Әнуар Әлімжанов Ұстаздың оралуы

континенттерше тереддей eHyiHe тосдауыл жасап бадты. А д улан байтад Улы даланыц кешпел! тайпалары болса «ислам дуниес:нде» болып жатдан одигаларга пэлендей кец)л аударган жод. Батыста Улы Карлдыц империясы дулауга таяган болатын. Осындай ауыспалы заманныц дагдысы бойынша Шыгыс e3ÍHÍg отмен! жайлы ep ïeri eïin — «Мыц 6ip тун» хикаяларын шыгарды. Шынтуайты, бул хикаялар бурында HerÍ3Í бар, парсы- лар мен ундмерд!ц еск)лжт! epTeriAepi ед!. Арабтар болса солар- ды ездершше жацгыртып, даЬармандарыньщ аттарын езгерт!п, олардыц орнына улы халифтар мен ye3ÍpAepÍHÍg еюмдерш дойды. TipicÍHAe, кедей-кепшжтер туг)Л! e3ÍHÍg дызмeтш^лepi мен ya3ÍpAepi оны жеккерген даныпезер, зулым халифаттыц eciMi жуз елу жыл откен cog epTerinumg аузына ¡л!ккен-дь EpTerimi оз даЬарманыньщ еш уадытта астана дала — Багдадта турмаганын да б!лген жод. Cipa, ол халиф Ьарун эл-Рэшидтщ Багдадта туруга дала халдынан, доленерпнлер мен дулдардан олердей дорыдданын да б!лмеген болар. Ол, Багдадтан ауладта, халды оте сирек, api кедей жерде айналасын Tepeg op гып даздырып су толтырылган, дaлыg тас дабыргалары Анбар дорганында ceHÍMAi 6epin кузет дойып турган, KygAepi мен кэнизэктершщ ортасында нэпе: думарына ба- тып, оз долымен OATipreH жандардыц жантэс!Л!м уз!лер шадтарын дызыдтайтын болган; coñTin ол 03ÍHÍg туган дарындасын да, cyñiKTi ya3Ípi, адылы мен ici мемлекетт! ныгайтуга коп себеп болган парсылыд — Бармакидт) де оз долымен OATipinïi. Ол Багдадда оте сирек келетш. А л оньщ ap6ip KeAtn-KeTyi дала халдына дан даптыргандай болушы ед{. К,атыгезд1к пен дорлыдда шыдай алмаган багдадтыдтар талай рет оньщ некерлер1не тап бер- ген-Д!. Тад уш1н 3apeci ушатын ол, o3ÍHe бадталас болады-ау AereHAepAig yHeMi K03ÍH жойып отырды. Тубшде осыдан бфдеце шыгады-ау де­ гендер Teric ел!м жазасына кес!лдь Алайда парсылыд Бармакид- ï ig eATipiAyi оныц оз!не дазылган op болды. BeAeAAi дayымныg KogÍAÍH тыныштандырып, Парсы eAÍHÍg cem- MÍHe дайта ие болу мадсатымен ол 03ÍHÍg парсылыдк кэнизэгшен туган HeKecÍ3 улын 6 yKÍA шыгыс аймадтардын « M egrÍA ÍK » дожасы ет!п тагайындаган. Анасы парсылыд кэнизэк, aKeci улы халиф елм aAaMHbïg eciMi эл-Мамун ед;. Сол ал-Мамун тадтьщ Myparepi жэне ipi алпа- уыт атанды. Терт жылдан к е т н халиф болды. Жэне узад жыл- дар билед! eAAÍ. А л Ьарун эл-Рашид 6ip жыл еткен cog — хижы- ра бойынша 193 жылы, ягни жaga жыл санау бойынша 809 жылы елт!р!лд1. Ьарун эл-Рэшид елген cog жуз елу жылдан к е тн «Мьщ 6 ip тун» хикаялары барлыд халифаттарда, a p 6 íp араб уй<нде айтылатын тagгaжaйып e p T e r ir e айналды. В ¡ 1 # ) ЭНУАР ЭАШЖАНОВ

Еажап ертемлер. EpTeri деген — еймрд!ц жубанышы ед!, кундел!кт^куйк! Tip- AiKTi 6ip сэтке болса да cepnin тастайтын, ацсаган а р м а д ы ^иялга белеген, билеупнтц а^ыл-парасатынан yMiT кутт<рген жалы{$тыц ¡^анатты ум!т< едь Бул ертег!лер 6эp^^^^зд^g де естер)]ц!зде болар. Жас ару ШаЬари- заданы;ц ^атыгез патша KegiAiH аулаган сырлы ун<не кула^ тосыцызшы, бук!л елдег! к^ыз атаулыны ел!м ^урсауынан аман алып ;$алган соныц ^удырет! емес пе едь ...Э р тун! 6ip жас арумен уйы^тап шыгып артынша оныц ба- сын алып отырган падишах ШаЬаризаданыц талай ^урбыларын ^ыршынынан киды гой. Бук!л ел gapa жамылып, !$ала хал^ы урей уст!нде oMip кешт!. Талай эке кез!н!]ц жасы &ан болып к^ызын к^айда апарып жасы- рып, ел!мнен к^алай аман алып цалудыц жолын таба алмай дал бол- ды. MiHe, осындай к^атерл! ша^та бас уэз!рд!;ц ^ызы жас бойжеткен ШаЬаризада экес!Н!ц ^арсылыгына царамастан сарайга eai т!лен!п барып падишах ¡^олынан не елуге, немесе оны жejgiп шыгып аман ^алуга бел байлайды. А^ыры ШаЬаризада жецед!. Эйелдж ыстык^ ыкыласымен, ак^ыл- парасатымен, сулу кертмен жецед!. Патша журег!не ол еккен ма- хаббат жецедь Демек, о^ушым, ол хикаяларды тудырган Шыгыстыц еткен! ^аншалы^ ^acipeTTi болса, патшалардыц патшасы атанган Ьарун эл-Рашид та айтарлыктай а^ыл иес) болмаган. «Мыц 6ip тун» хикаяларын Ьарун эл-Рашидтен к е т н - ri он терт!нш! халиф эл-Му^тадир cyйciнe тыцдайды екен. Э л- Му^тадир ертег! ты]цдауды гана унатып ¡^оймапты, ол кезект{ ха- раджадан кешн, немесе ¡^улдарды oATipreH cog яки зинджмер мен карматтардыц KOTepiAicTepiH бас^ан cojg, сарайына ата^ты гуламалар мен жыршыларды жинап алып, оларга сыйлы^тар тарту ет!П, уза^ м эж ^ стер ге ^атысып, ^удайга ^улшылы^ етуш!лерд!ц Мухаммед пайгамбардыц OMipi туралы эцг!мелер!н, о^ыган ^урандарын тыцдайтын болган. Ол турюлж улы философ Э б у H acip Мухаммедт! озше дос адам деп атаган. Эл-Му!$тадирдщ булай деу< жалган келг1рсу емес ед!, ойткен! турк!лерд!{ц дац{$ты к^олбасшыларыныц 6ipi Э б у Hacip Мухаммед эл-Фарабидыц а^ылы мен 6iAiMi туралы да^пырт халифтыц жас шагынан бук!л елге мэл!м болатын. Коп жылдардан кей<н империяга ^атер тонш, алыстагы Жейхун мен Сейхун жагалауларындагы саманидтар кол астынан шыгып кету gayni тугаи кезде ол Э б у Нэс!рд) елш! ет!п сонда ж!бер- дь Саманидтардыц билеуш!С! Hyg^a Э б у Hacip гулама ретш- де пайгамбардыц gacneTTi сездер{и у^тырып, халифаттыц куш- Куатына мойынсундырады деп б<лд!. УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 191 I В

Bipag ол 6ip жылдан cog О б у H acipA ig Сейхун жагасынан ^ай- тып оралып, Багдадты орагытып откенш б{лген жо{^. Буг!нде OHb!g керуен сарайларындагы куд1кш!л саудагерлер арасын- да, Халебтегп жарлылар лашыгы мен салтанатты байлар сарай- ларында журген!н, кейде itnÎHe ^олжазба KÍTanTapb!, сауыт^а Куйган сиясы, шуберекке тэпт!штеп оралган ^амыс ¡§аламы, к!ш- кене ^атыргы та^таша мен таза ag ^агаздар, 6ip уыс туз бен 6ip жапыра^ таба нан салынган ауыр дорбашасын иыгына ÍA¡n ап Хомса мен Шам базарларын шарлайды; кейде апталар бойы BaaAb6eKTÍg ecKÍ ^алды^тарын аралайды, жуыцта Иерусалимге тагы 6ip сапар Hierin дайт^ан, онан кейпн керуенге iAecin Палмирага жет!п, OHbig тagFaжaйып сулу мэрмэр колонналары- epTegri жэне кешю кун сэулесше шомылган шагын цызы!$тап, а^ыры ^айтадан жолга шыгып Шамга дейш жаяу жеткен!н 6 ip- де-б!р жан б!лген жо^. Кей кундер1 О б у H9cipAÍg 6ip уыс хурма сатып алар как тныны, яки 6ip жапырак^ арпа наны болмайтынын халиф 6ÍA- ген емес, agb!3 созге Караганда ондай Ke3Aepi ол ертеменен мал ;$асабы сойылатын жерге барып, жылы {^аннан ала^анын толты- ра урттап imin алады екен де узадты кунге ogania 6ip орын, ары^ жагасындагы naAbMaHbíg немесе олив агаштарыньщ KOAegKeciHe отырып ап, gaAbíg ойга 6epÍAÍn, ¡^агазга e3Ímg ой жуйелер!н, топ- шылаулары мен байцагандарын, KogiAÍHAeri асыл армандарын тус!ред! екен... Кейде ол 03ÍHÍg ею ¡шект! ^ыпшагын (гасырлар откен cog халыц ол аспапты «ga3ag домбырасы» деп атайтын болады) шерте оты­ рып, эн салатын да тетрегш е дуй1м журт жиналатын. Анда-санда ол даланьщ апыр-топырынан алые кет!п, гайып бо- латын. BipeyAep оны гуламалардын мэж!Л!С!нде, яки жауынгерлер арасынан Kopin к^алса, енд! б!рде оны gagrbipraH цайыршыныц, немесе Меккеге баратын жолдагы жат жерл1к жолаушыньщ ¡^асында TogipeKTeriAepre TycÍHÍKCÍ3 т{лде agrÍMe ^урып отырганын KopeTÍH. Ол унем! жазы^сыз жэб{рленген кулга ара тусет!н, ¡^олындагы cogFb! тиынын, 6ip жапыра^ нанын ¡^асынан eïin бара жатдан цайыршыга устата салатын, 03Í кокке gapan тас боп !$атып, ^устардыц сайраганына, озен суынын сылдырына кула^ тосатын. Оньщ айт^андары замандастарына угыны^сыз болатын, 6ipag оларга gaTTb! эсер етет!н. BipeyAepi онан шеттей бастаса, еюн- нплер! урейлене ^арайтын, ал ynïiHntÎAepi оны KeMic санайтын, ейткен1 OMÍpAtg бар рацатынан бас тартып, ryAaMaAapAbíg гана емес, xaлифтыg o3ÍHÍg сый-^урметшен аулацтап журген aAaMHbng TÍpAÍri 6ÍpTypAÍ gM3Mg KOpÍHeTÍH. Ол ертег!лерд!ц к^алай туындайтынын жа^сы 6¡AeTÍH. Оныц В 1 192 [ ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

максаты жер устшдег! TÍpniÍAÍKTÍg ^алай пайда болганын б!лу 6ü's латын жэне Вавилонныц гулдену! мен кулауын, мерлерд!ц, арамейлерд!ц, мидяндардыц бацыты мен gacipeTtH к^[ ойга са- латын. Оз!нен мыц бес жуз жыл бурынгы о^игаларды — хал- дейлер мен палестиндерд! еске алатын. Жэне оган араб халифа­ ты бес жуз жыл !ыннде Вавилонияныц ем мыц жылдык дэу!р!н бастан кепнрш отыргандай кор!нет!н. Бэлк!М, оныц ce6e6i Багдад ipreciHÍg Вавилон кесектершен калануынан болар... Ол оттыц купиясы мен желдщ ^уатын, халы^тардыц тарихын жэне согыстардыц шыгу себептер!н 6ÍArici келетш... Ол узак сапар жолдар шегш, кептеген елдер мен ^алаларды аралап, эм!рнплердщ салтанатты сарайларында, жарлылардыц лашьщтарында тунед!. Ол Тигр мен Евфрат, Нпл жагалауларына сонау «Геродот cag- тары» ел!нен, арабтар айтатын «аргу елшен» (аргындар елшен), Марко Полога дейшм европалы^ саяхатшылар айтатын «турм-^ып- шадтар ел!нен» келген ед!. Халифтьщ оз! жэне арабтар Фарабадан келд! деп б!лет!н. А л дэл!рек айт^анда ол Сейхун жагасынан, ягни Сырдариядагы Отырар ^аласынан келген. О л e3ÍHÍg тугаи ^аласынан жас кезшде кетшт!, алгаш^ы махаб- баты да, 9Keci мен ш еш естщ моласы да артында калган. Ол жауынгер, эр: музыкант болатын, кейшде гулама, философ, елш! атанды. Ди^аншылар оны даналыгы уш!н, царапайымдылыгы мен енбексуйг!шт!г! yniÍH курмет тутатын, ал султандар оныц ермн- дшт! ацсаган акыл-ойынан коркатын. Оныц жастыд шагы Иракта «пердел! батыр» атанган Эли ибн Мухаммед эл-Баркауи бастаган кулдар KeTepiAici жылдары OTin едь К^улдар, кошпел1лер мен ди^аншылар курзшныц тогызыншы сурес!ндег!: «!^удай тагала кулшылык етуш!лерщ!Ц OMÍpi мен дуние- мулмн алып, оныц телеу!не жума^ты бердЬ>— деген сез жазылган эл-Баркауи туыныц астына жииалган-ды. Кетер!л!сш!лер кулдыцтьщ жойылуын талаи етт!. Котер!Л)ске шыккан кт^дар мемлекет курган. Ирактыц 6ip 6eAÍri мен Хузистанныц 6ip 6eAÍri солардыц карауында ед). Эли ибн Мухам­ мед 03ÍH халифпш деп жариялап, ал оныц тэц!регшдем беделд! cepÍKTepi жаулап алынган байлыцпен колга тускен тут^ындарды бел!ске салды. Кулдардыц ацсаган арманы осылайша канга туншыккан-ды. Сорлы кулдар бостандыкца жете алмай кала бердь Кейшде Багдад халифш!ц эскер: бул жаца мемлекетт! талкан етш, Эли ибн М уха­ мед OATÍpÍAAÍ. Муныц бэр! ертеректе, бул e3ÍHÍg тугаи Отырарынан шет жерге 9AÍ де аттанбай турган кезде болган жайлар... УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ )193 ] В

Оцигалар ¡^айталана беред) екен, бугшде О бу Hecip Мухаммед ибн Мухаммед ибн Тархани ибн Узлаг ЭА-Фараби ат-Турки <$артай- ган шагында, карматтар бастаган буд!ктщ куэс! боп отыр. %оленерннлер мен ycag саудагерлер 6 ip iK K e H . Оздер1 жасырын уйым ¡^урыпты. Барлы^ дш мен барлы^ адам Teg деп жариялапты. Карматтар Сирняда, Иракта, Ливанда, Бахрейнде, онан cog Палестинада, Иранда жэне Орта Азияда кетер)лген. Багдад халиф! тагы шай{$алайын дедь Bygapa xaAbigTbng gacipeT- gaHFMCMHMg туп ece6iH оз кез!мен Kepin, угып-б^уд! MagcaT еткен О бу Hacip эл-Му^тадир халифтьщ сарайына цайтып оралмады. Мусылмандар aMipniicimg буйыруммен Саманидтар патшалыгында болмп, грек пен араб AiHmiAAepiHig 6ipiKKeH сез- AiriH жасаганнан кеЙ1н ол Багдадты айналып етш кеткен!н, о^ушым, сез басында айтып еткен ед]м. Сонау Bygap мен Самарканда жэне e3i туган Отырарда ол карматтардьщ бауыздалганын, а^ындардыц coggbira жыгылгандарын, гуламалардыц OAiMre кес1лгендер1н,— саманид- тер эм!рпнсше куд<к TyrM3raHAapAMg Teric жазага тартылгандарын ез кез!мен керген. Ол туган елкесшен gaйтып оралып, BarAaAga cognaS, айналып eTin, ез махаббаты gaAraH Шам gaAacbtHa TapTgaH. Талай рет бас тартса да ем!рдщ cogrbn демше дей:н KegiAmeH 6ip сэт uiMgnaraH ма­ хаббаты болатын. Ол Меккеге жеткенше acMggaH тэуеп етуиплерд!д эдг!мелер!н, тунг! cyAyAapAMg сазды эн-жырларын, gagrbnpraH филocoфтapдыg гулама сездерпн, Kip жуушы gaTMHAapAbtg былапыт есектер!н, саудагерлердщ gM3MA egem айтыстарын, gyAAapAMg gacipeT- мygдapын, KepyeHHiiAepAig еткен eMip туралы epTeri-agb!3Aapb!H TbigAan кеше бойлап y3ag тент!рейт!н, сондайда e3iHig муратсыз ма­ хаббаты жайлы, gMAbtmTMg куш! мен ce3Aig gacneTi туралы, эн- KyHAig CHgMpAM сазы мен турмыстыц куйюлЫ, TipmiAtKTig MegriAtK жалгаса 6epeTiHi жайлы ойлайтын... О з заманынын улы Устазы бола тура, адамзат уш!Н Аристотель мен Сократтьщ, Платон мен Птоломейд!ц, Гераклит пен Гиппократтьщ !Л1мдерш!Ц жaga gbtpAapbiH аша отырып, ол gagrMpraH дэpyiш куйде болды... Oai туган OAKeHig мэдениет! мен TapHXMHMg eg TagAayAbi улг!ле- piH бойына cigipreH ол, коне rpeKTepAig, иудалардын eg6eKTepiH Hrepin, парсылардьщ, унд{лер мен арабтардыц философияльщ ¡л)мдер)не gaHMgTM, кене К,мтайдыцтуындыларымен таныса оты­ рып, аткен замандардагы данышпандардьщ ¡лЫдерш дэйeктeйтiн eg6eK4epiMeH gaTap ез кезшдег! 6eAriAi rb!AbtMAapAbig 6apAbig са- ласынан да 6oAan!agTa ашылар жagaлыgтapдыg HeriaiH салды. Халиф 3A-MygTaAHpAig сарайында eMip кешкен, «M w g 6ip тун» 191 t ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

хикаяларын жазган .. замандасы ^7бу -- . цд - epTertmR HecRp М^аммед эл-Фараби жайлы ештеце б!лмепт!, эйтпесе ертемлерйк оны да Косуы мумк!н eAi гой. TinTt оны ¡^ойып, жиырмасыншы гасырда ewip cypin отырган 6i3 де ол туралы сан гасырлар етке^^] гана 6iAin отырмыз. Б!зд!ц заманымызда epTerire ceHeTtHAep аз. ШаЬаризаданы умыта бастаган жайымыз бар. Тарихшылардыц айт^андарына gyAag ¡^ойып, еткен гасырлар гуламаларыныц жазып кеткен ецбектерш а^тарыстырамыз, сондайда «Мыц 6ip тун» дуниеге келген дэу!рде OMip сурген улы гулама жайлы маглуматтар ¡здей- м!з. Ол жайлы табылган ep6ip жолды а^ыл-ойдыд куш-^уатын паш еткен ошпес енегедей керем!3. Ойткен! ол eм^pд^g кулы, акыл-ойдыц Tepemici боп еткен, коптеген гылымны]ц HerisiH садган, гажайып му­ зыкант, apt eAmi, математик, api сушы мурап, а^ын, api арманшыл жарлы болган. Ол б!зге, ез!Н!ц хал^ына, отандастарына мыц жыл еткеннен ке- т н оралып отыр. Бугшде б!зд!ц замандасымыз тэр:зд!, ейткет, ол ез заманынан а^ыл-оймен де арманымен де озы^ кеткен едь Ол 6t3re сонау ертег! дэу[рден ^айтып оралды. Б)з оны мыц жылдан астам уа^ыт еткен cog еске алдыц. EciMiare алдык та гасырлар ¡^абатында ертег!-аныздармен астасып кеткен оньщ OMiptHe деген самар^аулы^ тунд!гш Typin, ез дэу!ршен озы^ кеткен адыл-ойына, кесмн-келбе^не ^айран ^алды^. ЕндЫ жерде oHbtg естен шыгуы, умыт болуы мумк<н емес, ейткет дананьщ eciMi махаббат гулшдей MagriAiK цулпыра бермек. УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ I 195 ) В



RAPACYKRAP KeniPÍ повесть

...K ,R 3 a g хал^ы кел<мсектермен жуз жыл бойы ай^асты. М ы нау араларда жуздеген, мыцдаган урыстар болды. Туцгыш рет Тэуке хан ^аза^тарды 6ip туды ц астына б<р!кт!рд!. Т уган жерд! азат ету мурат ед!. Миллиондаган ж!Г!ттер е р к ш д т жолында опат бол­ ды . П анасы з халы^ сонда да KeAÍMceKTepA¡g устемдЫ н мойында- мады. Ол кезецд! б!зд!ц елец-жырларымыз бен ацыздарымызда «Зар заман» деп атайды. Бас^ыншыларды куып ш ыгу жолында хал^ы м ы зды д уштен eKÍci урыс алацында ^ан ¡^ушты. Сонан gañ- тып жоцгарлар б!ржола тал^андалып, хан урпагы ез ¡^абыргасы- нан 6epi Сай^ансайга gapañ ang баспайтын болып ед1.

КАРАСУЦДАР КОГИР! Ол ек<нш! 6yñipÍHe gapañ аударылып жатты,— сол иыгы уйып ¡^алган екен. Уй^ысы шайдай ашылса да тургысы келмед!. & м тым ерте болатын, тацгы бозгыл жары^ KHÍ3 уйге енд!-енд! гана сыгалай бастаган, май añwHMjg аягы болса да таулы елкен!{ц сызды сал^ыны тула бойын тоцазытып, иыгын сыр^ыратып ж!берд!. Жейдес! тым жу^а едь Ол KepneciHig шетж сипалап тауып, иыгын {^ымтай TycTi. Ke3ÍH жумып тагы да бфаз мызгып алгысы келген. Тынышты^. Тацгы алакеу!м ша^тыц ту;цгиы^ тыныштыгын тырс етш бузар ештеце жо^ тэр!ЗД!. Кемлд1р шыцдары кект{ Tipe- ген acgap таулар да, онан былайгы кеюле Tycin 6ip шет! сонау шек- CÍ3 кекжиекпен уласып жат^ан шалцар дала да эл! мулг^ен уй^ы ^ушагында. Басы элг! музды шыцдардан сансыз була^ боп баста- лып кеп 6ip арнага тогыс^ан тау е з е т сол шал^ар даланы куалап ке- тед!. Ол 6ула^тарды1Цтогысар тусы осы ки!з уйд[ц шыгысында он бес ша^ырымдай жерде. Сол туста ToigiperÍH жа^пар тастар доршаган терец кузар ajgrap бар. Шынжан мен ^аза^стан жер!н ек!ге белш турады. Элг! тау 03eHÍ сол арадан басталып эуел! батыс^а gapañ зацгар шыцдарды жагалай агады да, кенет 6eTÍH TepicTÍKKe gapañ юлт бурып, элг!, жазда ¡^аталаган ыстыц, к^ыста ycKipÍK жайлаган шал^ар даланы бойлайды. Жол-жонекей eKi жагы бфдей ш!Л!К тал мен арша, уйецк) сыцыс^ан бн!К жар^аба^. Тар gbtcnagga KOHrici келмей бул^ынган тау езен! eK¡ жац жарцаба{$ты кезек тепмлеп, агаштарды туп-тамы- рымен ¡^опарып тулап агады. Кейде жел муж!ген 3ÍA жартастарды да ^агып экетш, домалатып, нлектеп ж!беред!. Озенн!ц сагасынан бас- тап сонау ж а зы ^ а шыгып жуасып, мома^ан агатын узына бойына еткел беретш 6ip гана тусы бар. Ол ï^apacyggap KenipÍHÍg тусы. УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ) 199 ) В

Жазыдтан келген барлы^ сурлеу, со^па^ атаулы осы кеп!рге жет!п туЙ!ншектелед: де, онан эр) еткен соц, ¡$айтадан, тар^атылган ер!мдей тарам-тарам болып тауга, жайлауга ^арай кетед). Сурлеу жолдар жылына уш ай гана жанданады. К^31р ^улазып бос жатыр. Ертец яки б)р аптадан сод {$ыры!$тыцтан шыгып тогытудан еткен, дэр! сасыган отарлар осы арадан к^аптай жайылып кешед!. А л эз)рге тejgipeк тегм мулыген тым-тырыс куЙ!нде, егер тулап а^дан тау езенш1д сарыны болмаса, шептщ ^алай eciп, шуынды^- тьщ ^алай гул аш^анына дейш естуге болар едь Кызыл гул 6урлер1тц б:рт)ндеп орауы жазылып, ^алай гул аша- тынын карт ойша долбарлаган. Сонысына ез! сэл куле туеш, озенн:ц б!р йалыпты сарылына кула^ тосты. «Тунге ^арай етекке тусетш сыз туман жусанды даланы ш ы ^ а бект)р:п, енд! жылжып тауга ермелеп бара жатыр-ау ^аз)р»,— де­ ген ой келд! {^арт^а. Ол кез!н ашып жат^ан. Тад рауаны аппа^ болып, ту]цд!ктен бyкiл к т з уйд)д 1Ш!н жап-жары^ етпп тур. Турып от жакса да болар едь Тек кэр1л1кт;ц мецдейш деген; ме, элде жал^аулы^ па кежегес!нен тарт^ан, эйтеу!р ^имылдагысы кел- мейдь Соцгы кезде осындай 6ip жаман эдет иектеп жур. Осы куш дылад берген тадмен ^атар жарыса турып, шыддардыд тасасынан жарк^ырай кетерплген кун сэулес!мен жулдыздардыд б1рт)ндеп ^алай сенет)н!н керуд! де ^ойган. Эдеттеыдей оянуын ерте оянатын да жы- лы тосектен тургысы келмей, еткен-кеткещц есше тус!р!п, ем!р жай- лы ез!мен-оз) сейлесш жат^анды унататын. Кей кун! epтegгiciн оган ез1н ез1 кунэдан а^талдым, жастык^тыц салдарынан ацгыртты^пен жiбepгeн 6ip кездег! к^атемдп тузетт!м деген ой оралатын... Б!р о^игадан ек!нш1 о^ига туындап, жора-жолдастарыныд 6ipiн ес!не алса оган ¡лесе бас^алары да ес[не тус:п, осылайша еткен ем1р1 бпршен кеЙ!н 6^pi кез алдынан т1збектел<п ете беред), сендайда ацдаусыз ыстык^ жас эж1мд1 бeтiнeн жол сызып жастыгына та- мып жатады. Кез!Н!ц жасын же^мен суртш, бас жак тусында ¡лулп турган орамалга финала <^олсозатын. Кейде кулкЫ б!р жайлар ес<не тускенде карт унмз гана кул!мс!реп ¡§оятын. Осы тацертецг] тэтт! к^иялга шомган шагын ылги да сырттагы аты бузады. Ки!з уйд!ц ¡ргесше кеп пые^ырынып, жер тарпын турып алады. Карт оган кунде б!р уыс сулы алып шыгып тегед). Бугш Кашы^тау жайылып кетсе керек, атыныц да дуб!р: ест!лмейдь Карт бугш туцджтен куннщ етк!р сэулес! туеш, кеп{рд!д кузетш!С! деп колхоз берген есю ^осауыз мылтыгына сол к ун тц сэулес) шагылыс^анга дейш ^озгалган жо^. А^ыры ол жайлап турып, асыцпай ки!нд! де, ортадагы оша^^а ке­ ше кештен дайындап {^ойган %у буталарды тутатты. Тут1н туцд!ктен В ! 200 ! еНУАР ЭЛШЖАНОВ

шыгып т!ке кетер!лд!, 6yrÍHri куннщ желыз, ашыц болатынынын 6eArici ед!. Мосыга кешк!С!нен су толы, ыс басцан gapa шэж!мд! <лд). Эдетшше отца ала^анын цацтап жылытпацболды да, онысын цонып, ки!з уйдщ iniÍHe ойлана коз ж<берд!, асмцпай радиоцабылдагышца келдь Бул Айгулд!ц сыйлаган сыйы едь А л муны жендеп, батаре- яларын езгертш берген ауылдагы почтаныц бастыгы. Oai кеп те сейлеген жоц бу цабылдагыш. Тез бузылып ^алган. Содан 6ipAe, eKi шекарашы келген, солар жендеп 6epin кетт!. К,арт цабмлдагышты ете сирек сейлетет!н. Тым-тырыс тыныштыцтан мез! болганда гана жалгастыратын, 6ípag буралап emTCgeHi <здемейт!н. Шекарашылар цабылдагышты 6ip цат-цабат тол^ында бурап цалдырган ед! — 6ip- де облыстан сейлесе, б!рде цараптан gapan турып, тысырлап кетет!н де, онан аргы 6eTTÍg — б^ныц жастыц дэурен! еткен жа^ты]цдауысы ест!лет)н. ï^asip де, M ÍH e, эуел! су бутаньщ пысылдап тутанганындай боп турды да, онан cog ком ет ашылып кетт!, карт оныц созш ygnaca да, дауысына царап аргы беттен, ga3Íp де буган жат олкеден сейлей женелгенш уцты. Ол тнегш Kepi бура салып ед!, тым-тырыс тына Калды. Шэуг!мн!д a3Ípre цайнай крймайтынына кез! жеткен cog, ол ша- панын иыгына жамылып, босагада цапта турган сулыдан megreAÍH толтыра уыстап алды да, eciKTi ныгымен кетерш ашып тыс^а шыцты. Тайыншадай тобет сабалац куйрыгын булга^датып, eTÍri- нен жалап цойды. — Немене, цартаяйын дeд^g бе? Кунд!з-тун! уйцыдан бас котермейсщ!— дед! карт. Тебет Magg етш 6ip урд! Де, cogbíHaH ердь 0 3 eHHÍg жагасында жайылып журген аты басын жерден кетерш алды да иесш Kopin, тез дарсы журдь К,арт уысындагы сулыны тацтайдай Teric тастыц устше экеп тект!. Сулыга царай желш келген атыныц жалынан снпап цойды. Онан cog шапанын тастап, жецдерш К а й ы р ы п , жeйдec^н^g жагасын алшита ашып, тау esemmg муздай суына жуынуга бет алды. Кун сэулес! езен агып жат^ан agrapra эл! тусе цоймаган. Кн!3 уйден 6epi аса ^ойган жоц, 6eAeg-6eAeg боп жатцан кей тустарында уйысцан алма агаштар ескен, кектемтц eg жомарт гул! кызыл-Kypeg шуындыц тутас^ан бектерден кун сэулес! эл! де алые ед!. Шыцца шылцыган тау шалгыны gapTTbtg eTiriH жуып берд!, 6eTÍHe салцын леп келш, KOKiperi туныц ауага толды, Ta6nraTTb!g сулулыгын, eMipAig эсемд!Г!н паш етер сез)мге белед!. К,арт шы!& басцан шоп уст!нде Teg6ÍA Í3 цалдырып келе жат- ты. Асыдпай, eTÍrÍHÍg тумсыгымен óipAÍ-жарым кездес!п цалган ^ызыл 6yAAÍpreHHÍg жапыра^тарын абайлап ашып цойып келед!. M tH e, б!рнеше булд!рген тауып, муЙ!зденген алацанына салды. IУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ 201 ) В

Уылжыган булд!ргендер сап-сал^ын ед1. Соларга gapañ турып карт эдде баялыштыц, элде цараганньщ ац^ыган nicÍH сезгендей болды. B ip a g бул ецфде баялыш та, gaparaH да еспейт!н. «Жа^пар тастар- ды жарып ескен аршаныц шырын HÍci болар» деп туйд! карт, тау арасындагы agrap ra коз Tire турып. О з е н т ц аргы бетше таяу ацгардьщ басталар тусында gay бас%ан еск! ^органдар тур. YcTigri жа^тарында тот баск^ан тэжге усап шомбалданган мазарлары коршед!. Ки)з уйден элм мазарларга gapañ Konip ар^ылы жалгыз ang сурлеу барады. К,арт Kenípre таяп кеп TÍK жардан gatnan жасалган баспалдакпен суга туст1. Аягына орала берген To6eTTÍ итер!п тастап, уысындагы булд1ргенд! тау жaпыpagтыg бетше токт! де aAagaHbiMeH судан iAin алды. Муздай су yñgb! атаулыныц Í3-Ty3¡H де gaAAbipraH жog. Бет:- gOAMH жуынды. Keg шалбарыныц калтасынан колдей бет орамалын алып acbignañ cypTÍHAi... Жайнамазын шы^ 6acgaH uienTtg ycTÍHe жайып ж:берд! де, бетш Меке жagga 6epin, азангы намазын ogbiAbt. Тек осыдан кеЙ!н гана: — Бмыймллэ!..— деп булдфгеннен аузына салды. Тацдайына сап, дэмпн алып сора турып, KonipAig TÍpeyAepÍHe y3ag gapaAb!. TeMip TÍpeyAep мызгымастай мыкты ед!, агынды су nbnuagneH т!л<нген- дей gag айрыла Ko6ÍK шашады. KonipAig уст! де мыкты. KyHÍ кеше гана gapT оньщ еск! сыргауылдарын алып тастап орнына жagaлaп коктеректен gHbin салган, устше тал жауып, Tonbipag тастап, туймештеп goñraH. Жазатайым сел жур<п, TacgMH экетпесе y3ag- ag туратын сыкылды. Бул коп!рден эл! отар-отар goñ, жук apTgaH туйелер отед!. Эрине, машине отпейд1. Ойткен! мунан api 6api6ip улкен жол ж og, тарам-тарам боп тауга ермелеп кететш cognagTap гана. «Тек Tacgb!H болмаса екен... Шопандарга KopÍM болар ед) де. К етрден OTÍcÍMeH малдарын кок жайлауга eprÍ3Ín ж<берер ед1. Эй, 6ipag осы кунi жайлау да бурынгыдай емес-ау. Киын...»— деген ой оралды gapTga, ауыр KypciHÍn, к т з уйге gapañ angAaAb!. Ки!з уйге ол KipreH кезде 6ypgb!AAañ gañHaraH mayriMHig gagnarb! шылдырлап, лаулаган oTga асып тог!луде екен. О т шыжылдап, тут!ндеп, goHMpcbnn жатыр. Карт шэуг)М!н мосыдан алып goйды. Кебежеден унд{ шайы то­ лы TeMip gaA6b!pAb! алды, керегеде <лул! турган таба нан, gypT, gaHT салынган gopжынды TycipAi... EpTegrí шайын acbignañ отырын баппен imTÍ. Кайырулы ecÍKTig козшде молие gapan тобет! жатты. — Ой, HTTÍg 6aAacb!Mb!Cbig деген емес пе... Адамнан gañbtpbiM кутумен-agoTepcig. EipagcoA адамнан gaйыpым бола gonp ма екен?— деп KygKÍAAeA¡ gapT. O 3Í HTTig алдына 6ip gypT пен 6ip жaпыpag нан AagTMpbtn тастады.— Маган неменес!н MOAHecig! Кайырымды деп В ! 202 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

ойлайсыц-ау мен!? Э й , цайдам. Owip бойы журт^а жа^сылы^ ¡стей- м!н деп тыраштанганымды ^айтей!н, сейтсем сонымн!А 6epi за­ дал гана боп отырыпты гой,— дед! ол дастарцанын жАасты ры п. — Енд! MÍHe, мен а^ыма^ соныц 6epÍH ^артайганда гана %$эгым емес пе, журттыц 6epi ез ацылдарымен емес, MeHig гана ацылыммен OMÍp cypctH деп нт эуре болдым-ау. Жеруйы^ ¡здеп эулеюленгендерге ^осылып, мынау кег!лд)р таудан асып, аргы бетке кетт!м... Сейтш алжастым гой. «Ит тойган жер!не, ер туган жерше» деген нацыл санама келсенп, сонда. Жары^ты^, бабаларымыз «Жат елде султан болганша, ез ел!цде ултан бол», деп бекерге айтпаган-ау. Сен екеум!3 не керш, не кешпед!к. Аргы бетте де турып кердш, енд! 6epri бетте де турып жа- тырмыз. Ондагы да багы заманнан 6epi наймандарга доныс болган ез ауылымыз ед!, бул жадта да... К,ой, туралыц ендь— К,арт уй ip- гесше суйеул! кетпенд! алып, жуз!н байцап керд! де, Kenipre gapañ кетт!. Тебет иес!н б!раз жер шыгарып салды да, онан KHÍ3 уйге дайта оралып, босага алдына кеп, тумсыгын алдыцгы eKi аягына суйеп жатып калды. !^арт HTïijg кейш gan ¡^ойганын ацдаган жо^, Konip устшде сэл аялдап, жа^тау агаштарын ыргап керд! де, онан api коргандарга gapañ бет алды, тебелершде gncbíg ^ылыштар мен айшы^тары шошайган атамзамангы еск! ру та;цбалары мен белмыз ою-ернектер салынган, арабша жазуларга таяп келедЬ !^органдар саны жетеу ед!, жазьщ жонны]ц басталар тусы тау e3eHÍHÍg 6HÍK^абагында enï6ip тасдын-селге алдырмайтын gb:pagAa тур. Шeткi цорганныц устшде eg улкен гимараттыц цалдыцтары жатыр. !^арт gbnpgaHbtg тебес!не кетер1лдь !^улпы тастардыц арасы- мен узад журд!. Bipi 6ip жагына царай жантая цисайып gay басса, Keñ6ipi кезшде таудан экеп, батырдыц басына мэцг!Л)к ескертмш eïin TÍK орнатцан куй!нде мызгымастан тур. ï^apT жазуларга ygiAe царай жур<п, мазарлардан уа^ыт салмагымен шет!неп тускен терт бурышты тузу кесектерд! 6ip жерге жинастырып цойды. — BicMtAAa...— деп кетпенмен ептеп %ана тубше 6ip топ кесек уЙ!Л!п цалган gopa сораны шауып тастады... Уа^ыт жылжып eTin жатты: 6ip сагат етт), ек< сагат етть Ар^асын кун куйд!р!п шаршагандай болган cog ол бел жазып, !Ш!не царай дулап Tepeg апанга айналган, 1шш niipireH шеп 6acgaH gaб^pдig ip- гес!ндег!, арасына gaAbíg цалацай ескен, уйшд! тастыц устше отыра кетт!. Ш ф!к астынан ^алацай цаулап ecinTt. К,арт тер!н сурте оты- рып кез!мен тебет!н ¡здей бастады. — Эбден цартайган. Кеп!рден 6epi етуге де ершедь Ки!3 yñAig iprecÍHe жете бере тагы да уй^ыга бас цойган шыгар,— деп куб!рлед!. УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ) 203 ) В

Озеннщ аргы бет1не кез салган. Аты cyFa Tycin басын шулгып шыбындап тур екен. Тебет! ки<з уйге суйкене бастады. — Картайган cog жылдан жылга 6o3ag тартып барады,— дед1 Карт тагы да, онан cog ез эрекетше кайтадан KipícTi. Кун сэскеге кетер!лген. Жылы шуак шы^тарды ушырып, енд[ шеп баганагыдай eTÍKTi жууын койган. Кун ысиын AeAi. 3 nHpaTTbïg 6ip куысына салган уясын gopraH аралар b!3b!gAanAb!. KyHcireH Кызгалда^тыд уст!нде жалп- жулп еткен кебелектер жур, элде^айдан шыркау бн)ктен бозторгай шырылдайды. Шeпт^g арасын ашып, жантайып жат^ан кулпытаска ygÍAe бер­ ген карттыц колын кала^ай шагып алган. — Опырай, аштысын карай кор. CeHig жeн^gдi онда былай та- байын,— деп карт кетпенш алып, калакайды шауып тастады. Аш ы к калган жерден кап-кара боп mipireH aranïTbtg Ty6ipi кершдь — Астапыралла!— дед: карт кетпетн тастай 6epin.— Басе, зияраттьщ басына агаш отыргызбагандары калай екен деп ем- ау... О, алла, осында ескен агашты да шапкандары ма, сонда? Ол! аруакка агаштыц саясы кепт!к кылады дед! ме екен?.. Э й , адамнан жамандык артылмас... К,арт Kenipre, одан аргы жагага кез тастады. Осында муны Ж!- берершде колхоз бастыгы к е тр д ! жылда су алып кетед! деп едь С у Катты таснды. Eepri бетте агаш жок- А л жабайы алма мен кектерек есет!н аргы жагага KenipcÍ3 ету киын. Иэ, осыныц 6api мына cyAbíg KecipiHeH де. Атын бекерге Тентек деп коймаган гой. Мына кепфд! де алып кетпей турганда, шопандар кеш! жетсе KepÍM болар ед!. Ол мал келетш жол жакка тес!ле узак карады. Кекжнекте шалкар даланьщ аспанмен астасар шеНнде мунарткан тау ылем! кер1нед1. А л одан бер<де кулазыган елс<з жазык- Гул корпесш кымтана жамылып, 6ip калыпты баяу тыныстап, тэтт! уйкыда манаурап жаткан TapÍ3AÍ. Кей тусы кег!лд!р макпалга оранса, кей тустар кез тундырган кыз- галдактардан алаулап жаткандай болады. Сол сиякек MaKnaAAHg да, алаулаган алкызылдыц да ара-арасынан кум!с айдьщ кунд!з калган сэулесшдей боп даланьщ боз жусаны кер!нед!. Биыл ой мен кырдьщ бэр!нде де жусан 6ÍTÍK ескен. Kaaip май айыньщ аягында боз к!лемше турлен!п, айырыкша кулпырып жа- тыр. Кермек HÍci тынысты кытыктап буркырап, ет-журект) езердей куйге Tycipín тур... Кетпен!н иыгына салып, egicKe тускен карт ею туп жусанды жулып алды,— жер жумсак екен. Сабагынан gbica устап бурлерш бет!не баскан, жуп-жумсак боп бет!н ^ыты^тады, суйк!мд! 6ip дымкылдык сез!лед!, карт бойды ceprÍTep кермек nicTÍ кеудес!н ке- ре кушырлана жутты. В ! 204 ) ЭНУАР ЭЛ!МЖАНОВ

К,арт мазарларга кбайта кетер!лд!. Bip уыс жусанды цысып устаган куйде тыпыр етпей уза^ отырды. Мынау ею-ернект! Кулпытастар мен цулаган мазарлардыц ортасында e3i ^ солармен 6ipire 6iTicin орын тепкен сия^ты куйде едь.. Оныц 6ip цалыпты самарцау ойын бул egipre бейтаныс 6ip ryiA белш ж!6ерд). К,арт тацмрцай жан-жагына коз тастаган, 6ipag ештеце каре алмады. Гу1л кушейе Tycin, мотордыц дур!л<не уцсай бастады. K^apacyggap басын кетерген, енд1 гана байцады, аспанда вертолет далыцтап келед: екен. Улкен тем!р HHeAtK кушт! дауыл ушыргандай тау жагалап цалыцтап келедь Эне, кипз уйд!ц тебес!не де жетть Тебет уйд! ай- нала аспанга царгып, арпылдап ypin дызала^тап жур. Мотор ун! тоне тусед!. Шыбындап турган ат та басын аргыма^ша кейкитш, пысцырынып, езенд! жагалай уркш барады. Вертолет болса дэл кшз уйд!ц тобес!не кеп сазды жерд!ц HHeAiriH- ше 6ip орнында цалыцтап турып алды. EciriH де ашцан, gapTga 6ipey басын шыгаргандай боп кершдь Элг!Н!ц цолынан б!рдеце жарц ет- кендей болды. Машина курт томендей бастады. ^арттыц {^олындагы кетпен Tycin кеткен. Вертолет 6ip сетке журЫн баяулатты да онан cog цайтадан аспандап KeTTi. К,арт Kni3 уйге царай асы ^ан . Вертолот жогары KOTepiAin, ен- дi 6epi дарай ушты. ^^opгaндapдыg ycTiHe кеп айнала бастады. EHAi i^apacyggap кабинадан 6ipeyAig басын ^ылтитцанын, ^олындагы затыныц жарк-журк eTKeHiH аныц KopAi. BepTOAeTTig б т к - Tiri цор^андагы ap6ip кулпытасты аныц KopeTiHAeH дegгeйдe eдi. YcTiHAeri адам бугап цол булгагандай болды да, мунан api вертолет кбайта аспандап узап кете барды. «Шекарашылар болды ма екен?— деп ойлады карт. Bipag олар 6yHTin 6ip орында ушпаушы ед! гой. Жане Ko6iHe атпен жypeтiн. 03AepiHe баягыдан 6eAriAi ecKi мазарды gapan Heci бар OAapAMg. ^Ari басын кыАтитып KepiHreH адам да шекарашы сия^ты емес-ау...» Осылайша ой ушына жете алмай дал болган куйде ол кшз уйге беттедь Шэyгiмдeгi цайнаган суга 6ipa3 курт e3in ¡шт! де, сусынын Кандырып, KyHHig аптабы кайт^анша, 6ip MesriA мызгып алу уппн ж асты ^ а жантайды. Bipag уйыдтай алмады. ^AriHAeri BepTOAeTTig сонша шуйл^ш кеп, осы ogipAeH шу^шия ушып OTyi, KogiAin ойран-асыр гып цайдагы-жайдагыны eciHe Tycipin кеткен сияцты. Анау жылдары бул аргы бетте Муцанньщ capбaздapыныg ^атарында сары ая^тармен согысып жургенде, б!рден кутпеген жерден булардьщ таудагы 6eKiHicTepiHig уст!мен ecTin айналсоцтап ^алы^тап ушып откен болатын, coHHg артынша бyлapдыg AarepiHe сары аяцтар урымтал шабуыл жасап, тугелдей цыра жаздап eAi. Аттары боп эзер жан саугалап цутылган. Сонда УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ I 205 I В

алм самолет аспаннан буларды шуйл!ге дуып, пулеметтен og борат^ан болатын. Шынын айт^анда мундай «кустан» жа^сылы^ кутер жайы жо^ ед! муныд. *** Кабинада екеу отырган. Уш^ыш пен долында фотоаппараты бар жолаушы. Жолаушы жпг!т ectKTig козшдег; [лмекке белбеумен байла- нып, og ^олымен орындыцтан мы^тап устаган куйде, сол ^олындагы аппаратпен томенде жат^ан жондарды суретке Tycipin келедь — Батыров жолдас, анац gapagbts, 6ip адам кор!нед!. Cipe, KHi3 уйд!ц Heci болар,— дед! уш^ыш ж!пт. Алайда жолаушы жЫт жауап катран жо^. Оньщ eKi коз! томендег! 6ip-6ipiH e ¡ргелес орын Teyin жарты шецбер жасап жат^ан ^органдарда едь E g улкен, жет!нш< ^орган дал ортада д о ц т д Te6eciHe салыныпты. Сол буЙ!рдег! уш тебепмк пен он буЙ!рдег! уш тебеш!к кец жазыц^а к^арай ал^а ^отан жалгас^анда, элг! ортадагы кррган тау ж а ^ а царай суЙ!рлене орналас^ан. Табнгат тарапынан тобеш!ктерд{ буйт!п колмен ^ойгандай eTin орналастыруы т!птен мумюн емес ед{. Жане ол тебеимктердщ молалар мен мазарлар уш)н aAewiAen ^олдан жасалмаганы аны^. Молалардан элде^айда бурын пайда болган. To6emiKTepA!g ортасы Ten-Teric жазы^ алац. K,aAbng &олды осы алацга орналастырып, той-думан жасауга болатындай Keg ед). — Ражап! Осынша ^органды ^олдан тургызу унйн ^аншама адам керек болды екен Aecegmi? Жане не ymiH тургызды екен?— деген уш^ыш ж!Г!т.— А л , Батыров жолдас, енд! к^айтуым керек. Ci3Ai мына кн!з уйде ¡^алдырайын ба? — Жо;$,— дед! Батыров.— Cipa, мен тым асыгыс шыккан бо- луым керек... экспедиция бул T o g ip e K T e коршбейд!. Эл! ауылдан шыга ^оймаган болар, олар. Вертолет шай^ала^тап кеткенде, Батыров еюктен ушып тусе жаз- дады. — Абайла!— деп дауыстап Ж!берд1 ушк^ыш. Онан cog машина- сын далыпты тузу куйге Tycipin.— Жетер, eHAi eciKTi жабыцыз!— AeAi ^айтадап «cisre» Komin. — MeHi К,арлыгаштьщ MagaRbma, тас жолга Tycipin кет. А л Анашца салем aйтapcыg. KeMeKTecKeHi уш!н рахмет. Жомарт ауыл- да &алды Aepcig. — Ci3Aig aTb!gb!3 Жомарт па? Мен ci3 туралы ecTireM, Анаш Аланович айт^ан болатын. Ол Kici ауданды^ партия KOMHTeTiHAe ею жылдан 6epi секретарь боп ¡стейд! емес пе. Откен к^ыста талай рет Кыскы мал жайылымындагы шопандарга 6ipre бардым. К м с деген керемет &атты болды гой, acipece шопандарга ауыр THAi-ay. Уш адам апат болды. В f 20() t ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

Тура б!р апта бойы тутеген царлы боран со^ты гой, сонда ушып елд! ушеу! де. Б)р царт шопан малый тас кузар ыцтасынгаэкеп И!р!п, цырылудан аман алып цалыпты, б!рац eзi эбден титы^^п элюресе керек, жатцан жержде жан тапсырган. Аш тыц пен суьщ жецген. ^алтасында ец болмаганда с!рщкес! де жо!$ екен... И э... Анаш Аланович екеум!з де со жолы оцбадыц-ау... Вертолет б!рде жазы^далауст!мен, енд! б!рде бала кезден жа^сы таныс тау жоталарын асып цалыцтап келедь Жомарт уш^ыш ж!Г!ттщ эjgг^мeciнe онша цу^ак салган жо^. Томенге ^арай турып, б{р кезде балалы^ шагында улкен eмipгe жол болган — Ленннск!ге дарай асудан асып тусер сурлеуд) кердь Бул е;ц!рде Жомарт кептен бер! болмаган едй сондыцтан да цаз!р кез!не оттай басылып, ыстыц тартып кершед{. Оне, анау жайпац тугылда бурын цаз!ргщей тогай болмайтын, тш ен шабылатын. Ол! кунге аныц есшде: согыс аяцталган со;ц бф жылдан кейш Ацшолац со^ыр ауылдагы шалдарга бас боп жиып экеп, ез! сипаланып журш беткейдщ цалыц шалгынын б{р)нш{ боп орып жол салган едь Кей)ннен п!шенш!лер ойга тусш, ауылдыц мацайындагы жо{цышца мен шабындыцтарды да цолмен шапцан. Шабылган ш- шенд! жинайтын адам жоц едь Ауылдагы бала-шага, цатын-цалаш тег1с егш мен картопты сугару жумысында болатын. Осы ек! ара- да арпа т с т ь Ецбектеген балага деЙ!н ертецд!-кеш далада. Б^pag адам цолы сонда да жетпейт!н. Жомарт пен Асцар ол кезде таудагы жумысшыларга су жэне сут таснтын. Бфде эбден титыцтаган шал-кемп!р, балалар мен эйелдер ту ст там ада цос басына кеп, атала кежен! ¡ш!п отырганда, кутпеген жерден тауга тагы да Ацшолац келген ед!. Ол цолын алга созган куйде шабынды^ты жагалап жалгыз аяц жолмен жеткен eдi. Ш еб! шабылган жерге жет!п бipaз журе тускен. ^ураган шоп аттаган сай- ын табаныныц астында кут!рлеп уНлш жатты. Сонда Ацшолац соцыр ек! цолын кокке кeтepiп: — Оу, жарандар-ау! Бу не болган! Ш оп мулде курай боп курап кетшт{ гой! О, жаратцан тэцф)м! Ер-азаматымыздан айырардай не- ден жазып ек саган?! К,алган азын-аулац малдан да айырыламыз ба, енд{! Ой, агайын! Ой, царнялар, турыцдар, турыцдар! Енд! шоптен айырылса^ алланыц ез1 царгыс айтады 6{зге. Ол цолын кокке созган куйде дауысы ку]Ц)рене шыгып едюке царай журген. Аттай тусш, суршш кетт! де, етпеттей рулады. Ылди ец!ске царай жылтыр бетегенщ уст!мен домалап женелдь Журт шу ете тусш, ере турегел!п, тугылдыц царсы бетшен домалаган А ^ ш ол а^а царай жуг!рд!. Ацшолацты цалыц т!кенект! бергезд!ц арасынан тапдан. А ц шел бас^ан кез< бажырайган куйде шал^асынан жатыр екен. Тшен жырт^ан бет-аузы ¡^ан-^ан. УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ) 207 ] ВЗ

— Жэ, дозгамацдар м е т ,— дед! а^ырын гана.— Омырт^ам зацым болган сия^ты... Ак^шола^ со^ыр со жылы ж азда елд:. Оныц сондагы тау куй!ренткен дауысыныц жацгырыгы ауылдастарыныц ес!нде мэцг! калган едь М)не, к^з!р де тау уст!нен етш бара жатып, туган аумлына жакындаган сайын Жомарт сол б!р кептен умыт болган ypeйлi дау- ысты кайта ест<гендей болды... Содан бер{ каншама жылдар етт!. Жомарт талай елд! аралап, жерд! корд!, алайда балалык ша^тыд ошпес суреттер: оны ылги да ecтiп б!рде урейл1, б!рде ег:лт!П елж!ретер суреттер!мен катты Кусырып алатын. Шынын айтса, осы жолы оныц осынау балалык шагы еткен елкеге келу!не де осындай б!р жай себеп болган едь Энеукун! келе сап б!р аптадан кейш Алматыга кайта кайтам деу! т!птен орынсыз екен. Со б!р аптаныц пшшде есте каларлыктай не керд1м деп цайтар ед!. Уйден уйге к^онак болудан колы тид! ме. Шарап !шуден к^олы ти- мед!гой. Анашка рахмет. Муны кайтпак болган жолынан токтатып, жазгы демалыс кез!нде окушы балаларымен жумбак коргандарды казбак болган Аскарга кемектес дегенд! айткан. Бэлкiм, бныл ж азда туган ауылына кеп, жазсам деп журген к)табыныц басталуына осы Казбалар себеп болар. Жомарт оз ойына оз1 мырс ет!п кyлдi. Осы б:р к[тап ж азу деген ой оны тагы да иектей женелген. Алматыда жургенде эбден кажаган ой, бул жерде де мазасып ке^рш , екшелеп кояр емес. «Неден бастау керек?»— деген сурак талай туны уйкысын бузган ед!. Бурын ол ж азу деген тц осынша киын, азап екен!н мулде б)л- мепт{. Эрине, егер уакытьщ болмай, ертеден кешке д е й т шаруадан Кольщ тимей журсе, ж азуга еш кулкьщныц болмайтыны анык- Ал Каз<р гой,— уакы т деген!ц ушан тец!з, ж азуга деген куштарлык та бар, алайда бастай алмай дал боп журген жайы бар. Хикаяны бастап беретш алгашкы жол, алгашкы сейлем бол- май тур. Ей бастысы ол — неден бастап, не жайлы жазарын б<л- мей киналуда. Элде Арави тец<зшдег: Элофонт аралыныц жер асты храмдары туралы, элде Цейлондагы А дам ата шыцы мен Арыстанды тау туралы очерк, немесе б!р кездер! жegic каласы атанган Фатехпурды, А гра мен Лахордагы гажайып сарайлар- ды салдырган Акбар падишахтыц баласы ЖаЬангер гаш ык болган кулдыктагы эйел — Анархали туралы жазса ма екен?.. Ол Фатехпурды Акбардьщ салгызганы туралы жазган болатын. Бэлмж, сол ецбег! басылып жары кка шыкканын коргеннен кейшм жерде, осы уакытка деЙ!нг! керген-б!лгендер: жайлы тагы да ж аз­ сам деген куштарлык оянды. В ! ¿ 0 8 1 ЭНУАР ЭЛ!МЖАНОВ

Унд! жерше 6ip рет барып gaÜTgaH сод, ^айыра тагы да ею дуркш барды. Пакнстанга, Цейлонга, Кореяга, Африка меп Европаныц б1ртадай елдерше, Жерорта Tegíai мен Таяу Ш ыгыс елдер!не сапар шект!. Жол журу деген де ауруга айналады екен. То^таусыз журе бер- сем, коре берсем дейд! екен адам. Жомарт e3ÍHÍg Отрарды ^азу жумысын баягыда тастаган, К^аза^станныц кене ¡^алаларыныц та- рихы жайлы монография ж азбак ойын да умыт^ан. Сапар ше- rin жол журуге деген ^уштарлы^ эдетке айналып, оныц эу бастагы жоспарын гана езгертш ^оймай, оныц мамандыгын да езгерткен. Кыс^асы, ол институттагы достарыныц т!Л1мен айт^анда «кешпелЬ> лектор атанды. Шетелдерге ол Орта А зия мен К ,а з а {$ с т а н халы^тарыныц мэдени муралары туралы лекциялар о^итын тарихшы, археолог ретшде шыгатын. Ал шындыгында ол тарих пен археологияны баягыда- ag тастап кеткен. Енд!Г) жерде ол тарих пен археологияньщ жаца ж ет!стттер! жайлы К!таптарды тек лекцияларын ^ызгылы^ты, эсерл! eTin gypy ушш гана о^итын. Енд!, м!не лекцияларды да ¡^ойды. Тек кергендерш жазсам де­ ген куштарлы;$ ^ана билеп алган. Алайда ж азу столына отырып, ал- дына ag ^агазды жэне ж азуга толы <$ойын дэптер!н ашып тастап, 03! сапар шеккен елдерд!ц карталарын а^тарыстырып, e3ÍHÍg эр турл) кездескен, сейлескен кездерш, Цейлонныц ну жыныстарын кезген шагын, Африканыц, Аравияныц жолдарын есше ала баста- ган сэтте, eg HerÍ3ri нэрсе жетпей тургандай KOgÍAÍHe 6ip ды^ сез!м goca оралады,— cip9, ¡штей ширыгу, серпш, ай^ындылы^ жетпей жат^андай боп кершедь Ол HerÍ3ri нэрсе жайлы жазбаса да болар ед!, тек сол сез:м шабытты жумыс устшде ¡штей ширы^тырып оты- рар болса, 6ipag амал ^анша, ондай ширыгудыц жетпейт<Н! аныщ. Орине, ол шабыт^а ^анат 6ÍTÍpep ¡штей ширыгу, сер тн , ай^ындылы^ деген!д 6apÍHe 6ip туюрш, e3ÍHÍg 6ip кездег! тудгыш 9gr¡MeAepi мен очерктер!Н сыдыртып жазатын эдет!нше: м!не, со- нымен 6Í3 самолетке немесе пароходда отырып, пэлендей ж а ^ а бет тузеп ушып келем!з, яки жузш келем!з, жол бойы ананы к е р д т, мы- наны керд!к деп т!збектей жонелсе гой, 6ípag амал цанша, бул ойтш бурынгыша ж аза алатын емес. Ол o3ÍHÍg туган елкесше, шагын ауылына 6ip согып ¡^айтпай, ешб!р ж азуга, бас^а елке жайлы сапарнамага отыра алмайты- нын аны^ у^ты. Туган ж ерд!^ TygFHbtg кек аспанына, балалы^ шагы еткен кеылдпр тауларга 6ip рет кез тастау, тунм от басын- да сезге capag agmbíMeH яки шопанмен 6ip рет сухбаттасу, шетел- дерд! аралаган 6yKÍA саяхаттарынан да мол эсер беретш тэр!зд! ед!. М аздаган OTTbtg тут<н nici, TayAbtg gogbtp сал^ын самалы, aybíAAbtg кене ;&арттарыньщ т!рш!Л!к-турмыс ^а^ындагы баяу УС'ГАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 209 ) В

созган эцгииес! KegtAre ны^ ceHtMуялатып, жумыс^а ¡^улшындырар шабытца кенелтердей кершген-дь Жэне де туган ауылы %арлыгаш пен Ацтуманы, балальщ шагыныц купия сырларын са^таган туган жер!н тагм да 6ip керсем деген ой Жомартты кептен мазалаган. Алайда ойга алганды icKe асыру оцай емес екен. Дэр!герд!ц ырцында болды. Аттай 6ip ай бос журд^ онан cog 6ipÍHeH кейш 6ipi: 6ipece барып цайтцан сапарлары бойынша есеп ж азуга, 6ipece кон- ференцияларда сейлеуге, eндi бipдe 6ipeyлepдig диссертацияларын рецензнялауга тура кeлдi. Ацыры шыдамы таусылган ол уш айга творчестволыц темн демалыс сурап институтка арыз бердь Жомарттыц ^арлыгаш та болмаганына он уш жыл болыпты, балалыц ша^тагы достары — Acgap, Зэуреш, Анаштармен де ете сирек кездесетш боп кетт!. Ал хат ж азуга булардыц 6epi де цунтсыз eA¡. Жoмapттыg 6ÍAeTÍHÍ, Acgap со бурынгысынша мектепте ¡стейд!, Анаш аудандыц партия KOMHTeTÍHÍg секретары болган, ал Зэуреш болса — колхозаралыд ауруханада дэр!гер. — Осы жолы ауылга барам,— деген Жомарт эйелше. Сейт!п !^арлыгашца келген бет! ед!. Acgap шын сагынган ыстыц цуанышпен царсы алды оны. Зэурешпен кездесу оны цатты толкытты. Оныц бай^аганы уацыт деген ^атыгез сыншы Зэурешт<ц тур-тулгасын гана емес, мшез-^ул^ын да озгертшт!. Сэл толы- сып, эйелге тэн саябыр сал^ындыц пайда бопты. !скер, шаруага мыгым устамдылыц бар бойында. Ек! баласы — улы мен к,ызы тап- туйна^тай таза, жып-жина^ы екен. Асцардьщ да самай шашын ag Кырау шалган, ез! шаруацор, кеп сейлемейдь Тек алгаш^ы уш кун гана Жомарт уш!н ете тез, ацдаусыз еткен. Кунд!з ол п1шенш!лер цасына барып, фермаларга согып, ауылды аралап, уста дукеншде болып, керген-б!лгендер!н, ауыл OMÍpÍHÍg жацалык^тарын KegÍAre туюмен болады, ал кешк!С!н Асцардыц уЙ!нде досымен бас досады. Bip-eKÍ рет оцушы балалармен 6ipre йузга саумалдыц пен булд!ргенге барды. AybtAAbïg 6yKÍA Kepi-жасы ертел!-кеш шаруадан тыным таппай- ды. 9pKÍMHÍg ез м!ндет! бар, eg аягы усац балаларга дей)н epTegricÍH малды айдап апарып табынга gocca, кешк!С!н epicTeH цайтар кез- дершде алдарынан шыгып, gapcbï алады, ал кунд{з цозы-лац, бузауды царайды. Тек Жoмapттыg гана ештецемен ici жоц, бос. Жазгы цауырт шац, ел уйлер1н, кора-^опсыларын жендеп, шеп шауып, астыц сугарып, комбайнды жендеуден eTKÍ3Ín, бала о^ытып, бау-бацшаларын шептеп %ым-%уыт TipmiAÍKTig эрекет!нде, ал бул болса кезге ш ы ^ ан суйелдей сенделумен жур. Тек кешюлште гана эр уй &урметт! конак eTÍn кут!п, цасына ауыА мугал!мдер) мен жастар жиналады. Bip антадан кейш iuii пысцан Жомарт аудан орталыгына жур!п KeTïi де, мунда Анаш^а жолыцты. В ! 210 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

— К^айтуга бек!НД!м. А са к^олайсыз кезде келсем керек.Журттын 6api жумыста. — Сонша неге асы^тыц? Олде тыгыз шаруац бар ма eAÍ?— деп сураган Анаш. — Негылган шаруа болушы ед!. 1ш gyca боп журм!н де. — E g болмаса Acgapra да кемектеспегенщ бе?— деген Анаш. Жомарт оган тацыр^ай фарады.— Тарих пэншен уйымдастырган уЙ1рмес! бар. KiA 6ip тадапты балаларды жннап алган. Уш жыл- дан бер! моргай ^азуга жиналмп журген жайлары бар ед!. Шынын айт^анда, белг!л! тарихшы, археолог деп ceHÍgкелущд! KyTinжуретш. Acgap да ез!це goAga сап айт^ан болар. — Айтуын айтты гой,— дед! Жомарт жуз! дуылдай ¡^ызарып. Acgap оган экспедиция туралы б!рнеше рет айт^ан болатын, 6ipag бул оган пэлендей еш мэн бермей сол сэтшде-ак^ умыта 6epin ед!. Енд! ga3Íp ез дылыгыньщ огаштыгын сезген ОА, ая!$ асты бултара сойлед!. — Саган келген шаруам да соган байланысты ед!,— дед! муд!рместен.— Элг) к^азба жумысын бастайтын жерд! корсем деп ед!м. — Бул co3ÍgHÍg жeнi 6acga онда. Жур, уйге баралы^. Ал ертец e3!ge вертолет берем, тез ушып барып Kopin gañTacbíg ол жердь.. — Бэлк1М, т!ке ayb!AA&!g озше донармыз?— деген уш^ыш, мо­ тор шуыАын баса ай^айлап. Жомарт селт етш, ойы б о л !Н !п кетт!. — Жоц, жо^! Мен!, анау apara, жол шетше Tycipin KeTÍg!3 . Онан эр! ауылга деЙ!н 6ip-ag ша^ырым гой. — Кеше 6Í3 Анаш Аланович екеум!3 застава бастыгында болганбыз. Ол cÍ3A!g к^азба жypг^зyig^згe рудсат берд!. Ойткен! ол жер шекараньщ уст! гой. Ки!3 уйден не бары уш-терт ша^ырымда жайлау бар, жайлаудьщ ен! он ша^ты ша;&ырымдай болар, онан эр! дозорлар о р н а л а с к а н , — дед! уш^ыш ^оштасар сэтте.— А л мен кетт!М,— деп шылымын сонд!р!п, шетке тастады да e3Í вертолет!не Карай журд!. Пиджаг!н иыгына желбегей жамылып, фотоаппаратын асынган Жомарт ауылга ^арай ж аяу кетт!. Моторынан ескен жел шептерд! жапыра кулатып, жогары ^арай баяу кетер!лген вертолет, аудан орталыгын бетке алып ¡^алы^тай жонелд!. — Ас^ар ага с!зд! кут!п-кут!п, а^ырында буг!н тустен кеЙ!н элг! 6Í3 !$азба жург!зет!Н ^органдарды Kopin келуге кетт!,— дед! 6aAaAapAb!g 6ipi.— E g эуел! ол Kici Ленинские согады, ал ^органдар турган !$apacyggap KonipÍHe epTeg барамын деген... tУСТАЗДЫН ОРААУЫ 211 ) В

K,apacyggap e3Í жасаган Kenipaíg мыктылыгын тагы да байцастап етт! де, онан cog мазарларды жендест!руге KÍpicTÍ, езен жагасынан кетпенмен ш<л!к талдан циып экеп, к^органныц цабыргаларымен жымдастырып шетендеп тоци бастады. TycKÍ шайдан кейш азы^-тулЫнщ цорын: сурленген ет, ун, туз- цуртын мелшерлеп царап крйды да, атын суга шомылдырды. Кун узынга жумыстан тек 6ip-ag бас кетерш, алыстан булдыраган сагым даладан кершген m agra фарады. Тауды бектерлеп ogTycTÍK- шыгысца царай кететш еск! жoлдыg устшен KopiHreH eдi ол mag. Машина ш ыгар»,— деп ойла ды царт. K^apacyggap жацца бурылган жоц, орагытып отш кетть Шag ceñÍAreH, жым-жырт тынышты^ орнады. Тас-циыршыц тоселген, тацтайдай тузу улкен жолмен бул кунде адам ете аз журедь Бул жол багзы 6ip заманда салынган екен. Кезшде жолаушылар тынымсыз агылган десед!. Бул жол жай- лы agriMeH! !$apacyggap бала кез!нен б!лет!н, бабалары эцНмелеп отырушы ед!. Bip заманда бул жолды Ж1бек жолы деп атаган екен, ейткен! жiбeк пен алтын артцан, ipiKTen жиган сэйгул^тер мен сем;з мал айдаган саудагерлер осы жолмен журшт!. Осы ecKi жолмен он eKÍ жасар кезшде %apacyggap алгаш рет Жет1суга — наймандар мен уйсшдерд1ц, жалайыр мен дyлaттapдыg кене цоныстарына келген болатын. Ж етмуга ол memeciHig соцынан ÍAec¡n келген едь Ол кезде экес! Bogo батырдьщ cap6aздapыныg цатарында жypiп, жортуыл жорыцтыц б!р!нде мерт болган-ды. OAepÍHÍg алдында OKeci: «Балам, epжeткeн^gдe Merng кег:мд{ aAapcbíg»,— деген. Жэне дылышын ба- ласына табыс етш кеткен. Булар !^apacyggapдыg memecÍHÍg бауыры — Дэненбайды ¡здеп келген ед). Aenci, Ш ынжылы, Ацсу жэне TeHTeKTig салаларындагы ауылдарды Teric шарлап шыццан. Узац сапар шект!. Жет!суда он жетшим жылдыg аласапыраны болатын. Ацыры Дэненбайды Зайсан жацтан тапты булар. Дэненбай жуз цара жылцысы мен 6ip отар койын цалай да аман cagran цалудыц жолында жан ушырып жур екен. Мына goHagrap оган пэлендей цуаныш экелмед!. Буларды салцын ^арсы алды. Bip жарым жылдан кeйiн буларга он шацты цой, MÍHÍCKe 6ip ат, жэне 6ip бие, KHÍ3 уй белш цалдырды да, ез! бар байлыгымен Зайсанды тастап Kemïi. Аягезден де, Кекшетаудан да epi e ïin кешпек едь К,арындасына eндi цайтып ¡здеме де, соцыма ерме де дeгeндi айтцан. ï^apacyggap анасымен eKeyi гана цалды. ^ы сца царай aybíAAHg орта тусынан жертеле сатып алган. LUagnnpagTMg eндiгi neci де, мал табар азаматы да K,apacyggap eдi. Адам тусшш болмайтын алас- ganac {^илы заман туды. В ! 212 ! ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

Он cerÍ3 ÍHH!Í жылдьщ жазында Зайсан жадца да патша тагы- нан кулапты деген хабар жеткен. А уылда еш езгер!с болган жок. Тек бурындар 6ip-6ípÍMeH езара ^ыр^ысып келген ау%атты, бай аксакалдар енд! ы м-жымдары 6ípirin, TÍ3e коса бастады. Од кезде Kapacyggap OAÍ де жас болатын, сонды^тан дуниеде не боп жат^аны жайлы, Дэненбай кеткел! 6yAapAMg уйлер!не ж т кел- г!штей беретш MOAAaHMg agriweAepiHeH бай^айтмн. — Дэнeкeg эбден дурыс !стедь Ой, а^ылды, кереген жан-ау, 03Ü Бул жерден аулак к етк ет жен болды. Бэлшебектерден кашты гой. О, алла Aecegnii, а^ыр заманныц да таянганы гой. Дэстур сал- тымызды мас^аралап, куранды ая^тарымен таптаган к этр лер коп узамай осында да келетш кер<нед)...— деген молда басын шай^ай отырып.— Кезше TycKeHHÍg 6epÍH жалмап-жайпап алады дейдь Мусылман 6aAacMHMg да бэлшебек боп кеткендер! бар екен. Ой, aAAaHNg каргысы ж!бермес, атар ОАарды!— деп сэуегейленд!, ен- Airi жерде бул уйге камкоршы бола бастаган молда. OHMg айтуын- ша K,apacyggapAMg экес! оган туыс боп келед! екен, сонды^тан mapnraTTMg зацы бойынша ол енд!Г! жерде ï^apacyggapAMg шешес- ÍHeMegrepAÍK жолмен езше эйел устше эйел етш алуы керек деген- Д! б!ЛД!рД!. Шешес! еш карсылык айт^ан жо^. — Сен 6oAcag эл! жaccыg, колымыздагы барымызды тартып экетед! де, MOAAeKegHÍg кемегшюз аштан елем!3 гой,— дегенд! айт- ты анасы буган. Айлар, онан cog жылдар жылжып етш жатты. Ауылдагы ек!мет те алмасумен болды. Bipece кызылдар, 6ípece ацтар келед). KapacyggapAMg бар койы мен аз жылдысы енд! MOAAaHMg мен- ш!гше кешкен. Bipag ^apacyggap оган назалана койган жок- Тек, эйтеу!р, шешес! байгус киындык кермесе екен деп т<ледь Коллективизация жайлы сез ете бастагаида, бул едэу!р жЫт боп Калган-ды. Ауылды аштык жайлай бастады, аштык бук!л елге кел­ ген едь Аштыкка ушыраган калаларга Ж!беру ymÍH журттыц малый ала бастады. BipHetne усак мал мен сиырды гана калдырган. Орине, шешесше осы калган малы да жетедь Тек молда гана тып-типыл боп калды. Молданыц бул куЙ!не î^apacyggap болды. Жэне 6ip жаксысы муныц астындагы жалгыз атына да ешмм кол созган жок- ЕндЫ жерде молданыц алгашкы эйел!не к етк ет де жен болар. BipaK молда кете коймады. — Журт бузылайын дедь Озез!лге жандарын сатты,— деп езеуред! молда.— Дyниeн^g бэрш ортак етпек. Токтай тур, эл<, ceHig жалгыз атыца да ауыз салады булар, 6ip кун). — Атымды бермейм!н!— деп шарт сынган K,apacygKap. Сол жылы ол жиырманьщ екеу!не шыккан ед!. Барынша шаруакор, api ер журек болатын. BipeyAÍg ез<не кожалык еткеи!Н УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 213 ] В

эсте кетере алмайтын. Сондыцтан да ол молданы цандай жек керсе, ауылдыц цоцацдаган шолац бедсенд)лер)н де сондай жек керд[. — Ce3Íge болайын! Бермейм!н дейд!. Эй, ceHÍ тьщдайтын м м бар? Озщ Дэненбайдьщ туысысыц, ал ол болса CoBeTTig жауы боп отыр. Демек сен! де жау деп устайды эл!. Олардьщ ce3Í — сез. К,ица)цдап кер, сонда. Астьщ да сэйгул!К жэне esig оларга цосылмай, шалцацтап сац жYpceg, MoñHMgAM бурап алар. Олар уинн цасиетт[ emTege жоц. Халы цты аштыцца ушыратты. Енд1, эне, меш1ттер мен мазарларды бузып, KeceKTepiH тасып экетпек. EmTegeAepi жоц тыpжaлagaш немелер, енд; 6apÍH ездер! иемденш жатыр. Куранды гой аякка басты. Олар енд! цыздардьщ да абыройын айрандай Terin, барпне ортац етш тесекке салмац. — Сандырац, бос сез!— деген ï^apacyggap. Ол молданы HTTÍg ет!нен жек керед!. Б<рац айтцандарына сен- 6ecÍHe лажы жэне жоц. Ойткен!, сол отызыншы аштыц жылдарын- да б<реулер к!шкентай меш:тт! бузып, енд) б)реулер мaзapдыg KÍp- тн п н Kegce салуга тасыган болатын... — Кер де тур, олар ал! ойга алгандарын Teric ¡степ тына- д ы ,— деген молда сезш шегелей Tycin.— Булардан тек аргы бет асып кеткендер гана цутылады. А л сен ацымацтар сол жацтан 6epí gamTMgAap-ay. Шешецд! ал да, кет жeн^ge. Енд:г! жерде сендердщ маган KepeKTepig жоц. Мен цасиетт) жолды цоргауга кетем. Сейтш молда Í3 -Ty3CÍ3 жогалды. Онан cog ^apacyg^ap мен ана- сы eKeyi тун жамылып Кег!лд!р тауларды асып цашцан кешке ¡Aecin кетуге мэжбур болды. Соныц 6apí де K,apacyg^apAMg молданыц айтцандарына имандай ceHreHÍH¡g салдары eдi. OïTeg дунне, егер K,apacygKap сол мoлдaныg цай жерде елгенш б!лсе, моласын тауып ап, астан-кестен етер ед!- ау... «!^андай ацымац болгам сонда»,— деп ойлады карт. Жуз< жогары цараган балтасын ек! TÍ3ecÍHÍg арасына цыса отырып. — MiHe, 6aATaHb!g да дуз! цайтыпты,— дед! ^асындагы мулгш жатцан тебетке, ауыр ойдан cepririci келгендей цайрагын алып, балтасын жани бастады.— ï^y отынды молырац жннап цойган жен. Шопандар Kennin келе ¡^алса отын-суымыз бен шайымыз дайын турсын. К,анша айт^анмен 6Í3 бул жерде бурыныра^ турып KeAeMÍ3 гой, KÍM бЁлед1, бэлмм, олар 6^зд^ 6ip кезде цашцын едй сол gauígbíH Kyñi ел-журттан жырац цалыпты, деп шайымыздан inineñ журер, сен буган не Aeñcig, HTTÍg баласы, а?.. Ундемейс!Ц гой? Же, онда мен де ундемед!м. Басца айтарым да жоц... Жур кет- TÍK, куШ!Г!М. Од атын ерттеп м<нд< де, шатцалды ерлеп жур<п кетт!. Жогаргы уст!рттен ол туб! nnpin, ^ураган кектерект! кептен 6epi керет!н. Т)ке KeTepÍAeTÍHжол жоц едь Ол аттьщ омырауынан келген gaAbtg ujoHTig ycTÎMeH циялай тартты. Тебет1 cogMHaH зорга ¡Aecin келедь 214 ] ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

Кутпеген жердей 6ip тулк1 жылтыц етш шыга келд! де, маза^ ш- кендей жолдарын кес-кестеп ете бердь Тебет кумак бос умтылып Kepin едй eKÍ-уш рет каргыган cog жабайы кулмак пен итмурынга оралып калды. — Же, елеурейт!н дэнеце жо^... TyAKi куган екеум<зд!ц не TegtMÍ3. KepMeñcig бе, эне, мазак ^ып отыр 6Í3AÍ. Cipe, жакын MagAa ÍHÍ бар болу керек. Куш!ктер! де бар шыгар. Осы араны нел!К ет!п алган гой. Оны куып нес!не ала екпе бола- сыц.Екеум!з енд!Г! калган аз ем!р!м!зде ешк!мге суйк!М!М!ЗД! ке- т!рмей, жайымызбен гана журел!К те... Карт жол бойы ecïin куйк!лдей сейлеп кеп gy отынды шауып, бутарлап кальщ шебш ез: жапырып, таптаган жерге жинаган кез- де танауыньщ астынан ыцылдаумен болды. Онан cog узын ек! Карагайды киып алды да, 6ip жак бастарын кертш, epAÍg касына байлады да, узын суйретю жасады. Отынды сол cyñpeTKÍHÍg устше тнеп, арканмен мыктап шандып, ек! кайтара орап, байлап тастады. Шаршаган ол бел!н жазып, ^ураган алма arauiTbig туб!не оты- рып демш алды. Сусын imnici келген. К,арт керенау козгалып турып, шеп арасы- нан саумалдык тауып алды. Кабыгын аршып, сындырып аузына салды да шайнап, селш сорып, ^ыш^ыл секке рахаттана тамсанды. А лм а агаштьщ бутагына ¡^онган сауыс^анды, онан api де тагы 6ip агашта отырган кекект! керген. — B ipeyi бас{$а gycTapAHg жумырт^асын жарып ¡шее, 6ipeyi ез жумырт^асын бас^аньщ уясына салады. Ау, бул eKeyi негып катар кеп селтие калган?— деп куцюлдед! карт, cayMaAAbtKTbîg сорылган дшш TyKÍpe турып, ез! <штей сауыскан мен KOKeKïig катар отыруы жаман ырым-ау деп жорыды. BipaK ырым-жырымга бул KogiA аударып кайтпек? ЕндЫ жерде ырымнан келер-кетер не бар буган. Б у т л жарык дуниеде цацкиган жалгыз басынан баска нес! бар. А дам атаулыдан 6e3ÍHÍn шыкты емес пе. Енд! гой, мынау каргыс аткан жерден езге, оны адамзат OMÍpiMeH жалгастырар ештеце де жок* Ит т!рш!Л!Ктен аулактап кеп токтаган жер! осы ара. А л досыньщ кмзы Айгулд! алар бол- са, ол елмейтш халге жетт!. K,apacygKap ол кызга емес, кайта кыз KapacygKapra камкорлык жасап жур. O3 Í окуын 6ÍTÍpyre жакын Калды. Темн тамак, тег!н KHÍM-кешек, тег!н оку. Бул жактьщ ук!мет! жасаган камкорлыкты туган анасы да жасай алмас едь Cipa, Mep3ÍMÍ жет!п, уакыты келгенде эр адамньщ-ак ем!р!нде, ешммге кажетс!3 KepÍHep 6ip шагы болатын сиякты, сондайда ол esiHig бар-жогын байкатпау уш!н элг< ортадан жырактап шыгып, Карасын emípin 6ip жакка кету! керек. Карасуцкардьщ ез! емес, муны улкен ем!рден узш экет!П, барлык жолын кес-кестеген eMÍpAÍg ез! ед!, белг<с)з 6ip зор куш едь BipaK IУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ 215 ) В

одан куйзел!п, яки жалгызсыраган бул жоц. Ойткен! узац OMÍpÍHig узына бойында осы жалгыздыцца эз)рленгендей кершет<н. Ол 83ÍH6ipeyAÍjg алдында кшэлы санамайтын. Алайда кунд1з -т у т жатса-турса жег! цурттай KeMÍpreH o3ÍHÍg тус!н<г!не сыймас кемеск) 6ip куй маза бермейд!. Осы уацытца дей1н ол, жас кезшде нел!к- тен аргы бетке асып кеткетн езш е-ез! тус!НД!ре алмай дал болады. K,apag eniKÍp молданыц айтцандарына неге сеид!? 03ÍHÍg ем{р]ндег[ алгашцы да жалгыз махаббатын аяцца таптады? Суй1спенш!Л!к де­ ген eni6ip кушке багынбайды екен гой... К,арт осынау, ылги да ocTÍn жайлап кеп, ацдаусыз гана ене бойын ауыр дерттей жайлап алар тупс!3 ойдан сертлуге тырысцан. Bipag шамасы келмедь Ойткен! ол ойлар оныц 6yrÍHri TipníiAÍriHig де езег! сияцты едп, онсыз OMip суруд!ц де emôip мэн-магнасы цалмаган едь Ол ойлар бул y m tH мынау Keg дуниедей сырлы да сицырлы болатын, цанына cigicKeH TÍpAÍri болатын, тек 6ip гана ерекшел!Г!, муньщ бас- тан кешкен eMipiH ез!нен басца ешюм б:лмейт!НД!Г). Жэне бул e3Í жайында еш уацытта ешк!мге Tic жарган емес. Откен owip, жастыц Hiag туралы ойлары муньщ eg ардацты, асыл цупиясы ед!, адамга owip бойы бацыт, яки gacipeT экелер алгашцы махаббат адам сана- сында Magri орын Teyin, оны ылги да адамгерннлшке мегзеп отыра- ды. Ол o3 ÍHÍg аргы бетке асып кетуш 03ÍH¡g алгашцы махабба- тына саба^тай алмайды. Ол coHbtg бэрше тек молданы гана кшэлайды. М ум тн ол Ш ьщжанга, шола^ 6eAceHAÍAepA¡g gogыpagдaгaндapынaн, 6ipeyAÍg e3 ÍHe ектемд{к еткен!не мойын усынгысы келмегенд1ктен кеткен болар. Ол o3 ÍHÍg ешк!мге Kipin- тар емес азаттыгын сез!нген cog, ез бмгеншше ем1н-ермн ем!р cyprici келген шыгар. Сол жылдары Ш ыgжaндaгы ayылдapдыg хал! де Зайсан мен Жет1судагыдай аштыц жайлаган ауыр куйде ед1. Жэне ол жацтыц 6ip циындыгы жол бойы gagrbtpraH цайыршылар, большевнктер- ден цашцан ац казактардьщ бандылары болатын. Бул жepд^g ер- KÍHкржасы боп, сирацтарын сары балтыр орагышен ораган, соны- сы уш!н сары сирацтар атанган, гоминдан солдаттары баса-кектеп журд). Олар цазацтар мен уйгырлардыц ауылдарына жи< шабуыл- дайтын. %apacyggap тез арада достар тауып, Муцанныц сарбаздары- на кеп цосылды. К^азац ауылдарын goprayra ат салысты. Ол урыс уст!нде мейл!нше цаЬарлы, аяусыз ед!. 03ÍHÍg эуелг! ынтыц боп суйген цызын умыту уш:н, айтцанынан шыцпайтын, алдына келгенде урейден цалтырап туратын Улбосынга уйленщ, одан ул бала суйдь Улын к1шкентайынан цылыш пен мылтыцты 6epÍK устауга, gyp асауларды устап м!нуге уйретт! жэне сол кездерде жабайы туйелер В ! 216 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

Ke3ÍreTÍH, apgap мен ga6aH атуга болатын magnap тасты Шелтагы та- уына оз!мен 6ipre ag аулауга ертш ж у р д !.. Bipag ag ayj^y деген аз кунм тыныш OMÍpAÍg серуен) ед!. Булардьщ yagHTM кеб!ф согыснен ететш. MygaH gamaH да сарбаздарын ypbícga cagaAaä еай устайтын. Ш ьщжандагы бук<л ga3ag ауылдары мен !ш м Монголия ауыл- дары оны нагыз gac 6aTbnpAbtg ез! деп мойындайтын. MygaHHbig сарбаздарыныц катарында баласын gacbma ерткен K,apacyggap кей- де урыспен, кейде урыссыз, кунше елу-жуз magb:pbiMra деЙ!Н жор- туылдайтын. Мундай OMÍpre Улбосын тезе алмады. Мулдем шегш кетть.. Улкен согыс 6ÍTepAÍg алдында, gbtpbíg бесшш! жылы дуние салды. OAepÍHÍg алдында ï^apacyggapra улын аманат gbm тапеыра оты- рып, оны ата-баба goHb!CM — Ж ет!суга экетуш ет!ндь OñeAÍHÍg сол 6ip TÍAerÍH орындаймын дегенше тагы да 6ipa3 жылдар еткен. Карт aTga тецдеп goñraH отынды да, 6yKÍA дун и ет де yMMTgaH куйде отыр. Откен OMÍpi уш)н ез!н ойша жазгырумен отыр. 03ÍHÍg icTereHAepÍHeH e3ÍHÍg жаны шошып, езш -ез! agTañTbtH дэлел ¡здеп дал болуда. Дэлелдер ogañ табылады да, ogañ пышырап тоз-тоз боп кетед]... Кейде ол ез!мен-ез! сейлесе бастайды... A n g жagтa жaтgaн тебет басын KOTepin, gapcM беткейге теырейе gaAAb! да, ырылдап, gapTTHg ойын бел<п ж!берд!, онан cog кэнЫ aAeTiHme тамагы KipKipen apc ете тусть K e 3 ÍH сыгырайта Tycin, aAagaHHMeH куннен келегеЙАеген, ар жagтaн eA¡KTÍg TeKeci кер!нд<. CogMHaH ерген ургашы ел)к пен лагы на жол салып келед! екен. Темендег! суга Tycin келе жaтgaн бет- Tepi болу керек. — Кайтесщ OAapAb!g nibípgbm бузып. KepMeHcig бе, эне, gopraHbHnb! бар. М ына екеум<з гой не goprapMMb!3 , не gopFaHMmb!- мыз жog... Ол улыныц gaAañ елген!н есше алды. Тун imÍHAe сурлеу жол- мен осы ж agga gapañ етш келе жaтgaн кезде соцдарынан gyraH coAAaTTapAbíg огынан ga3a тауып едь K,apacyggap елер сэт!ндег! ба­ ласын басынан да суйей алмады. Баласын 6acgaAap KOTepin экетт) де, ол журттьщ eg cogbtHaH gaAMn, кешкен ауылды gopraAb!, eg дурысы — улыньщ кегш gañbipMn, esi ogga ушуга бекшген. Сол 6 ip ж aзды g тас gapagrM туншде, сол 6ip сетте бул шыны- мен-ag ел!мд! т!леп eAi. B ipag ажал ogTapbt муны айналып e ïin , 6acgaAapAb! жер ganTMpbm жатты. М уныд 6aAacbtHb!g суйегш кетерген шалдар gy3ra gyAan туст!. А л бул болса о gaprMC aTgMp gy gyAañ Aecegmi, gy3AaH да, жagпap тастардан да аман еткен ед!, ейткен! gOAbtHaH тас gbtn устап алган Айгул бар болатын. Енд! соны аман алып gaAy керек болды жэне алдагы и!р!лген журтты шекара- дан eTKÍ3 ¡n gyTgapy керек eAÍ. Жэне де aTa-6 a6 acb!Hb!g улы MeKeHÍH eg cogrb! рет 6 ip Kepin gaAcaM деген ум!т пен арман жетелеген-Д!... УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 217 ] В

Отыз жыл еткен cog 6epri жацца цайтып оралган ол эуед! Зайсанга бармац болды да, ацырында ойлана кеп, ecKi жapaныg ау- зын тырнап, бурынгы таныстарыныц шырцын бузуга, алгашцы ма- хаббатын !здеуге eairng ent6ip цацы жогын уцты. Ол Зайсан жагалауына бармастан, осында, Жетпсу жepiндe цала берд!. Осы жерде елуге бел байлады. Оныц арманы баласыныц ал- дында елу едь Ол т!лег!н цудай 6epмeдi. Баласынан цапыда айры- лып цалды. E g болмаса оныц суйегш де арулап цолынан цоя алган жоц. TayAHg 6ip цуысында кемус!з цалды... ЖуреН сыздап ауырып, Ke3Í жасаурай 6epAÍ. К,арт муй)зденген кус-кус алацанымен кезш цургатып cypTTi де, ерге цонып, жазыцсыз атын цамшымен цатты 6ip осып ж)берд!. Откенд! eciHe туюрген мынау арадан тез!рек кетуге асыццан ед!... А^ Шатцалдыц аузынан шыга бере К^арасуццар ки<з yйдig алдында турган мотоциклге кез: туст!. Оты сенген oniagTHg цасында 6ip бей- таныс Ж1Г!Т отыр. К^артты Kepin, орнынан турып царсы журдь — Ассалаумалейкум, ата! — Уагалейкумсэлем!—%apacyggap атынан Tycin, жiг^ттig цолын алды. Жол болсын сурамастан, царт атын к т з уйге жацынырац же- телеп кеп, отынды Tycipe бастады. Ж!Г<т те кемектес<п ж!берген, с у й р е т т т шеш1п, аттыв ер-тоцымын алды. — Тусап ж йерупт ме eд^giз?— деп сураган ол царттан. Тебет болса цуйрыгын булгацдатып цойып, келген цонацты т с - келеп тур. — Жо, бос журе 6epcÍH. К,айда кетер Aeñcig? Ол екеум!з жш мз байлаулымыз гой,— деген царт. Ол цонацты уйге Kip деп шацырган жоц. Жiгiттi сыртца тастап, 03Í ¡шке Kipin кетт! де, улкен шэуНм мен мосыны алып шыцты. — !^ымыз бен айраным жоц. Су aKeAin, шай цайнатып inieAÍK. Бейтаныс ж^гiт цартца ¡лесе журген. — Ауылдан кeлдig бе?---- деп сурады озенге беттеген царт. — К,арлыгаштанмын,— дeдi жiгiт. — Бурын кермеген жЫт!мыц гой. — MyraAÍMMÍH. Турлыбек CeMÔHHHig бадасымын гой. Бэлк!м, ecTyigÍ3 бар шыгар? Атым Асцар бодады. — Окец ga3Íp цайда? — MeHÍg он жасымда цайтыс болган. — Жас кеткен екен гой,— дед! царт. — Анау зираттарды кергел! KeAin ем,— деген Асцар цорган жацца бурылып. В t 218 ! ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

— Кер, барып кер. Бабаларыньщ зираты гой,— дедт Кара- cyggap, сэл болмаганда: «Ty6i барар HKepigAi кергел1 KeAAig бе?)>— дей жаздап барып ^алды; 6ipag оньщ орнына: — Apbt^6epi еткен еА-журт алыстан Kepin, цуран оцысын деп э д е т 6HtKKe жерлеген оларды. К ,а р т ки!з уйге ^айтып оралып, шэумммн мосыга iAin, астына от тутатты. К,алжыраган тебет yйдig KOAegKeciHe барып жатты. К,арт бет!-^олын жуып, yйдig imme дастархан эз!рлед!, кесе- лер!н шай^ады, онан дорба туб!нде калган азгантай ¡^антын, ¡^ат^ан бауырса^, шелпектен, май, !$урттан,— эйтеу!р, езшде бардыц бэр!н салды да, тыс^а шы^ты. ...A cgap eg улкен ^органньщ устшде тур екен. Egкeй^п элденен! ^олымен ¡^озгап кергендей болды, онан cog узад TeciAin бас^а Коргандарды фарады. Уза^ жypдi. K,apacyggap мосыдагы шэуг!М!н багана Tycipin, дастарханы багана эз<р болган, ал Acgap болса 3HpaTTapA&!g TegiperiHAe ¡^ойын дэптер<не элденелерд! жазгыштап уза^ жур1п алды. Б[рт!ндеп gapT KegiAi секемдене бастады. Оньщ ес!не кешег! вертолеттен мына мазарларга шуцшия ^араган адам тусть — Буларга не керек болды екен? Зират кэдумН знрат. Мазарлар да кэду!лг! мазарлар. Ата-бабаларымыздьщ суйег! жатыр. Жypттыg 6apiHig nip тутып, дасиетт! корет!н орны,— деп куб!рлед! ол.— Егер элдек)мдер аса к^ажет болган cog басына ескен gapа агаштарын {^нып алса, оньщ да дэлел! бар, кеш[р!мдь Ал одан езге тас кесектер! болмаса, адамга ^ажетке жарар emTege де жод, ^ой...— Элдек!м- дерд:ц йулпытастарды алгысы келген болар,— деген ой келгенде царттьщ ене бойы т!т!ркен<п кетт!.— Астапыралла!— деп к^алды. Acgap к т з уйге ¡^айтып оралган. «Булардыц Ындег! шаруам не,— деп езш-ез! жубата баста­ ды карт, бейтаныс ж^г^тт^g кеп!рден 6epi откен:не дарай турып.— MeHig заманым етт! емес пе». Eipag KegiAi орнына сонда да туспедь Eip %итыгу журег!н!ц TepegiHe уялап, кез келген сэтте, мына ж iгiттig эруа^тар жат^ан ¡^органды негып сонша айналдырып кеткетне ере ^арсы туратын ашумен ыза боп 6ypg етуге дайын едь — Шайга отыр,— дед1 Acgapra, онан езге 6ip ауыз арты^ сез айтуга зау^ы боАган жо^. — Калай, agcagaA, inngi3 пыспай ма, буА жерде?— деген Acgap сыпайы гана. — !ннм пысып мен ер!ккен адам A e^ ig бе,— деп жауап ^атты Kapacyggap. Жыра^та жатып жалгызсырамайсыз ба деген!м гой,— дед! !$ысыльщ;$ырап ¡^алган Acgap. УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 219 I В

— %алыц журттыц ортасында отырып та жалгызсырауга бола- ды ,— дед1 K,apacyggap. C eS ïin сездерп уйлеспедь Ауы р тыныштыц жайлады. Озенн1Ц сарк^ыраган шуылы мен аттыц пмс^ырынганы гана ест!лед1. Шай inïin болган cog Аскар уйд!ц ¡ш!н аньщтап gapañ бастады. A g ки!з, ecKÍ 6ip юлем жатыр торде. Ек1-уш корпе мен 6ip-em жастык^ уйд!ц тукп:р жагында кебеже уст!не жиналган. Керегеде кум!стелген жалпа^ 6елд)к gbnHra салынган цылышпен коса ¡лул! тур. Белдпктщ ^атарында ecKÍ косауыз мылты^ пен жалгыз патроны бар ок^шантай !Л!нген. Олардан томен, ¡^олдан жасалган та^тай орындьщта, устшде nnajg-nïag, ecKÍ ^абылдагыш тур. — Мунда кептен 6epi турасыз ба, ата?— дед! Acgap тагы да соз бастама^ боп. — PygcaT еткеннен 6epi. — Енд< 6ipa3 кунде шопандар келш, думандап ^аласыз гой. — А дам тек думай уипн гана oMip кешпес болар,— деп жауап цатты t^apacyggap. Дастарханын жинап шетке goйды да, gapT уйден шьщты. Acgap да соцынан ¡лесе турып, мотоцнкл<не gapañ беттеген. — Жэ, салдырлак тeм^pigд^ gOH тур. Кунмен таласып gaйдa 6apMagcbig. KepMeñcig бе, эне, Kemïig таяганын. EpTegricÍH кетерсщ. !^арт 6ipÍHHíi рет онымен жылы пейпл таныта сейлед:. Оган осынау сыпаны м<незд! Ж!Г!т унай бастаган едь Keg^лiндeг^ куд<г! TapgañMH дедь — Иэ, кун KemKÍptn калыпты,— дед! Acgap да. — Балам, немене, самайыца ag мрешн деген бе? Демек жиырма 6ecTÍg куш OTÍn, кей!ндей!н деген!-ау, э? — Отызыцыздан да баягыда acgaH6b!3. ^^ыpgыgыздыg gwpgacMHa да кеп ^алды^,— дед; Acgap. Ол KyHHig 6aTgaH сэт!не ел1те фарады. Алаулаган ал gMSMA алып шар, e3ÍHÍg бар ыстыгынан айрылып, кызыл жaлgын нурын аспанныц буК1л gag жартысына шашып жiбepiп, енд4 жaзыgдaлaныg кокжнег!не иек арта бастады. EcKÍ коргандардыц KOAegKeAepi езенд1 басып OTÍn aAbncga созыла туст!. Озен жагасында турган ат алаулаган шарга басын саАгандай ез! каракурецден!п кетт!. Ымырт шапагы баяу гана сене берд!. EpTegricÍH кун кетер1лген туе — шыгыстан ЖалГЫЗ ЖулДЫЗ ЖЫMЫg gagTb!. — Кун ж арь^ть^, дуниен) Teric yйgтagдap деп кетт!,— дед) gapT. К ейн бурылып gaparaH Acgap, gapTTbíg от жагып, ga3aH KOTepín, сур ет салып жaтgaнын кердь — Бекер ауре болдьщыз гой... ата. Олг<нде гана шай ¡шт<к емес пе,— деген Acgap. 3 ! 220 ! ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

— E, goHag келгенде gOHagacb! бермейтш мен!н ^азаным TegKepiAÍn отыр ма екен,— дед! gapT ^итыгып. — Kem ipigÍ3, ата. С !зд! ренннтетн деу ойымда жо{^ ед1. Шынында да тойып турмын,— деген Acgap к!нэсын жуып- шайып. — Жаман уйд*В конагы 6HAeñAÍHÍg кер! болмасын, шырагым. KennipiM сурэмай-ag цой,— деп K yg K етт! Kapacyggap. — Иэ, бул жа^^а нендей шаруамен к елд !д, м угал!м ?— деп сурады gapT кеш к! астан cog, тесег!не ж айгаса ж атып. A cgap да тер жа^та жылы корпеге орана Tycin, anïb!g тунд!ктен тунг! аспанга gapan жатк^ан. Ycag ж улдыздар жыпырлай жылты- раган аспан TygFHb!g Tepeg, api сал^ын ед!. — K,R3 Íp, м!не, жаз. Балалар о^уынан тарап, демалысда шы^ты. CoAapAbíg кейб!р! тарнх гыАымын унатып, coHb!g cogb!Ha туссек дей- д!. Осы жазгы демаАыетарын пайдаланып, мынау ecKi ^органдарды зерттеп, б!лмек ойлары бар... K ap acyg g ap gaHHia yggb!Cb!, Tyc!Hrici келсе де, OAÍAepAig gopraHb!H зерттеу деген эсте кекетне конбады. — Ол! apyagTb! мазалап gañTecigAep, тыныш gaAAb!pcagAap етть — BÍ3 осынау gopraHAapAbtg астында не жaтgaнын, ертедег! aTaAapb!Mb!3Ab!g gaAañ турмыс gyp&!n, ом!р сурген!н б!лсек дейпнз. CoHAb!gTaH ga36a жумысын жург!збекп!з. Мундай кутпеген, ogb!C жауаптан gapT ушып турды. Acgap жaтgaн жagga т!КС!не gaAaAbïn gaTTb! да gaAAb!. Мундай gOHagTb! уЙ!нен айдап n!b!ggb!Cb! келген. «K,acHeTTÍ apyagTapAb!g мекен!н ga3Ab!pMaHMb!H!)>— деп agb!pb!n ж!бермек ед!. Eípag устанып, са- быр cagTaAb!. 03!H !g енд!Г! жерде eniKÍMHÍg жолына Kece-KOAAeHeg тура алмайтынын, бул apara иел!К етуге emgaHAañ gagb!Cb! жоц екенш жэне ес!не алды. — Демек, 03!g жypттыg ga3Ípri турмыс, Т!рипл!Г!н, TÍpÍAepAíg Taygb!MeT!H тугел угып боп, жер уст!ндег!н! тугендеп, енд! ел! apyagTapAb!g суйектер!н agтapaйын AereHÍg бе?— К,арт дауысы мей- ¡А!нше caAMagTb!, ызбарлы ед!, TÍnTi езше де жат ест!лдь Сойдед! де жауап кутпестен, жастыгына жата бердь — Жок, ата. Мен TÍpÍAep жайлы да онша кеп б!лмейм!н. Мына CÍ3 KopreHHig жузден 6ipÍH де керген!м жog. А лайда 6Í3 6yrÍHri e3!MÍ3 жайлы да, кешег! еткен тарнхымыз, жер!М!з жайлы да MOAbipag 6ÍA- сек дейм!з. Бул араларда gaHniaMa жoйgын согыстар етш, gaHïuaMa gb!prb!H-CyprÍH болганымен НаГЫЗ ТуПК!Л!КТ! Жер неС! боп, Mb!g- даган жылдар осы елкеде мал багып, acTb!g ecipin кун кешкен, ypiw- бутагын ерб!ткен ел калды гой...— дед! Acgap сабырлы унмен.— E¡3 сол ата-бабаларымыз жайлы кеб!рек б!лсек дейм{з. — Бабаларын ур!м-бутагына gapan, экес!н — баласына gapan сынар болар,— AeA¡ gapT O H b!g сез!н белш .— А л балала- ) ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ t 221

ры экелершщ аруагын ^астерлер болар, олардыц молаларын Копарыстырмас болар... — Ол!лер сонау алые жулдыздар тэр!зд!, ундемейдь Ки!3 уйде жатып тунд!ктен Караганда, тунг! аспан соншалык би!К, ой жет- пес туцгиы^ кер)нед), ал ж улдыздар болса со куЙ! сыры шенмл- мес жумбац тэр!зд!. А лай да ga3Ípri заманда адамзат сол ой жет- пес туцгиьщты да, сол шеинлмес жумба^ты да, ^уд;ретт{ц сырын да 61луге умтылуда. Ол!лер TÍAcÍ3 жатады. А л т[р<лер шынды^ты буркемелеу уш<н сол ел!лерге С!лтеу айтады. Bi3 ел!лерд!д цупия сырларын ашып, шынды^ты солардыц ез!не айткызсак дейямз, ата. Ойткен! тарихты жасаган сол бабаларымыз гой, ал 6Í3 болса% солардыц iciH алга жалгастырушы ганамыз... ï^apacyjg^ap унс!з калды. Уй^тап кетт! ме, элде уй^таган боп жа- тыр ма, ол жагын Acgap б1ле алмады. Бар уккапы, ^арттыц мазасы жок ед!, булардыц icÍHe мулде карсы болатын. ...EpTegricÍH gapT конагын yHCÍ3 аттандырды. — Радмет. BÍ3 6ipep куннен кей]н келевмз. Палатка Tirin, icKe KÍpiceMÍ3. Ауы лдан cÍ3re не ала келеЙ!н? — KepeKTig 6apÍH маган апта сайын жeткiзiп 6epin турады,— де- дi ï^apacyg^ap салкын гана. Мотоцикл тырылдай жонелд!. Тебет арсылдай ypin кона^ты Konipre дeйiн шыгарып салды. — К,асиетт! моланы а^тарыстырам дeгeндi жарат^анцыц ез<- ag жайратар,— деп куб!рлед: ï^apacyggap, узап кеткен Ас^ардыц сонынан карай турып. EHAÍ ол, энеукунг! вертолеттеН aдaмныg да, Аскардыц да ннет- Tepi — KRCHeTTi коргандардыц асты-ycTÍH актарыстыру екенш анык укты. Аскардьщ AeAeAÍ сенд:ре алмап ед< оны. Бул apa KÍMHig жepi, KÍMHig ата крнысы? Наймандар мен уйсшдерден езге К1мдерд!ц ата-бабаларыныц молалары болушы ед1, мунда? Бул жагын К,арасуцкар анык бмед! гой. Д эл осындай еск! молалар мен коргандар К,улжа мацында да, Тузтауда да бар... Сонау ерте заманнан бастап, элг! хан эулеттер! гана оздер{н!Ц KecÍK- TÍ шекарасы деп калыц тас к^абырганы 6ÍAymi ед! гой... Шыцжанда мыцдаган жылдар боны: уйгырлар, калмактар, дуцгендер, казактар турып KeAAi емес пе, ал одан api Мацгул Алтайы басталып, сонау ^ытай кабыргасына дeйiн созылып жатыр гой. Текке ceйлeйдi элм мугал<м, ау, Жетпсу жepiн казактан баска KÍM енш!лемек. Ол! аруактыц суйег4н к^рлап, OAÍ к^Р^андарды актарыстырудыц кажет! жок- Осы к\"Р^андардыц эр кайсысы жаймндагы ацыз эцг!мелерд< жалгыз !$арасуцкар емес, карт шопаидардьщ бэр! де бмедь Ол agыздap жуздеген жылдар емес, 6элк1м, лиьщдаган жылдардан 6epi урпактан урпакка айтылып ке- AeAi емес пе. В ! 222 } ЭНУАР ЭЛШЖАНОВ

Егер элг! балалардан бурын шопандар келш улгерсе, молаларды Корлап каздырмаулары да мумк!Н-ау. Тунде ол тосын 6ip шудан оянган. Озенн{ц сарылы арасы- нан адамньщ дабыры ест!лед!. Ит арсылдады. Карт ки!нш, уйден MiMggaH. Озенн!ц аргы жагасында, KenipAÍg тусында жар^ыраган маши­ на шамы кершдь Кос жары^езенн!цбет)н сипап ет)п, жагалауды 6ipa3 т!нтк!лед! де, одан жогаргы форганга карай бурылды. Бук!л жолды жаркыратып кеп, eari корганньщ тубше кеп то^тады. Ж арык тускен ашыц алацга б!реулер ceKipin тусе бастады. Жэш1ктерш, тецдерш тусфд!. — Жэ, арсылдамай emipmi унщд!...— деп итше жек!рген Карт, улкен ^ойтастыц уст<не кеп отырды, тебет! аяк жагына кеп шо^айды.— Кермейсщ 6е, эне, бул жерд!ц жаца neAepi келд! гой... Енд! екеу! де карсы беткейдег! шамныц жарыгы тускен ашык алацга к<д!с коз TÍKTÍ. Аезде уш палатка TiriAin те калды. Eneyi ж ары к астында анык KopiHÍn тур да, ytuÍH!nicÍHÍg жартысы гана кер!нед!. Eip кезде машина шамдары сенд!р!лген. Енд! элм ашык тус^а маз- датмп от жакты да, дуылдас^ан жастар отты жагалай ал^а^отан отырысты... Карттыц кайтып уйге Ktpin ж атуга заукы болган жок- Бугш тунде уй^тай алмасын ол жа^сы б!лд:, сонды^тан келгендерд! сырттай ба^ылап отмрды да койды. Bip сагат, элде ею сагаттан кейш 6api тым-тырыс тына калды. От та сонд!. Осы кезде машина фарын кайта жаркыратып, дур ете тускен. Одан жарыгымен жагалауды тагы 6ip сипап OTin, адырындап Kepi карай бурылды. Б)ртшдеп алыстап, тун ^арацгылыгына cigin, кершбей кетть Тым-тырыс, кулакка урган танадай тылсым тыныштык кайта орнады. Tac устшде тагы да 6ipep сагаттай отырган карт енд! орнынан турып, Konipre gapañ журдь Tac карацгы. Ол 6ip кездер! Муканныц буйрыгымен барлауга шы^канындай ете абай, cag басып келед!. Кеп!рден OTÍn, корганга таяды да, мазарлардыц жогаргы жагына кетер!лд!. Кулпытастардыц арасына кеп отырды. Палаткалар теменде, он-он бес кадамдай гана жерде. Шетю палаткадан шыккаи TyeÍHÍKCÍ3 Ky6ip сездерге кулак турген К,арасуцкар K03ÍH жумып узак отырды. Карацгылыкка уйренген кез!н кайта ашты. Ол! жанары сене коймаган кырагы кез< уш па- латканы айкын керш отыр. Булттан шыккан ай сут сэулесш тегш тур. Tag рауаны 6ÍAÍHyre де жакын калган. OpTagrb! палаткадан акырын гана екеу шыкты. УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ] 223 ] В

— К,ор{$ынышты екен,— дедi óipeyi. 1^арт ез кулагына ез; ceнбeдi. Самал жел элг; дауысты анык жет- KÍ3reH — эйел адамныц даусы ед;. — Тс-с-с-с, Мыналар эл; уйктаган жоц,— дед; ек;нш;с;. ^ыздардыц а^ырын сыцгырлай кулген кулк;лер; ест;лд;. — Астапыралла!—деп цыбырлады К^арасуцкардыц ep^ндepi. Элг; екеу; тез-тез адымдап ^органдардыц сыртына gapañ кетт;. «Тузге ш ы ^ а л ы жургендер гой»,— деген ой келгенде царттыд ене бойы ^алтырап gon бердь О, сумды^! Мунан acgaH к^орлау болмас. ApyagTb; мунан асырып дорламас. í^apacyggap ушып турып, тым- тыра^ай gb;n gyMag ед;. Eipag элм екеуден адасып ^алды. Аула^ кеткен тэр!зд;. Бipaздaн кей;н ^органнан едэу;р кашы^тагы к;ш- кене жыра жа^тан ^айтып келе жатты. EyrÍHrÍHig адамы мулде тус;н;кс;з-ау. í^apacyggap уш;н мулде тус;н;кс;з 6ip заман. Моланы а^тарыстырамыз деп, басына кеп ^онган жандарды тумысында туцгыш кору; осы. Ол ез тарапынан cogrb; далбасасын жасады. Шапанын аймара ашып тастады. Элг;нде тосектен турганда 6eAÍHe оранган ag ора- малды шеш)п алды. Наймандардьщ Tagóacb; ойылган eg улкен Кулпытас^а орамалды 6ip шет;нен ту кусатып желб)рет!п байлады. Сейт;п, ешк;м ти;суге болмайтын gacneTTÍ, киел; моланыц белг;с;н ¡стед!. Ж улдыздар соне бастады. Tag шапагы б;л;нд;. К^арт ауыр ойга батман куй; со келген ;з;мен ешб;р тысырсыз кей;н ^айтты. Кок шалгында мелд;реген монша^ тамшыларын кал)$алдырып, озен ycTÍMeH, жылга-жылгаларды ^уалап Tagrw буалдыр туман сыргып етт;. Алыстагы gy3ap шыцдар арасынан шубатылып шыгып, енд; Tag леб;мен ыгыстап, шал^ар дала уст;не жете бере гайып болуда. Кун шы^ты. Узын к;рп;к сэулес;, gopraH тубше тунде кеп TiriAreH пaлaткaлapдыg ;ш;не сыгалады. B ip Í H u ii боп Acgap оянган. ^асы нда жaтgaн aдaмныg буй;р;нен туртт;. — Эй, археолог, тур! Керсетш; 6Í3re б;р онер{цд{!— Acgapдыg даусы эдеттен тыс caggылдaп, кец;лд; едь — Бэр; де ойдагыдай болады, %артым!— дед; Жомарт та уст;ндег; KopneHi cepnin тастап.— Айтпа^шы, умытып барады екем, Каладагы соз салтымыз бул apara журмейд; екен гой. Эс;ресе ceHig n;aK;pTTepigHÍg алдында ерс; KepiHep. Енд; ceHi цалай атасам екен?.. Оз aTHg мен eKegHÍg аты бойынша ма?.. Жо, болмайды! E g дурысы «gapT» деудщ орнына «Асеке» дей;н де. Озара cbmAacTb;gga да, журт алдында да ете орынды болар дейм;н, кел;ст;к goñ. Acgap Жомарт сез;н аягына дей!н тыgдaгaн жog. Сырт^а шыгып кеткен. В ) 224 f ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

— Бебеш, сендер дереу epTegri acTMg ^амына к!р!С!цдер,— де- д! ол, спортшылар костюм)н киген gapagaT кезд! ^ызга — Отын, су эз!рлеуд! балалар мойнына алады. — А л {^органдарды ga3y жумысы ше?— деген Бебеш, кезш тацыр^аиV Keg ашып; ез!- gaAMg б- урымын шыт орамал астына жи- нап, мы^тап тартып ^ойыпты. — К^зу жумысын 6epÍMÍ3 де !стейм!з,— дед! Acgap жымиып.— Мен сендерге цосал^ы ямндеттерщд! айтып турмын... Балалар, Бебешке кемектест ж!берщдер. Жа^сылап, A8MAÍAen nicipigAep. K,OHag ша^ырамыз. — KÍMAÍ?— дед! Бебеш TagMpgan. — Эне, анау уйд! кердщдер ме?— деп Acgap KHÍ3 уй жа^ты мез- геп ¡^ойды. EpTegri шайын багана itnin алган карт yñÍHÍg ¡ргесшде булар жа^ца ба^ылай gapan отырган. Жуынып, кншген Аскар мен Жомарт gapTga сэлем беру ymiH, KHÍ3 уйге gapañ аяцдаган. — Ассалаумалейкум, ата! — Элнкумсэлем,— дед! K,apacyggap сал^ын гана. — (Изд! шайга magMpa келд!к. — Размет,— дедi карт. — CÍ3AÍ анау кун! вертолет устшен керш ед!м,— деген Жомарт. К,арт оныц сезше жауап катран жоц. Тау арасындагы жазык^ agrapra кез тшкен Kyñi: — Апырай, биыл мал тауга шыгуга Kemirin жатыр-ау. Астьщ мысык^ мурттанып, жаз ортасы да кел!п к^алды емес пе,— деген куцюлдей сейлеп. — Kemirin жатыр,— деп gocTan ^ойды Acgap. — Е, басе, онша кениге ^оймаса керек ед! гой...— дед! ж а зы ^ а шаншыла gaparaH gapTTMg жуз: кенет езгере Tycin. Жомарт та солай gaparaH. Сонау acTMgTM дала мен жусанды дала yujTacgaH кекжнекте жерге goHagTaraH 6ip шек!М шуйке булт семл- ден!п будак mag кершедь Кеп узамай жайыла жылжып, Kemin келе жaтgaн goñAMg gapacw да шалынды. Жомарт gapT Ke3ÍHÍg осынша Кырагылыгына gañpaH калды. Мунан api K,apacyggap Acgap мен Жoмapтga мулде KegÍA аудар- мастан, ки!з уйден ep-TogMMMH алып шыгып, атына gapañ KeTTÍ. Em Ж!Г!т gapTTMg !С-эрекет!не gapan 6ipa3 турды да, agwpw па- латкаларына gañTTM. — Мынау 6ip жyмбag шал екен,— дедi Жомарт. — Ei3re ренж!ген Typi. Мына ара осы maAAMg нел1гшде гой,— деп Acgap мазарлар жagты HycgaraH.— Ay, анау шуберекш gapa. KneAi мола, жoлaмagдap дегет-ау... Мына maAAMg ici гой. Bisre керсеткен gMpM гой. УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 225 ] В

— Е , онда турган не бар екен, шуберект; шeшiп алып тастай- мыз,— дед; Жомарт корганга карай бурыдып. Ек< о^ушы бала оныд соцынан ерген. Олар дал ^арасуц^ар палаткалардмц тусынан шопандар кеннн карсы алуга ет!п ба­ ра жат^ан кезде, элг; ак орамалды кулпытастан шешш алды. Kэpi тебет карт соцынан ерш бара жатты. %арт та, оныц тeбeтi де улдар мен кыздардыц жамыраса берген сэлемдерше м;з бакпаган куйде етш кетт!. — Орамадын апарып, к т з уйдщ ес!Г!не <ле салыцдар— деп Жомарт Мурат деген балага бердь — Жомарт, мынаны кара. Элм шал молаларды жендест;руге юр!скен екен,— дед! Аскар, жас шарбакпен бек!т;лген мола Кабыргасын карай турып.— Жомарт, сен сад асыгыстык жасадыц. Мунда турган ешкандай да кмр корсету жок кой дейм!н. ^ ар т уш<н бул молалар шынында да оте каснетт! болуы м умтн. Сондыктан ора- мады тура берсш. Оз бет;нше жендест;ре берс;н. Токтай тур, Мурат, б!з кулпытастарды %озгамаймыз гой. Орамалды орнына байдап Койыцдар. Жомарт, сен езщ айттыц гой, казу жумысын моланыц уст!ДГ1 жагынан емес, астынан бастап жург:зем:з деп... — Мейл^ онда орамал тура б ер ет,— дед; Жомарт та келЫп. Жомарт казба жумысын бастаудыц жобасын журе тус!нд:рд!. — М ына ец улкен, би!к корганды керш турсыцдар ма. Осы арадагы баска коргандарды салу да сол басты корганнан кей;н ¡ске асырылган. Б;з де казуды сол корганнан бастауымыз керек. Оз;м!зше од корганды — патша-корган деп атайык- Устпцг! кулпытастар мен мавзолейлерге ти:спейм!3 . Сондыктан казба жумысын мына солтустш жактагы етектен бастауымыз керек. Топырактыц уст!цг1 Кабаттарын абайлап кана аударып тастаган жен. Од уннн бульдозер Кажет. Жумысымызды тездетер eдi. — Б]зд!ц «Беларус!м<з» болады гой,— деген Арыстан. — Соны айтып турмыз гой, енд!,— дeдi Мурат оган. — ^урал-саймандар эз!р ме? — деп сураган Аскар. — Алты курек, жалпак пышактарымыз, щеткаларымыз, сыпыргыштарымыз, суймен тем;р жене баска да керек-жарактар тег!с бар,— деп жауап бepдi Мурат. Булар патша-корганды аса мукият карап шыкты. Оныц б тк- ^ м н , келденец енш елшеп, Аскар мен Жомарт жаткан палатканыц ¡ргемне тактайдан асыгыс жасалган устелд!Ц басына жнналып кецес ем беш, сен буг!ннен бастап кунделпк ж азуга мрмеюц. Кун! 6o^ степ, не койганымызды кмекаша гана жазып отыр, — деп ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

тапсырды Ас^ар.— А л , балалар, gaäip 6Í3 мына устел!М!з^!Ц уст!не келецке болатындай eïin лапас жасайы^. Аапас дайын болган кезде алыстагы кеш те коргжга жакын Калган едь i^apacyggap eg алдыда келед! екен. Онан кеЙ!н комдарына жук тецделген туйелерд!Ц устпнде шопандардыц бала-шага, эйелдер! де, сел кеЙ!Н!ректе 6ip-6ipÍHeH таяк тастам жерде дала тес!нде жыпыр- лай жайылып ÍArepi жылжыган отар-отар кой. К,арасуцкар кешт! Коргап ¡ргесшдем палаткаларга бургызбай, e3Í жасаган Kenipre TÍ- ке бастады. Жук тиелген туйелер ыдырана тецселш аргы жакка етт!. ^арасуцкар сол аргы жагага OTicÍMeH атыныц басын тарт- ты. Оныд орнына KomTÍ ¡Arepi карай ceMÍ3 бнеге М!нген бала бас­ тап экетть í^acKa кулын кеЙ!нде калып койган. Курк!реген озенге оскырына карап, ек! TyñeHÍg арасынан шауып oïin, аргы жагага шыкты. Бала кулынды кураулап бурып, бастай бердь Отыга жылжыган кой Kenipre жеткенше og каптал мен сол Капталдан дурк1реп жылкы да кершген. Аезде отарларды басып озып, 6ip-6ipÍMeH жарыскандай жакын кеп калды. Патша-корганныц устшен 6apí KopÍHÍn тур: эне, тентек айгырлар уЙ!рлержен 6eAÍHÍn шыгып, ортага карай ойкастап, 6ipece аспанга Каргып, 6ipece кулагын жымырып, басын теменге салып, оз yñipÍH ботен yñipre косылып кетпесш дегендей тьщсыра туседй езшдей баска айгырга сес корсетш, жакын KeATÍprici жок- Ауы р жалдары жел от!нде т!К!рейе желп!лдейд!. Ж ылкышылар акыра айкайлап, айгырларды 6ipÍHe 6ipÍH жакындатпай куа тусед!. Айгырлардыц шайнасканынан жаман элек жок- Ï^a3ip айгырлардыц ecipreH кезь Ж аз айы — жылкыньщ Kyñi ке- лер шагы гой. BtpiHigyñipiH 6ipÍHeH олердей кызганады. Жылкышы сэл коз жазса-ак олердей шайнасады, ал жас байталдар болса айгырлардыц тебелес!н кызыктагандай HÍpÍAÍn тура калады. Жылкышы атын теб!не Tycin, ек! айгырдыц ортасына жетт! де, 6ip уЙ!рд: ÍArepi ж!бер!п, емннпсш сэл ipKe токтатты. üaAaTKaAapAbíg ¡ргесшен жуздеген туяктардыц дубф: жер- д) солкылдатып отт!. Озенге жетш, 6ip-6ipÍHe ipKÍc-TipKic боп тау суына бас койды. Тек Kapi бнелер гана кетр ден oïin барып, соцына ¡лескен кулындарымен шуркырасып койып, су ш уге аргы жагадан кеп туст!. Судан шыккан жылкыны аргы жагалауга тр ге н жылкышы, бас- аягы жнналган cog тауга карай айдап женелдь Мунан кей{н кеп!рден калган жылкы етть Е м жылкышы да жылкыларын apípeK айдап тастап, оздер! KeñiH оралды да, аттарын KHÍ3 уйд!ц iprecÍHe экеп байлап, онан cog KenipAÍg басында турган !^арасуцкардыц жанына келдь УСТАЗДЫН ОРААУЫ ) 227 ) В

Эткелге goñ келген. Э р отардмц алдында муй{здер< ша{цыра^тай, са^алдары желк1л- деген ecipiK cepKeci бар. Мундай серкемз отардын узак жолда 6ip ¿зге тусш журу! де, еткелдерден eTyi де ^иын. Си^ыры бардай буюл ^ойды содынан шубата epTin, He6ip к^иын асуларда, цумайт пен шелейтте бастап журед!, eg аягы цан сасыган gacanga да койды бастап тр етш осын- дай серкелер гой. Ет комбинаттарында дал осындай gaH-gyñAM серке жуздеген Койды тар gMATaMeH тайгактатып nMHiagga ¡Airep жерге апара- ды 03Í жалт бурылып 6acga ес)кпен сытыдып шыга беред!, онан соц етке OTK¡3yre кезекте турган келес! жуз goйды ел!мге бастайды. Шопандар gaywMM малды epícKe бастайтын береке, gyT деп б)лед<. ...MiHe, gasip де cagaAM желк1лдеген кек серке Kenipre aag сал- ды. Артынш а топмрлаган gaAMg goй да 6ipÍH-6ipi KHÍn-жарып алга ентелей женелдь KenipAig жagтay агаштары сы^ырлап, кой опыр-топыр боп сыгылыса туседь K ,a p a c y g g a p кейшде жагадауда турган койшыга элдене деп айкайлап тур. Bipag даусы ест!лер емес. KapacyggapAMg айкайы да, e3eHHÍg сарылы да жуздеген койдыц gyAagTM тундырган MagwpayMHa KOMÍAÍn жатыр. Б у т л aya койдьщ niañipi мен креолин сасып тур. Жagтay агаштар сьщырлай тусед!. EipÍH-6ipi ки!п-жарып ентедей тускен мынау gaAMg мал Kenipre сыяр емес. AbtgMn кеткен. А кы ры , 6ipÍHe-6ipi ipKÍc-TÍpKÍc уш-терт goñ б!рдей асау озенге gapañ кумп- кумп тусть K,apacyggap колындагы шумакталган ар^анын тастап жп- берш, асау арна garbín экетпек болган 6ip ^ойдыц мойнына тус1рдь Жылкышылар да курыцтарымен лып етк!з:п 6ip-6íp койдан устап алып калды, ал cogrM 6ip койды агын жулып экете берд!. Ж агада турган ogymw балалар элг! койдьщ cogMHaH жуг<рген. 03eHHÍg агысы саябырлау, койтастары аздау тусына келгенде Мурат пен Арыстан gaTap ceKÍpin тусш, су домалатып келе жаткан goñAM устап алган. Жомарт пен Acgap да жетш, элг! койды жагага шыгаруга кемектесть Малшына су болган балалар ктм дерш ауыс- TbipyymiH палаткага gapañ ж уг1рд!. ^ м зд ар ж агы олекеуш мазактап кулш, мэз-мейрам. Шопандар енд! койды кеп!рден Ton-Tonga 6ел1п-белш еттзуге KipicTÍ. Сойт<п 6yrtHri жеткен отарлардьщ eg cogM да кеп!рден ет:п болган. А ум л жagтaн келет1н жолдан «Беларусь» кер!нд!. Э и е-MÍHe де- генше naAaTKaAapAMg алдына кеп TOgTaraH. Устшде eKi адам отыр. Тракторист жане 6ip бойжеткен gM3. — Cemg niaKipTTepig бе?— деп сураган Жомарт. 228 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

— HSirÍT б!зднм. А л кы з — ана шалдыц асырап алган кызы гой. Орта мектепт! 6ÍTÍpreH, техннкумга тускен болатын. Жазгы демаЛыс^а келген гой,— дед) Аскар.— Бумнше ш опанддуа жэрдем 6epreHÍMÍ3 жен болар. Тау бектерлер! ере жайылган малга толып кетт). Шопандар мен жыл!$ышылар К^арасуй^ардыц уйше кеп тусть Тауга шыгардыц ал- дында 6ipep кун осы бектерде тыныгып алмак едь K em ïig соцынан эйелдер мен балаларга кемектесш, уй TÍricin, мал epicTepÍH алдын- ала белг)леп дою уннн кемекш! шопандар да журш кетть К^ой мен ж ылкы ycïipTTeri жайлауга шыккан кезде алдарынан 6epÍH дайын- дап карем алуларм THic. А л буг!Н карт шопандар мен жылкышылар мынау жалгыз KonipAig нес! — К,арасуцкардьщ конагы боп отыр. К,арасудкар дэн риза. Жасаган Kenipi де мьщты боп шыкты. Жэне де дэл 6yrÍH Айгулдщ келген! мундай KepÍM болар ма! Дастархан эз!рлейт!н де адам бар ендь !^арт ^арасуцкардмц KegÍAÍ ecin, кептен болмаган 6ip куш-куат кернед! бойын, муныц да Keperi бар, пайдасы тиед! екен журтка. Шопандар езш кад*Р тутып, сый KepceTÍn отыр. А руак аттагандай муныц уйш аттап етш, дэстур бузган жок ешкайсысы. Мынау шацырак пен мынау ошакты сыйлап кеп отыр. Айналайын Айгул де акылды гой, бар KepeKTÍg 6epÍH ала кепт! ез)мен 6ipre, eg аягы жарты шелек кэмпит: мен прэнд!Г!не деЙ!н бар. Жерде кемул) жаткан улкен кара казан тап-таза етш жуылып, ошакка койылган. Астындагы от маздай жанып, жас ет былкып nicin жатыр. Айгулжан аска бап кой. Тамактыц дэмш KÍprÍ3eTÍH не- ше турл! туздыктарды да ала кепт!. í^a3Íp Айгул палаткадан кел­ ген кыздардыц кемег!мен бауырсак nicipin жур. Ек! мосыга катар !Л!нген eK¡ шэуг!мдег! шай да кайнап тур. Ал К,арасуцкар болса уй HeciHÍg эдeтiн сактап, шаршап келген конактарыныд ортасында эцг!ме-дукенш курмп отыр. Шопандар мен жылкышылардыц ат- тарын окушы балалар ерттеп MÍHin алган. М алды уакытш а багып журген солар. Аскар мен Жомарт та осы ï^apacygKapAtng уЙ!нде. Отын жаруга кемектес!п жур. «Оздер: Teyip Ж!Г!ттер сиякты-ау,— деп кояды K,apacygKap !штей.— Тек мына коргандарды копарыстырмай, ты- ныш жайларына кетсеш!. Апыр-ай, буларга, элг! жалпак курект! трэкт!р неге кажет болды екен? Эй, копарыстырмай кетпейд{ гой булар, эйтпесе корганньщ iprecÍHe уй Tirin, осы TOgipeKKe бил!к етш нес) бар... Ocылapдыg мына кылыгын шопандарга айтсам ба екен, элде?.. Жо, мен ундемей-ак кояйын. Шалдардьщ ездер!-ак эл! булардан жен сурар, сонда айтылады гой)>. Айгул жылкышылардьщ жанторсыгынан тостаганга кммыз куя бастады. К,ымыздыц кмшкмлтым nici танауды жарып женелд!. Бабына келген бест! кммыз. УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ¡229 ) В

— Осы куш жайлау да бурынгыдай емес,— дед[ тостагандагы цымыздан тамсаиа ciwipreH gapT шопандардыц 6ipi курсше сейлеп.— Неше жылдан 6epi берг) жа^тан 6Í3 гана кетер!Л!п журм!з. Мына, аргы жа^тагы керш)лер)м<з 6Í3re goHagga келулер!н дойды да, 6Í3 де оларга барудан ^алды^. TinTi ga3Íp солардын gapacbt да кер!нбейтш боп KeTTi... %ареке, шекаранмц gasipri бастыгы KÍM екен, б!лмед!ц бе?— дедп ол K^P^cyggapra gapan.— Сол элы майыр ма, элде езгертт1 ме, оны? Жаксы адам e3Í 6ip. Кептен танимын eaÍH. Жусалыдан goñuiMHMg баласы едь — Керген емесп!н,— дед! K,apacyggap салгырт gaHa. Ш екара жайлы, «ар гы » бет пен «6epri» бет туралы сез g03rayra 3aygM жog. Bipag, амал gaHma, OMip ceHÍg HeHt TÍAeMeñT!HÍgAÍ gaAacHH ба? — А ргы 6eTTÍg турмысы бурынгысынан да ауырлай тускен де- сед! гой,— дед! шопан курмне Tycin. — Отмен жазда ол жagтыg жайлауынан б:рде-б)р goйшыны коре алмадым-ау. К^йдагы 6ip су- рет кетерген адамдар жypeдi ылги. Ауы лдары н шекарадан ayAag KOHïipin экеткен бе, элде Í3-Ty3CÍ3 ¡шкерг! æagga аударып ж!берд! ме, эйтеу!р бул MagAa goñmbi жog. Кезшде MygaH батыр да, 6acgaAapM да сол ауылдарды 6epri улкен жерге gapañ Keniipin OKeTyAÍ 6¡AMereH- дер!н айтсацшы... — AgcagaA-ay, шет жерде gagrbtn журген ga3ag аз деп ne eg? %agrbtn журген жалгыз ga3ag gaHa дейс;з бе. Коп адамдар туган жepiнe жол таба алмай адасып жур гой,— деп сезге зор тулгалы, кесек кеск!нд! egiH жел TOTMgTbipraH, mogma сакалды жылgышы араласты.— Оне, e3ÍMÍ3AÍg Жомарт coHAaHAapAbtg талайын керген. Оньщ араламаган, болмаган ел! кемде-кем-ag шыгар.— Даусында Жомартты MagTaH TyTgaHAbïg бар едь Жомарт басын кетерш, 6ipAege айтуга ogTaAraH. Соны 6añgan gaAraH K^pacyggap оныц сез!н б о л т ж йердь — Ол aybiAAapAbtg шет жерлерде тент;реп жургендерше MygaH батыр юнэлы емес. Bip кезде 6Í3 MygaH батырдыц сарбазы боп жургетм1зде e3ÍMÍ3AÍg ауыддарымыз CHHgTbi ga3ag ауылдарыньщ Унд{ жepiндe де, Ауганстанда да, Тнбетте де Kemin-gOHMn жур- ген дерт 6ÍAeTÍH6Í3... А д солардыц gantaH кеткендерш жэне ол уш!н KÍMюнэлы екенш KÍMб!лед:? MygaH батырмен журген кездег! MeHig 6ip 6ÍArenÍM, сол ауылдардыц ap6ip уй!нде ул есетш, aKeHig тыныштыгы мен зей- нет!н коргауды мурат етет!н ездер!не... Сондагы MeHig ecTÍreH¡M Муцанды oKeci он терт жасында T9p6neAec¡H деп нагыз K03CÍ3 батыр Бекеге берген екен. Он cerÍ3 айдын и т нле MygaHHbtg epAiri мен TactAgoñAbíFMHa, uiangaH аттыц ycTÍHA@ aTgaHMH gaTe жiбepмeйтiн MepreHAiriHe, aTga TagbiMbiHbtg мыктыдыгына Бекенщ 6ipAe-6ip сарбазы Teg келмейд). MygaHHbtg Й ¡ 2¡() } \"ЭНУАР ЭА!МЖАНОВ

сол кездег! жастыгына к^арамастан, ауылга жау шап^анда, Беке <5^ тыр оны талай рет он басы eTÍn цойган екен. Беке урысты ылги урымтал жерден бастап, ^ыспа^та калган ауыл Коныс аударып, тау арасына, яки алые кумга Komin, Í3ÍH жасырып кеткенге деЙ!н жауды алдаусыратып, бет!н кайырып отыратын. Жоры^тардыц бэр)нде де Мукан Беке батырмен ^апталдаса журет!н. Балац ж ^ !т карт 6атырды;ц урыс уетшдег! айла-тэс!лдер!н yñpeuin, ауылдарыныц намысын, epKÍHAÍKTi к^оргаудагы журек жуткан ерлЫнен улг1 алатын... Шопандар мен жыл^ышылар K^apacyggapAMg egriMecÍH селт етпестен ты;цдап калган. Оуелде огаш м!незд! уй иес1не TiKciHe Караган Жомарт та, енд! оныц эр сез!н далт ж!берместен тыцдап отыр. К,азандагы от TycipiAin ортага келген. Осы туста %apacyggap ejgriMeciH уздь «EyriH мен не гып сонша езге журт^а сез бермей, кеп сейлеп кет- TÍM? Cipe, картайганныц белг!С!-ау»,— деп ойлады, конактарын дастар^ан басына шакырган карт. А л goHagTap болса оныц egrÍMecÍH соза TycytH т!лейд!. А м ал Канша, уй necíHig сый-курметше мойынусынуга тура келд!, кол жуып, ез!лдесе отырып, aega кол салды... Астан кейш колдарын жуып, к т з уйд!ц келецке жагына кайтадан жайгаса отырысты. Ж ылкылар караумткан шаткалды ерлеп кеткен. К,ой болса бет- кейде nipÍAin жатыр. — ^ареке, мацайыц елге толып, ырду-дырду боп калдыц-ау...— деп койды конактыц 6ipi:—Мына балалар да келшть — BÍ3 м ы нау кор ган дар ды ц тарихы н 6 ÍAceK дей м !3 ,— деп ж ау- ап катты Аскар. — Тарих дейсщ бе? Откенд! 6ÍAy — ете дурыс та кажет кой. Оэ!М!ЗД!ц тарихымызды багалай 6ÍAreHÍMÍ3 жен. ЭлН Мукан ба­ тыр да, енд! м!не, тарих болып отыр, К,ареке, egrÍMegÍ3AÍ жалгай TyccegÍ3,— дед) шокша сакалды ецгезердей жылкышы. К^арасуцкардыц куткен! де осы eTÍHini ед!. ByrÍH OHMg кеп жай- ды еш букпес!з айткысы бар, ортага салгысы бар. Ол коргандар ж акка 6ip карап етш, Жомарт пен Асдардьщ жуздерше кез салды да, egrÍMeciH алыстан бастады. — А ргы беттег! g asa^ b tg ep6ip ауылынан, ep6ip уйшен Беке батыр мен Муканньщ ерл1ктер! жайлы талай-талай кызыкты agr¡MeAepAÍ естуге болар ед!,— деп ол egrÍMeciH ойлана отырып ж алгады .— Алгаш мен ол ж акка OTKeHtMAe Беке батыр дуниеден кайткан екен, енд1Г! сары аяктардьщ урей[н алып журген Мукан едь Жарыктык Беке батыр еш жeg^лy дегенд! б!лмей eTinTi. Оз!не Карсы каншама калыц солдат шыкеа да, ол кезд! ашып-жумганша ) ВУСТАЗДЫН ОРАЛУЫ 231 t

айналып етш, одан тут^нылдан шабумлдап, олардыц берекес- ÍH кашырып, ¡ри-тыри eTin ы^сыра кумп тастайды екен де, e3Í де лезд1Царасында жараланган елген ж)Г!ттер!н жинап алып ж ым-ж ы- лас боп тайып турады екен. Онан cog жаудьщ тагы да 6ip кутпеген, осал тусынан кеп аяусыз согып кетет!н кер!нед:. — Осынмц 6apí 6ip батырдыц, элде бас^а б!реуд;ц сарбазда- ры м а?— деп сары ая^тар дал болып, 6ÍAe алмайды екен. Беке батырдыц туы астында жнналган ауылдар адам бара алмас та- уларды мекендеген. Op6ip ж^{т)Н!ц жоры^ка ыцшам KHÍHin, Косалцы атпен журуш , o g^ ep icim g мол болуын M M g T a n талап ет- кен. Кейде кун!не ек1 жуз ша^ырымга дей)нг! жepдi жортуылдап, Í3ÍH устатпайтын бопты. O p6ip cypAeyi, ep6ip кылтасы танмс. Эр ауылы ездерше т1лектес жерде олар eui6ip ж ауга алгызбастай кушт! екен. Тек, эттец, не 6ip 3eg6ipeKTepi, не 6ip тез атарлары болмаган. Алгашында манжур ханы, онан к е т н гомнндандар сарбаз- дар аулына еш тыныштык бермеген. Содан Беке батыр ауылда- рын Тнбеттен ары цалыв орман, яки тау арасына тыныш жерге кеимрмекке бел байлайтын. Бул 1913 ж ыл екен. CeñTin, Беке батыр ауылдарымен Мацгул Алтайынан жанап ете берген жерде &иын жагдайда ушырайды,— сары ая^тар мен тибеттерд!й кыспагында ^алады... í^apacyggap туй<лген ^альщ ойдьщ катпарына шома тусть Бул кезде цыздар ^ымыз куйып, KOAegKeAe отырган кона^тарга тара- тып бере бастады. Аптап ыстык кайтып, ¡goñ тау бектерлеп быты- рай жайылуга KipicKCH. — ^азацтар адам аяц баспас тауларга карай ^оныс аударып ба- рады деп,— тибеттер сары аяцтардьщ жазалаушы отрядтарына ха­ бар Ж!бер!пт!. Отрядтар EeKeHÍg ауылдарын коршауга алды. EHAtri жерде батырдыц алдында ею жол ^алды: ауылды тастап, доршауды бузып ет!п, 6ip басын паналап кету, болмаса бала-шаганы соцгы де- MÍ б)ткенше жаудан gopran, не коршауды бузып шыгу, не 6ipre елу. Сарбаздар eKtHmi жолды TagAaAM. Беке, cipe, 6apÍHÍg де елетшш б)лсе керек...— дед! K,apacyggap agrÍMecÍH соза Tycin.— Ол Муканга коршауды бузып шы& деп буйырды. Сонан cog Жоцгардьщ шыгыс жондары мен Тянь- Ш ан ьтц ogTycTÍK жондарында калган, бук!л сонау XaH-Tagipire AeñÍHri аралы^та жат^ан ауылдарга Teric Беке енд! кайтып келмеске кетт: деп хабарла,— дедь.. — Уай, кайран батыр!..— деп далды ецгезердей жылкышы курсммп. — Егер ол e3ÍHÍg Tipi каларын 6ÍAce баланы ж!бермес ед1 гой, ез!мен 6ipre ж aga goHMCga дей!н ^асынан 6ip ел! калдырмай epTin журер едь М уканды сонан к е т н жумсар едь В ! 232 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

Мукан сейтш, Беке батырдан ^арашэр:н!ц мацайында кет!пт!. Батырдьщ ^арамагында он сеНз уй болган екен. Муканныц жасы он беске толыпты, сол кезде, астында батыр сыйга берген, желмен жарыск^ан сэйгул!г! бар екен. «Б !зд! Teric шейпт болды де. Оздер4 сак, болсын. Оскенщде eaijg сары ая^тардан 6Í3AÍg кег!М!зд! кайтар»,— деген екен Беке еган. Мукан коршауды царацгы тунде бузып етедь Содан бес жуз шакырымдагы ез аулына тартыпты. Жолын торуылдаган отряд- тардан жасырынып, ылгн тунделете журедь Аптаган ыстыгы ушкан Кустыц канатын куйд!рет!н Турфаннан да тун жамылып етед!. Аулына 6ip апта дегенде жетшть — Турфанда бурындар ж уз!м тц элемде жок Typi есед! екен,— дед! К,арасу]цкар тыцдаушыларына жагалай 6ip кез тастап.— Мукан сол жуз!мджтерд!;ц арасымен журшть Одан ж ылкы мен TyñeHÍg суйег) шашылган ж алгы з аяк сурлеулерге тусед!, аш каскырлар мен шнебер)лерден сактанып, киыншылыкпен TyHHÍg 6ip кез!нде аулы­ на урланып келед!. EpTegiHe боз ала TagHaH мал багып алыстагы epicKe шыгып кетедь Экес!нен езге жан адамга Мукан Ttc жармайды. Оньщ кайда барганын, не ¡степ, не койганын ешмм б^мейд!. TegipeKTi Teric тьщшылар торуылдап журген, сондыктан ете сак болады. Мукан сары аяктардьщ аттарын багады. Тек тас Kapagrb! тундерде гана ауылдан жыракта eg сен1мд! деген жiгiттepмeн кез- десш, болашак жорыктарына эз!рлене бастайды. Ал Беке болса каза табады...— дед! í^apacygKap тыц- даушылардыц KegiAAepiHAe турган сурауларына e3Í жауап 6epin.— OHbtg cap6a3Aapb!Hb!g некен-саяк Tipi калгандары кумга ауып ке- тедь BipaK кайда барса да алдарынан курулы какпан шыгып, колга туседь Азгантай 6ip топ кана Шанхайга жет!пт! деген сез бар... EeKeHÍg OAÍMÍ туралы ест!генде Мукан казак ауылдарын жа- заушылардан к^Р^ауга, ез устазыньщ KeriH кайтаруга ант етедь Гоминдан мен оньщ губернаторы Ченг ж азы ксы з койшыдарды устап, малый, жерш тартып алып, кыздарын зорлап, сэл карсылык 6ÍAAÍpin, бас кетергендерд! аяусыз жазалаумен болды. Осыларды кере турса да, Мукан эз<рге ¡штен тынулы ед!. Ол 6ypKÍT устап, оны баптап, сонымен ag аулауга шыгып журд!, кедей-кепш!к ауылдастарына к°й кыркуга, базарга жун сатуга Колгабыс ететш, жакын MagAarb! кала 6a3apAapb!Hb!g наркын бакылап отыратын. Жасы он жет!ге толган кезде, экес! оны аяктандыру ниет!н 6ÍA- д!рд!. Мукан кальщдыкты e3Í тацдады. OHMg аты Райни ед!. Ауылы елу шакырымдай кашыкта болатын. MyKaHHMg экес! баласына отау TÍrin белек шыгарды. Ек! жас 6ip- 6ipÍHe MeñipÍMAt болсын, бакытты болсын, киын-кыспакта 6ip-6ipi- УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ I 233 I Ш

не суйетш , тчрек болеын деген т!лектер айтылды. «Э ум и !н !»— де- дi ею жас. Жacтapдыjg уйлену тойы етт<, ал б<р жылдан к е т н Россияда пат- ша тагынан кулапты деген хабар жетть.. Тагы да аласапыран кун туды. Урыс-кер{стер басталып, сары ая^тар мулде ^утырынып кетть К,аза^ аумлдарын Ченген:ц адам- дары аралап шьщты. Олар: «Большевиктер ^аза^тарды жек керед!, дуранды ^уртпа^, ^атын-баланы ¡^ырып-жойып, малдарын тартып алма^, кшз уйлер<н ертеп ж!бермек»,— дeгeндi айтты. !^аза^ ауылдары к!мн!ц дос, м м т ц ^ас екен!н, ^айда барарла- рын б{лмей дал болды. Кептеген ауылдар тынышты^ !здеп, удере копни, тау сурлеулер)н асып Унд! жерше, Тибетке кетт!, Туркияга барар жолды ¡здедь Осылайша тагы б!раз жыл етт!, енд! сары ая^тарга досылып, {^азак ауылдарын большевиктерден ^ашцан ац казактар мен аннен- ковшылар да талай бастады, м<не, осы кезде Му^ан: «Бас ^осып, Казак^ ауылдарын ¡^оргайы^!»— деп уран тастады... Мен олардыц сапына ^осылган кезде Му^анныц батырлы^ дац^ы к^алы]ц елге кец!нен тараган екен,— деп эцпмесш ая^тады К^арасуц^ар.— Онан кеЙ1н г^ 1н ездер!д де б!лесщдер. Узац жыл )^ан тег!с урыс болды. Му{^анны;ц ез!не у^саган ер журек батыр до- стары коп едь Олардьщ ¡Ш!нде мацгул да, уйгыр да, ^ыргыз да, дуцген де, тэж ж те, кытай да, тацгауыт пен торгауыт та — бэрп де болды. Му^ан козс!з батыр едн б!ра^ ^улык-сумды^, айла дегенд! б!Л- мейт{н. Ол досына да, ж ауына да сене берет!н. О тыз тогызыншы жылы Ченг мусылман дшше тыйым салган кезде онымен арыстан- ша ай^ас^ан Му^ан ^ырык^ етнпн ж ылдыц ж азында сол Ченг оган кеннр!м етем, Шы;цжандагы ^аза^, уйгыр, езбектерге тецдш бе­ рем дегенге имандай сенд! гой. Сарбаздар уйд!-уйлерше тараган кезде Ченгтыц к^упия жазауш ылары Му^анныц ец мьщты деген жЫттерш устай бастады. Опасыз сат^ындардыц кемеымен уса^ улттарды бip-б^p^нe айдап салып, eш^кт^pyгe куш салды ... Б1ра^ э д м д т жецд!. Ченг Мук^анныц куш!н мойындады. Ш ьщжан ^аза^тарына те]цд!К бер!лд!. Му^анды хан деп ^урмет б!лд!рдь Тш т! эуел! Чeнгтijg орнына келген У р!мпптц жа;ца yк^мeт^ Муцанмен кeлc^м ж асады ... Егер соган дейш Алматыдан б!зге шай, ^ант, мата кел!п турган болса, енд! К1тап келе бастады, ез!М!здщ газет!м !з шыгатын бол­ ды. Шы{цжанныц ^аза^тары ерк!н ом!р суред! дeciп, ^аза^ мек- тептер! ашыла бастады. А л Уp^мшiдe Совет консулы туратын бол­ ды . Карасуц^ар б!р сэтке унс13 ^алып, тамагын Ж!б1тк!С! келгендей Кымылдан c^мipд^.— Му]$ан, эрине, батыр ед!, б!ра^ ол бас^аруды Ш ¡ 234 [ ЭНУАР ЭЛМЖАНОВ

б!лмейт!н, сонысына ^арамастан ез)н бумл Ш ыцжандагы казак ауылдарыныц 6илеуш!С!М!н дейтж ... %apacyggap тебе басындагы ^органдарга шаншыла у р а га н куЙ! a¡grÍMecÍH жалгай берд!: бпртшдеп ол Му^анды тус!нуден ^алды жэне бурынгы e3ÍHÍg ^арулас достарын да тус!нбей дал болды, олар: «М у^анды орнынан мулату керек, ейткен1 ол хан, кедей атаулыга жаны gac, жаца ук!метт1ц ж ауы »,— десть Муканньщ хан екен!н ï^apacyggap жа%сы 6ÍAAÍ. Bipag ол тумысы- нан хан боп, муралык^К^ алган жод ^ой. К,ыры^ уш!нш1 жылдыц май айында, сары ая^тарды ойсырата жецген улкен жец^тен кейш, той устшде сарбаздарынмц o3t оны ag к т з г е салып, хан-батыр деп жа- риялап, оган адал болуга ант eTÍCTÍ. Тойга Монголия мен Жет1судан меймандар келген едь Олар MygaHFa сыйльщтар тапсырды... Жо, Мукан туа хан болган жок^. Оз! пэлендей бай да емес ед1 жэне кедей-кепш!кт! де ренж{тпей^н... Ол уш!н каза^тыц байы да, KeAeñi де бэр! б:рдей едь Малыныц санына gapan журтты неге дос пен gacga болед!, осы? Сарбаздардыц ек! Tonga: Муканга карсы жэне Му^анга ж а^ боп бол)ну!не де ï^apacyggap тусше алмады. Журттыц ж iк-ж iк болуы K^apacyggapra мулде TycÍHÍKCÍ3 ед!. Аласапыран ^айта басталды, тагы да ^ан Toric, тагы урыс-Kepic. Му^ан 03ÍHÍg сен!мд! ж[Г!ттер!н ^айтадан жинап тауга KCTTÍ де, 03ÍHÍg cogbEHa тускендермен согыса бастады. Bipag бурынгы куш жо;$ ед!. Жeg^л^c тауып, дарга асылды... Елу алтыншы жылы тынышты^ {&айта орнады. Турмыс онала бастады. Х алы д 6ipÍH-6ipi ^урметтейт!н болды. К^аза^ пен уйгыр ауылдары ^ытайдан Komin келгендерд: кутты кона^тарындай етш Карсы алды. Жаца ук!мет басшылары: «Х алы^тыц барлыгы Teg, эрк)м ез eg6erÍMeH ем!рд! керкейт!П, жерд< кер!ктенд!редЬ>,— дед). OpKÍM оз т!Л!нде сойлеп, o3ÍHÍg эн-куЙ!н салсын, турмысты котеру ушмн eg6eK етсш, e3ÍHÍg тарихын, 03ÍHÍg дэстур-салтын кад!рлес!н. Журт урыс-KepicTÍ, дау-дамайды умытып, 6{рлескен eg6eKKe жумылды. ïtUKepri жа^тан келген аш ары^тарды туган бауырла- рындай асырап-са^тап, кемектер{н аяган жо{$. Ал келуш<лер келген ycTÍHe келе берд[, ейткен) Ш ыgжaнды олар ете бай елке санайтын. Тагы 6ipep жыл еткен. Bip кундер! ap6ip ауылда жиналыстар eTKÍ3ÍAe бастады. Жумысты тастап, уза^ты кунге epKÍM e3Í жай- лы айтуы керек болды. Не ойлап, не {$оясьщ, к<ммен урсып, к<ммен corbiCTbïg, KopmÍAepig т м ед!, KÍMA¡ yHaTacMg, к!МД! унатпайсьщ. Егер шеш!Л!П оз бет!мен сейлемс! келмегендер болса, ондайлармен 6acga 6ipeyAep ceйлecтi. AAAaHbtg алдында арылгандай бар mHHHgAb! айтуды талап етть УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ] 233 ] В

Эуелде журт шындарын айтты. Му^анды да естерше алган. KenmÍAÍri-ag оган деген аянышын да б!лд[рген. Кейшнен ойларындагысын тым ашыла айтып, уйгырларды — уйгыр, {$азадтарды — ga3ag 6acgapca, ейткен! олар ез удттарыныц жай- жапеарын, дэстур-салтын, тарихын, ^айгы-^ас!рет) мен цуанышын бас^адан repi жа^сы 6ÍAeAÍ гой дегендерд! турмеге жаба бастады... BipÍH-6ipi эшкepeлeйтiндep де шы^ты. Журт 6ip-6ipÍHeH ^ор^ып, сенуден ^алды. Ер-азамат^а деЙ!н 6ipÍHe-6ipi ceHÍn сез салмайтын болды. Досыц м м , дуспаныц мм , 6ÍAÍn болмайсы!ц. — MygaHHMg кезшде оцай едь Онда душпаныцмен ашы^ урыста ай^асатынсыц,— деп дойды K,^pacyggap.— Ал элг!ндей за- манды, айналамда болып жат^ан о^игаларды мен мулде тус!нуден ^алдым...— дед! ^арт курсше сейлеп.— Б1рде MeHig де жанымды електен етк1збек болыпты. Жиналыс^а алып келдь Мен ундемеп едпм, ал кеп мен туралы тус-тустарынан сейлеп 6epcÍH... А ягы мда есм саптама eTtrÎM ед1, ^онышында сапым бар болатын. Оз{мд1 не 6ip лас, жалган жалалармен юнэлап, ел)ре сейлеген топтыц алдында шыдап отыра алатын емесп!н, 61разын ^ан ^уштырып жайратып, ез<мд! де елт!рсем дейм!Н. Eipag улымды ойлаймын да [рк!лем... А ^ыры, мен: 6Í3AÍg ауылды бас^арып турган к^ытай досым бар ед{, сол кеп!лд!кке ез !$олына алды. Аты Лун болатын. MeHi тэрбнелеп шыгарам деп жиналыс^а уэде берд!. Bip айдан кейж мен ^айта кеп арылудан OTyiM керек, егер арыла алмасам, турмеге жабылам. Му^анныц сарбаздарын шет:нен турмеге жаба бастады. Экелерш {^оргаудьщ жолына балалары шы^ты. MeHig улым да дос- ^урбыларымен 6ipre К,У^жага аттанды... Барлыгы сексен адам ед!. Э д1лдж т! талап еткен. Олардыд талап-т!легше кулак acgaH еш- KÍM болмады. Бул кезде тауда турмеден, коммунадан ganigaH топ- топ бос^ындар болатын, балам соларга барып косылуга жиналды. Алайда олардьщ !шшде MygaH сия^ты кепт: cogbtHaH ерте алатын адам жо^ ед!. MiHe, осындай ¡^ысылтаяцда улымды gyTgapyra бел байладым. Оны ^асыма алып, бумл ауылды бастап 6epri ж а ^ а , улкен жерге етуге беюнд!М. Лун мунымды 6!ЛД1. Тунде, ауылды тастап кетуге са^адай сай отырганымызда, e3Í маган келген. «Сендермен 6ipre мен де кетер ем, 6ipag туган жер!м осы жа^та,— дед! ол.— Ал сендер кетседдер мен! елт!ред1. Сонды^тан мен! сабап-сабап, байлап KeïigAep. Мы^тап 6aHAagAap...>> Оте жа^сы адам ед!,— дед! ойга батман K^pacyggap.— Амал ^анша, байлап тастауга тура келдь Eipa3 сабадьщ та. Ол аямай {$атты сабацдар арпалыс^аныма, ж<бермей ^арсылы^ керсеткен!ме сенет!ижей болсын, дед1. Мен бул ж а ^ а етерде турмеге де, ел<мге де ¡штей бел бугам. Ойтеуф cyйeгiм осы туган жер<мде ^алса болды деп т<лед[м. Осы В ! 236 t ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

Htagga етш, ше^арашылар то^тат^ан кезде, 6ip туп т!кеннен устаган бойы ж ата кетш топыра^ты суйд!м. Ойткен! кеЙ!н ^арай ¡^айтарып ж!бере ме деп gopgbm ем. Tag алдында етш ек. Bip añ em ig уш Са­ ласы бар болатын. E g KÍmici апыр-топырда eKÍ жа^ты 6eAÍn агатын мшкене судан ете алмай к^алып дойыпты. А ргы 6eTTeri солдаттар баланы шырылдатып устап алган. Анасы кез алдымызда жында- нып KeTTÍ. EKÍ баласын 6epri ж а ^ а тастай бере, ортадагы жigiш кe жолак^пен зар egipen жумрген бойда, ез шашын eai жулып, eKÍ ^олымен жартасты сабалап, а^ырында тас^а басын со^ты...— î$apacyggapAb!g жанары мулде тунжырап кетт!. Ол к^алтасынан бет орамалын алып, тер!н сурте отырып, кез!не ¡рк!лген жасты да сипап ж!берд!. Кеп жылдан 6epi ол алгаш рет ез! туралы шеш!ле сейлеп, ез:н иы^тан бас^ан ауыр ойдан арылгысы, жeg^лeйг^c^ келгендей куйде ед!. Ол уадытты да eAeg ¡^ылмастан, gOHagTapb!Hb!g алдында ез атыма нук^сан келед!-ау деп цымсынбас- тан epKÍH сейлеп отыр. Бул OHMg дос-жарандары алдында туцгыш арылуы едь.. — Мен улымныц осы жакета ecyÍH, e3ÍHÍg нагыз туган жерше жету!н т!леп ем, оньщ да ур!м-бутагы ocin-еркендесе деп ем...— де- д! %apacyggap egrÍMeciH онан api жалгап.— Кулыным, нагыз ер ж!Г!тше б)зд), шал-ша^пытты gopran, ogTbig етшде журш отырды. Сейт!п gasa тапты. Ауылымыздьщ He6ip бозда^тары ogga ушты гой. Б1зд! 6epi gapañ eTKÍ3Ín, ездер! адам ang баспас gapagrb! цуздар мен maTgaAAapAbíg арасында нт пен gycga жем болып, MagriAtKKe Кала бердь.. K^apacyggap унс!3 ^алды. Ауыр тыныштьщ басты. Тау бектерш- дег! MaAAbtg шуын да, e3eHHÍg сарылын да еш тм ест!ген жо^. — Осы жа^тагы ауылда мен 6ip эн ecTin ед<м,— дед! K^apacyggap e3ÍHÍg gacipeïi мен ауыр ^айгысын ceñiATKici келгендей дауысын сэл кетере сейлеп.— Э ке туралы жыр дейдь Баласы экес!не: «К,уан сен, Куана бер, экежаным. Мен ceHÍg eMipigHÍg ж алгасы мы н...»—дейдь MiHe, MCHÍg OMÍpÍMH¡g сол жалгасы жо^ енд!. Тагы да 6ip эн бар екен бул жацта. Ана туралы жыр деген. Баласы анасына: «Eceñín кетсем де, мен саган сэбимш...»—дейд{. Баламньщ сол анасы да жо^ ендь У зак жылгы тент!реуден кеЙ!н, жалгыз басым сопайып ^айтып оралдым осында... Eipag естш журген жалгыз мен бе? Ау, цаза<$ Кайда gagrb!Mañ жур?.. Ш ьщжанда да, Туркняда да, Тнбетте де жур емес пе. Ш ьщжанда Тузтау деген еск! тау бар. Сонда ерте заманда ga3agTbtg жет! ^ызына салынган жет! мавзолей! кун! бугшге дей)н тур. Оларды богдыхан тутдындаган екен. Eipag олар цашып шыгады. Туган елдерш <здеп ^умды кезш, таулардап асады. CogAapbmaH ж ау куып жеткен кезде Ty3TayAb!g кузар тастарына шыгып кетед!. I I ШУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ 237

Жаудыц мазагына ушырамау уш!н, деиелер!Н!ц тас^а айналып тау уст)нде далуын, ал шыбын жандарыныц туган елге ушып барып, бултпен 6ipre далага кез жастармнмц жауумн 6ip алладан Т1леген екен. Даланы;ц кермек жусаны солардыц кез жасынан ескен деседь Сондьщтан мазарларды бузып, ел!лердпц тынышын алмау ке- рек...— К,арасуй^ардыц у*\" цатдыл шыдты.— Ол мазарлар б!зд)Ц eMÍpÍMÍ3AÍg, дазад eMipiHig шекмздЫне дэлел боп ата-бабалары- мыздан калган белг! гей,— деп ол патша-дорганды мегзеп дойды. Bip сэтке ол e3ÍHÍg куйрек мшез танытып, мына отыргандарга KOgiA TyKnipiHAeri дупиясын ашып, ауыр gacipeTÍH шагынгандай болганына ек!нгендей боп кер<нд].— Ата-бабасыньщ моласын дорлаган ypnagga даргыстан езге не айтарсьщ,— деп ce3ÍH кутпеген жердей ая^тады. Дастархан басында отыргандар Teric ой шырмауынан оянган. К,ымыз дуюлы ыдыетарын к^оя берген. Шодша са^алды egresepAeH жылдышы — BeKeg отыргандарга жагалай 6ip gapan етть Жомарт пен Acgap да 6ip-6ipÍHe дараган. EKeyÍHig де б!рден у ^ а н ы K,apacyggap eKeyi туралы айтып отыр. — Шугыл yKÍM эмсе эд:л бола бермейд!, К,ареке,— деп бастады BaKeg.— Оке баданы TagAan алмайды, ез! тэрбиелеп ecipeAÍ, егер баласы даргысда лайьщ болса, онда онысына eg эуел) экес! К!нэлы. Мына кун KeuiKipreH шадта, KÍMжайлы ауыр сез айтып отырсьщ, К,ареке? Егер e3ÍMÍ3AÍg мугал!м Acgap мен оныц шэюрттер! жай­ лы айтсац, oHbíga мен досылмаймын. Есту!мше булар мынау доргандарды дай заманда, К!мдерд!Ц тургызганын зерттеп 6ÍAÍn, 6Í3re айтдылары келедь.. К,ареке-ау, бук!л eMÍpÍMÍ3 дала мен тау арасында oTÍn келе жатдан мына CÍ3 бен бпздер, мына отырган ацсадалдар жол бойында ушырасдан жалгыз молага gapan турл!-турл! дудэмал болжаулар ай- тумен келд)к емес пе? А л енд! сол дудэмалымыздыц анык^аныгын 6ÍArici келген балаларымызга даргыс айтданымыз жен болар ма? Олг)нде e3ÍgÍ3 añTTbtgb!3, Беке батырдыц еснет! Муданды урыс^а жетелед! деп. А дам mipKÍH, шындыдты 6ÍAÍn, соны журтк^а айта б!лсе гана эд!л жолмен журед!. MeHÍg б!лу!мде, мына cÍ3re Keptni боп кеп жатдан Ж!Г!ттер бабаларымыздьщ сол 6ip дана ce3ÍH багалай 6ÍAeTÍHAep. Солай ма, Асдаржан?— деп жылдышы agriMeH! шнрьщтырмай, отыргандардьщ арасын жайма-шуадтап, мугал!мге фарады. — Айтып отырганьщыз шындыд, Баке— деп достады Acgap д а саябыр унмен.— Оке баланы TagAan алмайтыны снядты бала да экен! eai TagAan алмайды гой. Егер К,арекец 6Í3AÍg мадсатымызды тус!нбеген болса, онда мына Жомарт eKeyMÍ3AÍg юнэмыз. BÍ3AÍg мадсатммыз шэк!рттер<М!3 ез ата-бабаларыньщ, элг!нде K,apeKeg В Í 238 t ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

айтдан туган жер!Н!ц еткен тарихы жайлы Ko6ipeK б!лсе сксн дсй- MÍ3... Откенд! б!лмей eMip суру муммн емес. БолашакАа ccneTÍn- дер ушш еткенд! 6ÍAy ете кажет. Мынау ¡^органдар 6Í34Íg тарихы- мыздыц купия сырларын 6yrin жатыр деп e3AepigÍ3 айттмцыздар. EÍ3 соларды, тарихымыздыц бастауын 6ÍArÍMÍ3 келед!, сейт!п б!зд!ц жep^м^зд^ ез жерше ¡^осып, MeHmiKTerici келетшдерге жауап берсек дейм!з... — Буларга каргыс тимес!н,— дед! eg улкен ^арт шопан. — Мынау кун уясына egKeñreH, намаздыгер ша^тагы MeHÍg т!де- riM, берер ag батам осы. Муны айт^ан мен Ж эн п етстн ... Саган да размет, K^apacyggap! А л енд1 6Í3 журел!к. Кун уясына ^онбай турып omarb!Mb!3Ab!g басына жетш, ^ойды ¡^оралап, aTb!Mb!3A&!g бел!н суыталыц. Элг) KeMnipi бар болгыр да жолга gapan, кут!п отырган шыгар,— деп ce3ÍHÍg cogMH эз!лге шаптыра ая^тады ЖанпеЙ!С. !^арт шопанньщ сезшен кей!н дастархан жнналды. Шопандар мен жылцышылар K,apacyggapAMg куткен!ндей оны жа^тамады, жacтapдыg ic¡H мак^улдады. — K,Hgap шал екен. Бес-алты жылдьщ дау-дамайсыз 6ipAe-6ip ^азу жумыстарына KÍpicneñTÍH 6Í3AÍg институттыц басшыларынан да циын екен. Мана ï^apacyggapra айтып-айтып тастайын деп та- лай о^талып, эзер деп шыдап отырдым. O3 ÍH аяп кетт!м, — дед! Жомарт палаткага ^айтып келе жат^анда. — Айтпаганьщ дурыс болды,— дед! Acgap.— Сен ез epeжegд^ бул жерге тьщпалама. Бас^алармен айтыс. — Memgtne, мына ï^apacyggap не керек екенш esi де б!лмейдь — Мен оны MygaHHbtg oMÍpÍHÍg cogrw жылдарын толыгыра^ айтар деп кутш ем... — BÍ3AÍg maAAapAbng ездершщ бастарынан еткергендер! жай­ лы тэпт!штеп айт^андарын ^ашан Kopin eg? ^аш анда олар ездер! туралы ауыз тушытпайды да, еткенд! айтуга келгенде аттай желед! емес пе. — MeHÍg жалгыз гана т!лег!м — балалар ез туган елкес! жайлы азды-кепт! маглумат б!лсе екен дейм!н... — Жумысты epTegri TagHaH бастаймыз, онан аргысын коре жа- тармыз...— дед) Жомарт ойлы кеЙ!пте. Булар палаткага таяп ^алган. Мурат транзнсторын бурап отыр екен. Арыстан тракторын шу^ылап жур. 03eHHÍg аргы жагында, к т з yñAig ¡ргесшде езара элденен! сейлесш, екеуден екеу ^алган K,apacyggap мен Айгул отыр. Acgap соларга gaparaH куйде Жoмapттыg палаткадан планшетканы алып шьщ^анын, одан еск! картаны ашып устел уст!не жазып салганын бай^аган да жо^... ] ] ЕВУСТАЗДЫН ОРАЛУЫ 239