Әнуар Әлімжанов Ұстаздың оралуы

Бфде KeTepiAic жасаган ¡^улдарды елт!рген кезде ол алацда турып осылай деген едь А л ¡^улдар болса бас имеген ^алыпта ^аза тап^ан. К етн д е Устодтыц озпн жендеттер шахтыц буйрыгын орындау ушш алтын сарайдан шыгып бара жат^анда, олар кеш:р!м сурамап ед!- ау, деп ^уАдарды еыне алды. Байлаудагы тебеттей гып жендеттер !$ыл ар^анмен мойны- нан жетелеп келе жатк^анда кенет оган: Ш ах буйрыцты а^ынныц тут^ын эйелд! суйгенп уш!н шыгармаган болар, оныц ^улагына кеше ag уйдег: думай устшде а^ындар ортасында Рудакн шыгарган елец жеткен cog болар деп ойлады. Бамы дм^ деп онма асып, л а с а т т а н б а , Кед алдында таждырдыц сол да m ag ба,— деген ед! ол шахтыц ^азынашысына. Жэне тагы ол Мурадн до- сын еске алып, жырга косып мадактап, оныц OAÍMÍ ушпн шахты кшэлаган. Айтылган соз ogneH Teg, ^айтып ¡шке жута алмайсыд. Ынтызар еткен тут%ын аруга cogrbt рет 6ip gapap ма ед<. Eipag ол кайда Aecegmí? Эне, анау би!к дорганньщ ¡ш1нде. Mogri ¡^амауда. Онда терезе де жок,. Кумбезден гана кершер аспан бар... Мумкш ол онда жо^ та шыгар eHAiri. Мумюн оны да Кааба к^ызы Робия сиядты oTga ортеп ж!берген шыгар?! А{$ын кезш {^органнан тайдырып, алдындагы жендетке фарады. Typin алган жецше ауды коз!. Жун бас^ан ^олына TycTi. Жaлagдaгaн gaнжapдыg етк!р жузше, жeндeттig gopgay KyAKiciHe... — Ацын баба, туе болды. Озен жагасына дем алайы^,— деген М адждьщ дауысы ест!лд<. Булар езенге !$арай ойысты. Рудак K03ÍHÍg ауырганы б!рт!ндеп цайтайын дедь Жол со^ты боп ^алжыраган, оз! со^ыр а^ын тьщ тыцдап к^атты да к^алды. Op6ip дыбыск^а бойы ел!т;п рахат тап- ты. Шепт)ц сыбдыры, жaпыpa^^тapдыg сыбыры, сайраган ^устар мен cyAMg сылдыры — 6opi 6ip арнага цосылып, TÍpm¡AÍKTÍ, ^озгалысты паш еткен тангажайып энге айналып, а^ырындап жер уст!нде ^алы^тап келе жатты. Осы 6ip музыка кунге арналган гнмн- дей ест1лед!. KïA*pcTTi кунге арнау сияцты. — Наурызга уш кун ^алды... деген М адж а^ырын гана. Eipag а^ын оны ecTÍn ^алды. — E¡3 оны уйде к^арсы аламыз, улым. Тауга жетемпз гой,— дедп Устод Маджды жубатк^андай.— А л ga3Íp 6ip OAeg оцышы, Маджым. KeKTCMHig самал жел! туралы о^мшы... Тым-тырыс бола ^алды. Ады н шнрыга gyAag турд!. Ол кут<п отыр. М адж Согдиананыц коптеген ацындарыньщ OAegÍH 6ÍAeTÍH. KÍMHÍg OAegÍH ogbip екен? В ! 2 w t ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

... И л т ы н с и п а т к е к т е ж д/л:н жаммп салып сажал жел, Кцж:с ок;а райхан зцлдем цлб:реп ес, сажал жел. Олар^ салжан сан жцздезен ернек боп су то л ^ м н ы . А[ыл ^алаждам Манм^ см^йан т у л а п й р е т , сажал ж ел... ...М а х аб б а т т м цдпас, с!рэ, ^¡реулерхе кер со^ыр, С ы лац д атты ц ¿цл-ба^тарды ¡^альщды^там, сажал жел Уа, н ел :к тен р а х а т сонм^а т а ц алды нда жцл^^ен, 7ац ш а п а ^ т а рамхан 2цл:н ш а м т ы ц ба, алде, сажал жел... М адж Робияныц елец!н о^ыды. Юмнен б!лд! екен ол муны? Шынымен-ац ол бул еле;цд!, а^ын Абдулла Рудакидщ ацк^ау ба- ладай боп келш, Робияныц суйген! — жас дулдыц басына шахтан бостандм^ сураган кyнi жадында тутып ^алганы ма? Сол уадыт^а дей)н бук!л Саман елшде бipдe-6ip жан Кааба байдыц к^ызы, Балхы ^аласыныц жас эм1рш!С! Харистщ к^арындасы елец шыгаратынын б<лген емес ^ой: Робияныц ак^ын eкeнi мулдем белНс!3 болатын. Абдулланыц ез! де бул жайлы кездейсо^ б:лд1. О^ига Рудаки «Кэлилэ мен Димна» поэмасын жазып б^!р!стен бурын болган ед!. А^мн Индняда болмп, Иранды аралап етш, Мурадн жэне Шахид- пен Балхыга келген. Сол жылы онда бук!л Анджамныц, бук!л Согдиана мен Мавренархдыц а^ындары жиналган, Фарабаныц а^ындарм да, Таразыныц биш!лер!, Арараттьщ саудагерлер! мен Иеменн!ц жолаушылары, Ундмтанныц энш!лер! де тег!с бас !&ос{$ан... Балхьжыц билеуш)С), Каабанмц баласы — жас Харистщ са- райында думанды той еткен. Оны)ц кез!нде Балхы а%ындар мен су- ретш!лер ^аласы рет!нде аты ш ы ^ан-ды . Каабаныц баласы Харис билеупп peтiндe экес!Н)ц жадсы дэстурж жалгастырган eдi. А^ындар б!р{ мен б!р! бэсекеге тускендей, сарай багыныц ¡шш- де ез елецдерш ок^ып отырган кезде, кутпеген жерде олардыц ор- тасына нэз!К кескшд!, эсем бозбала кeлдi. Ол дауысы KYмicшe сыцгырлап елец о^ыды. Булбул ^ус пен райхан гул! туралы елецдер, кун менен булт туралы елецдер... А^ын-бозбала енд!Г! б!р узац елецш Устод^а арнай айт^ан, оныц сездер!нде муцлы б!р астар бар едь Рудаки тацыр^ай ты]цдады. Бозбала оны адылгей тутып, ма- хаббатты ¡^оргауга, ¡^органыш болуга жэрдем сурады. Келген! ^андай ая^ асты болса, бозбаланыц кеткен! де сондай тез болды. К,ызметш! ^улдар шарап тарата бастады. Харист! асырап ес!рген кэр! эйел а^ындарга баланы]Ц тентект!Г!н кеимруд: жэне ол туралы еске алмауды ет!нд!. Рудак ойга ^алып едь Ол элгiндe ез алдына келген жастыц ер ба­ ла емес екен!н у ^ а н . К^ыздыц дауысы едь Бфа^, ол )^ыз к4м? Жэне *О р т а гасырдагы ортаазиялыц суретци. ^ Ж ац а эранын Ш гасырында ем)р сурген ортаазиялык, суретш ь УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ) 291 ] В

чадраны жулып тастап, Ж!г<тше к и !т п , муныц алдына осынша ба- ты л келш , 8TÍHÍm айтуына не себеп болды? Сол кеште сарай {^ызметш!лер1 оган толтыра елецдер жазылган теп-Teric панч Ж !бемтц б)рнеше gypagTapb!H табыс етть Оларды жазган XapHCTÍg ¡^арындасы — Робия екен. Рудак OHMg gyimn махаббатыныц сырын да б!лд1. Робия ез бауырыньщ жан са^шысы басыбайлы gyA, жас ж!гптт! суйген екен. HSirÍTTig 8HÍH, OHMg рубабадагы оймнмн, OHMg судулмгм мен а^ылмн cyñinTÍ. К,ыз оган eAegAep арнапты. miriT те ез ханммм Робиянм суйед! екен. Адайда, Харис датал. Ол gyA мен Робияныц махабба- тмна gapcM. А л Робия болса махаббатмн кия алмайдм. Бухарга кайтысммен Рудак Муради мен Шахидты ертш падишахтыц алдына барды. Рудак елеймен шах иеден Робияга жэрдем 6epyÍH етшд:. Pyдaктмg oTÍHÍmiH maxTMg Tag сараймнда отмрган Харис та естидь !$атуланган жас Ж!Г)т дереу Бухардан ат- танадм. С ум т жур<спен Балхмга жетш, элг! ^удды зынданга тастай- дм, ал Робия сулуды ^ызып турган моншага KÍprÍ3Ín, сыртынан тас gMn 6eKÍTTÍpeAÍ... Жалмн жалмаумз жалмн тастарды обырдана жаланып, жaлag- дай туседь А й жузд!, ag мусжд! Робия шарпыган от пен тут!ннен туншыга бастады, кейлег! тутанып, gapa бурымдары gayAaran от- та жылан ширатылды. Робия саусагын gMpmMn канатмп, кызган Tacga елер алдында мынадай канды жолдар жазды: «Сенс:з жерде сц ш ктЫ , goc жанарыл! — к,ос бцлац, ^анл(енен бояп б е т ^ д :, отыр^имн не ос^ылап. K:pn:z:^i acme gypzajMaM macgMHza Aíen: батырдыц, Æog, game амта^и, ^ атал ап ¡^атмп-се^ит жатыр^иын. ÆqpeztAte ендщ де сен, Ategzi далдыц са^тал м п , ^ а н боп e^íec, бук:л ел:ц нур смпатмн ж а т т а л ы п . Сен даласац була^ болсмн, кез жасы.мды буламын, Сен ^аласац бурыл^ы^ды кез ж асы ^а жуаммн. ^уж да ¡^алжан б ал ы д тай боп о т ^м тд е бцл^ынад!, Мен мак;ыра.м, JMew м^адырал:— т е к сен жок;сыц у^итылжан. Бул сарамда л(ажаббаттыц Kt/з е т : бар, gajMMgna, Б:л:н2ен кун т:р:дем - ag салар тозак; - majnygga. Иру тусер тажук, imi о т лаулажан дабырза, Ирда^тажан ^ахаббаты н ^ан^ен бояп к;алужа, Сен ^аламсмцР ^ам да журс:н, gagipz: cam, сум :кт:^Р 6)лер MíazMAí к;ан.мен жалу ул ес^е muinmi. Ем.ц, лине, л:ахаббаттын, ез жасажм бар екен — v4ggaH gan JMeHкезд:ц жасы, о т gagnacw ту п с:з кец, О т шарпмды, лаулап жанды^и, у ст ау дмын ез:^д:, В ! 242 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

Кел боп кез:м, азы л-тез:л цаным судам тез:л д :, О з омым мен йомы.мдазь:, е р т е з:м бар жаны м ды , Ж аны м мен:% к е з жасыммен аязыцды жуармын, <Эл: к е тк ен ¡^олдыц ¡^анын кул боп, ж уы п ты н ар м м н Ж алмап ж а т ^ а н к;ушазына ап, сумацдазан жалынмен, /^унмен: е р т ganmamaM, epmeMJMÍH бар жаныммен. Т^анды е р т т е н де ы сты зы ра^ кезд:ц жасын т е з :п мен, Н есер б у л т ^ а бцмырды.м да; « ^ а н боп ж аузан с е л ^ м е н / Л /ом ы лды рам од ¡^анмен мен адамдарды ц ж ы ланы н, Яцды^идьщтан та с тунектем жуз: кара лацын. О см ^анмен к;арсм алдм м нан б:р зана жод ам ы л ды , Рам ы ^тарды сэуле туспен бояма^пын асмлы. Тец!здем:н азм л-тез:л ез каны ^ны ц бояуын, 7a^ шапазын ¡^ыззыдт ет:п , кунд: нур зып ^оямын. Енд!, м:не, о т т :л :н де узып алдым, б:лем:н — 7ам ук менен сурап алсын кунэл:зе керезж. Кек:рез:ме уялазан б:р бемнецнен еззен:, Ж ар ат^ан н ы ц бар асылын omga берер кез келд:, К улд: жмнап алсын, мемл:, мет% сумзен ада^иы^и. И л мен болсам кез жасыммен жерд: сел зып саламын. Ж алы н ^ у ш т ы , д о с ты м м е т , кез!м — жас, ¡^аным — су, М ахаббатда ертенд:м де, дунмеден к е т т !м бул. И !^ ы т б :т т :, сенс:з жерде а^т& щ ты ны с д ем д етт!, Ma%zt gotM бол... мен а т т а н д ы м ... мен к е т т :м » ... Робия ертен!п кетть Балхынныц ашынган хал^ы Хариск^а ^аргыс айтты. К,ызган тастыц 6eTÍHe жазылган елец жолдары халы^ ЖYpeгiнe уялады. Жэне де 6ipey сол зулы м ды ^а дарсы турып, са­ рай ¡Ш!не енш, бугадаугы ¡^ул Ж!Г!тт! босатыпты. Ес-тусмз куйге тускен gyA Харис уй^тап жат^ан белмеге жет!п барады. Харисты eлтipeдi. Сейтш Кааба эулет! де ешедн асыл махаббат та сенед). К,ул ж)Г!т Робияны;ц кулге айналган мурдесш)ц басына кеп, ез кетрегш е ез< пыша^ сугып еледь Осы хабар Балхыдан келгенде, Рудак шахтыц гул- багында отырып yHCÍ3 жылаган. Ол 83ÍHe-e3Í лагнат айтк^ан едй e3ÍHÍjg ¡^ызбалыгына, уш^арылыгына, e3ÍHÍg есс!ЗД!Г!не, e3ÍHÍjg бей^амдыгына лагынет айт^ан. Оныц алдында к<шкене Tecïig уст1нде эл! де ая^талмаган «Кэлилэ мен Димна» поэмасы жат^ан, соган жаца жолдар жазды: «У за^ ем:р apmga садмп а^ыл mt/ммем келзензе, Бул дуниеде ешб:р у с т а з ум рете алмас еи^теце». УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ Í293 ¡ В

Ол кемш!Л!к жасты^ ша^та кеш!р:лед!, 6ipag муныц жасындагы адамга ^атерлп келер ац^аулыгы ymÍH ез;н-ез! к*нэлаумен болды. Bacga емес-ау, ол, Рудак а^ын, ^алай гана, шах Робияны Кут;$арады, махаббатты ^оргайды деген кеспмге epÍK берд!? Жэне де шах сарайыньщ gapa KygripT тукп<рлер!нде жуздеген тут^ын эйелдер, соныц )шшде Рудактыц ез махаббаты да саргайып ceMin отырганда, саманидтер шахыный eKÍ жастмц махаббаты- на деген ¡лтппаты жайлы нендей сез болма^шы... Бук!Л Анджам а^ындарыныц улы Устоды атанган Рудактыц 03Í — ез махабба- тын, муньщ жанын алгаш рет жэне жалгыз рет yggaH, муныд бар азабы мен куд!Г!н, уанышы мен ретнйн бел!скен, а^ылды тут^ын аруга деген ез махаббатын ¡^оргай алмай отыр гой. ...í^aAMg ойга кеткен адын Мадждыц ала^анымен су ¡л!п алып, дуныга жут^анын да ест<ген жо!$. Онан cog жас ж<г!Т езен жагасындагы ала^андай жepд^g тасын тырмалап, ез! шаршап журген днханшыдан аздап тама<&сурады. Со^ыр ^арияный Абдулла Рудаки eKeHÍH ест!генде диханшы мagдaйыныg тер[н сыпырып тастап, а^ын жузше TagMpgaHa ysag gapan ^алды. Сонан кейш ба- рып goAMH жуып, белбеу[н шеш)п, оны со^ыр а^ынньщ алдына шеп ycTÍHe жазып, жайып салды да, e3ÍHÍg азын-аула^ азы^-тулЫи тугел ортага ¡^ойды. — Жолга шыгайык, улым,— дед! астан cog Рудак. Алайда булар жолга да шыгып улг!рмеген, соцдарынан тасырлаган ат TyngTapMHMg Ay6ipi ест!лдь М адж царняны тез!рек шетке экеткен. B ipag салт аттылар таяп кеп, ттзгшдерш тежед). Аттарынан ceKÍpin-ceKipin тусе цалды. А^ын аягына кеп бастарын идь — Kem ip, улы Устод. Bi3 ceHig тыныш caпapыgды бузды^. Мынау аттарды ез yлдapыgныg к^олынан ^абыл ал,— дед! бейта- ныс адамдар.— CeHÍg азап ауруьщды жeg^лeйтiп, жарацды жа- зу ¡цолымыздан келмейд!. Тек сен!мен 6ipre Бухардан 6Í3 де кетт!к. ^айда журсек те — халы^да ceHig дана ceздepigдi айтып етем<з, Устод...— Маджга eKi aTTMg TÍ3rÍHÍH устат^ан жас ж<г<ттер ездер: шо^ыра^тата жортып кете барды. Рудак сэйгул!кке мшген. Жол ^ыс^арып сала берд!. Жол бойындагы гул бак^тар мен %ыстактардан дастархан жайып, жуз!м салган, шарап пен тандыр кетерген agcagaA царттар мен жас ару к^ыздар дарсы алып отырды. Элг! ат сыйлаган Ж1Г!ттер жол бойындагы елге Pyдaкид^g келе жат^анын ескертсе керек. Келес< кун! туске деЙ!н М адж бен Рудак ^оргасын gyÔMpMHMg астынан еттн Самар^андты аралап келе жатты. U la g бас^ан кептедерде топырлаган хальщ шах сарайынан ¡^уылган а^ынды мунлы куйде узатып сап турды. Ешк!м euiTege сураган жок^, TtnTÍ эуел! gaAa gagnacbtHbig алдында да аялдатпайды. Кузетпплер OHbtg ^арсы алдынан жолды унмз ашып турды. В ! 294 t ЭНУАР ЭАШЖАНОВ

Онан кейш æiôerÎMeH жэне эшекей ернектер!мен данМй шм^- gaH Пянч даласын басмп етт!, Пянчтен ас^анда Устод Мадждан М уг gaAara gapañ бурылуды ет!НД1. Ол ата-бабалар AÍHi — улы gaAa сарайыньщ куйреген gaôw p- гасыныц туб)нде y3ag турды. AgHH жалын шарпыган gaÔMpraAapra бас HAi. Кул-gogMC жaтgaн тустарга KogiA кезш ж!бердь Bip кез- дерде мынау арада от gyдaйыныg, анау туста живопись gyAañMHMg залдары, кун T3gipicÍHÍg храмы, жер gyHapMHbig храмдары бо- лып ед!. Осы жерде ек! A!HHÍg канды gagTMFMCM болды, TypÍK уддарынан жэне согдияна тайпасынан nimggaH суретпмлерд!Ц галамат туындылары сол gagTMFMCTa тaлgaндaлды. А раб халифыньщ жepгiл^кт^ эк!мдер! осыдан ек! жуз жылдай бурын-ag осы gaAaHMg 6HAeymÍAepÍHe сыйлыктар 6epin aAAapgaTa бастаган. А л сонан б!рде gagnaHM ашып, эскерлер!мен gaAa сырты- на достьщ мейрамына шыгуды ет!нген. С е н п ш т т gaAa xaAgMHMg тубше жетт!. Оларды gaAa ¡ргес!ндег! тар HïaTgaAAa жусатып салган. Арабтар каланы ойрандап, мтапхананы ертеп, алтын жиЬаздарды талап экеткен. Енд< буг!нде тас сарайлардыц улыгатты gaAAMgTapMHbtg арасын жел cyмagдaп, жылан гана жайлайды. Тас тебеден тек gHpaHAap гана gaAbtgTañAb!. ...Согда шат%алыныц тар aAgbïMbt, Туран кыраттарына кетерм лер туста улкен керуен жолдан жалгыз aag сурлеу 6oAÍHÍn шыгып тауга ормелеп кетет1н. Осы арада Рудаки мен Маджга ел кезген Кайыршылар Ke3ÍKTÍ. Олар 6ipÍH-6ipí бел<п-жарып, cogMp акынды ел аралаган эулие %ыдыр деп атап, сыйына жаАбарынды. Рудак оларга астындагы сэйгул!гш бердь М адж да атынан Tycin соларга усынды... TacTag сурАеумен жайлап кетер!лген cogMp gapHH мен Мадж жаяулата отырып, осы тауга, 6Í3 %утби eKeyMÍ3 Рустам 6a6aHb!g ogrÍMecÍH тьщдап саясында отырган — осы гул 6agga жеткен екен. Туган кыстагына ораАганда Рудакид<д goAbíHAa Kap¡AÍKTÍg cepiri — ag таягы бар екен. Кез орнына ygipeSreH goc жара, gapa gHHg мурт орнына annag cagaA, ag шалган самай жэне y3ag сагыныштан кей)н gacipeTTtg батпан жугш ^айгылы сый ет<п кетерш келген екен ОА e3ÍHÍg туган ошагына. Айтушылардьщ сез!не gaparaHAa, ОА TOgcaH жыл жасап- ты. Сонын cogrbt жиырма жыдын осынау буйыгы жaтgaн 6agTa отюзген. HlaÔMpgay минуттарда ол goAMHa 4aHricÍH алып, соньщ gb!A inieKTepÍHÍg eyeHÍHe gocbtAa отырып OAeg шыгарган, ал Мадж болса сол арада Устод жолдарын gara3ra Tycipin отырган. XaAbng жиналып оньщ ce3ÍH тьщдауга т!лек 6ÍAA¡preH кезде ол: Олец!МД! ogb!, Мадж, ей ткет сен yrbíncbtg, Мен — ой менен журек болсам, сен — Mycim, TtAicíg— дейтш болган. t ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ )295

Алайда бул ша^та оныц еледдер!нде циял уш^ырлыгы аз ед!, эйел сулулыгын ете сирек мада^тайтын, енд!Г! жерде оньщ елецдер!нде бал шарап^а ел:гу де, немесе табигат коркше де­ ген елж!реу де жок ед!, OHMg ececÍHe кепт! керген кене жылдар даналыгы, xaAMgTMg а^ылшысы ретшдег! а^ыл-ойга ундеген жырлары басым болатын. Cogwp ceátJM т у л а п келсе, т : з 2:ндеп б:л — ^ам м рьж ды боласыц, Ж а р м ^ ж а н JMew со^ырларжа mMZíáde т : л - &амыры.мды боласыц, Жыжылжанныц KeKipeztwe м м ^д ан н ан mt/gM, дамм ры ^сы з ол, Æ og/ /йыжылзанды gaá турж ыза б:л - ¡^амыры^ды боласыц. Кей сэттерде оныц елецдершен жаулап алушылардыц д!нжен бас тарту сарыны да байк,алып gan отырды. Ислам AÍHÍHig догма- ларын &абылдамай, жат жерл!ктерд!й аягы жетпес сонау би!к та- уларда туратындар сиядты ата-бабаныц д{тн е ^айтып оралуды кексеу бар ед!. Кей сэтте ол Робияны еске алатын, шахтыц эм!р!мен мансу^ болган ез махаббатын арман етш, а^ын достары — Шахид пен Мурадиды agcan узак^ куц!ренетш. К^ылар к е т т : бу дунмеден -мэц2Ье, ^ac:pem-gaM!M, дызыжы ж од эр K^Hzi... дейт!н муцая отырып. Оныц елецдерш)ц ep6ip жолдары тау шыцдарына жацгырыгып, кед жазира далага, саманиттерд{ц ;&алалары мен ¡^ыста^тарына, Индияныц Kypiu!HiÍAepi мен балы^шыларына, Персияныд 6yKÍA Tewip шеберлер!не тарап жата- тын. Таразыныц ка^пасынан да ерюн енетш, Робияныц ¡^айгылы хал!нен кей)н барлы^ а^ын атаулы мен енерпаз сэулетш!лер тастап кеткен, бул кунде азып-тозган gagMpan калган Балхыга да ecTÍAeTÍH. Кей yagMT ол шашыныц агын кара бояумен бояп цоятын. Жэне жургенде, басын кекейтш, 03ÍHÍg со^ырлмгына бас имеген адамша тэкаппар журет1н. OjM:p-meg:3, Æ yàzifi келсе, / з 2:л :к т е н к е^е ж аса, — деп а^ыл айтатын ол жастарга. Халы^ оныц создер!н тас^а ойып жазган. Kasip де мен жартас беттершен, уйлерд<ц ^абыргаларынан, ду- алдардан OHMg елмес елецдерш!ц жолдарын Kopin отырммн. Туган ^ыстагы oFaHдеген сутспеннплЫн мыц жыл тос^ауылынан мэпелеп oTKepimni. Эне, Устод жолдары ¡^акпаныц ycTÍHeH де агарандап кер!нед!. ВВ ! 2\"()1 ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

/%ананыц пмлдер: — т ы н м ш т ь щ пен :з2:унк, Т о п асты ц т^ле^: — сожыс пенен бцл:к. М ы д жыддан астам уа&ыт бурын Устод айт^ан осы с о з ^ ^ езшм^. ^асиетт) тере!Ц магынасын кун! бугшге деЙ!Н са^тап келедн жер уст!ндег! дихан атаулыныц журег1нде жа]цгырыга цайтаданады. А л осы олмес жолдар осы ба^тыц ^ ш д е тугаи. Осы бip таудар, Рудаки суЙ!п отмен таулар поэзияныц тагы боп орнап, мэцг1ге так болып Калган... Кун кeзiн!jg 6уг!нг: сапарын тэмамдап, Уфа шыцына «Жыр та- уына» иек арт^ан. Устодтыц !з1мен ш ы ^ ан мен!Ц сапарымныц да соны таяды. Б!3 Рустам бабамен коштасты^. Б а^ ^ !н ен шы^анбыз. Соцымыздан жайдап кана жабылды. Мен багбан карт берген ек! алманы алып келемш. Рудаки багында оскен — кос ак алма. УСТАЗДЫН, ОРАЛУЫ ]297 ] В



СУРЕТКЕР ЬЭМ КАЙРАТКЕР Табандат^ан уш гасырга таяу Жоцгар басцыншыларымен б!рде жецш, б!рде жец!Л!п, жут^ан асымыз кец1рдег!мнзден эр! журмей, б!рде eз^м^з ^а^алып, б)рде жауды ^а^алтып, а^ыры «болат ^айнауда шмныгады, батыр майданда шыныгадыныц» кер!, аю мен айдаЬар «жемдеп», ^анша айта^тап салганымен, сыры мэл!м душпан атыс^анга жа^сы боп, ез арам пигылы езш тауып, суйег! шашылып ^алды... Сосынгы жерде ата жауын курт^анмен, уза^ согыстан титы^таган елд! аз куш жумсап, жыгып, мэ;цг! кулды^ ^амытын киНзш, барын о;цай олжалап алуды а;цсамаган кepшiм^з жо^ ед). Палуанга оц, терм) б!рдей деп, кеуде кетер!П, ^алжыраган денецд! ^омпайтып, жыгылган жалыцды куд!рейткеннен гор], басьщды ипп, барыцды бергенмен, бага^цды бiлeтiн, байлыгыдды да тел еметш, б!ра^ озщд! мулдем жойып ж1бермей, эл!пт!д ар- тын багатын зордан ^орган болуды ^алаган, сара адыл мен сал^ын сабырга жыгылатын кун туды. Орыс нмпернясы мен Кецестж имперняны1ц болат, ^айыс но^тасын да тагдыр 260 жыл мойны- мызга киг!3!п, к!мнщ отын оттасац, соныц суын сыл^ылдатып !ш- м зш , сан-сапала^ кун кешкен ¡^аралы, жаралы тарихымыз арт- та ^алды. Батар к у н т ц атар тацы бар. Зорлык-зомбылы^ты, кылмыс-киянатты ^анша коздат^ан гeнoцидтi бастан еткерсек те, сан-сапат ;$иынды{$ кореек те даны таза, каЬарманды^ты жасаган б!рге жарат^ан март хал^ымыз ащыдан туншыгып, тущыдан ушынбай жиырмасыншы гасырдыц дауылын да ^арсы алды. Б[рак куннпц жаманы кеткенмен, адамны;ц жаманы кет- пейд! екен. А дам — уа;$ыттыц тoл^. Уа^ыт желкеден басып, куштеп тацган, зорлы^пен бойы;цызга с!Ц!рген, суйекке б!ткен м!нез, кулды^ психологияны жуып-шаю, тазартуга жуьщ ара- да ешммнщ куш! жетпес! аян. Устем идеология отаршылды^ УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ )299 ] В

пигылын, империялык, ектемд!к саясатын yATTbtg тулпарлары мен суц^арларына, cyTTig бетпндег! цаймагына аударды. Оларды мэстектерге багындырып, каргалардьщ ¡^ар^ылын TMgAaAM. KepegAtK, KecipAtK, жалта^тык, жагымпазды^, ек!жузд!л1к, кунш!лд!к, арызкойлык, усакты{$, сат^ынды^ — бейдауа дерт цогамды ipiTin-mipiTin жатты. Тапты^ антогонизм, элеуметтш расизм, саяси кекш!лд!к, ултсызды^, ождансызды^, космопо­ литизм, атеизм аспандата дэрш телдь Басынан соз, алдынан билпк асырмаган тоталитарлы^ жуйеде па^ыр коп, батырдьщ аздыгы заман, уа^ыт, ¡goraMHMg элеуметтш-саяси, руха- ни-интеллектуалдык Aegreni тар тапты^ идеологияга нег!3- делгенд1ктен, дэлелден ropi да^пырт^а, а^и^аттан ropi ла^ап^а ьщгай туратын мифологиялы^ санага epic ашты, багмнышты улттардан ш ы ^ а н дарындылардьщ багын отаршылдар байлап, экономикалы^-техникалы^ кeмeлдeнyд^g AagFMA жолы кемелде- нуге карай ер^темей, TeyeAAtAiKTig шынжырын ту^ырта тусуге багытталды. Азаматты к темпераментт! жабылык психология бойымен басып, туншы^тыруы керегенд!к, KenteAiAtK саналды. Кернект! жазушы Эрнест Хемингуэй: «Нагыз а^ын, нагыз жа- зушы, немзшен жет!мдерден шыгады», — деп Kecin айт^ан екен. Улы каламгер мунда экем-шешем барлардан нагыз а^ын, жазушы шыдпайтынын айт^ысы келмеген! белг!л!. Бесштен бел! шы^пай жатып жeтiмд^к тагдыр буйырып, аш-жалацаш журш, TipAiKTig, тагдырдьщ TagcipeTtH артыгымен тат^ан 6aAaHb!g к е р ге т де, ай- тары да, цатыгез ем1рден мagдaй терш соргалата eg6eK етш, еш- KiMre ececiH ж!бермей алары да коп болуга THic. «Баба бурк!т бар- лап ушады, бала бурк!т парлап ушады». Энуарга aneci барлардан, жагдайы жет!скендерден ^алмай, «хальщ жауыныц» баласы деп Колдан жасалган тос^ауылды тал^андап, Алла сыйга тарт^ан епз сэби!н дуниеге келт!ре алмай ем{рден OKcin еткен анасы MegcyAyra да сез келтпрмей, жамауын жасдап, жыртыгын бутшдеп, сырт^а сызын шыгармай aлдыgгы ^атарда журу мagдaйынa жазылган. Ол ултты^ мурат, мемлекеттш мудденп ез g ap a 6ac&:Hbig пай- дасынан жогары ^ойган белек туысты тулга, кудай молынан сыйлаган таланты бар азамат ретшде халы^ жадында &алды. Жар^ылдап KyAin, жадырап жeлпiн^п, агынан жарылып, а^та- рылып, журтына gaMgop болуга, калган болуга жаратылган-а^ тулга едь Тулпардыц уш^ыры бар, тойпацы бар. Ауы л мектебшен 6iAtM алып, таза ^азак^ ортасында ескен Эн уар, Ойжайлаудагы педучилищеде о^ып жургенде орысшага Ke6ipeK KegiA белш, орыс, шетел жазушы-ажындарыньщ К1таптарын бас алмай ogwn, yHHBepcHTeTTig жypнaлиcтiк фaкyльтeт^нig орыс белпмш узд!к дипломмен 6iTtptn ш ы ^ а н . Сейтш ол m an m ag Ty6ipAi бэйтерекке айналып, адамгерш!л!г! мен азаматтыгы сыннан етш, ^арапайым Е В ) 300 I ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

казак имгЫнщ таудай талабы мен дарыны астам комрек орыстар- ды да тацдандырып, Одактыц !р! басылымдарыныц кэтепт1 кара нарына айналады. Онуардыц ем!р тартысына батыл барлау жасайтын алгыр- лыгы, кезкарас кецд!Г!, парасат б т м , карапайымдылыгы, дацгойлыкка жаны кас эдепт!лЫ, сабмрлы, устамды, эд!лд!Г! жатты жакынына айналдырмп, узд!кс{з рухани ¡зден!стер{, токметлсуд! б!лмейт1н табанды ецбег!, би!к мураттар жолындагы кypeci жыл жылжып, ай аунаган сайын би[ктен-би!кке самгаткан. Онер кесектЫне М!нез кесект!Г! к°сылганда азамат жалпыа- дамзатты мазалаган !р{ мэселелерге бас т!ге араласпаска как*** жок- Ултымыздыц ары, улы жазушы М .Оуезовтщ каракан ба­ сы саудага тyc^п, Cтaлиндiк репрессия кайталанган шакта студент О.Ол!мжанов устазын С С С Р Х алы к артис! !^.!^уанышбаевтыц атына жазылган билетпен Москвага ушырып Ж!беред!. 1991 жы- лы «Дружба народов» журналында Алашорданыц кесемдершщ б1р!, Кецес ек!метпн!ц кас-жауы саналган Мустафа Шокайды актаудыц кун! ж еткетн батыл айтып макала бастырды. Батыл, Кайсар, азаматтык устанымы жогары Онуар Семей полигонын жабуга да орасан зор улес косты. Семейде 1989 жылы 17-19 ш!л- деде еткен гылыми-практикалык конференцияда баяндама жаса- ды. Шовинист!к пигылдыц адамы, полигонныц басшысы генерал- лейтенант А.Ильенко шаптыга сойлеп, «халыкаралык мацызы бар» сынак аланын сез етпеуд! ескерт!п, аркырай ун катканда О.Ол!мжанов: «Маршалдыц буйрыгы б^p баска, халыктыц талап- т!лег!н!ц жеш б!р баска. С !з каз*р халыктыц алдында турсыз», — деп т!Л!н кэлимага келт!ред:, каска т!С!н сындырады. Халы к КУДайдыц жердег! аты екенш асау генерал мойындамаска шара- сы жок-ты. 1990 жылы Улыбританияда Ядролык карусыздану бойынша конференцияда баяндама жасайды. Азия-Аф рика жазушы- ларыныц халыкаралык конференциясын ^азакстанда отк!зуге мурындык боп, ел!М!зд! элемге танытуга зор улес косты. «Жец!лдЫ шабыттай, ауырлыгы табыттай» з<лбатпан мэселелердщ жел жагынан табылды. Бул — уакытпен ундесу емес, мэцНлжпен ун- десу. Адамзаттыц басты байлыгы — денсаулыгына касакана жа- салынып отырган, эуел! азабы мен тозагына азаптап барып ажал аранына жуткызатын кесепат плантациялар мен киянат полигон- дарын ктртмп, жаптыруга, эс!Л!, басын ¡зг!Л!К жолында жац- гырыкка тесейтш азаматтыц нары гана кулшынбак- Жеке бастыц дацкын ацсап, дэреже, шен-шекпенд: иеленуге ит!н салган пен- дел!К ¡ндеттен б!р адам таза болса — ол Онуар Ол!мжанов шыгар. Жеке тулга, халыктыц улы перзент! киянаттан азап шег{п, кан сапырган катал жылДардыц ктрбандыгына шалынар сэтте УСТАЗДЫН ОРААУЫ ) 301 I В

жастыгына, болашагы ертке шалынарына алацдамай, кутдарушы ды зы ры боп ажалына араш а тусу де басда емес студент Э нуар- д ы д йодынан KeAinTi. СоА, к е з е к ^ репрессияны ц дурбандыгына шаАынудан дутдарып калган рухани ÎHicÎHe улы ж азуш ы , устазы Мухтар Оуезов: «Мен уш!н басын балтаны;ц астына тесеген Э нуардыц азаматтыгына елеем, топырагым риза», —деп кемецгер TeriH кемсе;ц демеген гой. Эн уар улттыц улы бола турып, жалпы адамзатты]ц nep3eHTi бо- лудан кашпаган, бойындагы HeptH сыгып беруден тартынбаган. Агафон: «М ежду тем единственный верный способ построить пох­ вальное слово кому бы то ни было — это разобрать, какими свойс­ твами обладает тот о ком идет речь, и то, источником чего он яв­ ляется», — демекнн, Онуар Эл1мжановтьщ очерктер! тадырыбы, идеясы, кетерген проблемалары, сонау тарихи тулганы KaAÎMri бастан кеннп отырган eм^pдeг^мeн салгастырып саралайтын енер1мен, ¡зден!мпаз экспериментаторлыгымен ерекшеленед!. Ол очерктершде жумыр жерд! мекен еткен адамдардьщ бостандыгын, TeyeAci3AirÎH, тецд!г!н, бадытын, элем халы^тарыныц достыгын ацеады, патриот журналист ез Отанына, халдына, ата-баба жер!- не перзентт1к сез!М!Н OAcipeTin керген жод. Гуманист{к принцип- тен айнымайды. Мэселен, «Литературная газетада» жарияланган «Дихан туралы ацыз» очеркшде ерен ецбеммен дуние жуз!не аты мэшЬур, ем марте Социалист!К Ецбек E pi атагын алган сахараныц улы перзент!, Kypitnini Ыбырай Жадаевтьщ ешб!р академиг!Ц!з Кол жетмзе алмайтын уздш жeтicт^ктepгe жетушщ жет! ^ат сы­ ры адылга сиятын, ¡ске асатын адами армандар екенш, 6ipAtK бар жерде 6ag бар, же;ц!С барын, Ыбырай атасыныц журег1н, жанын, жалынды ойын, мацдай TepAig ¡$ад!р:н Онуар кец де терец куйшде бейнелеп бердЬ Олемге тарайтын «Литературная газетадан» жаЬан халды ^арапайым дайсар дазадтыд туган журтыныц yMÎTÎH адтап, парызын етеуден, сез!ну[нен жогарылау турган, адамдыд 6ÎTÎMi- нен, тшт! оньщ адамгерш!лг!нен би!К, идеал тутдан адал ецбек мэжбурлеген улы армандары барлыгын Ж!т{ ce3ÎHin, суйсшбек. Оныц дай очерк1н алсацыз да, Энуар жазар тадырыбын ysag зерттеп, сол арцылы жауыр болган жайлардан шепшек термей, тыц ой, жацаша таным ардылы ез ce3iMÎH, KegiA куЙ!Н алдынбай жет- кiзeд^. Сондай 6ip мадаласы «Талант KeMejgrepAiri» очерм. Онда KegÎAÎ кун душман айдын келдей, тулгасы «6tp тума нардай», дазад 3Ae6HeT!Hig дац^ын жаЬанга жайган улы жазушы М .Э уезо в тц 1960 жылы Азия жене Африка халыдтары ынтымадтастыгына арналган 6ipÎHmi KejgecTÎK конференциясы ететш СтаАинабадда дазад делегациясын басдарып бара жатданы жайлы баяндалады. Жолшыбай езбектщ ipi жазушы-галымы, адыны, аудармашы- сы, догам-мемлекет дайраткер! Aй6eкт^jg Ташкенттегп жем!С-жи- Ш I 302 [ ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

декке малынып турган бау-ба^шасы бар сэулегм ¡^утмекен!не ат шалдырады. « Б и т тауга шы^сац кeзig ашылады, жа^сы адам- мен кезтсец кец!Л!ц ашылады». Ежелг! досымен шур^ырасып табыс^ан Мухтар бегетш алган а^аба судай а^тарылады. Ол кулл! журт^а аян сур кецес^ц емес, келел! кецест!ц адамы. Е м тец!3 6ip-6^p^нe ^осылганда, eк^ энциклопедист галым-жазушы бас туй!ст!ргенде ^андай куй орнайтынын Энуар былайша ернектейд!: «Давно был заменен остывший чай в пиалах, где-то в казане уже томился плов, и невидимый дым шашлыка соперничал с араматом цветов, а спокойная задушевная беседа все больше и дальше увлек­ ла друзей. Они вели разговор не только вдвоем. Хафиз и Джами, Тагор и Фирдауси, Навои и Абай, Шернияз и Фурхат, Махамбет и Мукими незримо властвовали в этом айване. Среди них был и суфист Ахм ет Яссави и астроном Улугбек. И х стихи и изречения, афоризмы, газели и рубай украшали двух людей, придавая беседе глубокий смысл и красоту! Они вспоминали гения Средней Азии — художника Бехзада, говорили о трудах историков Мирхонда и Хондемира из Герата». Интерьер тэп^штелш, ежжтелш сурет- теледь Бул интерьер мен талант рухы жымдасып кеткен карти- наны адамныц жан-дуниесше ерюн енетш психологияльщ талдау, философиялы!$-интелектуальды!$ улН, терецдш санаса артыдтыгы жо^. Энуар Мухтар гулама Орта Азия, Жапония, К,ытай, Корея, Туркия, Африка, Индия, араб елдершен жиналган аса кернек^ жазушылар мен ¡^огам ^айраткерлер! алдында сез сейлегенде зал орнынан турып, шынайы улы лы ^ а тагзым еткен!н зор ма^таныш сез!ммен теб!рене толгаган. Энуардыц замандастары оныц аягы тиген eлдepдi санаганнан, аягы тимеген елдерд!ц санын ек! долдыц саусагымен санап беру жец!ЛД!Г!н еске салады. Жумыр жерд!ц к^ай тусында ши^анныц аузы жарылса, сол мм-ммд1 де без!лдет!п, енжар ¡^алдырмай, емш !здеуге арпалыстырса, Жер-ана сонда баршамызга жайлы тесек, аста-тек нэпаха. Мубэдэ, «ез!це де, озгеге де обал жасамаудыц жалгыз жолы — ез нэпс)це оз!ц ¡^ул болмау». Бул та^та отырган пат- ша, дш уагыздаган муфти, зэуеде, ¡^арапайым кеше сыпырушыга да жат емес, ортад парыз. «Нет величия там, где нет простоты, добра и правды» (Д.С.Аихачев). Э.&ммж анов ^аламыныц ¡^уатты, беделдЫ сол, ол ешк!мд], ешб{р елд), ултты жатыр^амай, «сыздаган жарасыныц аузынан» табылады, оныц ^уанышына журег! жарыла ^уанып, ^ас{рет!не ец!реп жылап, ^аламынан тамган ащы сия найзагай боп ойнай- ды. «Аотос любит солнце» деген очермнде кеп эйeлдig ¡пннде Мумтаз-Махалга «^улаган» Ш ах-Джахан, онан мезмлюз айыры- лып, басына мэцг! жанарыцды аймалайтын «Тадж-Махал» мав- золеЙ!н тургыздырды. Б1рац ол гажап сулулыкты]ц иес! сэулетнн УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ ) 303 ] В

— Иса e#i, Т!рнмлЫнде жалгыз да, соцгы гашыгы М умтаз-М ахал шахиняны 6ip керген дул махаббат дерт! ¡ымне Tycin кет!п, сол HacipeTÍH, дайтып Megrí жуздеспес юахаббатын мавзолей ардылы айдай элемге наш еткен. А л , Шри Ланканьщ патшайымы Анула ержурек батыр Ж!- г)ттерд! TecerÍHe 6ip тунет!п, келес! кун: ушты-куйд! жогалтып отырган. Махаббатты мазадда, жел!Г!н басудыд амалына айнал- дыратын зымиян зулымдыгыныц сазайын сол нэпе: думарынан шыгарган дырдылжыц Ж!Г!ттерд!ц 6ipi тарттырып, дуздан дула- тып, дузгыннан тулк! амалын асырады. «OMip — к!тапдасыймайды» (М.Горький). OMipAiggyAb!, адыл- ойдыц Topemici, кептеген гылымньщ HerÍ3ÍH салган, гажайып музыкант, api елнм, математик, api сушы мурап, адын, арманы жумыр жерд! алты орауга жетет!н Í X X гасырларда гумыр кеш- кен бабамыз О бу Hacip Мухамед ибн Мухамед ибн Тархани ибн Узлачи эл-Фараби ат-Турки жайлы X X гасырдыц алпысын- шы жылдарына дей)н дулагымыз жабыд келдь Топырагы торда, жаны жэннатта болгыр мардум агамыз эл-Машани, А.Кебеев, А .Д ж ах и д мыц жылдардьщ аргы жагында, гумыр кешкен баба- мызды табыстырып, елгетм !зд! TÍpÍATin, ешкен{м!ЗД! жандырды. К,азац тек терт тулж MaAAbng cogbnHAa салпадтап кун кешкен жа- байы, айранын урттап, дойын дурттаган, донарын сай, ушарын жел б!лген патуасыз журт емес, ортасынан гылым дуып, KÍTan жазган, eHepiMeH жарты элемд! тagдaндыpFaн 6ÍTÍMÍ белек, элем- д!к тулганы тудырган халыд eKCHÍH гылыми тургыда аныдтап, осыган деЙ!н орныккан жабы KegiA, жадау бояуды жодда шыгар- ды. Онуар Эл!мжанов болса, куллп А зия, Африка континентпн шард ура кезш, улы бабасы жайлы сыбысты дулагына дуйып, OHbng табаны тиген egipAepAÍg к!тапханасы мен архив!нен сарыла дерек ¡здеп, табанды зерттеу журмздь Сол узад Í3AeHÍc «YcTa3AMg оралуы» романы боп дуннеге келдь OMÍpi адамдыд, пэктш жолы саналатын эл-Фараби Отырар даласында туып, 6ÍAÍM аАып, болашадтан KyTKeHÍ елшеус<з ед!. Алайда Тархан экем жayлapыныg долынан даза табуы, шешес!нен де жастай айырылуы эл-Фарабиды туган ел)н тастап, Отанынан тыс жерлерде ewip суруге мэжбурлеген. «Ж aзyшыныg азаматтыд TÍperi, — деп жазады кернект! сын- шы З.Серждалиев, — кетерш отырган проблемасы мен MeceAemg дойылысынан, жалпы aBTopb!Hb!g мэдениет! мен интеллект, 6ÍAÍM- парасатынан танылады». Онуардыц интеллект!с1 мен мэдениет!, 6tAÍM-napacaTM тадырыбын терец игеруге мумк!нд!к жасады. Ол Азия, Африка тарихына датысты M9AÍMeTTepAÍ жинай отырып, не- г!3!нен эл-Фарабидьщ жастыд шагынан елгенге дейшм OMÍpí жай­ лы MBAÍMeTTepre баса назар аударган. Содарды дорытып, зерттеп, В t 304 ] ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

тарихты да, догамныц элеуметтж-экономикалы^ тугырын, д!Л! мен дшш, гылымы мен енерш, мэдени-рухани, саяси хал-ахуалын жан-жа^ты ^амтып керкем-публицистикалы^ роман жазган. «Устазды]ц оралуында» Энуар, е]ц б!р!нш!, эл-Фарабид!]ц туган жер! Отырардан кету!Н!;ц себеи-салдарын ашып беруге тырыс^ан. Екшш!ден, ! Х X гасырлардагы араб елдер! мен араб ^ылышы багындырган жерлерде ислам д!нш х а л ы ^ а жаппай мойында- ту нау^анына мр!скен халифтар, ^ала эм!рлер! кунд!3 кулюден, тунде уй^ыдан ^агылды, багынбагаидарды естш кермеген ¡^атал жазалау мен ел!м жазасы кут!П турганын жазушы бултартпас фак- т{лер нeгiз^ндe кестелеген. Мэселен, Н эм р ибн Ахм ед пен бала- сы Нух ибн H эcip бар имам, эскер басылары, уэз!р, эскери бас Колбасшыларды жасырын ша^ырып алып, сипехсалдар ез ¡нпнде- г[ куд!кт!лер!н дырып салады. Т а ^ а отыру кеудесш а^бас ^урттай муж!ген Н ух коп кеинкпей езш т а ^ а отыргызган экес! Нэырд! де бугаулатып, зынданга тастатады. Б т к билжке ¡^ол жетк!зу ни- етж бузган мурагерлер осылайша туган нм, бауыр турма^ экес!н де Курбан етуден беттер! булк eтпeпт^. Упннннден, Халиф эл-Мухтадир, Нэс!р ибн Ахм ед, Н ух ибн Н эм р кармадтар, «абзал бауырлар мен эд!лет достарын» жою уннн бар куштер!и жумылдырады. Оларга гылым да, К!таи та !$ажет емес, та^ пен билшке, умтылгандар саясатыи жузеге асыра- тын ^ара кушке табынган, т!пт! олар оны ислам дшш ¡^арсылы^сыз ^абылдауга апарар тете жол санаганын Энуар кынжыла бейне- лейд!.. Tepт^нш^дeн, араб елдер!тц эм^pш^лepi, ислам дiнiн тара- тушылар д!ннщ тек сырт^ы жагын цабылдап, имандылы^, ^зг^лiк, тазал ы ^ а ундейт!н, ¡шю мазмунын, нeг^зг^c^н ескермей, б!р- а^ леппен, ма^сатына жетпек боп, ел!ммен ^ор^ытып, халыктыц наразылыгын epшiтiп алганы романда сен!мд{ байыпталган. Элбетте, ораза, намаз, эн мен би, б!Л!м, онер то^ты^та гана бойга ыцш, журекке даритынынын орта гасырдагы думше халифтар мен эм!рлер тус!нг1с< келмеген. ^¡ннщ ордасы саналган Иракта кулдар кетер!Л!С! ерттей шарпып, «пердел! батыр» Эли ибн Мухамед эл- Баркауи к^ра халыдца бостандык, те;цд!К эперуд!, халиф, эм{р, ¡р! д!н басыларыныц иел!г!ндег! жерден карапайым журт^а да нэфаха белуд! талап ет!п, атда мiнд^. Елге тыныштьщ керек, дш-рухани идеология peт^ндe журтты;ц журег!не ездЫнен С!Ц!п, халы^ ем - ге жарылмай, азамат согысын бас^а тплеп алмаудан са^таныи, Багдад халифымен б!рге Э б у Hэc^p эл-Фарабид!В эл-Баркауиге Карсы согыс^а ^атысып, ^pi табыс^а жeтyiнe себепкер болганы на^ак кан тегуден безш, !зг!лж туыи кетеру!неи. Бесшш!ден, ав­ тор эл-Фараби дызметт! халифке жагыну, эм!рш! Сарайында ла- уазымымен шал^ып ем!р суруд! ajgcaмaгaнын, ал жырынды ха­ лиф, эмipлep ас^ан бьммпаз Эбу-Н эс!рд! халы^ жа^сы кepeт^нiн УСТАЗДЫЦ ОРААУЫ I 305 ) В

ескерш, оныц беделш дж д! уагыздау ¡сшде ти!мд1 пайдаланып далуды унем! естен шыгармаганын сэтт! штрихтармен ацгартып отырады. Алтыншыдан, Энуар ал-Фарабид1Ц араб, Египет, Унд^ Орта Азия елдерпнде емнпм Аристотель рет!иде танылуыныц себебш барынша ыждагаттап беруге куш салгаи. Ол «Дш ш ц жалгандыгыи сипаттау» атты ецбектщ авторы улы философ О бу Бэю рдщ , Аристотель, Птоломей, Евклид, Мухаммед Хорезми, Аббас ал-ЖауЬари, Сократ, Платон, Гераклит, Гиппократтардыц ецбектер1н кез!п жур!п одып, солардыц нег!3!нде жацалыд ашуга, олардыц гылымыи халыдда иасихаттауга гумырын сарыддаиын жазушы ем!реие отырып мусшдеген. Жетшппден, осы ромаииан б!3 белг{л! б!р трактат жазуда далай !зденуд1ц улмсш эл-Фараби бабамыздан yйpeнeмiз. «!зг!л4к даласы туралы трактатын» жазу барысыида ол Хаммурапи зацдарыныц эрб!р бабыи безбеидеп, оныц жeтicпeйт^н жадтарыи толыдтырып, жет1лд!ру барысында Аристотель, Платон, эл-Кинди, О бу Бэю р шыгармаларыи дайта дарастырып, олардан аса дунды П!К!рлер тауып дамытдан. Бпр дызыгы, кеЙ!ннен жазылган Ж.Баласагуиныц «Култы б!Л!Г!Нде» улы устазынан уйренген!н ацгару диынга содпайды. Бабамыз «!згЬмк даласы туралы трактатына» материал ¡здеп, жер бeтiндeг^ ец узд1к ¡зм далалар саналатын Вавилон, Рим, Тудмор, Африка, Карфаген, Ниневии жене басда да мемлекет-далалардыц догамдыд турмыс-тэрт)птерш мудият саралап, дорытып, гылыми тужырым жасаган. К,зла тек cэyлeттi, !р! дурылысы, турмысымен iзгi бола алмайды, бастысы, оны ¡зг) жасайтын патшасы, уэз!р1, эк!мдер!, азаматтары екен!н ескер!п, олардыц эрдайсысыныц мш- дeттepi, устаиымы, мшез-дулды, сыртды, ¡шк! саясаты, басда ел- дермен дарым-датынасы т.б. мэселелер! тец!рег!нде бимэл!м жай- ларды аныдтап, тэртш-зацдылы!$тарыныц жуйесш жасады, философиялыд формула тузд!. К етн н ен Кампанелла ез!нщ атадты «Кун даласында» улы ойшыл бабамыздыц идеясын дурандай дабылдаганына айызыц данады. Еылым етк ен тц ошпес ^здep^н т!р!лтумен ушпадда жететшж ескермей болмайды. Сег!3!нш^ен, адылдыц кен:, кен етц кез!, тэл!м-тэрбиес!не кейшг!лер зэру бабамыздыц осыншама алып бола турып ез ем4р1н тэтт1 де, армансыз етуге ынтьщпауыныц себептерпне де Э.&ммж анов кез:м!зд! жетк!зед{. Оз!Н!ц сыршыл, нэзш, адал до- сы, буган унем! жасырыи кeлiп, сагаттар бойы баяу салган эндерш, алые елдер туралы жумбадты энг!мелер)н тыцдайтын кедей дызы Онндамен доштасамын, оган деген узджкен сез!м дылын узем{н деп уш уйьщтаса тyciнe К!рш пе? Экемн елт!рген душпандары согыс iciнe жет!К, айдасуга кез-келген сэт! тускен шадта эз!р бозбаладан дутылудыц даскей, данды жолдарын ¡здест{рш бастары датты. Оке-балага сыншы. О бу Нэс!рд! экес! — Мухаммед ибн Тархан й ) 306 ] ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

ибн Узлаг ат-TypKÍ туб! О ты р ар д ы д aMÍpi, ya3Íp, Tinïi болмаганда, эскерге б ас^ о л б асш ы л ы ^а ал^мибай ¡^олы жетед! деп ойлайды. Мумк!н жаратуш ы ерте алып кетпегенде, од улын aAri арманыныц асуынан етк!зуге бар куш!н салары талассы з ед1. Bipatg эке бай^ус улкен би лтке куш ^ана жетк!зед!, ж арты элемд! ^ушагына икем- деген ислам дш ш щ ^агидалары — ^асиетт! Дуранды улы жат^а 6ÍAce, ^ай Tapanga да оган жол аш ы ^ деп у{^ты. Э бу Н эс!рд! ж ас- тай эскер ен ерж е баулып, дуранды !$олдан тастатпай, А ллага ес- CÍ3 жулшылык етуге мэжбypлeд^. Э к е талабын мултшыз орындаган перзент! ер Ж!Г!тке ¡^атысты енерд!ц 6apÍH игерд!. Э н де айтты , елец де ж азд ы , куй де тартты , ет!к т!гуд!, ¡^амшы еруд1, ат эбзелдер!н жасауды да 6ip К!сщей мецгерд!. Э йтсе де О ты р ар д ы ц бай К!та- пханасы оны пенделш есептен айны ты п, eKÍHig 6ipÍHe донбайтын 6ag — гылым gogb!p HÍpÍMÍHe yñipin ала ж енелд!... «Bip гылымнан басканыц, кесел! кеп ас^анга» (А бай) екенш Э бу H acip aKeciHÍg трагедиялы тагдырын а^ыл таразысына тарта келе мойындады. Ол бар гумырын, жайрат-каж ы рын, байлы гы н 6ÍAÍM алуга, адамга ;$ажетт! гылым салаларын Megrepyre жумсап, ^асы ^^аны ^алганша устанган жолына адал болуга ты ры сты , огаш ¡^ылы^, рабайсыз ic- эрекеттерден, HancÍHÍg ^улы болудан са^танды , адам болмысы мен санасына, психологиялыд ^алпы на, 6yKÍA кез^арасы мен салт-са- насына, алдагы ¡^ойган ма^сатына орай осындай булжымас ^атал талап цойып, сонымен oMÍp сурдь Эниданы]ц да, кейш Банудыц да 03ÍH ктлзй суйген асыл сез!м- дер!н курметтеп, {^асиеттеи ¡штей азап^а тускен!мен, ислам фа­ натизм! AayipAen турган ша^та, эр Í3Í ацдулы, KiceHi тосулы, дар ж!б! салбыраи турган Э бу H acip ^арадан шьщ^анымен ханышага 6epricÍ3 аруларды 03Í шегер тоза^ азаптарына орта^тастырмай, Алла берген гумырын мамыражай oTKÍ3Ín, иендел!к ба^ыттыц ¡^айсысынан да {$агажу кермеу!н ^алады. B ipag махаббат gacipeTÍH аямай тартты. Энидасын наданды^ жайлаган Отырардан уш рет !здеп кеп, суймеген адамына сатылып кеткенш естш egip ece, езшен бала керген аяулы Бануды тус!нде ¡^ушып-суйш, ецшде езше куштеп то^тау салганмен, ел!мге бас т!ккен эр кездесуден кейш ¡шк! элем!н ¡gopgay ^ас^ырлар паршалап, жанын кез!не керсетет!н жан азабын Энуар барынша 03t де шеге, кез жасын Terin, окырманын да ег!лд!ре бейнелейдй Y\\b!Hb!g махаббаты да улы болатынына ри- ясыз ceHecÍ3. «YcTa3Ab!g оралуы» романында жазушы гылыммен арпалыс^аи орта гасырлы^ фанатизм дыспагында, зулымды^ куш апогеЙ!не жеткеи заманньщ Hañ3acb!Hb!g ушында, gылышыныg астында журш кездеген ма^сатын муратына жeткiзгeн улы баба- мыз, !&ыпша!$ Э бу H acip 3A-t&apa6HAÍg жар^ын образын жасап, gyAag естш, кез кермеген он гасырдьщ аргы жагындагы OMipre жетелеп экеп, жумбад aAeMHtg шытырманына шым батырады. I I ВУСТАЗДЫН ОРААУЫ 307

«Эдебиет — ойдьщ, Т!лд!д жем<сь Олад TÍA керкем ойдыц KepKÍH бузады. Алгы р т!л кун шалмаганды шалады, gapagrbn KegÍAre сэуле бере алады, суыд KegÍAAÍ жылыта алады» (КМустафин). Энуар Эл)мжановтьщ TÍAÍH керкем ойдьщ керкш бузатын кестел) сулу ce3Í кем, тутыдпалы Т!лге жат^ызбайсыз. Оньщ ойдан алынган кеЙ!п- KepAepi жоц, 6api ем!рде болган, журтына egóeri cigreH nÍA сауыр- лы азаматтар. Сондыдтан жазушы OMÍp материалдарына, архив деректерше суйен!п, ез уадытына, дэу1рше сай даЬармандар бей- нес!н кестелеп, TÍAÍH, м<незш, улттыд менталитет!н, арман-ацсарын, бастысы, тарихи орнын артыд бону жагып алабажадтамай, алгыр публнцистикальщ TÍA, романтикалыц бояу, реалист)к шырай- лы шындыцпен тамылжыта бейнелеп, бойындагы барын сыгып, одырманга шырынды гана усынуга талант дуатын жумсайтын, nipre цел берген жазушы. Оныц шыгармаларыныц поэтикасын сез еткенде Энуар макала, очерк, повесть, романдарында мадал- MeTeAAÍ, шешендш сездерд!, турадты тipкecтepдi, сатира, юмор, гротеск, гипербола, литота, шарж, карикатураны THÍMAÍ пайда- ланады. Э н мен куй mepTÍAÍn, жер бедер!, рельеф!, aya райыньщ дубылысы одига мазмунына ажар, KepÍK, ЖЫАЫ агыс экелш, жан- ды OMÍpMeH жуздест!ред!. Диалог, перифраз, архаистш сездер, сим­ вол, nopTpeTTÍg турлер! алмасып, шыгарма тынысын KegÍTe тусед!. Кысдасы, рухани ¡зд е тс, cypeTKepAÍK дайсарАыгына одырманда- рын y3AÍKTÍpin еткен жазушы енер алдындагы, а%икат алдындагы адалдыгына KÍp жудтырмай, улт рухыньщ лидерл:г!н халдына, Т М Д елдерше, терткул дуниеге де мойындатып eTTÍ, мойындатып келед]. Турсын сыдьщов, 7./Йансу2:рое атындажы Ж ет:су л^е;илекетт:к {/нмберсмтетж:ц профессорм, филология жмлы^дарыньщ докторы, академик, ^ а л а ^ с т а н Ж алуш ы лар Одажмнмц Aít/tMec:. В t 308 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

М А ЗМ УН Ы Н азарбаее N. Ютап — ец сабырлы у с та з................................................... 8 М цсаханое И . Жетюу руханияты..................................................................10 Устаздыц оралуы (роман)................................................................................ 13 К,арасуцк,ар к е т р 1 (повесть)......................................................................... 197 Ацынныц алтын тагы (повесть)................................................................... 275 Сыдыкре 71 Суреткер Ьэм цайраткер......................................................... 299 УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ I 309 ) В

Ы Ц А Й 4Л Ы К А Б А Й К Л У Б Ы Н Ы Ц Ю ТАП ХАН АСЫ

ЖОАБАРЫС ТОНДЫ Ж АЬАНГЕЗ

«AMANAT» ЖУРНАЛЫНЫЦ К1ТАПХАНАСЫ Э лем хальи^тары ны ц эдебиет!, е н е р 1, тар и х ы , ф элсаф асы , б1Л1М1, Ь э м Д1Н1 Э л ф а р а б и атындагы К^аза1$ ултты^ университет! м ен Халы^аральн^ Абай клубы жанынданм ЭЛЕМ ХАЛЬЩТАРЫ ЭДЕБИЕТ1НЩ ИНСТИТУТЫ УАЫ А^ЫН-ЖАЗУШЫААР МЕН ОЙШЫАААР АЛЛЕЯСЫ ПРОЗА I — XXI гг. СЕРИЯСЫ № 131 ЭНУАР ЭЛ1А^КАНОВ УСТАЗДЬЩ ОРААУЫ Роман мен повестер Бул к1тапты ш ы гар у ^уцыгы тек %ана Х альщ аральщ Абай клубы м е н ЖК «RS^-кe ти е с е л 1. Ю т а п т ы то л ьщ н е м е с е ж а р т ы л а й п а й д а л а н у у ш :н ^уцьп^ и е а н щ р у ц са т ы н алдан с о ц г а н а м у м ю н е к е н д Ы н е с к е р т е м 13. RS tSBN 978-601-7294-25-0 И 7 8 6 0 17 2 9 4 2 5 0 Халы1$аральп$ Абай клубы Алматы, Эль-Фараби, 71, оф. 201 E-mail: [email protected] тел. 8 727 3773479 Басуга 19.11.2013 цол ^ойылды. ГНш1м170х108У^. Ecemri б.т. 30,6 Офсетт1к басылым. Гарнитурасы «Academy DT». Таралымы 1000 дана. Тапсырыс № 65/8680. Тапсырыс 6epymiHiq файлдарынан ^аза^стан Республикасы «Полиграфкомбинат» ЖШС-нде басылды. 050002, Алматы цаласы, М. Ма^атаев кеш еа, 41.

ЭНУАР ЭЛПМЖАНОВ Эдебиет — ойдьщ, т1лд1Ц (1930— 1993) ж е м 1С1. А л г ы р т!л кун шалмаганды шалады, к,а- Д эл бугш, ар мен уят дарга асылган ран,гы кен,1лге сэуле бере зам ан д а { ^ а за ^ а , к^aзaк^тмjg ар д а^ ты алады. Энуар Э л 1мжанов- перзент!, сейлесе то^тау б)лмеген, ойласа тыц Т1Л1Н керкем ойды ц ойы н теж ем еген б!р туар Э нуар керкш бузатын кестел1 суду Эл!мжанов керек-а^ ед!. сез1 кем, тутыкдалы Т1лге К^азакты Э нуарш а суйген, улагаттаган, жатк,ызбайсыз. Онын, ойдан к^аза^ уш)н ¡^айгырган, азалы ойлар алынган кеЙ1пкерлер1 жок,, айт^ан тулгалар некен сая^. Энуар бэр! еьйрде болган, журтына агамы зды н ж ан кешт!Л!Г!нщ аркасында ецбег! С1н,ген т л сауырлы б!з ^уш агы м ы зга ж огалган Э л ь - азаматтар. Сондык,тан Фарабид!, Махамбетт) алдык. Ш ын- ж а з у ш ы е м 1р ма те ри ал- д ы гы н д а а р у а ^ т а р керуен) к^азак^тм дарына, архив деректер1не кушагына баскан болатын. А л енд) осы суйенш, е з уак,ытына, дэу!р!- барымыздан айырылып ^алып жур- не сай цаЬармандар бейнесш мей<к тугандар, деп зар илеген — кестелеп, т!Л1н, мшезш, улт- тыц менталитет!н, арман- Ролдан СЕЙСЕНБАЕВ ацсарын, бастысы, тарихи орнын артык, бояу жагып 14=^. алабажак,тамай, алгыр публи- цистикалык, Т1Л, романтика- лык, бояу, реалиспк шы- райлы ш ынды цпен тамыл- жыта бейнелеп, бойындагы барын сыгып, ок,ырманга шырынды гана усынуга талант куатын жумсайтын, П1рге к,ол берген жазушы. Рухани 1зден1с, суреткерл1к к,айсарлыгына ок,ырманда- рын у зд1КТ1р!п еткен ж азу­ шы онер алдындагы, ак,ик,ат алдындагы адалдыгына К1р жуцтырмай, улт рухынын, лидерл1Г1н халк,ына, терткул дуниегеде мойындатып^еТт!. Ж ет1 су К^тапханасы