!ндег! б:р адамга деген кездейсо^ тагдыр зацдылы^^а айналар ед:. — Оны ц бэр! де Жарат^анныц ^олындагы ¡с ^ой, %ад!рменд! Устаз,— деп ^ойды М ахм уд.— О м !р агысын озгертуге б!ЗД!Ц ша- мамыз жетпейд!. Сонды^тан адам баласыныц бар шеш!М!нщ, бар сен!М!И!ц нег!з{ — Ш ыдамдылы^ болуы ти!с. Мен султанныц бас ка- лиграфы жэне К!тап кeшipyшiciм!H, оныц сетм ш дег! жанмын. Е н - д е т е менщ ошагымды ешк!м баса коктей алмайды. Асы^пайы^... — Дурыс айтасыц, шебер,— Эбу Нэс!р ез орнына шаршай отырды.— Буг!н б!зд!ц жолымыз жабы^ екен, ал ертец ашыла- ды, ем!рдщ керегарлыгы да осында гой. Буг!н б!зд!ц ^ала !ш!ндег! эб!герде де, эм!рш!Н!ц ш араларында да шаруамыз жо^, ез эцг!мем!з ез!М!збен болсын. — С :з э<цг!мец!зд! элгш де-ак бастадыцыз, Устаз. Б!з тагатсыз- дана жалгасуын кутудем!з,— деп сезге уялшацтай асыга сейлеп Зухей р араласты. Э б у Н эс!р оныц бaлajg жуз!не, теб!ндеген ^ырбац муртына суйс!не царап езу тарт^ан. З ухей р ¡^ызарып кетть О , Ражайып Ак^ыл-ой, о Ж аратуш ы , неткен таныс кеск!н ед:! К^айдан керген таныс кеск!н? Бул жас Ж!Г!тт! бурын к^айдан керд!?! УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ] 67 ] В

УМЛНШ ! ТАРАУ БЫ м — адамныц еткен1 мен болашагына кез ж[бере алатын ^ырагы жанары... Откенге кез имберу, еткенд! еске алу... Э б у Н ес!р еткен ем!рд!ц уза^ жолдарымен ^айырыла ^айта жур!п, ^айнаган ^алыц одигалардьщ ортасына ^айта тус!п, бас- тан кешкен к^уанышты кундер!мен ^асфетт! кездер! кез алдына тагы бпр к^айтып оралгандай, таусылмас ойлардыц соцына ерген. Э б у Н эс!рд!ц ой-^иялы тацгажайып едь Бастан еткен о^игалар мен соган ^атысты мыцдаган адамдардыц кез келген!н уса^-туйек жайлармна дейпн тег!с ^алдырмай ^аз-^алпында ес!не тус!ре оты- рып, соларды]ц ¡ш!нен ез1не ец ^ажет дегендер!н гана саралап алып, езш щ дал ^аз!рг) сэттег! кец!л-куйше, ты н ы с-^ р л ^ н е, буг!нг! кунн!ц о^игаларына гана мен бере то^талатын... М ш е ^аз!р де «Таглнм эс-саниды ...» ¡^олына алган сетте-а^ осы е]цбег)н жазган кездег! о^игалар т!збектелш ойына орала берген, елгш де гана езше к<тап усынган жас ж Ы ттщ сонадагы Бухарды ц алацында керетш жас саманнд ж!г!тке ^атты удсайтынына да ^айран ^алды. М ы нау кец дуннеде у^састы^ та, ¡^айталанбас езгешелж те толып жатады-ау! Сонау алыста ^алган урейл! кун! жас саманнд Ж!ыт бук!л Букар халк^ыныц кез алдында жендеттерден м!з багып ¡$оры%пастан, со^ыр боп ^алган а^ынныц алдына кеп, оныц ^олын ез ныгына са- лып, улы а^ынды ун-туныз жетелеп, Бу^ардан алып кеткен ед!. Сонда осынау жу^алац ецд! мурты енд: гана теб[ндеген балац ж!г!т- ке жендеттердщ де, жacayылдapдыjg да «тек» деуге дэттер! жетпе- ген. Э б у Нэс1р болса Н ухты ц !$алыц аскер! к^оршаган шетелд!к ел- ш^лер бектерд!ц жуан ортасында турып, бул о^иганыц соцы немен тынарына — а^ынды алацда дарга асар ма екен, элде кезш ойып, со^ыр етер ме екен, болмаса царацгы зынданга ^айта апарып ж а- бар ма екен, яки дуре согып, куып тастар ма екен дегендей дарап турган. Алайда, дел сол Буцардьщ алацында турган кезде бул элмнщ б!р!н де ойламаганын, б!р Алланы ц ез! б!лед!. Ж ас ж!г!тт!ц ныгына б!р ^олын салган куй! басын жогары текаппар кетер!п, аягын абай- лай аттап Бу^ардан аттанган а^ынныц соцынан кеппен б!рге тел- м!ре ¡^арап калган ед!. Ацы нга карматтардыц бузылган д!н!не ден цойды деп айып тагылган жене ол Н ухты ц есёр !стер!не к^арсы шыждан болатын, сонысы уш!н жазаланган. У м м де солай дел!нген ед!. Алайда, оныц жазыгы мулде бас^аша болатын. А ды н Н ухтыц ^ызметш! эйелдер!н!ц б!р!не гашы^ болган ед!. Оны бас кетерген карсылыгы уш!н де, махаббаты упнн де жазага тартты. 68 ! ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

AgMH Э б у Абдулхасан Ж апар ибн М ухаммед ибн Хаким ибн Абдрахман Рудакид) Э б у H ecip жа^см б!летш. Э б у Абдулхасан муныд eMipiHAeri 6ip кергеннен рухы 6ip тум с- тас боп кержген ж алгм з жан едь <Эбу H ecip оны алгаш рет саманидтардыц билеуш!С! H ecip ибн А хм едт4{ц так сарайында шет елд!К елш!лер мен саудагерлерд!§ то- бында Багдад халифш1ц некерлер!мен 6ipre кipгeнiндe керген бола- тын. Сол кун! экес! H ecip ибн А хм едт:ц цасына ^ойылган к!шкене та^та оныц баласы — кейшде а^ынныц кез!н со^мр еткен — Н ух та отырды. ...Э б у H ecip KeKTejgipi империясынан келген сикырш ыныцгажап OHepiH, Ундмтан сулуыныц мыц буралган б т н жене Хорезмнен OKeAiHreH жас ^ м здардм й нэзж ^имылдарын, парсы ^ыздарыньщ есем дауыстарын ел!те ¡^ызм^таган... С ол ша^ сарайдыц iшiндe, саманидтар eMipmiciHig алдында, Бу^ардыц зиялы ^ауммм мен шет елдж eAmiAiKTep бас ^ос^ан сал- танатта талай eAAig эн мен к у т шыр^алды. А л ай да Э б у HacipAi сол KyHri кеште Таразы дан келген сулулардьщ 6ni мен Оты рарлы ^ gapTTMg к у т ерекше тол^ыт^ан. Бул OHMg ysag уа^ыттан кeйiн- ri Bygapra келген, туган елкеге оралган алгаш^м кyндepi болатмн. Ойткен! жа^ын жерде, саманидтар MeMAeKeTimg Улы даламен шек- тесер жершде, CenxyHHMg, ¡^мпша^ша CwpAapHHHMg жагасында OHMg туган паласы О ты рар бар, жас ш агмнда aKeci елген co g алмс Багдадца сол арадан аттанган eAi. ...Бул ogHFa бармс ж м л м н м й бекен аймнда болган eAi. Б1рде Tag gMAag бере Э б у H эcipдi уйм^тап жат^ан жepiнeн aKeci жi6epгeн ха- баршы кеп оят^ан. Э к ем осмдан 6ipep кун бурмн ез pyMHMg жiгiттepiнeн ^уралган жуз ж асакш ы ны бастап ag аулауга ^мрга ш ыгып кеткен, eндi, MiHe баласмн ш акм рты п ж i6epiптi: кулан устап, gacgMp мен TyAKi к^агмп, esiHig OHepiH керсетсш деген кер<нед<. Э бу H ecip аке сезш ж м га алмадм. AHacMHMg Tipi кезш де aKeci мунм eciHe сирек алатмн, ещц унем! ^асмнда 6ipre epTin журуге ты- рысады, согмс енерш yйpeткici келед!, ал бул кезде Эбу H ecip бол- са жимрма тертке толган, мерген сададшм, уй[рген ^млмш кер ата- нмп ^алган-дм. OKeci OHMg бул eHepi ж ай лм ж адсм 6iAeTiH, aTTeg yAMHMg тагм 6ip icKe eyecTiriH 6iAMece, KegiAi еш адацсм з болар ед!-ау. Х а т -ж а з у танмп, араб, парсм жене грек тм дер ш дери мен хин- A H A i немесе халдей T iA iH 6 i A r e H i онша T e p i c болмасын-ак^. Ж аса^ш м, гулам, e c i p e c e тогмз ж oлдмg торабмнда турган Отмрардай ша- Ьардмц ^олбасшмсм уш!Н ( e K e c i O H M g к^олбасшм болганмн керуд) арман ететш) AymnaHAapMHMg TiAiH угм п, OAapAMg не ж азмп, не УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ] 69 ] В

крйгандарын ок^мп отыруы ^ажет деп б!летш. Ж эне бас^а т^дерд1 б!луд:ц тагы 6ip пайдасы елш!лермен ерк<н сейлесе алатындыгы. Яки шаЬар eMÍpniici ¡^ажет деп тапса муны елш! етш Ж)берет!нд!Г!. Кундерд!ц кун!нде оныц улы ^ыпша^тардыц да)Ц!^ты батыры бо- лып кана ¡^оймай... Ж э.. оныц бэрше коп т!лд! 6ÍAreHÍHÍg пайдасы тиед! эль А л о^уына 6ip гана ^асиетт) gypaHgbïg к!табы жетед!, онан езгеде ^ылыштыц куш!не жугшсш. Н е болса соны кез майын тауы- сып а^тарыстырганы жарамайды. Тек куш gaHa бил)кке ^олыцды жетк1зед!, o3ÍgAÍ журтк^а сыйлы етед!. А д а м тек ¡gacHeTTÍ gypaH сездер!не гана бас Hin табынуы THÍc. А л оныц улы болса ¡^айдагы 6ip шимай-шатпа^тарды о^ыган кер!нед!, ж урт солай деп айтып жур. Q s i ¡^айдагы 6ip тент!реген гректермен, халдейлермен емпейлесш, уа^ытыныц Ke6ÍH {^ыз-^ыр^ындардыц ортасында емес ecKi ^олжазбалар сак^талган ¡^ойма ¡ш1нде е т т з е д ь уза^ты кунге сонда болып, eMiptnimg буйрыгы бойынша еш мм- ге угыныксыз улкен-улкен к!таптарды сацтаушы алжа-алжа, коз! жасаураган Mycanip шалдыц айт^андарын орындайды. OnecÍHÍg мазасызданатыны улы жасы^ мшезд) ^агаз Komiprim, яки эрк!мге жарамса^танып 6añÍT шыгарып б!реуден алтын дирхем алса, б!реулер жирене Tepic айналатын елецш! боп кетер ме деген gayin. QAegnii сорлы ^олында %амшысы 6apды g 6epÍHe жалба^тап отед! емес пе, HeciHÍH кас-^абагын agAan, бф де ^ыцсыласа, б;рде ¡^уйрыгын бyлFagдaтaтын мулэЙ!м де, майлы суйек тастап елде до- сына, елде цасына айта^тап салса арпылдап уре жонелет!н тебет сия^ты гой. Э к ес! ез улын жасы^тау деп ¡^ор^атын, eTTeg, niip- KÍH, урыс даласындагы ж egic шаттыгыньщ {^уанышына масайрап, к^олга тускен согыс олжасын 6eAÍcyAÍg ¡^ызыгын, кешк!Л!к от басын- да жegic дырдуына белшесшен батып, ^олга тускен жас арулардьщ лэззатты кушагын 6ÍAe алмай-ак кетед^ау деп опынатын. E ip ag eKeHÍg аты эке гой, кейде О ты рарды ц о^ымысты гуламалары,— кед!мН, o M ip m i алдында 6 i p Í H - 6 i p i кимелеп, ^арындарымен жер сыза e g 6 e K T e n мада^ сез айтатындар,— o g a t u a бас g o c g a H отырыстарында оган: 6 a A a g 6 i p AAAaHbtg e 3 ÍH e гана аян, мунда жок^ гулама болуга лайы^ дарын H e c i, деп мацтасцанда, едэу!р K O T e p ÍA in , o c i n ^алатын. О л бул туралы OïM papAM g e p 6 i p буры- шына ^ойылган e 3 Í H Íg ceH ÍM A Í жансыздарынан да талай e c T ÍA Í . Н е дегенмен 6ÍAÍMHÍg аты 6ÍAÍM де, Kymïig аты куш к^ой. EiAÍMHÍg o3Í де кушке ¡^ызмет етед! емес пе. Муны 6acga б!лмесе де gbmniag pyb!Hb!g басшысы — ол бм етш , ойткен! одан ш аЬардьщ улы 3MÍpn]icÍHÍg ез) де именет!н-д1. Дуниен! кушпен билеп, халы^ты к,ылышпен багындырып устауга болады. Ш ahapды g тас кабыргаларын ^органыш еткендерд! де, Keg даланьщ тес!нде Kamin жургендерд) де, тек кушпен гана кор^ытып устай аласыц. Элс^з oAAire багынуы ти!с деп цуранньщ ез!нде ж азы лган. KoKTerí алла В t 70 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

мен OHMg жердеН пайгамбары М ухаммед солай дейдь Сондыктан уды жаугер М ухаммед ибн Тархан ибн Узлаг ат-TypKÍ aaÍHíg бала- сын шынды^ жолына салуды уйгарды. О л удыныц экесше epin agra шы^пай ^алганына катулы ед!, енд) соны ша^ырып келуге арнайы адам ж1берд!. Ж арш ыный Э б у Н эс!рд! Tag gMAag бергенде кеп оятуы содан едь Э б у H acip сол сэтте-a g тесектен турган. К^ымыздан жутып, 6ip кесек кулан eTÍ мен тарыдан nicipiAreH наннан асыга жед) де, сыртта дайын турган сэйгулшке ыргып MÍHin, ез! сия^ты жас жауынгерлер- Д1 cogMHaH ертш, О ты рардьщ бас ^а^пасынан шьщты. Кузетнилер: «М ына жастар Tag атпай цайда асы^ты»— деген сураулы кеск!нмен узатып салган оларды. TagepTegri к у н т ц ак^жал^ын сэулес! ш ahapдыg gag ортасында- гы ж уы рда салынган бас MeruiTTig мунарасын шала бастаган, 6ipag Э б у H acip кег!лд!р мунарага жapgыpaй шагылыс:$ан сэулен! керген жog, бул кезде олар шаЬардан б!рталай ша^ырым узап шыгып, O ïN p ap A M g батыс ж агмна орналас^ан диgaншылap мен малшм ауылдардан жанай OTÍn бара жaтgaн, ал шаЬардьщ шыгыс жагында Сейхун жагалауында да осындай ipKÍc-TÍpKÍc ауылдар болатын. Э б у д ! шак^ыра келген хабаршы ат ауыстырып м!нген ед[, ен- д! agîHMAap goc т1ккен ж а ^ а gapaй жол бастап журуге тырыс^ан, алайда gMnunag KoceMÍHÍg баласы да aneci cHHgTM алдына жан салгысы келмейт!н {$алып корсетш келедь OKecinig a g аулайтын тусын ез! де жagcы 6ÍAeTÍH. О ты р ар oñnagbi тек erÍHm¡AÍK унпн гана goлaйлы емес, сондай- ag мунда торацгылы жыныс пен gaAMg ^амысты тустар да жи! ушырасатын, оларда жабайм agдap кеп болатын. Бау-ба^шалар мен ericTepAi, жуз!м жэне MagTa далаларын ж а­ най етш , KemneAÍAepAig сурлеу жолынан бурылып niMggaH Э б у ат басын нтмурын, ыргай, ж ы gгы л мен TopagrMAM ж aлпag жазирага gapaй тузед!. Ж азы ^ ycTÍH сай-жы ралар TÍArÍAen, кей тустарда бер!кше шошайган шogaлдap ушырайды. Шок^алдар уст<не тобылгы мен кермек nicTÍ дерменелер ескен. Бул TogipeKTe тогай арасын ме- кендеген g opa-gopa жабайы ga6aHAap ушырасатын, ал apipen бете- гел! g b tpra gapañ етсе yñ ip -y ñ ip gyAaHHMg устшен шыгуга болатын; кейде Ж ент TegÍ3ÍHÍg жагалауларында жолбарыспен бетпе-бет кез- десш gaAy gHb!H емес-TÍ, ал алтын тустес gbtpraybíA мен май 6acgaH ш!л жэне езге де gycTap жыртылып айырылатын. А л ай да gyc ау- лау деген эдетте жо^ оте сирек болатын aguibMbig. ï^btnmagTap мен yйc^ндepд^g ру басшылары ондай ацшылы^ты намыс керет!н. Э б у суы т ж урш келедп. Ш agы paйгaн кун сэулес! осыдан eKi кун бурын тускен gb!p6ag gapды тез epiïin ж!берд!. A y a бой сергггер gogbtp caAgMH. К,арсы алдыдан cyM g жел ypin тур. Ag!Hb!Aap gocb! TÍriAreH Tycga олар таяганда кун сэскеге жет!п IУСТАЗДЫН ОРААУЫ 71 ] В

g aA raH . Х а б а р ш ы ж ;г !т А а р х а н ж а с а ^ ш ы л а р ы н ы ;ц ат ¡з д е р ш 6ip ÍH m i б о п б а й ^ а д ы . Баты стан ш ы гы с^а gapañ, Тараздан Ж ентке бараты н ж ол ^иы п е т е ^ н ж а л п а ^ ж а з ы ;$ т ы с э л e p ire H а л г а ш ^ м ж у ^ а g a p ж а у ы п ж а т ы р е к е н . А т т а р д ы 1ц т у я ^ Н з д е р ! а п - а й к ы н к е р : н е д 1. ! з г е К а р а г а н д а о с ы а р а д а aKeci с э л а т б е л ш б о с а т ы п а я л д а п , м у н а н ap i ж а с а д ш ы л а р ы н е к ! Tonga б е л г е н с и я ^ т ы . Bip т о п т ы с о л gaHaTga, eKÍHmiciH o g ж а к д а g ap añ ж i б e p i п т i . А л e 3 Í к ^ а л г а н т о п п е н gag о р т а - м е н т у р а л а й TapTgan, eKÍ ц а н а т т а г ы л а р к е з д е с к е н gyAaH ympiH н е - м е с е у я л ы gacgы pлapды gHgyAan gañbnpbin о р т а г а gapañ ^ у г а н д а екпе тустан тап бермек. Ж a c a g ш ы л a p д ы g а т т а р ы н ь щ Í3ÍHe, о н а н ecKi ж o л д ы g б о л а р - б о л м а с ciAeMÍHe ygÍAe g a p a r a H О б у e3ÍHÍg KogÍAÍ a g H ïM A b ïg g a е м е с , м ы н а у ecKi с у р л е у г е Tycin а л ы п Ж е н т TegisiHe д е й ) н ш а б а ж е н е л у г е ауы п турганы н agдaды . К л а й д а а п а р а р е д ! б у л ж о л ? T e g Í 3 A Í g т у р а о з ! н е б а р ы п Т 1р е л е р м е , нем есе д a p и я н ы g gynp ту сы н а м а, алде коне ш a h a p д ы g y й iн д ic iн ig у с т ш е н ш ы г а р а р м а ? Ж е н т ш а Ь а р ы н ы ц y m H A ic im g ycTÍH eH ш ы г а р а р м а ? У л к е н ^ а р и я л а р е р т е д е Н Ж е н т ш а Ь а р ы Í3 -T y 3 CÍ3 g a A A H , е й т к е н ) С е й х у н д а р и я а р н а с ы н а у ы с т ы р ы п т а с ы п aggaH к е з д е с о л ш а Ь а р д ы б i p ж o л a ж е р м е н - ж е к с е н ж у ы п KeTÍnTÍ-MÍc д e r e н д i а й т а д ы . С о л a A Fan jg b ! т а с ы г а н ы н а н к е т н С е й х у н с у ы к е Й !н се р п <л ге н д е к е р !н е д !, со д ан ж у р т Ж е н т т ! <$айтадан ж a н д a н д ы p м a g g a эр е к е т е те д !, а л а й - да ^ала о р н ы н о р далы ж ы л а н б асы п, ам алсы з тастап кетуге м эж бур б о л ы п т ы -м ы с д e ceд i. К е Й !н н е н С е й х у н с у ы т а г ы д а т а с ы п т ы . О л g a ñ з а м а н д а б о л д ы е к е н ? Б у к 1Л 6 i p TegÍ3re а т б е р г е н у л ы ш a h a p д ы g !з -т у з с ы з ж о г а д у ы м ум к<н ем ес g o ñ ... О з о й ы м е н б о п келе ж a т g a н О б у 6ip a 3 ж е р д ) е н д !р те ш а л ы п т а с т а г а н ы н a g A aw añ g aA raH . О л g aA b ïg о й д а кел е ж a т g a н д a а л г а о зга н х а б а р ш ы ж Ы т т ц к е н е т а т ы н а н ce K Íp in T y cin , gaAbng ¡з ге egóeK Teñ g a p a n g aA raH к е з !н д е a T b !H b !g б а с ы н т а р т т ы . K ,a p м ен T o n b îp ag T b ï а р а л а с т ы р ы п о п ы р -т о п ы р ет<п та ста га н . О б у енд< 6a й g a д ы , gaA tug а т т ы g o л д ы g Í3 Í о с ы т у с т а o K e c im g а з To 6 b !H b !g Í3 ÍH к е м ш Ж !б е р !п т !. — У а , a p y a g , ж a p a т g a н !— д еген х а б а р ш ы ж < г!тт :ц ы ш % ы н а а й ^ а й л а г а н д а у с ы T a n g т н ге н н т т е й g b !g cb !A añ m b tg Tb !.— Т а р х а н д ы ж а у д ь щ gaA M g goAM g o p m ayra а л ган ! О , ж a p a тg aн , 6ip 03Íg ж а р бо­ ла гор! C agTa ж aм aн ш ы лы g тaн ! О б у H a c ip а ты н ^ ам ш ы м ен о сы п gaAraH. А р г ы м а гы ом ы раум ен х а б а р ш ы н ы g a ra -M a ra а л г а ы р г ы д ы . A g K e 6 ÍK б о п ш a л д ы g g a н ы н a g apaM acTaH боз aprM M ag а р ш ы н д а п к е л е д !. О б у ж Ы т т е р ш С е й х у н н ы ц K e y in g aA raH ecK Í а р н а с ы н а T y c ip in , co H b îg т а б а н ы м е н бастайш апты . Едау4р yagMT откенде O бyдig ^улагына оАермен боп mañgacgaH acKepACOAig g n g y b ï ш алынган. О л a T M H b tg басын шугыл бурып, cogtm a ерген жiгiттepiмeн ag gap 6acgaH жaзb^gga ш ы^ты. Ш t 72 te H Y A P ЭЛ1МЖАНОВ

Эуелде Э бу жалпак^ ж азы цты теНс каре алмады. ^ а р мен кун сэулес! козш ^ары ^ты ры п ж!бердь Тек анык^ кермяя! Тархан жаса^шылары ^алыц колмен ^иян-кеск! шай^ас устшде ж ен . — Мен мундамын, эке!— деп айдай салды Эбу. Астындагы боз аргымагы шапши ¡^аргыган. А дды цгы ¡^ос туягы б^p сэтке ауаны кеск!леп турды. Кез! ¡^анталаган аргы м а^ уст[ндег! иeci гусап {$анды ^ы р^ы с^а ¡^ай тустан сыналап енерш бай^астап еткендей. Д ал ^аз!рг! ездер1н!ц зулымды^ эрекеттер1н т!р! жан бммей- дi деп ойлаган бул!кш!лер мына кер!н)стен мулде абды рап ¡^алган: экесш ^ут^ару уш!н со;цына О ты рарды ц ата^ты адамдары ны ц ^анды урыста козге тусуд! кексейт<н едеуреген балаларын бастап Тарханньщ уды жет!пт!, е;ц ^ор^ы ны ш ты сы булардыц cojgындa ездер!Н!ц жасауылдары мен жалдама жаса^тарын алып мына балаларды ц экелер! келе ж атпасы на к<м кеп!л. Демек Т арханны й О ты рардагы эскерлер! де атца ^онып осылай к^арай агы лы п келе жат^ан болар. Бул1кш!лердщ зэрелер! уша бастады. Басшыларыньщ а^ырып, айбат шеккенше к^арамастан б!р бел!Г! зы ты п ш ыгып к^амыс пен сай- ж ы раларга ¡&арай бас буга ^аш ты. Ы с^ырган сада!$ огы аш ы ^ келе ж ат^ан ж ас Ж!Г!ТТ!Ц кеудесш ж а- нап еткен. Енд! б!р ^ас ^агым сэтте Э бу ерд!]ц ^асына !лген ^ал^анын жулып ап, ез!не ¡^арай оцмендей сугылган найзалардан ¡^органа журш, бip кезде экес! сыйга тарт^ан алмас семсерш ^ынынан суы- рып алды. Д уш пандар с о ^ ы с ы н тойтара жур!П ол экем н !здеген. Э кес!нщ астындагы аты уст! ^ан ^ан, Т!ЗГ!Н! уз!лген, ер-то^ы м ы аударылган куЙ! ы ш ^ы на ы т^ы п ш етке ш ьщ данын кергенде ол ез кезш е eзi сенбед!. — Эке, кайдасыц?! Эке!— деп аттан салган Эбу. А ^ы р ы экесш де керд!-ау. А надай б!р шетте 6{р аягын суйрете, басында дулыгасы жо^, ^ал^анымен ^органып, езше тап-тап бер- ген, турлерш ес!р!К, ы за ^ысып ^утырынган {^оцыраттардый б!Л!К- т! жаса^тарына семсерш С!лтеп ^арсы лы ^ керсет!п тур екен. А л элН оган жабылып турган екеу тец!ректе не боп, не ^ойып жат^анын ест!р де, керер де емес, жец)стерше масайрап да]цгаза ай^айга бас^ан. Жердег! жаяу Тарханга, эбден дщкелеген арлан бер!ге ш утлген бурк<ттер сия^ты. Булар О ты рар эскерш щ ¡ш!нде, Тарханны ц ^ол астында ¡^ызмет ететш ¡^оцыраттардыц басшылары едь Дегенмен экес! бор! сня^ты емес, арыстанша айбынды да айбар- лы цалпында лэм деп ун шыгармастан ай^асып жур. Бук1л кетрег!н жарып шык^андай болган ащ ы дауыспен аттан салган Эбу экес!н маза^ еткендей боп жургендерге к^арай умтылган. Муны кор!п достары да осылай ¡^арай лап крйган, эне-м!не дегенше элг! екеудщ пэрше-пэршес! шыгып а^ к^ардыц устшде ^ан ^ушып жатты. УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ I 73 I В

Э б у аттан ушып Tycin, тэлт!ректеп ^улап бара жат^ан экесш суйей берген, ендп гана аны^ кордь жау найзасы cerÍ3 козден шаншылган екен, &ылыш с о ^ ы с ы иыгынан THin, суйег!Н жалацаштап KeïinTi, бет-аузы да жара^ат. 0 KecÍHÍg Tepi шалба- рын ^анжармен TÍAÍn жiбepгeн Э б у куйд!рген KHÍ3 басып, саулаган Канды то^татпак болды. OKecÍHig аягын дурыстап байлаганмен, иыгынан ат!$ылаган ^анды то^тата алар болмады. Э к ес! кез ал- ды нда eAÍMre бет бурган ед]. А ^ты ^ KyHiÍH жинап, улына жанары сене бастаса да темле gapan: — Су! Су! Bip уыс дермене 6epigAepmi!— деген. Улы ньщ шалшы^тан ала^анымен :лш ап берген суынан 6ip урттады да annag боп кеткен сол %олыньщ сауса^тарымен кермек Hici ан^ыган дерменен! ^ыса уыстап басы сыл{$ ете туст!. Э б у оны суйеп цайта кетерген. ^KeciHig бозарган жансыз ep¡HÍ зорга ^ыбырлады. — К ек ал... К^анга к^ан... Кег1мд! ал е л е-е л гетц ш е ,— деген сездер!н оньщ epiHAepiHÍg кимылына gapan к,ана ук^ты. Жаса^шылар TapxaHHbtg денес!н ntahap gagnacbma алып келген кезде де оньщ к^олында 6ip уыс дермене бар болатын. Э скери бас goA6acmb!HMg ^апылыста елу! О ты рар эскерше еш^андай 03repic eHrÍ3reH жо{$. Р у аралы^ цыр^ысулар, 6yAÍKmÍAÍK, 6ipÍH-6ipi елт]ру турк! тайпаларыньщ уйренш!кт! icTepi ед). К,ыпшак^тар да ^оцыраттарга ^апылыста тап 6epin 6ipa3 ^ыргын жасап кек к^айтарды. А р а д а 6ip ай еткен cog ^ыпшац эскерлер1 тагы да жeg^cкe жетш ж aga ^олбасшысы Тархан деген атац^а ие болды. Э к ес! елгеннен к е т н -a g бурынгы AOCTapbtHbíg ^арым- gaTMHacTapb!Hb!g курт езгергенш сезд! Э бу. Достары ныц булайша тез езгеру!не 3 6 yA¡g мурага калган эке байлыгын са^тай алмауы да ce6ÍH тиг!ЗД!. О л байльщ KopiHreHHig ^олында кетт!. Bip жылдан кейш-a g туган шаЬары Э б у уш<н мулде жат шаЬарга айналды. YSÍH далдырып, азын-аула^ алтын дирхемдер1н KHÍMAep!HÍg TÍricTepÍHe жасырып т ы ^ а н Э б у енд! бас мешггтщ ауласындагы ш эк!рттер туратын уйпнкке ауысып, e3ÍHÍg суЙ!кт! icÎHe бпржо- ла бер<лд{. Кунд!з бес уады т намазды ^айтарып, онан куран сезш талдаушылармен айтысады, ал кешк<л!к философия мен медицина бойынша еск! трактаттардан бас алмай одитын. Б:рде базарда унд: мен парсы музыканттарыныц эн-эуездерш тыцдап тэнт! болып, енд! музыкамен эуестенуд) де бастаган, журт кезшен жасырын озшше аспап жасауга да K i p i c T i . Э у е л ! жыл^^ыныg кылынан, С!Ц1рден ¡шек жасап корген, ак^ыры ¡здене келе etHK¡HÍg апцы imerÍHeH жасауды уйренд!. Бул epeKeïi сэтт! болды. Оз< жасаган аспапта ол туцгыш рет экес< олген куннен 6epi кок!репнде куй боп журген энд! ойнап корген. Э з ф г е аспап у т В ! 74 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

деремлеу едь Келе-келе ол аспабын унем< тузетудщ , жендсуд)м нэтижес!нде gyAagga жагымды майда к^оцыр унге, онан н э з т сырлы кумбфге жетк!здп, ал ^ажет болса унд! мен парсы музыканттарын- ша ж!герл!, шатты^ эуенге де ауыса алатын. Оз<н!ц бул аспабын ол «К,ыпшагы» деп атады. Тагы б!рде ол ^ыпшагына ^осылып 6ip кездег! экес<н!ц жоры^тары туралы, оныц жоры^тас достары — бугшдег! Отырар кузет)Н!1ц жузд)ктер[ туралы эн айт^ан болатын. О ны н дауысы мен аспабыныц yHÍ тыцдаушыларына жа^сы эсер ^алдырды. Ж урт ол жайлы соз %ыла бастаган. А л бул жэй оны туб)нде дауысы ма^амга зор шаЬар MemiTÍHÍg азаншы молдасы болады, ез! gypaHra да зейш- д! деп журген имамныц ^ытыгына THin, ашуын келт!рген ед!. Э б у О ты рардан жасырын gam yra мэжбур болды, e3ÍHÍjg сыр- шыл нэз!к адал досы, буган унем! жасырын келш, сагаттар боны ба- яу салган эндер[н, алые елдер туралы жумбацты эцг!мелер!н уйып ты;цдайтын кедей ^ызы Энндамен крштасуга тура келд!. О л Эниданы суйетш. Елж!рей турып суйет!н, туган %арында- сындай {^органсыз 6ip нэз1к жаратылыстай суйет!н. Оты рардан ке- тершде %ызга ^осыла турып ез! де жылаган ед! сонда. Bip жылдан к е т н ejg соцгы мыс днрхемдер!не Bygap базарынан сатып алган к!таптарын ардалап туган жерше ^айта оралып келу! де Энида уш!н болатын. А лайда бул куткендей бурынгы Энида жок ед!. 3 Keci байгус оны бу^аша куж!рейген ^асапшыга сатып Ж1бер- ген екен. ...Э б у к!тап KemipeTÍH Kemipymi болып agma табуга, сойт!п Эниданы ^асапшыдан сатып алуга бел буган. Bipag оган шыдамы жетпед!. Эниданы алып gam nag болган, алайда goAra Tycin, gaMayra жабылды. Э б у OAíM жазасына кес!лген ед!, осы туста бipдe оныц экес!мен дэмдес болган gbtnuiag жуз басылары жиналып кеп, шаЬар OMÍpniiciHeH 6ip кездег! Тархан баласына KeuiipiM жасауын OTÍHÍn ара тусть Эм !рш !нщ MeñipiMÍ Tycin, оны;ц OAÍM жазасын кеш!рд! жэне e3ÍH g b t n m a g , gagAM, g o jg b n p a T , уйсш, жалайыр руларынан ip Í K T e n алынган алпамсадай i p i жуз жас ж!Г!тке бас етш, Бaгдaдga, мусылман журтыныц улы oMÍpLuici халифтыц гулэмдары мен нокерлерш!;ц то- бын T O A b ! g T b ! p y r a Ж!берд!. Ж ол бойы олар халиф сарайына женелтплген байлы^тар тиеул! керуенд! кузетулер) ти:с ед!... Оны ц y3ag сапары осылай басталган, Энидадан осылайша 6ip- жола айрылган, туган жер)мен осылайша gom айтыс%ан... ...Содан отыз жыл еткеннен кеЙ!н ол Х али ф эл-М у^тадирды ц буйыруымен саманидтер шахы H acip ибн А хм едты ц ша%ыруымен туган олкесше Bygapra келген болатын. tУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ 75 ) В

Саманидтар шахыныц так сарайында О тм рардан келген шал- дыц кыпшагында тарткан куйш тыцдады. О , дуние-ай, узак жы лдар шетте ж урш 6ipÍHeH кеЙ!н 6ipi алмаскан халифтерге к^ызмет етуден шаршап, туган жерге ^айтып оралгандагы куаныш кандай ыстык, мынау куй кандай назды!.. Туган жер!Н ес!не алгандагы киял-арманы кандай татт! api азап- ты болушы ед!. Енд!, мше соныц 6api артта калган. Оты рар жа^ын жерде. Дал Карсы алдында туысы 6ip жан муныц «кыпшагысымен» куй тар- тып отыр. % артты ц куй) буган баска дуниенщ 6apÍH умыттырып, e3ÍHÍg ауезд) ^ушагына алып кайта-кайта 6ipece балгын балалык шагыныц, 6ipece бозбала ж асты к шагыньщ ан-жырларын ecÍHe Tycipin, О ты рарды ц ш ацдак кешелер! жайлы, а]цызак ескен аптап далатуралы,Сырдарияны{цб)рдекег!лд!р,б!рделайса;цтол)$ындары туралы, далада жагылган оттар, тагы боп кеткен жуйр!ктер, жасауылдардыц билер! — 6api-6api туралы кумб!рлейд!... Ал Таразы ны ц 6иш1 ^ызы Mbtjg буралып шыккан сэтте туган ж ер ­ ге тез!рек жет!п керсем деген к^штарлык сез!м бойын мулде бнлеп алган. А л ы ста ^алган балалык шагыныц умытылмас суреттер:н ой K03ÍMeH елестетем деп отырып ол сарай <шшде не болып, не цойып жатканына кец<л бел!п ацгарудан ^алды. !^ымбат К!лемдерд)1Ц устшдег{ тер! кепш<ктерге т!ктей отырып, ештеце ест!меген, ештеме кормеген куйде оз ойымен o3Í болып, ж а- нары 6ipÍHeH кеЙ1н 6ipi алмаскан 6иш!лерден api асып элде кайда шетке ^адалган куйде анда-санда шараптан урттап кана койып отырды... О сы кунге дейш анык ес!нде сол жолы так сарайда муны gopnta- ган калыц ойдан кенет орнай калган жым-жырт тыныштыц ояткан. Музыка узплш, жаршы: бук!л парсы жэне дари т!лдерш- де сейлейт!ндерд!ц ¡пнндеы eg улы акын, дац^ты Обу Абдулхасан Жаппар ибн Мухаммед ибн Хаким Абдрахман Рудаки оз жырла- рын о^иды деп хабарлады. Сарай inn жым-жырт тынып, отыргандар арасында сыбыр- кубф гана журш етть.. Э лде олай емес, 6api баскаша болып па ед!? И э, иэ, буны калыц ойдан акынныц сац^ылдаган ашык дауысы оятып ед! гой. Э р соз! таска баскандай ай^ын жы р жолдары чанга ун!не уласып теб1рене шыккан: Б^рмнжыдам HejMKemmÍKmi домдазы, ^ н м е ^ е ом к е з ^ е н дер салшы,— а^ын оз жырын О бу Hacipre багыштап тургандай... В ! 7(3 ) ЭНУАР ЭЛ!МЖАНОВ

&шр — .мцхит. келсе, ойланып 7л^:д:ктен KejMe жасап алса^ш ы/ О б у H acip Tag алдында турган а%ынга задала gaparaH. Денес! TÍn-TÍK, шалма астынан кекбурыл шаш ыныд ушы шыгып тур. Чанга !шектер!н шерте турып сарай iuïiHe кез тастайды. Б!рде aMtpmÍHijg жуз!не, б!рде ал^а дотай жайгас^ан сарай TegiperÍHig бай-бектер!- не, саудагерлерге, колбасшыларга, шайхылар мен елинлерге барлай Карайды. ...Сен платан^, ал Бцдар Л4эуед: бад, Сайражан gyc, сыбдырлажан жапыра^ AíeHí ез:не шадырад...— деп о^ыды а^ын. Ойлы ун: Tag сарайдыц imÍH кумб!рлетш турды. ...^aHtNaAia ^лад жасасац да б:д ед:ц, И^ыры кеп т:редер:ц 6tp ед:^. Оратыджан ж :п тей к;ыск;а ел^:рде, Бас^а ешб:р жоддыц жожын б:де^:н. Байлы^ пенен с а д т а н а т т а елир с!/р, Я ^ммндьщ, ^атадды ^пен Kt/н етер . /-*ем ^енен Таразыны^ арасында бмл:к gt^p Я бод^аса ц д тарад тай жер жетер. Б^к:д т!рд:к керхен rnt/стем б:р с э т т :к , 9 т е р , кетер ^айтаданбас ем^уа^мт... Саманндтар eMÍpmici H acip нбн А х м е д Tag уетшде басын шалцайта Tycin, K03ÍH сыгырайта жумган куйде ^озгалмай отырды. О л адынныц ce3ÍH ест!мегендей еш^андай мэн бермегендей. KecKÍHÍ eui6ip булк етер емес, сонды^тан а^ын жырыныц оган унаган, унамаганын айыру ^нын едь О б у H acip бурын талай достарыныц айтуынша жане ел аралаган ^ыдырма жыршылардан сырттай есту!нше Kepi шах а&ын О б у Абдаллахты кептен жа^сы керш курметтейд! десет!н. Ж урттыц ай- туына цараганда H ecip нбн А х м е д «саманидтер еулет!нщ ¡ш!ндег< ал^ага т а ^ а н шжуЬ> саналатын. О н ьщ кез!нде ел шнне уза& жыл- дар бойына тынышты^ орнаган, ^азына байлыгы молая тускен, аскер! кушт! болган, кулдары бас кетермеген жене ол патшальщ Курган ж ы лдарда erÍH де ылгн шыгымды ecin отырган. *жалпа^ жапыра^ты aFam. I I ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ 77

Бучарда бумк шы^^анга деЙ!н ол жаз айларын Самарканда, цыс айларын Буцарада eTKÍ3Ín журген жэне цасынан а^ын Э б у А бдаллах Рудакид) тастамайтын. А йтуш ы ларды ц сезше Караганда, б!рде H acip ибн А х м ед кектемд! Х орасан мен И ракты ц e g эдем! жайылымы Багдиста етк!зген керш едь 9 cKepÍHÍg MÍHÍC аттары жасыл шалгында gogдaнып, сарцыраган езен жагалауында, мэуел) ба^тыц саясын- да gogw p салцын ауада жауынгерлер) тыцайып т ы н ы ^ а н cog, ол б у т л gaAMg к^олымен Гератца gapañ жол merin, шатырларын М арг пен Сапидк,а экеп т1кк1зед1. Бул ара нагыз жумац орны болатын, жем!с атаулы Teric мэуеле- ген, жыл боны жупар HicTÍ гулдер! шешек атып туратмн, aya райы жанга жайлы жумсац болатын. И нж ир мен жуз!м, анар мен ж agrag, 6acga да жeмicтep, астыц 6api молшылыц eAi... Кузде жазгы шарап бабына келш тенб!л гул мен ромашка ш е­ шек атцан кезде, ш ахтьщ салтанат тойына TepaTTMg бар сулулары жиналган. Ж ы л д ы ц э р Me3 rÍAÍHÍg ез!н д!к 6ip эсемд!Г! бар гой, осы н ау oMÍp- д^g рахаты на батман ш ах Bygapara цайта цоймады. А л ай да мундай мамыражай eмipдeн зер!ккен цальщ эскер не согысца аттануды, не уйлерше цайтуды т!леген. Bipag оларга кулац асцан шах болмады. М ш е, осындай кундерде эскер басылары мен ум м ет алпауыттары шахтыц сыйлы адамы — ацынга келген ед<. Э б у А бд ал л ах ш ахты 03 eHHÍg жагасындагы шатырдан кеп тап- ты. — Негы п Ma3ag болмай тур, достым?— деп сураган ш ахтьщ 03t ацыннан. Сонда ацын цолына чангысын алып Буцар туралы толгай жоне- лед1, сол толгаудыц эсер еткен! сонша, шах дереу атын экелуд! буйы- рады да, уст!ндег! серуен к т м ж де ауыстырып киместен т!ке Bygap- га тартады. ^асы нда ацын Э б у Абдаллах болады. Сол жолы адын эрекет)не риза болган эскер оган бес мыц дирхем сыйга 6epinTÍ. Бул оцига осыдан он бес жыл бурын болган. Бугш де Бучарда басца тэрт!П. Ш ах цартайган, секеминл боп алган. Э скер басыла­ ры езара дырцысуга эз!р. А л тацтьщ Myparepi {^ияцкес жас. Сарай TegiperiHig беделд! алпауыттары пыш-пыш осек-аяцды желдей ecTtpin, шахты oHbíg ceнiмд^, есю достарына жуытты рмауга тыры - са ды ... К,аз<р, мш е, e3 ÍHÍg cyñiKTÍ акы н ы н ы ц ж ы рлары н ты ц д аган Kopi шах цандай ойда отыр екен? Сарай тынып тыцдауда. Алпауы ттар да, саудагерлер мен ел- ш!лер де, жагалай отыргандар Teric ацынды я мадацтауды, я дат- тауды б!лмей 9MÍpmÍHÍg эр цимылын багып цалган. Э м !р ш ! со к у т унс!з оты р, ал OHHg улы — TagTbtg M yparepi Н у х В t 7S ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

Колындагы т л суйег!нен жасалган тасбиыкты узердей тарткылан, акын жузше шаншыла карайды. Осы сэтте отыргандар арасы- нан 6ipey: — А рабтарда О б у Нуастан асцан акын болмап едИ А л мынау Кад!рменд! а^ынныц жырлары одан да асып Tycin жатыр, даны соргалаган OMÍp бар гой езш де,— деген парсы т!лшде. М уны айтып Калган О б у H acip едь T a g Myparepi — Н ух басын катулана кетерген. Сарай ¡шшдег!лер О бу H acip ce3ÍH куптагандай костау б!лд!рдь Н у х О б у Hacipre ыза- лана коз тастады. О сы сэтте акын ipKÍAin калган. — А й та бер, О б у Абдаллах! — деген a t u i p u i Í H i g дауысы ты- ныштык орнатып. А кы н сабырлы KeñinneH Н ухка карап койды. Б о л а т cejMcep ^ан т:л еп жалацда.мас долда:ы. дцлы ^иды ^а ma^ípÍHí?í жцз д ай тар а завалы Б о л а т сел^сер суырыл^иас зорлык; кындажы, Ж у л ^ д :к т е н сыжмл^дап у жасамас дуалы...— деп соза TycTi акын. !^улдар алтын табактармен ас тарта бастаган. Белдер!не дейш жалацаш буралган куц кыздар куднс кумыралардан шарап куйды журтка. Оннм кыздар мен биш! кыздар акын касынан жанай OTÍn тупк!рдег! музыканттарга карай жакындады. YA6ipereH eKÍ жас сулу ш ахзада Н ухты ц аяк жагына кеп колына таяна отырды, Ш ах болса акын сездерпн сол кезш сэл жумган Kyñi тыцдауда. Созып emmi зор дауыл, далдыл: сенен айрылып, ^опарылып е^:р:л^, ^ ан аты ^ н ан ^айрылып, ^ олац шам^ыц сада^ боп, к :р тк тер !ц сцр жебе, Уа, суйхен:^/ 5íp сенс:з т:р л :к жод, бу дуныеде... А к ы н жыры окш!ш пен муцга толы ед!. О б у H acip орнынан кетер!лген: «Ш ынымен-ак бул акын еш тэкаппарлыгы жок сонша бейшара ма едь Олде ез махаббатына Корганыш сурап тур ма?..». — Буган сарай акыны атану ж е тм л ж м з боп тур, енд! шахтыц багынан гул узш беруд[ т!лейд),..— деп, О б у H acipAÍg унс!з сурагына жауап кайыргандай акырын гана TiciHig арасынан к)Ж)не сейлеген шахзада аягымен жас сулудьщ 6ipÍH итерш калды.— М уньщ тагы 6íp TtAeri кара халыкка* тезек домалаткан коцыздарга, бул<кш!л- дикандарга аяушылык болса дейд!... — Саманидтар акынына курмет KopceTigAep! ОлН бнш!лер мен музыканттар кайда?..— деп шах улыньщ соз!н белш ж)бердь Сарай imÍH риза болган гу<л басты. О б у H acip байкап калды, карт акын УСТАЗДЬН ОРАЛУЫ ] 79

журттыц ризалы ц кеу-кеу<не де, ^азы наш ы ны ц муньщ аягына царай тастаган дорбадагы алтынына да царамастан ойлы цалыпта сарайдан шыгып кетть ...О б у Нэспр eз^н^g кептен бер! жазы п журген ютабы «Таглим эс-саниды» аяцтау уш!н дасиетт! жазбалар сацталатын цоймада тыгылып отырды. Грек, парсы, унд!, араб жэне цытай философтарыныц уш ан-тед!з ецбектер!не бас цойган ол езге дyниeн^ тег!С умытцан, т!пт! Бучарды аралауга да уацыты болма- ды. Оган езш !й цулцы да болган жоц. Ол езшен бурынгылар грек жэне сирия Т1лдержен аударган ецбектерд) жуйел! б)р тэрт!пке келт<рд!. З ар атуш тр а мен Будда, И са мен М ухаммед жайлы жазылгандарды тэпт!штей окып, шумерлерд!й, yндiлepдig Ассирия мен Вавилонныц цудайлар тура- лы жазылган к<таптарынан ойында цалгандарын есше TYcipe оты- рып жэне езш!ц емфден кер!п-б1лгендер1н, тус!нгендер!н солар- мен салыстыра царап, ол элг1 барлыц цудайлардыц айтцандарынан Ш ынды^тыц жалпы немзш табуга, сейт!п сол Ш ындыцтыц бэр)н б!р к!тапца, eз^н^g — «Таглим эс-саниына»— «Ек!нш{ !Л!М<не» жинацтауга куш салган. К,удайлар туралы !Л!мдерге aдaмныg ум!Т! мен ceнiмi арцау, болган. К^удайлардыц аты цаншама коп болганмен де, жаратушы б1реу гана. А лгаищ ы ж араты лы с немесе А лгаш цы нег!3, т!рш!Л!ктщ Алгашцы себепшЫ... « А л со Ж аратуш ьщ не? Алгаш цы жаратылыс деген не?» Б элм м , эз)рше ocыныg бэрш б!р созбен— Алгаш цы себепнй де­ ген жен шыгар? Бэлю м сол Алгаш цы ceбeпш^н^g ез! де уш нег!3- ден туратын болар: шыбын жан, тулга, материя боп?.. Осыларды А ристотель мен Конфуций цалай тус!нд1рген ед)?.. О л тагы да ю - таптарды ацтарыстыруга к!рмт!. О н ы ж ypтты g дуылы еш ел{кт!рген жо{$. Кене Бучарды цыды- рыстап б!р айналып келсе ек< кун ун-тунмз отырудан зер!кпейт)н. Ш ет кешелердег! усдынсыз царацгылыц пен цайыршылыц, аурулы адам дар, aлagдapдaгы ел<м ж азасы на кес!лгендерд:ц бастарын шабу, бугшде Багдад xaлиф^н^g гана емес, сондай-ац саманидтерд!ц т1рег! боп турган ез руластары — тур!ктердщ шек- ciз ^ты гезд ш тер !, ездерж -ездер! азапца салган дэру!штер мен бaйлapды g шектен ты с сэн-салтанаттары , Бук^ар м анаптары ны д жалмауыздыгы мен жэд!гейл!ктер! Багдадтагыдай мунда да жи- рен)шт) де, ол сондай-ац саудагерлерлер мен ес!Мк,орлардан да, жендеттер мен дж н н л фанатиктерден де аула% цаш ып журд!. Ол К!табын тез:рек аяцтауга асыццан. Б!рге келген халифты ц елш[лер! oныgeз^мeн-eзi ойаша кеткен!не цуанып, шах сарайында eздepiнig дупия кел!ссездер{н журНз{п жатты. О б у Н э с:р Буцарга кеб<не cogы цанды цыргынмен аяцталатын 80 [ ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

сумды^ б!р лацныц таяп ^алганын сезген. Э й т к е т эрб!р !рв^ёр!л!с, эрб!р бул!кт!ц соцы мунда судай а ^ а н ^анмен жуы даты н-ды. Бу^ар салты ^ашаннан солай. Дуниеде не болып жат^анын од анда-санда езше кел!п-кет!п журген Бук^ардыц нагыз гуламалары — Э б у Ф азы л Балами мен Мухаммед Жейханидан еститш. Э б у Нэс<р олармен гылым туралы жэне оныц адамзат к^огамына тишзер ¡зг! пайдасы жайлы б!рде ай- тысып, б!рде озара оцай келЫ п, ¡^ызгылы^ты эцг!мемен неб!р тэтт! уакыттарын етк!зетш. О сы кезде Бучарда журген Э б у И акуб Исхак^ пен Э б у А бдаллах М ухаммед те оган келш-кетш туратын. Б!рде элг! гуламалармен б!рге а^ын Э б у Абдулхасан да келген едь Э б у Н эс!р жасы улкен дац^ты а^ынды алдынан шыгып сый- курмет б!лд<ре ¡^арсы алды. — Рахым, етщ!3, улы а^ын. Слздщ дац^ыцыз Рейден Ж ейхунга деЙ!нг! жалпа^ елге кец к^анат жайган,— дед! Э б у Н эс!р тагзым еип. — Дацк^ деген ^убылмалы келед!, достым, ол козд! булдыратып, а^ыл-ойды уландырып, зулым болады, сонды^тан гуламалар эцНмесше жараспа^ емес. М ен сен!ц Багдад туралы эцг!мелер!цд[ ест!гел! келд!м. Ти гр мен Евф ратты ц к^оцыр салдын жупарын ж ут- сам деп армандаушы ем. А л ай да, енд!Г! жерде ол арманга жете ал- маймын, кэр!л!к ал^ымдаган жэй бар, туган жер!м — тау арасын- дагы тас курке, Рудак булагы ша^ырады... — Мен с!з туралы П арсы жолдарын ш иырлап келе жатып ест!- ген ед!М, ал ез унщ!ЗД! ш ахты ц та^ сарайы нда е с т ^ м . М ен сон- да с!здщ коз!Ц!зге ¡^арай оты ры п, сездер!ц!зд!ц жумба^ сы р- лы астарына зер салган ем. М уцды жасыру мумк!н емес, б!ра^ муцыцыздын тупю терк!н!н жасыра алмадыцыз. Алайда м здщ достарыцыз коп ^ой. С!зд!ц дац^ыцы з, с!здщ сездерщ!зд!ц {^уДЫрет-КуШ) ЭМ!рШ!Н!Ц 0 3 !Н де ИЛ!КТ!реД! гой... — М е т ц {$ас!рет!мд< сен ¡^айдан б]лес)ц, мен<ц махаббатым жай­ лы саган юм айтып ед!?..— деп сураган а^ын сал^ын унмен. — С)з ез!Ц!Э. Мен та^ сарайда ызд! тыцдай отыры п, ш ахтыц С!зден ¡^ордатынын ж эне сол ¡^ор^ынышын а^ыл-ойга, ю здщ дары ны цы зга деген оз!Н!ц ы^ылас цурметше ж ецд!ргЫ келет!н!н ацдадым.. — Сен мынау дуниеге тынышты^ орнат^ыц келед: кемецгер- философ, ал дуние болса аумалы-текпел! болуды т!лейд!. Сен гой маган достарыц коп дегенд! айттыц. А л ай да бул ем!рде ¡^ашанда досыцнан душпаныц коп боп отырады, жендеттер де жетерлж. Сен гой шахтыц ы^ылас-^урмет! жайлы айттыц. Э т т е ц сол ыцылас- ¡^урме^нщ ^аншальщты алдамшы, эр! к^атыгез екенш б!лсец. Б!з жырт^ыштыц крлындагы тоты ¡^ус тэp^зд^м^з гой,— деген кезде а{^ын ец! сурланып, коз! жалтылдап кетт!. УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ] 81 ) В

— Сабырлы бол, Э б у Абдулло!— дед! Э б у Ф азы л а^ынныц цолын устап.— Бул аранмц дабыргалары да саццулац болады. Торлары мыцты, цолдары узын келед<. Э б у Н эс!рдщ б)рден уццаны достары ацынды ездершше Э б у А бдулло дейд! екен. Немесе туган цыстагмныд атымен Рудак дей- AÍ екен. — !^ожац cem g зулым жан, берген астан абай бол!— дед; ацын ызалана. Т^здал^ажан тажал^а бамдаусыдда сал^а дол. ^умрдажы уценен тцздьщ талжан б:л:п дом. ^ р т т а м кер^е суынан со %алпы у жом — ол. Мемун м^елден mt/mízin, ертенердем болсац да, /йолам керже бджжде б ад ты ц tMíi gamep жол/.. — Топтал, Рудак! «TiAi шеш!лгенн!ц цол-аягына бугау тусер!»— деген ез сез!цд! ecige алшы. С ен сол бугауды мына мейманга да KHri- 3eñÍH Aeñcig бе?! Рудаки жайлап Ф азы лга царай бурылып шаршаган кеЙ1пте: — Сен цашанда дурыс айтасыц,— дед), онан cog Э б у Hecipre gapan:— А^ы н цартайганда да eccÍ3 болды-ау. М ен С!зге цы зы га цызганыш пен цараймын, KeMegrep философ,— дед!. — М аган CÍ3 туралы Сократтан 6ip кем емес дегенд: айтты. & з д 1 й сабырлмлыгыцызда шек жоц екен. O ñ ^ y ñ e g Í 3 аяусыз ^атал кер<нед[. — Сырттай кержген сабырлылы^ Рухты н сабырлылыгын та- нытпаса керек. Сократ сабырлы болмаган, ет цызулыцпен Олимп к^удайларын келеке цыламын деп ел!мге кес:лген... — M em g достарым С!ЗД! Ш ы гы стый барлыц даналарынан асып шыццан Устаз деп атайды. М ен oлapдыg айтцанына сенем. Ж эне cÍ3AÍg eg6eKTepigÍ3A¡ де б!лем. С!ЗД!ц oйлapы gы зды g TepegAiri, логика туралы талдауларьщыз жэне сан туралы трактаттарьщыз TegAeci жоц eg6eKTep, ал c¡3 шыгарган эуендер Сейхунны ^ асау толцындарындай, с!зд!ц гулямдар цатыгезд!г!мен туыстас eKeHÍgÍ3A¡ де танытады... — М ен ^ыпша^пын. А м а л цанша, 6ip уйде жендет те, ацын да туа беред1 гой... — Мен с!зд<ц кептеген т!лдерд! 6ÍAeTÍHÍgÍ3re де суйс<нем. %ызыга цызганам...— дед! Эбу Абдулхасан сезш жалгап,— eлдig айтуын- ша, с!зд! Eygapra Hecip ибн Ахмед шахтыц e3Í шацырып, ислам мен езге д!ндер туралы гылымньщ magbtparbíH кетерсш деген кepiнeдi... Ж э. ось! эцг{мелерд{ цоялыцшы. Эйтпесе cÍ3 екеум!з 6ipÍH-6ipi езара ма^таса берген эйелдерге ygcan барамыз,— деп кул:мс!ред) Рудаки. — О ны й рас,— деп Э б у H ecip де жымиды.— Ж эне де достары мыздын ортасында отырмыз-ау. В í 8¿ t энУАР ел :м ж А н ов

... Эцг!м е сабырлы куйге тусть Ш арап екелш дь Селден c o g до- старфилософиялыцезараайтыс{&а ойысты. K eñ ÍH ip eK , шарап^асел ^ызган кезде Рудаки ойга шома отырып, e3ÍHÍg текке отмен жы лда- ры туралы M ygra толы OAegiH о^ыды. K e g ÍA Í e л ж ip e г e н Э б у H e c ip B e H y A Í, алыста калган жасты^ шагын, О ты рарды , T e p i илеуш! кедей ш алдьщ к^ызы — нэз<к гулдей Эн иданы , кэд!МГ! — езш е TygrbHii рет OTbípapAbtg бас меш<т! AyaAb!Hb!g сыртындагы Cb!pAapHHHb!g тол^ынды шуылы ecT ÍA Ín турган 6 i p балшы^ y ñ m iK T Í g ¡ымнде M axa6 6 a T T b !g ^упня сырын аш^ан Эниданы eciH e алган. ...А р а д а 6ipa3 кун еткен cog ол жазып журген мтабын уа^ытша то^татып, жaga достарыньщ жэрдем!мен Бу^ардан Отырарга жол шеккен шагын керуенге ^осылды. «Мусылман ¡^ауымыньщ awipmici» xaлифты g Mepi басылган ¡$агаздьщ да кемег! тид!, он- да: сарай философына уза^ сапар жолдарда мусылман атаулы Teric жэрдем керсетш отыруы THic делшген болатын. Ж олга HïbtFapb!Hb!gaAAbiHAa Э б у H ecip ая^талмаган ¡^олжазбасын сен!МД! ¡^олга тапсырды, ^айтып оралган cog ая^тап, достарына тек сонан кейш гана керсетнек ед!. ...Е м куннен кейш Э б у H ecip Оты рарга жеткен. Бул кезде са- удагерлер мен жиЬангерлер, ел кезген дэру!ш тер мен географтар Оты рардьщ байыргы атын езгертш арабша Ф араба атап кеткен едь К,ала мулде Kegeñin ecinTÍ. Бурын ^амалдьщ тер!скей батысы- на орналас^ан араб саудагерлер! мен MypHTTepÍHig шагын кешес! О ты рарга баягыда ^осылыпты да, енд! AapHHHbtg og жа^ жагасын- дагы gaAaHbig орталы^ 6eAÍri goc к^абат дуалмен ^оршалыпты. ^apHHHMg сол жа!$ жагалауы жайпа^ болатын да су тасыган кезде ылгн жайылып кетет!н, сонды^тан ол apara cogrM жылдарда жaga ^урылыстар салынбапты. Э бу H ecip кеткен узак^ ж ы лдар ¡имнде О ты рарда пелендей 6ip 03repic ognra бола ^оймапты, рас к^ала едэу!р ескен, KegeñreH. Кунш!Л!к жерде CbípAapHHHMg ж арлауы т бойында дарняны бойлап Tegisre ^арай етет!Н сауда кемелер! мен салдарды ба^ылап туратын Ш ардара атты 6eKÍHÍc ^амалы бар екен. Бул жылдарда О ты рар шап^ыншылы^тан да, согыстан да д!н аман едь К,ала ез м!ндетш ¡^алт^ысыз орындап отырды. Бу^ар мен Самар^анга, Багдад пен Ш амга жиЬангер-гулямдар аттандырып, ¡^улдары мен тутды ндары н багындырып устагысы келгендерге даланьщ ды рау ¡^амшысы мен найзасын ;&ажетшше женелтумен болды. ^аш аннан ¡^алыптас^ан тертш ед!, бул. Эм{рш !лер мен ж а- улаушылар ¡^ол астындагы халы^ты жалдамалы ескер куш!мен багындырып устайтын. Т адтьщ ¡^органышы негурлым дерек!, ^атыгез болган сайын, ¡^органы жо^ ди^ан мен малшыга, кен I I ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ 83

Казушыларга, цурылысшыларга, цысцасы ез ецбектер!мен мем- лекетт!ц алпауыттарын асырап, байлы^тарына байлыц цосып отыргандарга солгурлым цысым кушейд!, жендеттерге барлык ер- кiнд^к б е р ^ д !. Оны;ц бул цасиетж «мусылман дауымыныц ewipmici» де, саманидтерд)1ц шахы да, парсыныц билеуш<с) де, Х орезм н!ц кржасы да багалап, сыйлыцтар ж!бер!п отыратын. Осылайш а тэккаппар да тентек О ты р ар езш е тэн epeKmeAiri- мен ем<р Kemin жатты, алайда мунда да к,ул мен куц, ег1нш!лер мен багбандар, нацысшы шеберлер кеп едь О ты рар кушт!лерд: гана мойындады жэне ез! де кушт! бол- ды. О ны н цацпалары даланыц ацшылары мен !знмлерше, тагы жылцыны уйретуш<лерге ашьщ туратын жэне де ^ыпша^ руларыныц, {^о^ыраттардыд, огыз тур!ктер мен царлуц-турштердщ жэне ^араханидтерд!ц цол астынан кршып шьщ^ан немесе Ж ейхун мен Сейхун барып цуятын дала TegÍ3ÍHtg батысы мен TepicKeñÍH, шыгысын алып жатдан шалцар елкен!ц ондагы тайпалары мен руларыныц ы сты ц -суы ^ а тез;мд), бап т!лемейтш жастарын лек-ле- г!мен цабылдайтын. Рулар мен тайпалардыц кесемдер! цару-жара^ пен 6acga да цажет заттарга айырбастау yniiH О ты рарга тацдаулы жас ж Ы ттер мен цыздарды ездер! алып келетш, сонды^тан да О ты рар бнлеу- пплер! еткен-кеткен саудагерлерд!ц заттарына цатал турде ездерш щ багасын тагайындап жэне ылги да устеме алым жннап отырады. А л оныц тэрт)б!мен санаспагандардыц ез обалы ез!не ед<. М унда барлыгы да gapа кушке багынатын. М унда гылымды онша цад!рлемейт!н. Курес, цылыштасу, ат ycтiндe тартысу, ат жарыстыру, Keg даланыц тес1нде жиын-тойлар етюзу, agra шыгу; жолбарыс, цулан, бекен аулау, ecipece 6epÍK пен жага уппн тулк^ цасцыр gary — кунделшт! TipAÍKTepi болатын. М уны ц 6epi де О б у H acipAtg бала кезшен Kepin е с к е т . Д эл сол бала кезшде керген1ндей буг<нде де жел<кпе, дagгoй О ты рар жузд!ктер<н басцару уш!н эскер басы л ы ^ а таласцан жымысцы айкрс то^талмаган. О ты рар Kegeñin ескен, оньщ цамалдары мен керуен сарайла- рына, MeuïiTTepi мен медреселерше Ш ыFыcтыg талай далалары цызгана цызьщцандай ед!. Kepnii eлдepд^g эк!мдер: мен gOA басылары мунда ез эскерлер<н толыцтыру ушш, яки елдер<ндег1 кетер<л!с пен булшшьмкт! басу уш!н кемек, куш алуга келет!н. Талайлар e3AepÍHÍg басцыншылыц жорыцтарын осы Оты рардан аттанып бастады. О гы рар журттын бэрше бipдeй цызмет керсетть Сондыцтан да Отырардан шет жерлерге аттанган даланьщ agraA улдары, жат Ш ! Я4 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

елкелерде езара дыр^ысцан жат еддердщ мудделерш ^оргап, б!рш- б!р[ к^ырумен болды. К^ашан б!р ^уд!ретт! куш келш осыныц бэр!н жонге салмайынша О ты рарды ц кун< осылайша жалгаеа бермек. Егер дэл бугш ж мры нды жау тут^иылдан кеп О ты рарга тап берер болса, оны {^оргап ^алар куш те ая^асты табыла ^оймас,— деп ойла- ды Э б у Н эс!р туган цаласынын кешелер!н аралап жур!п... О л аз кун !Ш!нде к^аланыц барлыц ^уыс-^уыстарын ара­ лап ш ы ^ а н , б!ра% Эниданы кездест!ре алмады. Тшт< кездест!р- ген кунде де оны танымас eдi. Уащыт деген ^атыгез гой. Уакыттыц езгертпейт!Н! бар ма... Терп илеупм кедей шалдыц {^ызыныц ес!лмн еш м м ecтiмeгeн де боп шы^ты. Э бу Н эс!р базарга кеп, сан Т!лде сейлеген саудагерлерд!ц дац- дуцын ты!цдап уза^ журд!, сатылар заттарга коз салды. Еш ж ер­ дей, тшт! ет сат^ан тустардан да баягыда Эниданы мунан тартып алгандай болган ^асапшыны коре алмады. Э н и да, Э н и да... Ш ы ны мен-ад сондай ес!МД! ¡^ыз осы дуниеде болып па ед!?! Б эл м м , элде откенн!ц бэр! туе ^ана шыгар? К,аншама жы лдар етт!, ^аншама уза^ жолдар к^алды артта, осы уа^ыт !шшде ней! бастан кеинп, не кормед!? Бэлк!м, балац ж!Г!т Э б уд! Багдадца ж!берген кезде, э й е л тщ коз!не шоп салганын б!лш ^ойган ^асапшы Эниданы урып ел ^ р - ген шыгар немесе ку;цд!кке сат^ан шыгар. А л бул, Э б у Н э м р оныц {^орлы^а ушырауына, ол{м!не себепкер болган... Э р адамныц бойында жендетт!К б!р ^асиет бар. Мен!;ц де асып кеткен:м шамалы деп ойлады Эбу Нэс!р. Осында мен не упнн кел- д!м? Э з!м нщ б!р кездег! ^атыгезд!г!мд! угына тус!ну упнн, уак^ыт {$атыгезд!г!н, откенн!Ц ¡^айтып оралмайтынын угыну ушш кeлгeнiм бе? Т ш т ! Э н и да т!р! болган кунде де оган не жа^сылы^ !стей крйгандаймын? Оны;ц уа^ыт тоздырган, ¡^ас)рет пен ^орлы^тан муж!лген тур!н кор!п думарымнан шыгармын ба? Н е !стей &ояр ед1М сонда?.. Баягы сол еткен ем!рге окж!ш , жасты^ты ацеаумен гана алас урып, азап шегу ме?.. Э б у Н э м р а;$ын соз!Н ес!не алып курс1не езу тартты. Н еге бул осы ¡^алага жетуге сонша асьщты, неменеге келд! мунда? Бугшде О ты рар yшiн бул да б1р ж ат елд!К ж ан гой. Э ткен кундерд! ес!не тус!р!п, кошелерд! уза{$ аралаган ол, ^аланы ц орталык^ алацындагы жиналган <^алыц топтыц ycтiнeн шьщдан. А лацды ат^а м!нген жасауылдар ^оршап алыпты. А лад н ы ц ортасы нда ^ар аж а толеуден бас тарт^ан бул!КШ!лерге дуре согылып, к е т е р ^ с жасаган ^улдарды ол!м ж азасына кес!п жатыр екен. Бэлк!М, еш ^андай котер!Л!С болмаган да ш ы гар, ж ум ы ссы зды ^- УСТАЗДЫН ОРААУЫ I 85 [ В

тан куш терш ¡$айда жумсарларын б!лмей ерж кен эскерлерд!^ KegÍA-AepÍH аулау уш!н жэне %ала тургындарыныц ypeñiH алу yuiiH icTeAÍn жат^ан icTep болар. Топ ортасына дендеп KtpreH Э б у H acip кей1н шыгып кетер жод ¡здеген. Ол ба^ытсыз жандардмн елер алдындагы жалбарынган жалынышты ундер!н, жануш ы ра шыцгыргандары н, жан TaciAÍM етердег) ыцырангандарын ест<п, жендеттерд!Ц аттарын емше Te6ÍHÍn, ^ылыштарын жалацдата с:лтеп уран сап айкайлап ары- 6epi ой^астата e ïin , сорлылардыц басын допша ^агып Tycipin жургендерш Kepin TypyFa журег! дауаламады. О л мынау цан Kepin, TycTepi бузылып, кездер)не сумды^ урей уялаган топтыц ортасында тура алмасын 6¡AAÍ. Топ ортасынан сыты- лып ш ы ^ан ш а кшмдер! жыртылып, мацдайынан суьщ тер тамшы- лап ене бойы ^алтырап Kerri. OAÍ кетш дуалга суйенген ^алыпта аспанга фарады. A y a жетпей OKneci к^ысылды. Ш алма астынан ш ы ^ а н шашы мацдайына жабы- са берд!. О л e3ÍHÍg эл! жазып б!тпеген Tagipi жайлы К!табын есше алды. Е рш дер ш TÍCTeHÍn, e3Í тастай ^атып жансыздана бастагандай болды. Кенет шыдамы таусылып а^ыл-ойдан айрылгандай халде к^атты ай%ай салды. — Уай, T agipi, TOMeHri HiAAig TagipAepi, Вавилон мен А с - сирияньщ, шумерАер мен rpeKTepAÍg TagipAepi! Уа, И са мен 6ip А л л а ... Уа, KoKTeri жарат^ан, бармысындар осы сендер?! Алгаш цы TÍpniÍAÍKTÍ жаратушы, цайдасьщ сен? М ы нау жер ycTÍHAeri сумды^- ты жарат^ан gañb!ccb!g eAig? ...Маган не болган осы, деп ойлады ол сал eciH жигандай боАган кезде. Шынымен жынды болайын дегетм бе? H log, мен абден шаршаган екем. О л OMÍpÍHAe Tygrbinn рет KapiAÍK жeтiп шаршаганын сезд!. Кенет TogiperiHAe болып жаткан о^ига атаулыга Teric ^улазыган нем^урайдылы^пен ^арайтын ce3ÍM билед!. KeAeci KyHi ол ^аланьщ e3ÍHe бала шагынан таныс кешелерше тагы барды. Тек бул жолы en!KÍMAÍ Í3AereH жо^. Л ас та тар шытырман кешелерд] аралай етш , жас кез1нен o3Í жа^сы 6ÍAeTÍH меш^ке жет;п, сол MemÍTTig дорасы ар^ылы KÍTan сакталатын уйге келген. E ip ag ол уй жабы^ боп шыдты. К,арауылшы Оты рар aMÍpniicÍHÍg бугшде Сарай TogiperiHAeri суннттер Teric мепнт inïiHAe {^асиетт! дуранды гана о%уы Tnic, ал А ллан ы ц gacHCTTÍ к^абынан озге K¡Tan оцыган окымыстыларга дуре согылуы керек деген жарлы^ шыгарганын айтты. Осыны айтып ^арауылшы О б у HacipAi ^а^падан найзасымен HTepin тастады. О б у H acip ун-тунмз керуен сарайга бет алды. Е н д! ^айтып ол aKeciHig достарын да, e3ÍHÍg балалык^ ша^тагы достарын да ¡зде- 5S ! 86 IЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

уд[ цойды. Буцарга жетуге асыцты, тез!рек жетш, цолжазбасын жалгастыруды, трактатын жазуды, сейт<п жумыс устмде жэне сондагы дос-жарандары — философтармен, дэр!герлермен, тарих- шылармен, есепш!лермен niKÍp таластырган айтыстар цызыгына Tycin, мынау ауыр муцды — туган жер!н Maigri жогалтцан gacipeTTÍ муцды туншыцтыргысы келдь ...Буцарга ол кун кештете жеткен. К^ланьщ к<ре 6epic цацпасын- да цызыл жоса айцас боп жатыр екен. К,ала жасауылдары далада Keuiirin цалган дицандарды устап алып шеттер!нен итше тептлеп урып, ездер!н журдай етш тонауга KipicinTi. Кузетш!лер Обу Hacip мен оныц cepÍKTepÍHe KegÍA де аударган жоц. Отырардагы цулдарды шауып елт!рген кар!Н!стер, Отырардан келе жатанда жол бойындагы салыц жинаушылардыц егшнмлерд! урып-соццандары жэне Eygap цацпалары мен дуалдарына цадага ÍAÍn цойган жазыдты, жазыцсыз жандардьщ ^ураган бастары, e g ацырында мынау бейб!т шаруаларды цорлау — осылардый бэр) 6 ip Í H e - 6 i p i цосыла кеп Обу H e c i p A Í мулдем тнтыдтатып туц)лтш ж)- берд). Рас, муньщ бэр<н бурын да керген. Халиф эскершщ цатарын- да жургеншде де жэне кейш халифтый некер! болганында да мундай айуандыцтардый талайына куэ болган ед!, алайда дэл сойгы кундердег!дей туц!лген сез!м кек<регш %урт боп жеген емес-TÍ. Ол туган жер!не жeтyдi eMÍp боны армандаган. Балалыц, жас- тыц шагынан цалган эсерлер тек жарцын сэттер!мен гана сэулеле- H in , туган жер! буган дуниедем ей эсем, сулу елке боп елестейтш.... Басына жуздеген ойлар шырматылып, шекесп жарылып кетер- дей сырцырайды. Кейде ол далада жол бойынан жулып алган кер- мек mcTi 6ip уыс дерм енет кемрегше баса туспп, экес!Н!й OAÍMÍH, елер сэтшдем 6ip уыс дерменен) цолына цыса устаган кезш eciHe алады... Ол тез<рек гулама-достарына жетуге, ацын Обу Абдулломен кез- дес!п, ж урем тц жарасын соный agriMeciweH же^лдетуге асыцты. Алайда мынадай eKi кешт!Ц арасында зулымдыгы Отырардан да басым, !&атыгезд!г! онан да цуйтырцы Бучарда оларды цайдан таба цояр. Ол ез белмесше жет!п элердей цалжыраган халде цальщ уйцы к^ушагына енд!. Ол тацгы азанды цолжазбасын парацтай отырып царсы алган... Не тайгы, не туею намазды оцымастан к^ызметш)С[н цайран цалдырган куЙ!, суыц суга бет!-!$олын жуа сап, тамацты асыгыс цаужаган бойда egí сурлана бозарып, ем кез! цызара цанталап жазуга шиыршыц ата отырды. Осылайша цолжазбасын бастан-ац ¡$айта царап eKi кун отырганда ез[не достарыньщ 6ipAe-6tptHÍg эл< кунге бас суцпаганын да есше алган жоц. IУСТАЗДЫН ОРААУЫ 87 ) В

Тунде, ол ез к!табыныц соцгы бетш жауып, алдындагы жанып б!тш ¡^алган май шамга Отырарга кетпес бурын достары экеп бер- ген, &аз!р еденде шашылып жат^ан к!таптар мен буыншацтарга задала ^араган куй!, буюл боймн рахат б!р шаршаганды^ жайлап, еш тецет ойлагысм да, сейлег!с< де келмей, тек: жаца ецбег!мд! до- старым калай кабылдар екен?— деген к^упиятолкнугана кеюрегш кер- неп отырган кезде, кенет есЫ аймара ашылып, белмеге {$ызметпнс! уреЙ! уша жуг)р!п к!рд!. — Мырзам, 6уг!ннен бастап бэр!м!3 де Нухтыц ¡$ол астындамыз. Экес!нщ тагына сол отырды. Да]ц^ы арта берсш жаца эм!рш!м!ЗД!ц! Алла дегенше ж еттзсш дейм!з енд<... — Б!3 бэр)М!з де Ж арат^анныц <^ол астындамыз, ал тереш!м!з уа^ыт,— деп Э б у Нэс1р к^ызметш!с!не кец!л аудармастан кггаптарыц жинастыра бастады. Ф нлософты н мына жайбаракрттыгына тацырк,аган ^ызметш! с!леЙ!П б1раз турды да шег!ншектеп ^айта шыгып кетть К,ызметш! кеше торуылдап журген жасауылды ша^ырып алып, оган ез<н!ц шах жансызы екенш 6!лд!рет!н белг!с!н керсетт! де философты уйден шыгармауга тапсырды. Оз1 жымыс^ылана кул!мс!реп тайып турды. ...Шыгыстан шолпан жулдызы жар^ырай туып, тац ¡^арацгы- лыгы к^оюлана тусш сей!лер ша^та Э бу Н эс!р тэтт1 уй^ыныц Кушагында жат^ан, бойларын ес!р!к жецген гулямдар уйге басып т р ш , оны тесектен жулып кетерген, долын бурап ^айырып, мой- нына агаш !$амыт киг!здь — Бул К!тап кем!рген неме намаз о^ымайды, улыларды;ц улысы Нух^а мойынсунгысы келмейд!!— деп шабалана сойлеп !$ызметцмс) тур! Нагыз карматтыц ез! осы. Дшмздерд1ц бэр! де муны!ц уй)нде болган. Бул мунда Н ем р Ибн Ахмедт!ц ша^ыруымен келген, ез!н!ц шимай-шатпагымеи ^асиетт! дуранды христиан жене иудей д)ндер<- мен салыстырып, карматтарды а^тагысы келед!... — Ош!р ун!цд!!— дед! Эбу Нес!р сабырлы ¡^атал дауыспен, сейтт! де ез!н-ез! <штей жазгырды: «Халиф сарайындагыдай т!п- т! бутл ем!рш! атаулылардыц сарайларындагыдай мунда да тыц тындап жансызды^ жасауга кызметпнлер ^ойылатынын бул ¡^алай гана есшен шыгарган!.. Элг! ез ецбектер!ндег! ар%а суйеген ем!рл!к теж!ри6ес! ¡^айда сонда?». — О ш !р унщ д!!— деген ол ^айталап, осы сет ецгезердей 6!р жа- сауыл кеп тунде гана сырт^ы бет<не бул жацалап: «Таглнм ас сани»... деп жазып к^ойган К1тапты устел уст!нен кетерш алганын корд!. — Тшспе! Ти!спе ол к!тапк^а! Онда ¡^асиетт! ¡^уранныц сурелер! жайлы айтылган! Ол к!тапта кудайлар мен еулиелер жайлы <л!мдер жина^талган!— дед< ол дауысын кетерместен сабырлы ныц унмен жендеттерге т!ке к^арай турып. Э бу Нэс!рд!]ц устшде етек-жец) ке]ц В ! М ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

узын ag кейлек ед). О з ! жузбасы-гулямдарша цыпшац т!Л!нде дереК! сейлеген. — Бул к!тапты улы шахца табыс ет!цдер! — Сен езщ KÍMcig? ^айдан кедгенсщ?— деп сураган жендеттер- д!н басшысы. — К^ыпшацпын! Отырарда туып-ескем. Мунда Багдадтан кел- Д!М... — Тьщдамацдар муныц сезш, бул жасмрын журген жансыз. Tagga жаца отырган б!зд!ц aMÍpmtMÍ3 Нухты уландыру уш!н келген. Оз! толып жатцан цудайлар бар дейд!. А л 6Í3 болсац цудай тагала 6ipey, ол — Алла дейм<з. %уд!рет< кушт! Жаратушы да 6ip езь Мынау болса карматтардыц дiн бузар сандырагын елге жайгалы журген к!тапшыл бузыц!..— деп шырылдады цызметшь Жасауылдардыц басшысы 6ipece Эбу Hacipre, 6ipece жан­ сыз боп журген цызметш!ге кезек царап турды да, кенет батпандай жудырыгымен цызметш!Н! цойып цалды. — Э й, оцбаган, итаршы неме! Э , Kapi этек! Bacga б!лмесе де мен б!лем, cemg сурциялыгыйды! Осы сен ит уинн 6ip рет алашац адымнан айрылгам! Э й, негып aybi3Aapb!g aggañbm TypcbtgAap? AAHgAap цамыт агашты мынаньщ мойнынан!— деп Э бу Нэс1рд! нусцады. Рулямдар басшыларыный буйрыгын орындап болмай жатып, уйге жайа 6ip топ басып K ip r e H . — EipAe-6ip шет елд1кт! сарайдан да, цаладан да шыгарушы болмайдар! Улы aMtpmi HyxTbtg e3Í OAapAbíg тагдырын шеш- пейшше 6apÍH де gapagrb! зынданда устайдар!— деген сарай жа- сауылдарыный 6acTaymbncb!Hbig дауысы ест!лд!. Уйдем бурыннан турган жасауылдар енд! ез басшыларына цараган. Э бу HacipAÍg мойнындагы агаш цамыт алынган, алайда %олы байлаулы болатын. — Сендер негып мунымен ауре боп тypcыgдap?! Басцалар келш алып кетс)н! К,агаз бен есм-цус;$ыдан езге ÍAÍn алар Tyri жоц 6ipey,— деп басшы ез жасауылдарын epTÍn уйден шыгып кеткен. А л бет!н цан жуган цызметш) oHbng cogMHaH шай^ылдай айцайлап, 6ip ypin цалды да, онан cog сарай жасауылдарына дереу Э бу Нэмрд! цайта даттауга KipicTÍ. Э бу H acip болса цабыргага жабыса турган куйде бурыштан бурышца царай астан-кестет шыга лацтырылган e3ÍHÍg к!таптары мен буыншак-туйшшектерше, устел уст!не ацтарыла теплген снясына, аяц астында тапталган самарцанньщ gaAbíg цагазына жабырцай цараумен болды. Оз!не тиген соццыны да сез- ген жоц, тек цылдан емлген Ж!й!шке жш 6ÍAerÍH кия тускенш гана agдaды. ...Аула ¡ш!нде ол алаулаган кеп отты agrapAb!. T in ïi кеп от. Салцын aya, aттapдыg оцырана KÍciHecKeHÍ жэне 3b!gb!AAaraH тем!р ундер! ест!лед!. Ол алденеге cypimn ушып тускен. К,абыргасын IУСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ 89 [ ЕВ

ца^ыратардай тепюн: сезш дь Онан cog муны жердей жуд^и кетерпп элде кайда суйрей женелдь «Тоза^ осы болар... К1таптарды са^тар ма ед!.. Зы нданга апара жат^ан шыгар»,— мунан api ойлары шым- шытыры^ боп KeTTÍ. ...О л кез1н карацгы зындан )Ш1нде аш^ан. С ы з топырак^ пен тышцанныц nici ац^иды. Ол ез!н устаганнан 6epi ^анша уа^ыт еткенш б!лген жо{^. Э л д е ¡^айдан жогарыдан кемеск! 6ip жары^ сы- заты еденге Tycin тур. Э л де м м дердщ ыцырангандары, ¡^ор^ыраган {^орылдары ест!лед). Орнынан турып, жан-жагына ^арагысы кел- ген, б!ра^шамасы келмедь Ариасы сыр^ырап, аягы сыздай женелд). Bip жа^сысы ;&олы шешул! екен. О л зорга деп к е т е р п п , жотасын ¡^абыргага суйей отырды. Жалбырап мацдайына тусе берген шашын кейш ¡^айырып, коз!н ашты. K o3Í ^арацгылы^^а уйренген cog ба- рып корд!, алые тукп!рде улкен тас жатыр екен. O ä i шынжырлармен шандылган. К^ажала-^ажала эбден жылтыраган элг! шынжырлар opMeKmiHÍg тор ж!птер!ндей эр жа^ бурыштарга gapañ тартылган. Ол эр шынжырда байлаулы тут^ын барын уцты. KygripT жары^та са^ал-шаштары ^аугадай 6ip ж aндapды g тыр тыр ¡^асынысып, ¡^ыбырласып, езара сейлескендер] созден ropi ыцырангандай боп ecTÍAreHÍH бай^аганда 0 6 y-H ecipA Íg ене-бойы д ф ете Tycïi. О л халиф сарайыныц He6ip ¡^упия сырларын 6ÍAeTÍH, Самарра мен B a F A a A T b íg зындандарында, g a p a g r b ! тунектер де, азаптан ж а- залау уинн салынган коргандарында не болып, не крйып жататы- нын ecTHTÍH де, керетш де. А л саманидтар тунегш алгаш Kepyi... «Адамны н жауы зды гы айуаннан да басым-ау»,— деген ой орал- ды оган. «М ынау сорлылар ^аншама кун, ^аншама жылдар осында саргайып жатыр, сонда ^андай жазыгы болды екен булардьщ? Белюм булардьщ да жазыгы Э б у Нэс!рдей гана шыгар. Bip кез- дег! О ты рардьщ AaggTb! ^олбасшысыньщ баласы, буг!нде мше, KÍM боп отыр... С онда бул KÍM ga3Íp — шынды^ ¡здеупм, гылым жолына тускен жан ба немесе жер 6eTÍHÍg тыныш 6ip бурышын 1здеген, туган жepiн ¡здеген, neHAeAepAig KyñKÍAirtHeH шаршаган 6ipey ме?..» ...«Сонда мен не таптым осы? М унда гой 6ip ш ахтьщ ша^ыруы- мен халиф eAmÍAirÍHig тобында ROHag боп кед1п, енд! мше, еюнпн maxTMg тут^ыны боп отырмын». А л элг) «мусылман gaybtMbtHbtg eMipmiciHig» eAmici к^айда ga3Íp? О л неге ез aMipínicimg сарай гуламасына арашага туспейд!? Бул ойдан О б у H ecipA ig кулкпе! келдь М уньщ елш<ге не дажет! бар?.. М уны тек BarAaATbíg, Александрияньщ жене Ш aм ны g гана гудамалары, TinTi iniTeptHAe кептеген жаулы^тары бола тура к^абыл алып, TyciHeTÍH. А д xaлиф тapды g, ш ахтар мен naTmaAapAbtg немесе мынау гулямдар мен ж acayы лдapды g муны туешген Ke3 i болып па ед!?... T in ïi еуел) MyHbíg e3Í де 6ip кездер! гулям да жасауыл да бо- 90 ] ЭНУАР ЭА!МЖАНОВ

лып керд! гой. Ж асты ц куш -цуаты мен денсаудыгын халифтарга цызмет етуге берд! емес пе. О л адал цызмет етт!. К^олы тастай цатты, K03i цырагы ед[. О л халиф эл-Муцтадирд!Ц* Самаррадагы сарайында eg жас жузбасм болды, сонда халиф MyHMg гылыммен эуестенш, дэр:гер болуга та- лаптанып Багдадца ауысцанына, TnrpAig бойындагы цурма тогайы !шшде, шагын лашыцта турып адам бойындагы кеселдерд! емдеуге уйренуунпн медицина жайындагы кене цытай жазбаларын парацтай отмрып ел кез{нен жасырын тунге царай цозыларды мушелеп сойып, цан айналымдарын зерттеумен шугылдануына тыйым салып ж аза- ламай, буган асцан цайырымдылыц жасаган едь С ол жолы муны ел!м жазасына кеспеген), яки зынданга тастамаганы б!р!ншщен — Багдадта ол кезде гылымга KegAiK бар едн ек!нш1ден — муныц жасаган тэжipибeлepiн ешк!м б!лмед!. «Дaнaлы цты g цазынасы» — Багдад К1тапханасында ол матема- тиканы оцып-уйренген жене осында журш музыкалыц жазбаныц нег!3!н жасаган, ал MyHMg ез! буган халиф эл-Муцтафидьщ^ назар аударуына себеп болды, ейткен! халиф музыка мен энге эуес адам бо- латын, оз сарайына М осы л мен Басыраныц тандаулы эн-куйпнлерш жинап отыратын. О б у H acip халифат жерш Teric аралап, Тигр мен Евфрат жагалауларындагы барлыц орман-тогайларды шарлап етт!. Ол кездерде О б у Н эс!рдщ жап-жацсы дауысы бар болатын. Тигр мен E вф paтты g цосылар тусындагы А д а м ата агашыньщ KOAegKe- с!нде халиф дем алып отырган кездерде О б у o3t шыгарган бэй<т- терд! шырцап, цыпшагымен куй тартты; ол езш щ цулацца жагымды эсем дауысымен де, Tepeg б!Л!м:мен де, садац тартцандагы мерген- д!Г1мен де халиф некерлерш тамсандыра цайран цалдыратын. Осылайш а ол б!лшт! бектерд1Н 6ipi болды. Енд) ол ag ra шыццан кездерде ез!мен-ез) ogam a кетш цалый ойга шомган куйде Вавилон цабыргаларыныц улылыгына тэнт! болатын, Вавилон арыстандары MMg цупия сырларын, Н ем руд пен Ниневияньщ цанатты ег!здер!н:й цупия сырларын, эл -Х атр ы MycimHig цупия сырын ашуды ойлай- тын. KopiM болганда кене цивилизацияный осынау орталыцтары Самаррадан тер!ст!кке жэне тустшке царай Ти гр мен Eвф paтты g жагалауларында agHMg gaAMg жерлер!не орналасцан едь Вавилондагы цыш бет!ндег! Tag6aAbt кecтeлepд^g, Н ем руд пен Ниневиядагы тас мтаптардьщ байлыгы оны цайран цалдыратын жэне осы кене ютаптардьщ цулаган цабыргалар туб!нде шашы- лып жатцаны да жэне оларга ешк:мнщ KegiA аудармауы да Tag цалдыратын. KepiciHme тастар мен цыштардыщ 6eтiндeг^ тацбалы ж азулар- *Аббасид халиф! 8 9 2 — 902 жылдарда эюмшЫк к,урган. ^ Аббасид халиф1 9 0 2 — 908 жылдарда эюмшЫк к,урган. ) ) ВУСТАЗДЫН ОРАЛУЫ 91

дан арабтар &ор&атын-ды. Э м ресе, адам басты, жоталарында {^анаттары бар тас бу^алар мен канатты арыстандардан олардыц зэре-куттары ушатын. Муныц себеб! де болатын, ейткен) Алла мен оныц пайгамбары Мухаммед осынау кене заманныд шеберлер! жасаган галамат мус!ндерд! топан су каптамас бурын пайда болган кyнэлi дуниен!н кунэл! путы деп атаган. А л жазулы тастар мен ^ыштар Дуранда айтылгандай тоза^ отында куйд!р!лш, беттер!не ^бiл^c жазу жазган дел!нген. Сондык^тан да бул тас жене цыш к{таптар мынау путтар зулым- ды^тыц жаршысы боп саналады. Мусылман атаулы буларды ^олга туссе сындырып булд!ру: ти!С жэне жа^ын келмей алыстан айналып ету! ти!с. Имамдар солай дейдь Кене араб %аласы — эл-Хатрид!<ц кулап б:ткен зор дщгектер!н{ц цасындагы арабша кишд!р{лген эйелдер мусшше дейш жын- шайтанныц жасагандары... Ал ¡б!лк пен жын-шайтан журген жер- де адамзатты ба^ы тсы зды ^а душар етед!. ^асиетт! к^уран со­ лай дейдь Сонды^тан да кезшде Омаядтыц халифтары Тудморга калыц эскер аттандырып, ондагы мэрмэрден жасалган мусшдерд! теме цираттырган екен... Арабтар тек б!р гана ескертк!шт< ^ыштан салынган дуниежузшдег! ец ¡р: ^урылыс, саснидтардыц галамат аркасы — Хисроу арка- сын гана касиетт! деп санады. Алайда оларды аты а!цызга айналган Вавилон мунарасы айыры^ша тамсандырды. Бip кездер! халиф Муттауаккилд^ ертеде еткен Ашурбанипал мен Хамурапи патшалардьщ кене зындандары емес, Вавилонньщ б!р мунарасы мен ел-Хатридыц тунек зындандары цызы^тырган, содан кеп ол Самаррада дел сондай мунара мен зындан салуды буйырган. «Мунара-минарет» {^урылысы yшiн Тигр езетм ен салга тиеп Вавилоннан ^ыш ю ртш тер экелжедь Оны;ц касынан К)Ш!Г!р!м {$аланьщ аумагындай жерге улкен сарай салынып онда Муттауаккилдщ терт жуз эйeлi туратын болады, ал одан сел ер!рек- ке алтын кумбезд! мепит жэне сарай салынады. ^ай эм!рннтц болмасын ец алдымен салгызары — сарай, зын­ дан жэне турме екен. О йткет эр^айсысы ез сарайыныц езж ен бypынгылapдiк^нeн сэнд! де салтанатты, ^органыныц айры^ша бepiк, турмес!Н!ц {$орцыныштыра;$ болуына тыраштанып ба^^ан. Муныц да дэстурге айналган мэн! болган — онер сулульщтары сарайлар арцылы ер!стеген; ^аталдык пен к^атыгезд!к турмелер мен зындандар ар^ылы мурага айналган. !згммк пен зулымды^, А^ыл- ой мен ;&ас Надандыц унем! ^атарласа шендес!п отырган. Ойткен! дуниенщ пар^ы солай. К,иян-кеск! керегарлы^та осыдан. Сонды^тан ' Аббасид 8 4 7 — 861 жылдарда эк]мш[л!к курган. В ! 92 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

ôyrÎHri куш зынданга туст!м деп таусылып gaÖTecig,— депойлады Э б у H ecip ,— сен OMipAÍg бар цызыгын кердщ гой. А л мынау азап ше? EpTegri ел!м ше?.. Б эр! де 6ip HlapaTgaHHMg цолындагы ic цой. — Сабыр мен Ацыл-ой,— деп куб!рлед! Обу H acip,— Сен эл! «цайырымды ¡стерден ез KCMegAi жасап болган жоцсьщ» деген Эбу AôAyAAOHMg OAegÍH есше алды. Ацын цаз!р цайда екен? Обу Талиб пен Обу Фазыл, Мухаммед Жейхани мен Обу Hcxag — caмaнидтapдыg осмнау гуламалары мен а^ындары к^андай куйде екен, цайда екен? Шыгыс елдер!нде астан- кестен T e g K e p ic T e p мен буд!нш!Л!к кездершде ылги да онер адамда- ры мен гуламалар ^органсыз Mycanip халде болатын эдет! гой... Шынжыpлapдыg сылдыры Обу Hecip ойын белш Ж!бердь Философ^а таяу жат^ан тут^ын буган ^арай суйрет!лш келед! екен. Eipatg шынжыр оны буган жа^ын келт!рмедь Олг) байгус ьщырана Tycin, Обу Hecipre ^олын созды. Са^ал-шашы жалбыраган тутдын адамнан repi agra Ke6ipeK уцсайды. Жалт-жулт еткен кез! Обу HecipAi жеп барады. Олде не деп ьщыранады, 6ipAege сурагандай болады. Бас^а шынжырлар да сылдырлап, енд! барльщ тут^ындар тус- тустан буган царай суйрет!ле жа^ындап ^олдарын созды. Тама^ сурайды. Обу Hecip ^абыргага жабыса TycTi. Ол eндi гана уцты, тyткындapдыg тiлдepi жулынган екен. Мынау ьщырана ыйырсулар, ce3Í жо^ жалбарына-жалынулар, шынжырлардыц сылдыры Обу HecipAig уретн ушырды. Кенет алые тукп!рден 6ipeyaig дауысы ест!лд!. — Бул менм!н! Бук!л Ж ейхун acKepÍHÍg 9MÍpmicÍMÍH! Мен улы шахпын! А л мыналар Memg ^улдарым!— деп ейгезердей 6ipey шынжырын тас^а ша^ылдата ургылап дойып, ез) са^ылдай кулд!. О уел! жэйлап бастап 6ipTe-6ipTe зор унмен б у т л ygrip imiH жagгы pыgты pып ж!берд!. Барлы^ тут^ындар OHMg даусынан ^оры ^андай орын-орындарына барып тыгылды. Кулю тез тыйылды. «EañrycTbtg жынданганына кеп уа^ыт еткен болар»,— деп ойлады философ. Тыныш ты^ орнады. Олде ^айдан осынау gapa ygripAig gop- ^ыныш ты кожалары тыш ^андар ты^ы рлай бастады. Енд!Г! ж ер- де MeHig де кун!м осынау тут^ындармен 6ipre болады-ау деген ой Обу HacipAtg KegÍAÍH ойран-асы р ¡$ылды. AHrHHHg сыздап, apgacb!Hbïg ауырганын кбайта сезейш дед:, басы ауырлап 3egH бас­ тады. А йты п жетк!ЗГ!С)здей ^улазы ган KogiA, ш ел мен аш ты ^ ойын ш ы м-ш ы ты ры д eTÍn Ж!бердь ...«Сабыр мен шыдам» деп куб!рлед! ол кезш жумган куй) 6ip сетке талы;&сып, emTegeHÍ ойлагысы келмей. О л уады т есеб!нен айырылган ед!. Зы ндан да жатданына неше тэул!К етт!, сыртта кун бе, елде тун бе — 6ipÍH б!лмейд!. А лай да ол УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ) 93 ] В

!рге жактан кабырга смртынан жеткен шуды аныд ecT^i. Онан сон тот бас^ан тем.р тор ecÍK сы^ырлай аш ы лы п тар табалдырыкта от КОр!НД!. Колдарында оттары бар жиырма ша^ты адам юрген. Алдымен к.рген. тутшдей жанган отын тутдындардый бетте^не жа^ындатын, У й 'л ш ^ р аи бастады. Эбу HacipAig gacbma кеп тодтады. — Ж ат е л д т . Х ал и ф елш ^)Н нщ нокерлер:нен,— деп TycÍHAÍpA¡ eAT!H!g cogMHaH epreHAepAÍg 6ipi. — М усылман кауымы OMipmicimg eлшici баягыда аттанып кет- кен. Ол каз.р халифда дуанышты хабарды жeткiзгeлi асыгып ба- рады. А л мынау нокерлерден жырылмп калган екен, онда оз оба- лы оз,не осында жата 6epcÍH. ^алган д ары н Teric босатып, ^умп HïMrMgAap! деп буйырды бастап келген адам. Эбу H ecip ундеген жод. ErnTege сураган да, талап еткен де жок. Су н н т м келген, сонда да ундемедь Б ар KymÍH ж иы п орнынан K O T ep^i дека6ыргагасуйетптура6ердьТуткындарозде^неайтылгансозд4й м о н т е эл, де Tycimce алмай 6ipi ыцыранып, 6ipi жылап, 6ipi ойбай- лап кетт!. Тебелер{не yñipÍAreH дойыр дамшы гана олардьщ у т н ош.рген. А гаш ^аргыларга дагылган шегелер сыдырлай суырыл- дьь Ьосагандары KeAreHAepAÍg ая^тарын куша^тап cyñin, онан cog e g f ектеп сыртда карай суйрет!лд;. Ж уре алмагандарын долдарынан суиреп шыгарып экетт!. ï^en узамай зындан imiHAe дабыргага iлiн. ген б.рн еш еотп ен Tacgaбайланганшынжырларгана далган. EcÍKTep жабылды. О ттар жармгында ес!ктер сыртындагы тар куыстардан с^бу H actp кузетш!лерд!й сул дел ер т корд,. Калжыраган, аш ы ^ан философ оз ойына Байта оралды. O nw g есше i игр жагасында Багдадта кедей балыкшылардьщ балыдты Балаи куыратыны жэне нуырган бал ы к а gocgaH эртурл{ шоптерд{н и.с. танауды дыть^тап откен-кеткенн{а аузынан млекетн шубыртатыны TycTi. Багдадтыктардыд айтуынша уль, аць,н Эбу Уас жендеттер! олт{ргенге дей!н) сод жагалауда Кыдырыстап жургенд1 жадсы KopeAi екен, сонда балыцшылар oHMg ол^Дер,н тьщдау ymÍH eg дэмд{ балыцтарын куырып, eg cogrbi ша- раптарын дуйып адынды сыйлайды екен. Э бу Нуастьщ одендер{ ^ б у Абдулдоный елендерте у^сайды да, уцсамайды да. ByKÍA пар- сь! мен т э ж т журтыньщ улы а^ыны, арабтардый ^лы акыны Эбу Нуас жаилы ecTÍAi ме екен, осы? Эбу Hacip тамад туралы ойламауга тырысты. Ол Эбу Нуастьщ елейдерш Бэнуд;д ж адсы KopeTÍmH, коб.н жатда 6^eTÍHÍH ecÍHe ал- ды. О, Ж аратдан! Осындай корлыц пен сумдыд мойнына тузад боп тускен сэтте BenyAÍ ecÍHe алуы неткен гаж ап куш! ед! махаббаттьщ, анада О ты рарда КУлдардьщ олпм!н Kopin, Э ниданы таба алмай im- Куса болган сэтш де де осылай ед!-ау... Эбу Hocip кул)мс!реген. Коз! жасаурап кетть В f )94 ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

MyHMg Бэнуд! алгаш керген!не цаншама жмл етт!. О н жмл, алде он 6ip¡Huii ж м л болар... О л кезде Б эн у балгмн жас едь О л Багдадца, онан api Самаррага халиф ал-М уцтадир армстан мен KHÍK аулау упмн agra шацмрган KyäeyiHig артмнан келген eдi. О б у H acip де халиф некерлершщ !Ш!нде болатмн. Ом!рим оган ацсуйек ханшанм царем алмп, жацсм дем алум уш!н дурм с орна- лаетмрудм буймрдм. OóyAÍg бацмлаумнда жэне цамцорлмц eTyi- мен халифтмц цармндасм мен ацсуйек ханша eKeyi 6ipre дем алум THÍc едь Ханш аларга ш атмр TÍreTÍH, олар ж урш -туратмн ж ер- лерд! TagAay, оларга цойылатмн кузет жауапкерш!Л!г1 де О буге жуктелген. О лардм уш жуз этек пен жаумнгер-зинджейлер* Ky3eTeTÍH, ха­ лиф цapмндacмнмg ш атмрлармиа Обу Нэс!рден езге 6ipAe-6ip ер- кек aTayAMHMg ж ацм ндаум на тм йм м салмнган. О бу HacipAÍg e3Í де онда тек xaHtuaHMg Ke3eKTÍ 9MÍpÍH тм gдay уш<н гана баратмн. ...EciK тагм да смцмрладм. Kipe 6epic жацца жармц жагмлган. !шке царай эртурл! ки!нген кептеген шет елджтерд: экеп к!рг<зд{, 6api де унж мргаларм тускен унс1з, TOgipeKTepÍHe урейлене царайдм. О б у H acip ез!мен 6ipre шах салтанатмнда болган саудагерлер мен елш!лерд! танмдм. — О с м жерде отм рм п улм HyxTMg aMÍpÍH кyтec^gдep. Ж улд м зм Magri жарцмрай 6 epcÍH ш axмммздмg! А лла цолдасмн! Улм шахм- ммз дш бузган карматтардмц K03ÍH ж ой дм !— деп, шет елд<к ел- miAep мен саудагерлерд! epTÍn акелген сарай Ky3eTÍHÍg аскер басм даурмга баяндадм. — А лла цолдасмн! Ш axтapдм g шахм улм HyxTMg жулдмзм Magri баци жарцмрай 6epcÍH!— деп, OHMg cogMHaH ерген кузетш!лер де цосмла даум стадм. Кузетш!лер ш м гм п кет!С!мен елнплер наразмлмц б!лд!ре айцайласмп, саудагерлер талан-таражга тускен заттармна жоцтау айтмсмп KygipeHice бастадм. О б у H acip Буцарда не боп жатцанмн 6ÍArici келген, 6ipag онмсм- нан дэнege ш мцпадм. Тек ез ж aгдaйлapмнмg ум)тс!зд!г<не кeздepi жетш, алдагм кyндepiн^g урейл! екендер<н уццаннан KeñÍH бармп, барлмгм да еденде жмланша шубалмп жатцан шмнжмрлардан аулац кет!п ypnnice отмргаи, саудагерлерд!ц 6ipi сонда гана О б у Hacipre шах сараймнда болмп жатцан оцигалардм бастан аяц ай- тмп берд!. Сунниттерд!й рухани акелер! мен TypiK гвардиялармнмц кесемдер! М авреннахр awipmiciH карматтардмц жацтауш мсм деп сез!ктент, соган царем астмртмн арекет уйммдастмрадм. Олар са- манидтар эулетш тацтан цулатмп, барлмц карматтардм цуртпац бо- *Африкадан экелшген ержпздер I I ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ 95

лады. А л ай да 6ipey астыртын уйымга сатцындыц жасап, сарайга кеп хабарлайды. H acip ибн А х м е д шах пен оныц баласы — тац Myparepi Н ух ибн H acip цалай болган кунде де тацты саманидтар эулет{нен айырмауды ойластырады. О лар ездер!Н!Ц e g с е т м д ! деген жасауылдарын сарай imÍHe ж а- сырып тыгып цойып, астыртын эрекеттщ ештенеден ganepcÍ3 журген басшыларын ездер[не шацырады, олардьщ ¡ш1нде имамдар мен уэз!рлер гана емес, MeMAeKeTTig эскери бас цолбасшысы — си- пехсалар да бар екен. Ш ах оларды цурметтеп тагам мен шараптан цайысцан мол AacTapgaHHbtg басына шацырады, цонацтар жайгасып отырган ме- зетте дастарцан басына отырмац ниетпен шах орнынан кетер!ледь М унысы белг! болатын. ï$ac цагым caTTÍg ¡ш1нде барлыц goHag- тap ды g басы шабылады. Ш ах ез HeKepÍHÍg 6ipÍHe cnnexcaAapAbig басын арнайы TiriAreH дорбага орап салып, ездер!мен 6ipre алып ^УРУД* буйырады. М унан api эке мен бала eKeyi жасауы лдары н ер- тш , сарайдан шыгып цамалга царай бет алады, бул кезде MyHb!g улкен залында астыртын уйымга цатысушылар жиналып жатцан екен. Сарайдагы оцигадан 6epi де бейхабар. Куткендер! снпехсалар мен уэзф лер болатын, ал олардьщ орнына maxTMg o3t улымен кел!п тур. Бектер мен манаптар шах ездер!мен 6ipre ас ímeñiH деген болар деп ойлайды. Ш ах барып ез орнына отырады. Н у х келпп 8KecÍHtg og жагына турады. Булардьщ арт жагынан жасауылдар мен некерлер шаршылана кеп сап тузей цалады. — Opы ндapы ga отырып, acтapыgды ^ш^gдep!— деп эм!р етед< шах. Бектер acga бас цойган кезде шах сез бастайды. — Ceндepд^g маган царсы астыртын эрекет жасап, м е т елт!рмек болгандарьщ мэл!м болды. Сендерд!й журектер1йде маган деген gapa ниет, ал Memg журег!мде сендерге деген цатыгезд!к оянды!— дейд) ол OAÍ тыныштыдта. Бектер цыбыр етпей отырып цапты. Ke6i уыстаган палауларын аузына апарып та улгермеген екен. CaycagTapbîHbtg араларынан май тамшылап турады. Отыргандарды бас кетеруге шацыратын 6ipey шыцпапты орталарынан. Бэр<н урей билеген. Ш ах болса: — C eн дep дig жypeктep^gдi gapa HHeTTÍg басуы, мен сунныньщ жолынан тайып ж a gcag басцан сияцтымын. А л eндi осындай кем!ст!к MeHig улым HyxTM g бойында бар ма?!— деп сурайды. — Ж оц!— десед! бектер. — М ен оны ез орныма отыргызам онда,— дейд! H acip ,— ендЫ сендерд!й aMÍpmiAepig осы. Д уры с жолмен жypдiм бе, элде ж agcag бастым ба, осыдан былай царай мен ез кунэларымнан ацталу жолы- на тусем. А л сендерд) астыртын ¡ске уйымдастыргандар ез сазайла- р ы н тар тты !..

— H ecipaig буйрыгымен нокер сипехсаларыныц басын едеягс тастады. Мунан api Hacip тацтан намаз K!AeMÍHÍg устше тусть Тадда Нух отырды. Ag-Tag болган TypiK-ryAHMAapMgMg MMg басылары жане басда да залда отыргандар ездер!н адтайтындай 6ip ауыз сез айта алмады. EipiHeH кеЙ!н 6ipi HyxTbng алдына етпеттей рулады. — K e m ip 613Д !, a M Íp m ÍM Í3 . B i 3 A Í жолдан тайдырган сипехсалар ед!,— деп 6 a p i б!рауыздан бар кшэн! ел!кке жапты.— B i 3 c e H ig a M Îp ig e дулдыд етер дульщбыз. Буйыра бер! — Мен бар !сте де Hacip емес Нухпын!— деп адырды жас шах.— Болар ic болды. Жа! EHAi мен ceHaepAig TÍAeKTepigAÍ орындаймын. OKeAÍgAep бугауды!— деген. Некерлер) бугау алып келдь — ByrayAagAap мынаны!— деп буйырды Нух аскер басыларына aKecÍH нусдап. Буйрыгы лезде eKi етпей орындалды. — Осы бойда апарып зынданга TacTagAap! H acip ш ахты gaMmbtHbtg астына алып сабалап суйретш алып кетть — А л eHAÍ TypbígAap Teric! Той салтанатын тад сарайга барып жасаймыз!— деп жaga шах еюкке беттеген, зал imiHaeriAep Алла мен Hyxga б!рдей сыйынып, даурыгыса OHMg cogMHaH лап дойды. ...Той дастарданыньщ басында уш рет кезеден шарап :ш!лген cog Нух сез алды: — Сендер уш рет шарап itniAreH cog HacipAi OATipin, онан cog maxTbíg 6yKÍA алтынын, салтанат байлыгын езара 6oAÍcin алуды KeAicin eaigAep. Рас па, осы айтцаным?! — Рас ед!, о, улы шах Нух! — Онда эрдайыссьщ Ka3Íp уш заттан улесш альщдар! Tag-тамаша болган бектер бул буйрыдты да орындады. Нух тагы ceñAeAÍ. — Сипехсалар 6Í3re дарсы арамды д ойлаган екен, сол ymiH THÍCTÍ ж азасы н тартты . MeHig экем тура жолдан тайган екен, ол да сыбагасын алды. CeHAepAig KeAÍcÍMAepig бойынша той сал- танатынан кейш 6apig шииттерге, исламиттерге, фатимидтер- ге, oTga табынуш ыларга, путда табынуш ыларга жене Bygap мен Баласугындагы басда да дш бузарларга дарсы жорыдда аттанбад 6oAaTb!HCMgAap! Олай болса сол дасиетт) ж орыдда ш ыгайык ендь Ол жорыдты даз!р тап осы арадан бастайыд! Будардагы, Хорасандагы, бук)л М авреннахрдагы дш 6y3apAapA&!g 6apiñ T e r ic gOAAapbíga тускен жерде eATÍpigAep де дуиие-MyAKÍH e3Aepig aAbtgAap!.. — Мен сендерге дазынада бардьщ 6apÍH берем. ^ÍHCÍ3AepAÍ aHMagAap, oATipigAep! Суннаны дасиет тутпагандарды Teric дырьщдар! Карматтарды gb!pb!gAap! — KanipAepAi Teric дырып-жоямыз! А л даз!р осында ya3Íp Мухаммед Нахшабид), aKeMHÍg барлыц ya3ÍpAepÍH aKeAÍgAep, 6apÍH де 6añAagAap, 03AepigHÍg аскер 6acmb!Aapb!gAbt да 6añAagAap,— ) ВУСТАЗДЫН ОРААУЫ t 97

деп шах жасауыл-турштерге, гулямдарга жэне 6acga да эскерлерге жарлыц бepдi. — Д ш бузарлыцца ден цойгандардыц 6ípÍH цалдырмай мейл! о ж асауыл боп журсе де аяусы з цы рамы з. Ж ет! кун бойы Д!ннен безген карматтардыц цанын судай агызып Алланыц жолына цурбанды ^а шадамыз!. Н у х жасауылдардыц улкен 6ip тобына Ж ейхуннан ет!п М ерверт- ке жетуд! сондагы жepгiлiктi 9KÍMHÍg баласы С авадты устап табан- да елт1руд! буйырды*. ...K^apajgFM зындан ¡пннде ел< тыныштыц орнап тур, тек тышцандар тыцыры ест!лед!. Ааулаган оттан ыс пен куйен<ц nicí ац%иды. Энг!меш! арабша сейлеп отыр. Оны ц айтцандарын 6api де тусшед!. Э б у H ecip енд! agriMe тыцдауды цойып, мынау тым-ты ры с боп буйыгы отырган манаптарга коз салды... «К^аншама ж уртты тонап, аш -жаладаш цалдырды дecegш i осы отыргандар. ^анш ама астыртын зулымдыцтыц ж!б<н epin, талай жазыцсыздардыц цандарын жуктегендер гой, булар. E н д i кеп моп- момацан боп agriMe тыgдaйды. Жо<&, булар Н ухты к!налап отырган жо%, сондай-ац булар анау гулям-тур!ктер мен суннит д!нш!лдер!н де к<нэлай кряр ма екен, егер 6yrÍHri KyHi кармат-ш ииттер жegгeн болса, булар оларды да К!нэла- мас ед!. Э з:рге булар тек цорыццандарынан гана момацан отыр. М ы нау agrÍMe 6yAapAbtg KegiAÍHe жубаныш бергендей. Булар HyxTMg ездерше ти!спейт!Н!и де б!лед!. Ж aga эм!рш< шет елд!к ел- ш)лер мен саудагерлерд; eATÍpin абырой таппайтыны белНл!. Булар ал! ж aga OMipmire цажет болатын адамдар, журген, барган ж ер- лер!нде Н ухты й цаЬары мен купн туралы agb!3 тарататындар осы- лар. H yxga гылым да, к!тап та кажет емес. Бул дуниеде gapa куштен асары жо%. Енд1Г! жерде H yxga терел!к айтар жан болмайды. Тек Сократ пен Цицерон гана Н ухтан тайсалмай турып ацылга келт!рер сез сейлер ед!. E ip ag одан не пайда, кeзiндe Сократты сонысы уш!н таспен атцылаган. ^алы ц журт атдылады-ау сонда. Сонан 6epi де мьщ жыл уацыт OTinTÍ, ал) кунге куш Зулы мды ц жагында. А ц ы л - ойдан gapa куш элде кайда басым... !зг!Л!к пен Зулы мды ц, %ара куш пен А цы л-ой айцасы Megri айцас. Осылай арпалыспен кете бермек. Ендеше осы журтца Ш ындыц жолын айтып арам тер бoлyдыg Кажет! бар ма? Сол !зг:л)к пен Зулы м ды ц арасындагы añgacTMg ез! адам 9MÍpÍHÍg алгашцы цадамынан кез1гер OMÍp Ш ындыгы емес пе... Бул 03Íaig к!табы «Таглим ас-санида»... елге осыны тус!нд!рг)с< кел- ' Мунда айты-м-ан о^игалар кене Ш ыгыс тарихшысы Низам eA-MyAÍKTÍg «Сиясат- намэ» ютабынан алынды. В ! 9М ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

j i гой. Барлыд Д!н атаулыныц табигатын угындырсам деп ойлайды, еондыдтан да «Таглим ас-сани..» — «Ек!нш! оду» — деп атады. $ Енд!Г! жерде ол к!табы ж од та шыгар. Ж э, осынша адам даны су боп агып жатданда K ÍT a n тагдыры да сез боп па?! Ш етелдттерд! 6ip жумадан кейш босатты. Оларды Нух e3ÍHÍg салтанат тойына шадырды. Карматтарды жецген)н тойлаган бола- тын. Жаца болган ya3Íp жас шахтыц улылыгы мен меЙ!рбандыгын мададтай сейлеген. Мал-жандары оздерже тугел дайтарылган саудагерлер мен ел- ш!лер Нухда бай сыйлыдтар тарту етт!. Музыканттар мен биш!лер жандарын сала онер керсетть Бурын Э бу Абдуллоны атарга одтары болмай журетш кунш!л адындар енд< жас шахты мададтап т!лдер<- нен бал тамыза жарысты... Сарай oMÍpi e3ÍHÍg бурынгы уйренш!кт! далпына тускен, тек орындаушылары гана жaga адамдар ед!. Адын Эбу Абдулло еш жерден кер!нбедь Сондай-ад Э бу Hacip e3ÍHÍg Бударалыд гулама-достарын да кере алмады. Олар дайда, дандай куйде? Тагдырлары не болды? Сурап 6ÍAep жан жод. MyHbtg Багдадтан Бударга деЙ!нг[ жолда одан Бударда жинаган к!таптары мен коне должазбалардьщ жэне ж aga eg6erÍHÍg зым-зия дайда жогалгандарын жан адам 6ÍAMeñAÍ. Э бу Hacip туйыд боп алды. Бар ойы MyMKiHAÍK тауып Te3ÍpeK сарайдьщ далыц дабыргасынан сытылып шыгу, Будардан кету. Меккеге баратын уадыт та таяган. Ендн суннылар жegicкe жетш, 6yKÍA Мавреннахр жepi AÍH бузгандардьщ данымен сугарылганнан Keñinri жерде Арабияга тэуеп ете аттану бурынгыдан да салтанат- ты болуы THic едь Э бу Hacip уадыт зая жiбepмeй !^ос езенге тэуеп ете аттанган- AapAHg KepyeHiMeH Te3ÍpeK жeтiп алу унмн KyHAeAÍKTÍ бес уадыт на- мазын даза жi6epмeй жолга 93ÍpAeHe бастады. Меккеге баратындарды Будар халды жабырдай турып салта- натпен шыгарып салатын. Алланыц алдында кунэдан тазарудьщ y p e ñ i , алые жолга аттанып бара жатдан уй necimg тагдыры жэне осы баз кешкен KymMÍ3 бен дудай жолындагы намазымыз Алланьщ на- зарына Í A i r i n ошагымызга береке берер деген ¡штей ум<т — o c H H M g 6 a p i Бyдapдыg дара халдын y H C Í3 де ойлы куйге T y c i p r e H . Алайда алгашды керуен аттанар KyHi базар aAagtHHAa дырыд KapMaTTbtg басы шабылды. OAepÍHÍg алдында карматтар Аллага жалбарынып дуга дылган ед), осыны K03ÍMeH керген жypттыg KegÍAÍHe ум!ттен repi урей кебфек уялады. ...Карматтардьщ бастары шабылып, жeндeттepдig балталары- нан дан тамшылап турган кезде, алацнан ад басдан басын жогары УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ] 99 ] В