Өмірзақ Озғанбай, Көпболсын Бекмағанбет Отты Жылдар әзілдері мен аңыздары

Э н ф зак О ЗРА Н БА и, КепБопсы н Б 6 К М А РА Н Б 6 Т ОТТЫ ЖЫЛААР эзтд ер ) мен aц ы эq ap ы



Эыирзац О ЗГА Н Б А Й , Кепболсын БЕКМ А ГА Н БЕТ ОТТЫ ЖЫЛДАР аз/лдЕР/ МЕН лйы здлры \"Астана Медиа Пресс\" баспасы Астана-2015 жыл

0-88. ОТТЫ Ж Ы Л Д А Р ЭЗШДЕР1 МЕН А ^ Ы ЗД А РЫ - Э ьф зач Озтанбай, Кепболсын Бекмаганбет-Алматы: «Астана Медиа Пресс» баспасы, 2015. - 264 бет + 16 бет суретл жапсырма. [ЭВЫ 978-601-06-3158-8 К1тапта Отан сотысына к;атыс^ан майдангер экелер1м1зд!и к;анды х;асапта журсе де аузынан эзМ туспей табан астында тауып айт^ан тап^ыр сездер1 мен утк;ыр жауаптары, етк1р де енегел! эз1л-к:алжыцдары топтастырылтан. Сонымен ¡^атар бул жина^та сол б1р 1^ас!ретт! жылдардыц 1^ас-^атым сэттк езу жигызарлы^ о^игалары мен майдан даласынын тыныс-т!рш1л!пн, ерекше жайттарды, цазаци болмыс пен ултымыздыц би!к ереан керсетет!н шагын эипме, ацыз-ок;ита, елец-жырлар жэне аса сирек кездесет1н фотосуреттер топтастырылтан. Сондай-а^, Отан сотысына бастан-аяк; к,атысып, ел ¡ш1ндеп бейб!т ецбекке белсене араласа жур!п, согыс кез1нде бастан еткен о^италардыц эз!л эцпмеге айналдырып, айналасындатыларды кулк1ге к;арык; цылып, майын тамыза эцпмелейт!н х;арапайым майдангер-ардагерлер аузынан шьщцан эиг1мелерге де кецшен орын бер1лген. К1тап кепшш!к оцырманта арналтан, тартымды эр1 к;ызык;ты о^ылады. ISBN 978-601-06-3158-8 УДК 821-512-122 ББК 84 (5 каз) -7

X X гась/р(3ь;ч %ан<3ь/ /(ь/ргь/нь/ - О там согь;сь;н0а u/eü/m болган<Эар мен к/лл/ майбанаерлерае, ть/л<3а аянбам mep те/ж ен ар<Эааерлерзе арналабь/. Алгы сез орнына «KypKipen кундей eiT¡ юй cofbic» деп халк;ымыздыц улы ак;ыны К,асым Аманжолов жырлагандай XX гасырда курюреп еткен cofbic хал^ымызга орасан цаарет екелд1. EK¡Hm¡ жапан согысында 70 миллиона жуы^ адам к;аза тапты, кешеп Ке^ес одагы 27 миллион щурбандыц 6 ep¡nT¡. Кецест1к им- перияныи к;урамында болган К^азак; ел1 де согыстын алапат зардаптарын шект!. Нем1с-фашистер1не к;арсы сол 1418 кун мен тунге созылган шайк,астарда м;ол жеткен улы Жецюке де алдагы кектемде 70 жыл толгалы отыр. Жетпю жыл деп айтуга оиай болганымен, оныц к;айгы- K¡ac¡peT¡ елшеус1з, журектерге lycípreH салмагы зш батпан. Сум согыстын салдарынан баласынан айрылган ана, жарынан айрылган жеар зары, екеден айрылган жет!мдерд1ц шерл! жуздер! арада гасыр етсе де умытылмайтыны ацицат. Осы арада М у ж а л и а^ынныц: «Бас/рес/'н, балась/н, б/'зб/'н /fapmmap, 6 еизес/не майбанньщ ^ос/^ань/ бар^,— деген елец жолдары ep¡Kc¡3 еске lycepi. Тагы 6 ip ултымыздыи гажайып ак;ындарыныи 6 ¡p¡, e3¡ де Отан ym¡H цанын теккен ах;ын Сырбай Мэуленов сол 6 ¡p к;анды май­ дан cyperrepiH темендеп жыр жолдарымен айнытпай кез ал-дыцызга келт!ред!. Жаралы журектерд1ц жанарына жас толтырады: Ж аутанбай /{арап дала тур, Кез жасын с/рт/'п жа^а б/р. Хабарсь/з уль/н сурауга, Жоль//-;бь/ тось/п ана ж/р. з

/(анша /i)6 //j урлап абамь/н, /(аиша уйбе сен/'п /(албь/ ommap. Керб/'^ бе уль/н анань/^, Cofb/стан /{аат/^ан солбаттар. Кеш/'кпей жарь/м келер den, 7ер/нен сайлап орь/нбь/. Бать/с/(а /(арап еле^беп, Дру ж/р тось/п жоль/^бь/. Кетерб/ бар/'н ауь/рбь//^, А за м ат боль/п арбы а/(тар. Керб/'/i бе жарь/н арубь/^, Согь/стан /(айт/(ан солбаттар. /Сетербе солбат жарь/нь//^, /оу/нбе калган ана жь/л. «/(екемб/ айтпаи тань/рмь/н^,- Деп б/р себи бала ж/р. /(аиь/рь/лмаи %алай кетес/'^, Хабарсь/з /(алай ол то/(тар, /iep6 //^бе онь//^ кекес/'н, Согь/стан ^¿/т/(ан солбаттар. /(араль/ /(afaa ж/бер/'л, /(ано/ама /faüfb/ салбь/ о/{тар. барабь/ /нс/'з т/нер/л Согь/стан /{аат/(ан солбаттар. Ие, гитлерл}к фашизмн!^ адамзат баласыныц басына сал- FaH Kjacipeii мен чайгысын ток,тату уш1н ^азак;стандык;тар да бел шеше Kipicii. Жалпы К^азацстаннан 1 миллион 200 мыц адам цан майданга аттанды. Соныц 700 мыи^а жуыгы канды к;асаптыц курбанына айналды, шей!т болды. Осы 6 ip х,асац цифрдыцаржагында каншама тащыр, к,аншама Kanfbi-^acipeT жатыр десец1зш!. Мэселен, майданга Караганды х;аласынан аттанган 6ip жауынгерд1ц елдеп Оша^бай Субханбердин деген агасына жазган соцгы коштасу хатын оцып Kepi^i3ui, 4

сай-суйепф сырцырайды. Ол 6ec¡KTe калган сэб^не былай дейд1: ... /(ouv %уль/ным, бес/'кте сен ^алась/н, /(ан маибанга /(арсь/ туган балась/н. С/лк/'нб/рб/ шь/рь/лбаган бауь/сь/н, Еурола мен /^зиянь/н арась/н. /foíív куль/нь/м, /(уль/ншагь/м, /(ош жань/м, Ось/ ма еб/ тэн/р/'мнен тос%ань/м? Сен бес/'кте, к/лк/'нб/ бе кере алмай, /íem/'л барам, мен арманба жас шагь/м... Шынында да цаншама жастыц асыл арманы к;ыршыннан циылды десе^зш!. К^анша ошак;тыи оты cet-нп, к;анша ошах;тыи TYT¡H¡ тутетшмей цалды. К^аза^стан майдан тылы релнде де Ж е^ске орасан зор улес посты. Ресейд!ц, Украинаныц, Белоруссияныц майдан шеб1ндеп к;алаларынан зауыттар, фабрикалар K¡a3aK¡CTaHfa кеилршдк Maйдaнfa ок;-дэр1, астык;, ет, жун, Tepi, ки!м-кешек женелту жагынан да )^азак;стан алдыцгы шепте болды. CofbtCTa атылган эр он ок;тыц тогызы К^азаи;станда жасалган болатын. Ал цазак; жауынгерлер!н1ч фашистермен курестеп ерл!к!стер1бук}лелд!цаузындажурет!н.Сол кездепмайданды^ газеттерд1ц беттер!нен туспейт1н. Туптеп келгенде, 6¡3 Отан согысындагы Улы Ж е^ске достыцтыц, 6¡pn¡KT¡H, ынтымак;тыч арк;асында к;ол жетюзд!«. Москеа, сен/'н /рзенб/ Ел, ер боль/л ca/fmaùMb/з. Сенен аяр жан ба жо/f, Барль/гь/ ба сен уш/'н, Саган /(ау/'л тензенбе, Ж а у таянь/л келзенбе, /(амсь/з ть/нь/ш жатлаимь/з. /4лль/с упл?л7ь/н абамь/, /(ол устась/л ун /(ось/л, /(opfayra сен/ баль/нбь/з, - деп жазган Нурпей!с Байганинн})-( елеч!нен халк;ымыздыи 5

Мэскеу каласына деген ерекше курмет! байцалады. Сол кездеп Кецес Одатыныи баска да халыктарымен б!рге жауды талцандап, жеи!ске жету ¡ане К,азак халцы да ез1н!ц лайыкты улес1н косты. Щазакстандык жауынгерлер Брест камалынан бастап Берлинге дей!н барды. Олар Сталинград туб1ндеп шайкаста, Днепр езен1нен етерде, Москва мен Ленинград у ш т болган урыстарда ерен ерл1ктер керсетт1. Осындай теьщесаз каЬармандык жасатан ардагерлер1м!з бупнде жыл санап емес, кун санап сиреп бара жатыр. /-/емене/^е жет/ст/^ бала бать/р, /(ариялар азаиь/п бара жать/р. 6 /р/ м/'н/'п келмест/'/^ кемес/ме, 6 /р/ к/т/'п, анеки, жагаба тур, - деп теб1ренген Мукатали жырында к^мастык, сыйластык сез1мдер1 атойлап турган жок па? Бул, эс1ресе, Отан согы- сыныц майдангерлер!не т!келей катысты. Отан согысыныц алапат майдандарында, ок пен оттыц, дозак пен ажалдыц как ортасында журсе де рухы ортаймаган, жаумен арпалыска тускен, ажалмен бетпе-бет келген cэттepд¡ каймыкпай, каская карсы алтан кайран ардагерлерд1ц со<ыс барысында да, Жец1стен кей1нп бейб^ ецбекке араласкан кез- дер1нде де айткан эз!л-калжы)-щары бупнде журтшылыктыц жадында жацгырып, кепш!л1к бас коскан жерлерде кулагдар болтан адамдарды б1р серпштт, серпт1п тастайтыны бар. Будан халкымыздын кандай к^ындык керсе де, кандай кукайды бастан кеш!рсе де ж^ер^н мукалмайтындыгын байкаймыз. Же^ст!ц 70 жылдьчына орай Республикалык ардагерлер уйымы Орталык ке^ес1н1ц уйымдастырумен колта алынтан колдарыцыздаты к1тап, кад!рл! окырман, «Болмасын согыс, болмасын де^з, Болса егер согыс, б1зд1к! - Ж е^с!» деп, К^адыр акын жырлагандай, согыста жеиген, бейб1т кезде еселеп е^бек еткен ардагерлерЫздщ ешкашан мукалматан ж!гер1н1ч, кез1 келген туста катытпа эцпмеге, утымды уэжге, тапкыр тецеуге, жарасымды эз1л-калжыцта бай ардакты азаматтар болтаныныц жене б1р куэс1 ¡спеттес. Сез!м1з дэлелд1болуы уш1н б4рер мысал келт1рел1к. 6

/<еяес Обагь/нь/н 6 ать/рь/, жазушь/ бауь/ржан Мо- мь/шуль/нь/н 80 жас/(а толуь/на арнап, бал?ь/рбь/н жарь/ Жамала ^лмал?ь/багь/ «Эсем^ тоаханась/нба улкен то й жасайбь/. 7ойба Эз/'лхан Нуршааь//(ое бела/л/ режиссер ар/ сез шебер/'/4с/(ар 7о/(паноепен /famap ол7ь/рь/п /(алабь/. Оз/'не сез кезез/ тазенбе 7о/{яаное moäfa келзенберб/'н б/разь/н м/'неп, шенея, ешк/мн/'н ать/н атамаа, шет/нен сь/бая шь/габь/. <4секенн/н аумаль/-/лекпел/' м/'нез/'н б/'лет/н ж ур т /н-т/нс/'з ол)ь/ра береб/. Режиссер орнь/на оть/рганнан кей/'н /(оразбань/я, жазушь/га /fapaä бурь/ль/я; - Сен бауь/ржан тураль/ к/'тая жазбь/^. Бауь/ржан сия/^ть/ мен бе тура, m/'к айтамь/н, m/л/'п m/сем/н, она/ ез/н бе б/лес/'н. /^ерб/'н foä, ось/нба о/ль/ргаябарбь/ сойь/п салбь/м, енека. Енбеа/е, ось/ мен тураль/ незе к/'/лап жазбайсь/н? - бейб/ ез/л-а/ь/нь/ аралас. Сонба Эз/лхан сел жь/маь/ять/ ба: - 6 /р абам ек/ арь/с/ланмен аль/са алмайбь/ гой, /^секе, - бея жауая бер/'ял7/. CofbiCKja бастан-аяц к;атыск;ан к;аЬарман к;азах, ба-тыр- ларыныц, атам;ты ах;ын-жазушыларыныц бурыннан ел ау- зында журген немесе кей!н1рек табылып, к1тапк;а х;амтылып отырган осындай утцыр, утымды сездер1жинах;та баршылык;. Сез орайына к,арай жене 6 ip мысал келт!рел1к. Дан^ть/ партизан /(ась/м /(айсеяоеть/н сь/йлас /н/лер/'н/'н б/р/ - ез/ бе майбанзер жазуа/ь/ /(алму/(ан Исабаее б/р к/н/ /(асекене селем бере кел/'я, анз/мелес/я оть/рь/п /{алабь/. 6 /р кезбе /(асекен' - /(алму/(ан, сен ось/ со/ъ/ста жараланбь/н ба? - бел сурайбь/. - Пал/, жараланганба %анбай, - бея баусь/н кетере созь/я, аузь/н толть/ра жауая береб/ /(алекен. - Жаралансан. каа жер/'ннен жараланбь/н? - бейб/ /(асекен. - бась/мнан. - Ой, сен/'н бась/нба o/f паналайть/нбаа жер жо/( /(ой, %алаб жаралань/п ж/рс/н? - беп агась/ ез/лзе ауаять/рь/п, /(алму/(аннь/н та/{ь/р, жалть/р бась/на кез ж/з/рте /(араабь/. Эз/лзе ж/йр/'к /(алекен бе /рк/лместен бась/н б/р сапап ет/'я.* -басе, /(аске, нем/'ст/'н о/(л?арь/ уа/ь/я кел/п мен/'н бась/ма 7

тию/ ти/л ж атать/н ба, ь/лж /(ась/мдагь/лар не ел/'л, не жаралань/л /(алушь/ ед/. С ейтсе мен/'н бась/мнан таиь/п кеткен о/(тар ь/л^ соларга тиаен екен гой... - деген екен, майдангер жазушы. Жинак;та сондай-ац Отан согысына бастан-аяи; к;атысып, ел Ы ндеп бейб)т еь(бекке белсене араласа журю, майдандагы ох;игаларды^ ец!н айналдырып, айналасын кулаге к;ары^ к;ылатындай, майын тамыза е^пмелейт1н «¡арапайым май- дангер-ардагерлер айтыпты дейт1н эцпмелерге де кец1нен орын бер1лген. Мысалы, жинах;тагы К^ажен Зайыровты^, Бо­ шан К^озыкурецовты^ жене басца да майдангер-ардагер- лерд!ч И.В.Сталин, Г.К. Жуков, К.Е. Ворошилов, Н.К.Крупская туралы ойдан шыгарып айтк;андары немесе бала кез1нен му- гедек, со<ыск;а мулдем ^атысы жок; К^аппас Ахмедияулыныц Кецестер Одагыныч ¡^ызыл Жалауын Рейхстагке лккендердю ¡ш1нде Рахымжан К^ошк;арбаевпен б{рге болганын э^пмелей кел!п, уйд1ц б1р к;абатынан ек!нш1с1не шыгарда Рахымжанды иьнына салып кетерген! туралы ецпмес1 ер^сиз езу тарт- к;ызады. Мтаптан со<ъ!сца б!р аягын бер1п, мугедек болып оралган майдангерд1и эд1летс1зд!кке керсеткен адуын да шалт м!нез1мен танысуга болады. К1таптагы жеке бер!лген фотобаян да оцырманды ^ызык;тырары сезаз. Сонымен, алты бел!мнен туратын осы жинах; сурапыл согыста мойымаган, к;ан жута журю, цалжыцга да уак;ыт тапк;ан, мезпл еткен сайын к;атарлары сирей тускен ардак;ты ардагерлер!м1зд!ц б1р сетке болса да кецшю серпт1п, жинак;- тапэ! уак;игалармен танысу барысында езу1не кулк1 уй1р!л!п жатса, м1ндет!м{зд1ч орындалганы деп туанемю. Осы ютапты жазу барысында материалдар бер)п улес ¡^ос^ан авторларга, оныц ¡ш1нде дер уак;ытында осы жумысца атсалыск;ан эр е^рд1п облыстыц ардагерлер кечестер1н1ц терагалары Оралды Терегожинге, К^атимолла Ризуановк;а, Кецес Б!рмановк;а, Амангелд!' Гумаровк;а, Ардак; Сыдык;к;а ризашылыгымызды бшд^емЬ. Ом}рза^ ОЗГАНБАЙ, тарих гылымдарыныи докторы, профессор, академик, Республикалы^ ардагерлер уйымыныц терагасы

6/p/Huv/ бел/м Уытты эз!лдер - утцырлыц KepÍHÍci

Цажен аганыц ^алжыццары Зайь/рое /(ажен - кеп жь/лбар бойь/ колхоз бас/^ар- мась/нь/^, ауь/лбь/А( терагась/ %ь/змети?ер/н абь/ромль/ а/л/^арган, сезае м/ем/ен, жур/лына сь/мль/, кам^оршь#ль/^ жасам б/лаен азам ат болать/н. Ел арась/нба <у/(ажеке^ ам/п^ан беаен у ь/тть/ эз/лбер аземес. Крупскаямен кездейсо^ кездесу Кажекец б¡pдe: «Мен ел!м1зд!ч астанасы Мэскеуд! керуге к;урдасым Гумаров Султан екеу!м1з жазгы демалысымызда барып и;айтты)(. Мескеу ете улкен и;ала екен. Халк;ы ете кеп, кепшш1п орыстар болады екен. Б!з екеу!м1'з де орысша нашар сейлейм1з, Мэскеуд1 бтет!н, орысша жацсы сейлейт!н б!р к;аза^ баласын тауып алдык;. Мэскеуде же^л машиналар ете кеп, талтайып тypfaндa бутымыздыц арасынан ет1п жатыр, жypг¡зyш¡лep де екк1екен, б!зд1)^ак;пай, сок;пай етедк ездер1ие белпл1, Мэскеуге барган адам Кремльге, улы кесем В.И. Ленинге сок;пай кетпейд! емес пе?! Б;з де Кремльде бетке алып келем!з. Мэскеуд1ц кешес!нде аях;- астынан Ленинн['и эйел1 Надежда Крупскаямен кездес1п к;ал- дыц. Амандаси;ан сои, оган ез!м1зд! Казацстанныц Гурьев к;аласынан келген1'м!зд1 айттык;. Надежда жецгемЬ: «Агац ем1рден озгалы б1р кер!нуге жарамадыцгой, К,ажен цайным» дегенде уялганнан жерге юре жаздадым», -деген екен. !0

«Муртты кесем» И.В. Сталинмен де вино ¡шлк... «CofbiciaH кей1н Улы жецюл тойлаута барлык; респуб- ликалардан, облыстардан кептеген адамдар Мескеуге И.В. Сталинмен кездесуге шак;ырылды. Гурьев (Атырау) об- лысынан 6 ip топ делегацияныц басшысы eiin мен! ж1берд1. Улы кесем И.В. Сталин Гурьев облысыныц делегациясын 6 i- piHmi ^абылдады. Ол: «Отан согысында Гурьев облысыны^ Новобогат ауданыныц ецбеккерлер! тылда тамаша ецбек ет- Ti, уш рет KjopfaHbic Комитет!н1цауыспалы «Кызыл Туын» же^п алды. Сондык;тан да Новобогат ауданыныц ецбеккерлер!не мен1и шын журектен шы^ан алгысымды жолдас Зайыров Кажен, Ci3 жетк!зер&з. С1зд1ц ауданнан тамаша ецбек еткен 8 адамга Социалист!к Ечбек Epi атагын берпзд1м. KenminiriHe «Anfbic хаттар» Ж1берд!м, cofbic кез1нде ез к;аржысынан жуз елу мыц сом берген «Кызыл балык;» колхозыныц баск;армасы Курмашев ^уанэл1ге менен кеп сэлем айт», -деген болатын. Кабылдаудан кей!н 6 i3re едей1 крнацасы берд1, сый-сияпат KepceiTi. Улы >Ke4iCTin KjypMeiiHe Сталин eKeyiMi3 сотысты- рып 6 ip-6 ip стацан вино ¡шлк. «¡абылдаудыц соцында 6 epi- Mi3re орден, медальдар бердк И В. Сталин: «Зайыров Kja- женд1 «Ленин» орден1мен марапаттаймын» дегенде, мен кеп-кеп рацмелмд1 айтып «Ленин» ордеын Tafyra лайык; eMecniH, улы кесем ем1рден озганда бата етуге келмеген!мд1 айтып Ленинн1и eneni Н.К. Крупская матан екпелеген ед1. Надеждадан уят болар, баск;а ордендер1ц1зд! бере 6 epit^i3, 6 ipHemeyiH цатар 6epce4i3 де царсы емесп1н», -деген ед!м. Сталин ез цолымен кеудем толганша орден-медальдар Tafbin, мен1 Кремльд!^ ауласына деЙ1н e3i шыгарып салган болатын»,-депт1сол К,ажекец. «Мен аспаннан TycTÎM» «...Иэ, иэ, мен тура аспаннан туслм», - дед1 б1рде ол. «Cofbic кезк Ол жылдарда машина деген!^ сирек. Непзп кел1пм1з - ат, туйе. Атпен алые ауылдарды аралаймыз, облыс орталытына да барамыз. Гурьевте ею-уш кун болып, Новобогатк;а к;айтып келем1н. Астымда торы жорта ат. Кун батута таянганда Байшак;а езеп тусына жетт1м, жол бойындаты шайханата бурылмай, тура тарта берд1м. Сэлден сои царсы алдымнан айнадай жарк;ыраган afbiH келд! кер- д1м. Айналасы ьны-жыты, шашылыпжат^ан к;устар. «Япырым-

ay, бул не сумдыц! Кун жауган гой шамасы», - деп ойладым. Сонадайдан осм;ырынган атымды дойырмен тартып ж1бер1п, mrepi умтылдым. M¡He, гажайыпты к;арацыз! Элп к;устардыч б!рде-б1р! ^озгалмайды, цылжиып жатыр. Жалма-жан атымнан lyciiM де, бел1мдеп былгары бел- беу1мд1 босатыч^ырап ж1бер1п, уйректерд! мойнынан устап, соган т1збектеп к;ыстыра берд!м. Сонан сои атыма м1нд!м де, жур1п кетлм. «Саган - eiipiK, маган - шын>>, 6 ¡p заматта тулабойым серюпедей cmK¡H¡n «дур» еткенде ат устшен acnaHfa х;арай к;алай кетерш!п кеткеымд1 бшмей к;алдым. Сол-сол-ак; екен, уйректер мен1 к;а^бак;тай де^геленлп ала женелдк Ею к;олым бос к;ой. 6 ¡p-6 ¡pnen к;устардыц мойнын бурай, ауылга чарай багыттаган боламын. B ipTe-6ipie эд{ст} уйреып алдым. Кеп к;ус зулап ушып Камыск;аланыц тусына келгенде Tafbi 6 ¡pHeujey¡H¡n K63ÍH дурным, ал к;алгандары мен!ц салмагыма шыдай алмай темендей-темендей берд1, дел ез аулама жеткенде д1к ете TycTiM. Корадан жем жеп деыккен жануар юй, торы жорга да узамай, артымнан e3¡ жеттк Бажайлап Тарасам, муныц M 9H ¡c¡ былай екен. Гурьевтен арак; толы жешнктер тиеген «Потребсоюздыи» жук машинасы жолшыбай аударылады да, шелмектер1 x¡npan, теьфекл келдария етед!. Шел далада пайда болган айдынды керген к;устар оган бас к;оймасы бар ма? Сонан соц, сочы белпл!, «тентек cyfa» бой алдырган уйректер маса^ куйде к;ылжырап калган. Мен соныц услне тап болыппын юй. Сейт1п «цызу к;устармен» acnaHfa 6 ¡pre уштым емес пе деп», - жымиыпты жарьщтыц. Эбекец айт^ан эз!лдер f /рьее обль/сыньщ АУоеобоаат (/(аз/ра/ И сатай) ayóawbfwáa елае тань/мал, кеп жылбар бомь/ мал %абыл0ауиуы больш е^бек еткен, «лмл/н/^ бар Суханбербиее Эб/л^ась/м беаен азам ат болган. Б/рнеюе ул-^ь/з ес/р/п тэрбиелезен, елае сьд)ль/, сезае юеюен, тауь/п ай тать/н азам ат ed/. Кпкен уль/ Эб/л^ась/мое Бабам/ гь/ль/м <Зокп?орь/, елае тань/мал азама/л болбь/. «Тоцсац, тонымды берей!н» Б1рде к;ыс айыныц к;атты аяз болып турган 6 ¡p кун!нде Эб1лк;асым агамыз Новобогат селосынан 45-50 шак;ырым 12

цашыкуыцта орналасцан «Шэл1ю> деген ферма орталыгына баруга жолга шыгады. Сол кун1 «Шэл¡ктeг¡№ фермада шопандарга саяси сабах; етюзуге совхоздыц жук машинасымен насихатшы Жун1СОв Мук,ажан, ферманыч бастауыш уйымыныц хатшысы эр1 есепш! Абдолов Жолдас жолга шыгады. Ауылдыц шет!нде жол бойында улкен тулып киген Эбшцасым агамыз олардан «Шэл1кке» ала кетуд1 ет}нед!. «Газ-51» кел1г!н1ц кузовына ор- наласк;ан Эбекец б!раздан соц цатты тоцгандык;тан шыдай алмай кел1кт!ч кабинасын согады. Ток;таган журпзуш1ге: «Ана кабинада отырган Мук;ажанга, Жолдаск,а айт: «Кабинада тоцып к;алган жок; па екен, тоцса тонымды берей1н», - дейдк Осы сезд1 еслгеннен кей!н «80 жасца келген улкен к¡c¡н¡ кузовща отыргызганымыз дурыс болмаган екен», - деп, уял- ганнан екеу1 де Эбекецын улкен тонына оранып кузовка шык;к;ан екен... «...Басы кайсы, сабы цайсы?!» Б1рде Эб1лк;асым ак;сак;ал Нарын к;умынан шак;ыртумен аудандык; эскери комиссариата келед!. Дэл1зде б1раз адам отыр екен. Ол кезде военкоматта Савин жэне Басов дейлн ек1офицер жумысжасапты жэне ес1кте бупнпдей аты-жендер1 жазылмаган екен. Сонда Эбекец: «Шырацтарым, мынаныц басы к;айсы, сабы цайсы», - деп сурапты дейд!. Майдандагы цудалыц Согыс кез1нде Воронеж к;аласыныц тубнде эшелондары бомбаланып, солдаттар к;ыста, ац к;ар, кек музда орман ара- сын паналап журсе, Новобогат ауданыныц езара таныс Ризуан жене К,абд1м деген ею азаматы кездес1п к;алады, Кушак;тасып табысып: - «Елге аман оралуымызга мумюн, пэк урпак;тарымыздыц болашагы да себепш! болар, менде ул, сенде к,ыз калган екен, керер кутмю таусылмай, туган то- пырагымызды басатын кез болса екеу!м!з к;уда болайык;»,- деп сез байласыпты. Алла крлдаган болар, осы т!лектер! шындыкдаайналыпелгекелед1,улержетт,цызбойжетедкСол ем жас езара кел1с1п, ата-аналарына ттектер1н б1лд1ргенде экелер1н!ц согыс кез^деп уэделер1естер!не сонда гана туап, тац-тамаша болыпты. Жануя курган ею жас бупнде ездер1 керия атанып бак;ытты гумыр кешуде. 13

Сдих атамыздыц айтцаны. Сдих деген атамыз айтып отыратыны есте х;алыпты: «Согыс кез!нде б1р селоныц кешес!нде строймен елп бара жатсак;, кешедеп радиодан халцымыздыц дулд!л энш1с) Ку­ леш Байсей!това эн салып жатыр екен. Елден кeткeл¡ к;азак; сез1н ест1п 61р к;уансам;, онда Кулэшлц тамылжыта салган эн!н тыьщап елж!ред!к. Ауылдан кеткел1 к;азах;ша ест!ген1м!з жок;, ер1 орысшадан да бейхабармыз, команданы жанымыздагы езгелер не жасаса 6 Ь де соны жасап журд}к, талайлар ту- анбеслктен опат болды гой», -дейлн. Ацтебе айт^ыштары А ^тебе е^/р/нбе езбер/нщ жур/с-турысымен, абам- аерш/л/к /^асметтер/мен жене обль/с экономилась/ мен мэбениет/нщ еркенбеу/не елеул/ /лес кос^ан кептеаен агаларь/мь/з бар. Соларбьщ арась/нба ^пь/ О тан согь/- сь/на бась/нан аягь/на бей/н %атынасып, елае аман-есен ораль/п, б/рнеи/е аубанбарбь; абь/роймен бас^арган, б/а/нбе о <3/ниел/к болган Жменбай Шарба^ое пен А м антай Эл/пое а^са^албарбь/^ ел арась/нба а^ь/зга айналган айп7^ь/шпть//(тарь/ ба а^ь/з боль/п кеткен. «Аздап жалай бер» Б1рде Жиекеце б1р таныс ж1пт келед] де, ез1н аудандык; партия комителн^ басшылыгы ша^ырып, кецшар дирек- торльнына баруга усынганын айтады. Б!рам; езшю совхозга баргысы келмейт!н)н, аудан ортальиында ез1н1ц жак;сы к;ыз- мет орны барын, ейел1н1ц де жумысы жаман емес, уй-куй1 барын айтады. Сонда Жиекец элп Ж1птке: «Айналайын, усыпан жерге бара бер, совхоз басшысыныц аштан елген!н керген1м жом;. Тек, б1рден к;ауып к;алма, тэрелкедеп майды жалаган сияк;ты, аздап жалай бер», - деген екен. «Атыц к!м ед!? - деп сурама...» Б1рде Жиекец кешеде келе жатса алдынан б1р жас Ж1пт кездес!п, «Ассалаумагалейкум» деп сэлем беред1. Жиекец ж1птт1ц сэлем!н алып, б!рак; оньщ к!м екеын умытып к;алады, б!рац ж1птке онысын сезд!рмей, жащайын сурап: «цызмет1ц И

бурыжы ма, малага Kemin келд1ц б е ? » д е п , бастырмалатып сурай беред!. Жют сурак,к;а жауап 6 ep¡n, осында туратынын айта бастаганда Жиекецн1ц ec¡He тусед). Содан Жиекецн!ц 6 ip туйген1 «Еш уак;ытта б1реуд1ц атын умытып цалсац, атыц K¡M деп сурама. Ол сен! танып сэлемдес1п тур, ал сеыц та- нымаганыцоны таспен урганмен б1рдей» сондык;тан жэй-жаг- дайын сурай берсец, e3¡-ax¡ юм екен1н сеыц ес1це салады», - дейлн. «Конверт кейт кайтпайтын ед! гой...» Амантай ацсацал б1рде ес!клц алдына шыгып, таза aya жутып отырса х;асына подъездеп б1рнеше Kepmmepi жиналып ^алады. Эцпмеден эцпме туып, п1юрлес!п отырганда 6 ¡p керш!а: «мен ауданда 6 ¡p¡Hm¡ хатшы болып турганымда к;арамагымдагы совхоз басшыларынан ешцандай тиын-те- бен алып кергеым жох;. Б['рде демалыск;а mbify алдында 6 ¡p совхоз директоры кел1п маган конверт усынды, мен ак;ырып, керсетпе муныцды, эйтпесе к;аз!р милиция шацырып, ез1цд! устатамын, дед!м», - деп мацтанады. Осыны айтк;ан азамат кеткеан Эбекец к;асындагы KepmiciHe: «Айналайын-ау, жацагы не деп KeTT¡? Мен 6 ip¡HUJ¡ хатшылардыц 6 ¡p к;олдысымен де, ею к;олдысымен де к;ызмет жасастым, 6 ¡pan солардыц 6 ¡peyt- нен де конверт кайтпайтын ед!», - деген екен. «Алтынныц» 03i TepenipeKTe жатады екен гой...» Эбекец бес цыздан кей1н ер балалы болады. Куанышына ортацтасып жолдастары, Kepminepi Kenin к;уттык;тап, дас- тарк,ан басында эртурл1 эцпмелерд1ц басын шатады. Сонда Эбекец; «Куттык;тап келгендер^е размет. BÍ3 61лмейд1 екен- 6¡3, «алтынныц» ез! терец1ректе жатады екен юй», -деп отыр-гандарды ду кулд!р1пл. «Балта экел!цдер!» Отан со^ысыныц мугедеп Шодан Карабасов деген KÍci болды. B¡p аягына ох; ти1п, цатты жараланганнан кей1н ке- алген - шолак;. Мундай cofbic мугедектер!не зац бойынша Kimi елшемд! машина тиестк Шодекец элеуметт1к к;амту жен!ндеп комиссияга барып к;аралыпты. Комиссияныц мушелер1 ардагерд1ц шолтиып тур- faH аягын елшеп: 15

- Afa, кел}к беру ymiH мугедеклц аягыны^ х;ыск;алыгы пелен сантиметр болуы керек, ал с1зд1ц тух;ылыиыз бес сан- ти-метр болуы керек, ал азд!ц тук;ылыцыз бес сантиметр узын, сондык;тан азге болмайды, -депт1. Согыстан жене мугедект!ктен жуйкес! жук;арган Kici айк;ай- fa бас^ан: - Эй, экецыч...!!! KeciK 5 см. артыц па?! Тез маган балта эке- л1ьщер! Kja3ip шауып, керектер!)-(д! ¡степ берешн! Болыцдар, балта табыгщар! Э й ,... мать! - деп 6 epiH бок;тап, букш кецсен! басына кетер1п, элек-шэлепн шыгарган. Кайтс1н енд1... Комиссия саск;аннан не ¡C T ep iH б1лмей, еке-кекелеп K e m ip iM сурап, ацыры оц memiMiH 6 epinTi. Соцыр HeMic Бепсбаев Беск;уат деген Kici согыстан жараланып, ак;- сак; болып кeлдi. G 3i MiHe3i шатак; жене арызкрй болды. Азаматтардыц услнен жала арыздарды ейда, боратк;ан. Букш елд!ц тыныштьнын алган соц, журтк;а жеккер}н!шт1 болады. Сонда ез!н1ц 6 ip Амангелд1 деген агайыны айтыпты: - Осыны атцан HeMicTit-t кез1 сок;ыр шыгар. Атаца налет, атк;асын дурыстап атпай ма?! Аягында не шаруасы бар, дэл кездеп бастан не кеудеден сокканда гой, кулагымыз тыныш болар едк Элде жаулыгын жасап, эдей! ж!берд! ме екен? Эй, о^баган сок,ыр нем!С, обалымызга цалдыц-ау! Ит, Цус Ken Kici карта ойнаган. Бекеч утылып к;алып, шыгып келе жатк;ан кер^ед). - Ага, не болды? - деп сурагандарга: - Kinet^ ит пен цусца жем болдым! - депл. Сейтсе, муны утып алган, 6 ipre ойнагандарды^ аттары: Каск;ырбай, Карсач, Бурютбай, Каршыга, Бер!бай, Лашын, Куилкбай деген сиях;ты аи-к;устарды)-( аттары екен. «Боржоми» ¡шкен машина Эткен гасырдыц 60-жылдары Отан согысыныц x;ahapMaH крлбасшыларыныч 6 ipi, Кейес одагыныи eKi дурмн Батыры В.И. Чуйков Мацгыстауга келдк Зейнет демалысында журсе де азаматтык, к;органыстыч 16

(ГО) басшысы болатын. Мачгыстау мунай енд!р1с1ндеп ны- сандардыц азаматтык; крртаныс жащанын к;арайды. Оны Мэскеуге барып жургенде «Мангышлакнефть» б!рлест1пн1^ бастыгы Сафи Отебаев шак;ырган-ды. Екеу1 кен орындарын аралап жур. Машина журпзуш! - Сэрсен ^илыбаев деген белпл1 мацтаулы шофер. Б1рак; кей- де кутпеген жащай болады юй, келе жат^анда машинаныц суы кенет к;айнап кетл. Сэрсенн!ц алып шы^ан суы жоц екен, б!рак;улкен к!сшер шелдегенде ¡шетчн «Боржоми» бар. Амалсыздан Серсен радиаторга сол судан к;уяды. Сонда Сафекец кул!п Чуйкову былай дед1: - Керд^з бе, Василий Иванович, маршал ¡шелн минерал- ды суды бЬд^ машина да ¡шед1. Чуйков та эзшкеш адам болса керек, ацтарыла кулд1 де: - К,ызы^ екен, бул машина лпл eнд¡ коньяк сурап журме&н, - депт1. Шептеп теке Отан согысы кез!нде ерлер армията алынып, ейелдер! ауылда ецбек майданында к;алгандары белпл). Кейб[р еркек юндктшер де есеб1н тауып, согыск;а бармай, елде еркетотай болып жургендер1 бар. «Ит жок; жерде шошца уред1», - дегендей, кейб1реулер1 куйеу1со<ыстагы эйелдерге к;ырындап, маза бермейт1н кер1нед1. Б1рде Жэмила деген кел!ншек колхоз бастыгы Сэрсенге шагым айтады. «Науан деген б1реу тыныштыгымды алып жур», - дейдк - К^ап, ол атаца нэлегп к;атырайык;, - депт1 баск;арма, - сен етирж кeл¡ciм бер. Пэлен кун! тунде ауылдыи шет1ндеп агаштыц астында шел1 буркен!п турамын», -де. «Шэл1 неге буркенес1ц?», - десе, «Б1реу-м1реу танып цалмау уш1н», деп айт. Ал сен мына шэл1цд1маган бере тур. Колхоз бастьны да согыстан жараланып к;айтк;ан. Бурынгы эскери ки;м!, гимнастерка, пилоткасы бар, соларды ки!п, Жэмиланыч шэл1ан буркеню, тун к;арацгысында агашты^ астында турады. Б1р уак;ытта жылмаьщап Науан кел!птк «Жэмиланы к;ушак;тап, емешеа еш!п барады. Сэрсен шэл1н! келегейлеп, цылымсып тур. Науан енд1 кеудеане к;ол сугып, жармаса бергенде Сэрсен шомбал жудырыцпен иектен айдап кел1п ж1беред!. Ойнаск;ор «¡алпак;тай ушып, еанен танып цалады. Б1раздан кей1н оянса, тун царацгысында б1р 2-363 !7 \"КДРАСАЙ АУДАНЫ ЭК1М!Н1^ АУДАНДЫ)^ КИА ПХАНАСЫ КММ'

солдат тур. Эрине, оныц К1М екетн танымайды, тапырак;тап х;аша женелед1. Ертеане бас^арма жумыс бабында Науанды кездеслрю, дым б1лмеген болып, оган сурах; цояды: - Жэмиланыц куйе^ майданнан уй1не кел1п кет1пт1. Ко­ мандир! б!р аптага ж1берген екен, жол алые болган соц улпре алмай, уЙ1нде тек б)р кун болган. Сен оны керген жок;сыц ба? -Жоц! - Э-е... кермед!ц бе? Кеше кеште ол агаштыц астында б!р к1с!мен сейлеап тур ед1, сен1мен кездескен екен деп ойлап ед!м... Науан уялганнан юрерге жер таппай, тер)с айналып кет!пт!. ИНрюныц ж{птш1л1к ^ызбалыгы содан кей1н су сепкендей басылып, «текел1пн» к;ойыпты. «С!з ю м сЬ?» Жанбаев Сагалбай деген юс! ок;ыганы аз болса да то- к;ыганы кеп, ем1рд!ц сол кезецдеп «т1кенект!» жылдарынан зерект1пн1ц арк;асында сурюбей еткен жан ед1. Сэкец согыс жылдары Семей ец1р!н1ц партия комителтц б1р1нш1 хатшысы болган. 1941-42 жылдары жапондыцтар Киыр Шыгыстан согыс аш- пайтыны белпп! болган соц, ол жак;тагы буюл армия мен согыс техникалары батыск,а к;арай тасымалдангандыгы тарихтан белпл1. К,ару-жарак; пен эскер куштерю тасыган поездар леп куньтуы толастамай Семей арк;ылы ет1п жататын. Сондай б1р кундер1 ауыр согыс техникаларын алып келе жатк;ан поезд лркемеа Семейде б!рнеше сагат аялдап цалады. Поезды бас^арып келе жатцан генералдыц тагаты таусылып, майор шенд! адютантын «партия комитет1н!ц б!р1нш1 хатшысын дереу шак;ь)рып кел»,- деп жумсайды. Адьютант Жанбаевк;а кел1п жагдайды баяндап, эскери кураманыц командир}, генерал партия хатшысын жедел вокзалга жету1не жарлык, берген!н айтады. Сэкец вокзалга бара алмайтынын, «к;ажет болса генералдыц ез1 келс1н»,- деп адьютантты к;айтарып ж1бередк Ызага булы^ан генерал партия комителне кел1п, кабинет- ке енлге юрю, ай-шай жох;: - Что за безобразие, идет война, целый состав более 5 18

часов стоит. А вы просижываетесь, - деп дурсе цоя беред1. Сэкец сонда: - Сперва надо представиться, кто вы такой? - дейдк - Я, генерал такого-то войскового соединения, - дейд1 генерал. - А я, генерал партий! Таких генералов как вы проезжают сотни. Я не обязан всех генералов встречать и провожать. Как вы сказали, идет война, я ежечасно решаю и другие сложные вопросы. Ваш состав скоро будет отправлен. Вы свободны, - деп шыгарып салган екен. «Хлеб надо - Жанбаев надо...» Согыс аяцталады, кадрлар цайта ¡рктеле бастайды. Ка- зацстанныц Орталыц партия комитет! Жанбаевтыц бш Ы н кетеруге Мэскеуд1ц Жогары партия мектеб!не жолдама бере- дк Кец!л! кетер1цю Сэкец Мэскеуге желп, жогары мектепт1ц к;абылдау бол1м1не кужаттарын тапсырады. Кужаттарын тек- серген к;абылдау комиссиясы: - С!зд!ц жогары бшЫцю жок; екен, Жогары партия мек- теб!не тек жотары бт)мд! азаматтар цабылданады, - деп ^ужаттарын цайтарып беред1. 1954 жылы В. Маленков СОКП Орталык; Комитет!н!ц б1р1нш! хатшысы кез1. Сэкец салып отырып Маленковк;а барады. Маленков есю досын куана к;арсы алып, мэн-жайды сурастырады. Сонда Сэкец: - Воевать надо - Жанбаев надо, хлеб надо - Жанбаев надо, а учиться Жанбаев не надо что ли? - деп назын айтыпты. Жащайды туанген Маленков Сэкецыц арызына «Ка- былдансын» деген бурыштама согып берген екен. «Жанбаев здесь живет?» Кецш1 орнына тускен Сэкец Жогары партия мектеб^ц жатак;ханасына орналасады. Узыннан узах; дэл!з, эр белмеде ею адамдык; орын. Сэкец орналаск,ан белмеде Батые К^азак;стан жак;тыц ^азак; азаматы бар екен. Сэпемдеап, та- ныск;аннан кей1н Сэкец жуынуга кетед!. Ол кезде барлык; жатак;ханаларда дэл!зд!ц ец соцында жалпыга б^дей жуыну белмелер1 болатын. Сэкец жуынып болып белмес!не к;айтып 19

келей№ десе, белмеаыц HOMipiH бшмейд! екен. Амалы таусылган Сэкец эр белмеьнц eciriH t^afbin; - Жанбаев здесь живет? -деп сурап жылжи бередк Э з белмеане жет1П e ciriH ашып: - Жанбаев здесь живет? - демей ме. Сонда элп белмелес ж1пт: - Оу, Секе, азд!ц белме^з осы гой, -деген екен. «Аяйсыи ба мерд! Ыбыраев Махамбет деген Kici Кецес одагы к;урылып, К,арсак;бай ауданында ец 6¡p¡H4i¡H¡n к;атарында и;урылган KacinopbiH «Ж ача турмыс» атты артельд!^ баск;армасы бо- лып сайланады. 1942-45 жылдары Улы Отан согысына к;атыси;ан, Ленин орденд! ардагер болган. Согыстан coh зейнетке шьщцанга шей!н сол артельд1 к,айта басцарган. Бул артель Tepi, суйек, жун-журк,а жинайды екен. К^ызметте штат- тагы жене штаттан тыс жинаушылар болады екен. Б!рде «внештатный» болган 6¡p жегжаты кел1п: «Маган беленбай уак;ыт жумыс жасады деген к;агаз бер, мер басып», -дейд!. «Ой-бой, оныцыз болмайды, c¡3 б!зде жумыс жасаган жоцсыз, c¡3 «внештатныйсыз», сотталып KeiyiM мумюн», - деп ет!н1ш1н орындамапты. Жа^агы арызданган K¡c¡ Махацны^ eKeci Ыбырай ацсацалга барады ет!н!шпен. 8 Kec¡ баласына: «Эй, Mepinqi неге баспайсыч, беленшекец api нагашыи, api к,удац, уят емес пе, аяйсыц ба, бac!»-дeйд¡. Баласы кенбейд!. Б1рде к;апыда MepiH алып к;алып, элпн!ц ¡^агазына мерд1 аямай бос жерд1ц 6ep¡He баса 6 epinT¡. Сейт1п, жарык;тык;, к;ужатты мулдем жарамсыз еткен кep¡нeд¡. Жаралангандары en¡ е л т жатыр... Жезк;азган e^ipiHe танымал, «Дацц» орден1н1ц 3- дережес!н!и тольщ nerepi Унш!баев Жак;сымбет деген K¡ci, согыстан кей!н теледидардан сез сейлеп согыстагы ерл!кте- p¡H айтып, пулеметпен цанша HeMic баск;ыншыларыныц K63ÍH жойганын айтады екен. Сексен1нш! жылдары болуы керек, б!рде 9-мамыр к;арсаиында Жак;ац тагы да теледидардан сук;бат 6 ep¡n, жылдагы айтып журген санын кебейт!п ж!берсе керек. Кешюс1н к;атарлары жиналып, бас цосып отырганда 6 ¡p и;урбысы айтыпты: «Ей, Жак;сымбет, ceH¡K¡ не, жылдан-жылга еллрген фашистер!цн!^ саны кебей!п барады гой, кулл1 HeMicií 20

цырамысыц?» дегенде, Жацацныц досы, cofbicia 6 ipre болган «¡урдасы, майдангер К^ожахметов Оразбек деген xici ттд! адам болган екен: «Эй, не деп отырсыц, Жак;сымбет оц тиген нем)стерд1ц T¡3¡M¡H ала келген, сол огына жараланган HeMiciep ел1 де enin жатк;ан жок; па?» - деген екен. « Б ^ д !ц т т д ! у м ы т п а г а н ь щ а m y K Íp ...» Кунедшов Асангазы деген K¡ci сары e^qi шал болатын. Эскерге ша^ырылып, майданда алгы шепте болыпты. Со- FbicTbit^ бастапк;ы кезец1 болса керек, б1рде бар эскер тугел шабуылга шыгады. Жepлec¡ Ыбраев Уыск;ан деген K¡ci дамылдаган жерде к,араса, т1р1лерд!ц арасында досы жсщ. Иэ, ок;к;а ушк;ан шыгар деп ойлайды. Санитарлардыц жинап экелген мэй1ттер[ыц ¡ш!нде де, жаралылардыц арасында да досы кер!нбейдк Bi- pep куннен кей!н к,араса Асекец х;арсы 6 ¡p окоптан шыгып келе жатк;анын Kepin, Kepice бастайды да: - Ой-бой, бауырым-ай, ceH¡ елген шь^ар деп цайгырып журсем, д1н амансыц юй, к;айда журац?, - дейд! Уысщан. Сонда Асекец: - Е, шабуылга шык;к;анда н;атты жупр}п, сол бетчммен нем1стерд[и шеб!нен асып KeiínniH. Кирасам нем)стерд!ц ¡ш!нде жур екенм1н, езш сары болган соц мен1немютер айыра алмаган шыгар, элплер цайта шабуылдаганда ез ескер1м}зге кел1п цосылдым», -депл. Сонда Уыск;ан к;урдасы: - Эз!ц б!зд!ц ттд! умытып цалтан жо^ екенс1ц, cofaH шук1р», - деген екен. « E c T Ín к а л с а ц о с п а й ^ о я д ы ...)) CofbiciaH кей1н ел эскерден келген туган туыс-тума- ларымен цауышып жат^ан шацта боза (сыра) ашытады екен. CoFbic ардагер1 Тэжбенов Ж уы с деген K¡c¡H¡ epiin 6 ¡p топ курбылары дэм ¡ш!п OTbipfaH кер1нед1. Согыс туралы эцпме шерт1п отырган Жукецн1ц сырасына жанындагы к;у балдыздары ма, элде жиендер1 ме, 6 ¡p¡ apat^ к;осып ¿epinii. Эцпме к;ызып отырган туста 6 ip к;урбысы: «Эй, Жуке, анаган арах; к;осып отыр гой, байк;а)>, - депт1. Буны eciin калган к;асындагы Итемген деген а^сацал: «Тэйт, тыныш отыр, eciin к;алса к,оспай к;ояды», -деген екен. 21

«Ш екет кешке беред!...» Ке^естер Одагы кезюде армия генералы Николай Ани­ симович Щелоков узак; жылдар одак;ты^ luiKi 1стер министр! болып к;ызмет атщарган. Ол Kici Отан согысыныи ардагерь согыста дащты 18-армияда болган. Леонид Ильич Брежневой майданда к;аруласы, согыстан кей!н к;ызметтес жолдасы болган. Б!рде H.A. Щелоков министр рет1нде 6 ip кунд)к ¡ссапармен Павлодар e^ipiHe келген екен. Жогары мэртебел! лауазым neciH, к;ад1рл! к;онак;ты, эрине, сол кездеп облыс басшылыгы асты-уст!не Tycin кутедк Кустыч сут1нен баск;асыныи 6 epi бар туслк тамак; бершед!, дэстур бойынша арнайы к;онак;к;а деп сойылган крйдын басы тартылады. Дастарк;анды баск;арып журген азаматтардыц 6 ipi: «К,аза^тыц дэстур1бойынша, аса сыйлы к;онак;к;а к;ойдыц басы тартылады», -деп Щелоковца тус1нд!ре бастайды. Сон- да Николай Анисимович: «Мен1ц 6 myiMUje, аздерде, сыйлы к;онак;к;а шеке тарты- латын сияк;ты ед! юй», -депл. (Бэлюм 6 ip кездер1 Леонид Ильичтен ecTireHi бар немесе сыйлы цонакда к;ой емес тай сояды дегенд! мегзеген1 болар). Конак,тан мундай сездерд1 кутпеген дастарк;ан иелер1 6 ip сэт абдырап к;алгандай екен. Сол кезде Павлодар облысы Баянауыл аудандык; партия комителыц б!р1нш! хатшысы к;ызмет!н атк;арган К,анат Дар- жуманов атты азамат муд1рмей: «Дурыс айтасыз, Николай Анисимович, шеке тартылады, б!рац ол кешю аста болады», - деп сез тауып KeTinTi. Щелоков болса, кешке царамай, Мэскеуге самолетпен ушуга Tnic болатын. Сейт!п, к;азак;ытапк;ырлы^, кенеттен туганычгайсыздык;тан жол тауып берген екен. «Рейхстагга Рахымжанды иыгыммен Keiepin ед!м» Ереймен enipit-иц тумасы К^аппас Ахмедияулы деген Kici сылтып басады екен. Соган орай кеп адамдар ол KiciHi согыстан жараланып оралган майдангер деп ойлайды екен. «Согыста к;андай ерл!к керсетлцЬ?»,- дегендерге: «Согысты^ аяк;талар шагында немютерд! же^п, олардыц астанасы Берлин цаласына басып Kipin, Советтер Одагыныц Кызыл Жалауын Рейстагк;а т!ккендерд1ц ¡ш1нде Рахымжан Кошк;арбаевпен 6 ipre болдык;, 6 ip к,абаттан еюнш!с1не шыгар- 22

да Рахымжанды иьиыма салып кетергенм1н», - деп те к;оятын. Ал, шындыгында, ол к!ан!чайтк;андары эзш екен. Согыста болмак; тупл1, оныц шет!н де кермегт, ейткен!, аятынан анадан туа мугедек болгандык;тан эскерге жарамсыз деп танылтан. Cay калганы спиртт!ц арцасы BypbiHFbi К,ызыл Ту ауданы Чапаев совхозы К^аратал ауылында туратын Абдулин Назымбек деген ак;сак;ал Улы Отан согысыныц ардагер! ед1. Аз -кем немютерд^ тутк;ыньц^ да да болган ба, ейтеу1'р ОГПУ (КГБ) цайта-цайта мазалап шак;ырып, б!рдецелерд1TeKcepin эуре к;ылатын. Назекеин!^ д1ндарлыты болушы ед{, кей1нп жылдары ауылдыц молдасы болып, шын ниет!мен ез М1ндеттер!н абы- ройлы атк;арып журет1н. Б1рде, ceyip айы, x¡apa суык;, C¡лeт¡ езеы к;атты тасып, аймак;тыц 6ep¡H су алып кетедк Ел мен елд!ц арасы к;атынассыз к;алады. Назекец елд1ц жайын бтей1н деп к;айык;к;а отырып, сумен орталы^^а к;арай беттейд!. >Kafafa жа^ындап к;алганда музы бар, агысы бар enieyip к;айык; аударылады да, молдекец cyfa к;улап, туншытып бата бастайды. Абырой болганда, жатада 6 ¡pep адамдар журген екен, солар дереу кемекке келю, Назекеьщ1 батып бара жатк;ан жер!нен аман алып цалады. YcT¡-6 acb), букш KH¡M¡ су, муздап, элареп калган Назекеьщ1 к;утк;арушылар тырдай шеш!нд1р!п, жаца TOHfa орап, денеан ыск;ылап, б1лген1нше «дер1герл1к» кемек бере бастайды. 5¡pax¡ оныч кемеп шамалы сияк;ты боп кер1нгенде, к;утк;арушылар- дыц 6 ¡pey¡ «денеан спиртпен ыс^ылау керек»,—деп усыныс жасайды. Ол заманда ветеринарлык; спирт к;ат емес болатын. Спиртпен ысцылай бастап, тагы 6 ¡pey «¡шке де к;ую керек», — дегенд1 усынады. Айтк;андай-ак; спиртт!^ 0 4 ecepi дереу 6 ¡n¡He бастайды жене оныц еллрмейт!н!н yfbiHfaH Назеке^ ¡шке кеткежне де наразылык; бшд1рмейд!. Кайта K03¡ ойнак;тап, елец айта бастайды. Назекецыц спиртке айтар алтысы мол, 6 ¡pan¡ сол кундеп- ден кей1н eMip¡HÍn со^ына дей!н арак;-шарапты татып алмай 90 жас жасаган ед1. 23

Турленде тулегендер Таушык; елд!-мекен1нде Сей1лхан деген согыс ардагер; турады, эл1тыц, к;улагы естид!, кез! керед1, ецбекпен к,айнаган. Согыстан оралгасын жылх;ы бацты. Тамсанып х;ойып, к;оцыр дауыспен сез айтады, асык;пайды. Карта ойнаганда да ыц- тияттап отырады. Согыс туралы естел!к айтк;ызамыз. —Тутк;ындагы колониядамыз. Меын х;асымда Апак;аев Кебейан бар (кейюнен атак;ты мунайшы, КазССР е^бек с^рген мунайшысы болды) екеум13 б1рге кунелтем)з. Мен к;алган-к;утк;ан ки1м-кешектауып экелем1н, Кебекец к;айта т1пп, пайдага асырады, артьнын нанга ауыстырып талгажау ете- 1\\/из. Керш! колонияда ауылдастарымыз бар десек, ара-тура барып, амандасып келуге ж!беред!,— дейд1. ^асымыздагы колонияда ауылдастардан Конарбайдыц Кылышбайы мен Деу1тт}ц Жумажаны бар деп естилнбю. Б 1р кун1рук;сат сурап ед1м, ж1берд{. Керш1 колонияга келсем, эскери плацта ею взвод саптыц дайындык; жасап жатыр. Немюлц ею унтерофицер! нем1сше шаи^ылдап команда бередк Саптагылардыи ¡ш1нде болар, деп, жам;ындап келем1н. Жацагы ею «немюм» кезге жылы ушырай бастады. ез1ме-ез1ме сенбед}м. Элп екеу1 мен1ц ею ауылдасым болып шык;ты. Амандасып, шер тарцатысып, Кебекеце кел!пхабарымдыайттым. Кей1нненжаиагы Жумекец мен Кылышекец ек1 взводымен цашып шыгып Италия пар- тизандарына к;осылыпты, деп ест1д1к. Ол туралы жазушы Э.Спан «Пиренейде согыстан Жеменей» атты макала жазды. Ал, согыстан соц Жумажан Дэу1тов болса Озендеп алгаищы газ фонтанын ашушы атанды. Кылышбай Конарбаев ем1р1н{и со^ына дей1н сауда саласында жасады. Бэр!нен урпах; бар. Осы агаларымыз согыстан кей1н 1947 жылдары тутк;ында болгандыгы уш1н 25 жыл мерз!мге сотталып, Магадан жацца айдалды. Олардыц отансуйпшт1п соншалык;ты, 25 жылга сот- тап ж1берсе де, Сталинге шач жуыттырмайды. «Согыстан туралаган елЫзд!ц экономикасын ерлету уш1н алтын енд1ру к;ажетт!л1п туды. Тутк;ынга тускеымюд! бeт¡м¡згe салых; ет!п б!здерд1 Магаданга ж1бермегенде сол Киыр Шыгыск;а юмдер- д! жумсап апара алар едкТек к;ана б1здер гана лайык;пыз. Басца мумюнд1к болган жо^», — деп айтып отырушы ед1. 24

Булт устшдеп «заправкалар» Кепттеуов Ысмагул деген Kici болды. Согыстан естел1к айтса айызыццы к;андырады. Шамасы эуе кррганысы куш- тер!нде болган сияк;ты. БЬд ^ самолеттер мен т1кушак;тар, бомбалаушы ушацтардыц не lypÍH айтады, Tinii, немюлц ушак;тарын да «жатк;ызып ерпзед1». — Eip сапарда аспанда ушагымныц бензин! таусылуга айналды, - деп бастайды Ысекец, - Kepín келем1н, немюли «мессершмит1» де жа^ындап к;алды. Рациямен хабарласып, «служба, служба, дружба, дружба», - деп ед!м, enri немюлц ушк;ышы, «жерге сиыспасак; та, аспан уел кец, afaCbi, ал- дыцдагы к;алыи булт yciiHe к,она сал. Сол жерден заправка жасап 6 epeM¡H», - дейд). Ой, cay болгыр-ай, бензин багымды толтырды да берд1. Acbifbtn жур1п аты-жен!н сурауды да умытып KeiinniH, — дейд! ол. Орысша сез кеп пе, элде цазацша сез кеп пе? Ысекеч б1рде Tafbi 6 ¡p cofbic ардагер1 Жумекецмен даула- сып отыр. Жумекец айтады: «орыстыц сез! бай»,- дейд1. Ысекец: «жох;, цазацтыц ce3¡ бай»,- деп жецюлк бермейд!. Ысекец «ал, Жумажан, айт, орысшац кеп болса «юшкентай» деген сезд1 неше турл1 eiin орысша айта аласыц»,- дейд!. Жумекец eKÍ-уш турл1 eiin айтты. «Айтып болсац, тыцда енд1»,- дейд!, Ысекец: «Титтей, миттей, куйттай, биттэй, .... бул 1-сериясы, «¡уйтак;андай, титак;андай, митак;андай, шита- к;андай...., 2-сериясы, айта берейт бе,»- деп ед!, Жумекец же^лген!н б1рден мойындады. Тифлиске цайта оралу Bip кездерде №12 ауылда Сталин атындагы, Ворошилов атындагы ею ycat^ колхоз болды, CoBeii 6 ipre. Турлендеп мектеп жет!жылдык; болганымен, бтр уш тер ! «железный жет1н!ч» тулектер! аталып, аймакда белпл1азаматтар шык;ты. Сондай жанныц 6 ¡p¡ Есболаев Ж ы ^ы лбай деген азамат болатын. Ол cofbicia бет царатпайтын бораган ок;тан та- саланып окопта 2-3 сетке жатады. Салк;ын тию, екпеа к;а- бынып, х;атты науцастанып к;алады. Лазаретте айык;пайтын болгандык;тан, оны Тифлист!ц госпитал1не Ж!бер!пт1. Жарты жылдай емделген ол согыск;а жарамсыз болгандыцтан комиссиямен елге к;айтарылады. 25

Кужаттары сайлы, Тифлис - Баку аралыгына к;атынайтын поезбен Бакуге келед1. Жолда BaroHfa сыймай, поездыц ус- лнде жату^а epet-t кел1ап, сейт1п жолга шыгыпты. Бакуден туссе, к;алтасында цужаттары жок; екен. Согыстан )<;ашк;ан- дар урланган осындай к;ужаттарды кэдеге асыруды эдетке айналдырган кез. Шамасы сондай бфеулер к;олды жасаса керек. Амал жок;, эзер дегенде Тифлиске цайта барады. Госпиталь тау басында, KepiHin тур, 6 ipaK¡ жету к;иын, кешеде циылыс сайын патрульдер, к;ужатыц жок; болса, цамайды да, соттап ж1бередк «Госпиталыа жетсем, Таня деген к;ужат бе- peT¡H к,ыз бар. Маган сенед1, дубликатын шыгарып 6 epep¡He ceH¡M¡M мол», - дейд! ¡шк1 ойы. Адамнан айла аск;ан ба, Жак;аи шинелю memin алып Tepic айналдырып 6 ¡p же^н ки!п, 6 ip жен!н суйрелп mrepi к;арай журе беред1. Патруль жак,ындаса, аузы-басын к;исайтып, ec¡ ауысцан адамныи кейп!н аудармай салып, езюе к;арай )^азак;ша ай^айлап, туан1кс!здеу ымдап жак;ындай берсе, патрульдер оган жоламай к;айта х;ашатын кер1нед1. Келеа циылыста тагы солай, к;айталай-к;айталай госпитальга желпл. Калай жеткен1н айтып, Таняны кулюге мэз к;ылып, к;ужатын к;айта жасатып, елге аман-есен оралады. Гитлерд!ц цабылдауында уш рет болу Эбд1рахман атты агамыз болган. Сезге шешен, ете зерек, ecTireHÍH умытпайтын к;уймакулак; кю ед1. Оныц ycT¡He e3¡ де мацал-мэтел ойлап таба беред1. К^ай так;ырыпк;а салсац да 6 ep¡6 ¡p, к;оржынындагы KH¡3 к1табы к;алыь(, суырыпсалып ащтарыла беред). 03¡ Ер ^осай урпагы, Жеменей ауылына куйеу болады, ауылдагы кепш1л!к нагашы-жиенд1, жездел!-балдызды мэз болып жатады. Б1рде совхоздыц директоры Сисекец (С.Эбд1рахманов), партком хатшысы api жездеа Арекеце (АДуанбаев) эзшдеп сурак; кряды: —Эреке, «cofbic кез1ндетутцынга TycinTi»,-деп естим1з. C¡3 сияк;тылар согыстан келгес!н 25 жылга сотталып, Магаданнан 6 ¡p-an; шык;ты. Ал, c¡3 ауылда х;алдыиыз, соныц сыры неде? -дейд]'. — Мен ол жак;к;а да адал ецбек етт1м. Англияны^ жерюе шпиондык; ерекет етуге ж!берген. 5epi ез1мнен болды, 6 ¡p KyH¡ «сштецфеп» к;ойыппын. Гэллэй1ст1ц кешес1нде жур ед!м. 26

Услм сап-сарала, ез1м удай мае, оц жак; к;апталымдагы к;ал- тада агылшынныц фунт-стерлинп, сол жагымда нем!ст!ч маркасы, тещалтамныц 61р жагында американский доллар, еюнил жагында советский рубль, шалцып келе жатыр ед!м. Патрульдерге тап болып командатурага алып келд1 де, Гитлерге хабарласып ед1, «о кюы кей!н к;айырыцдар» деп команда бердк — Геллэй1с деген к;ай к;ала, к;ай жерде? — Ой, неменеаидер, не оцып жураьщер, Лондоннан 36 шацырым, кер1н1п тур, енецд1 урайындар, соны да б1л- мейс1цдер ме? — Ал содан, Гитлерге апарды ма? — Иэ, Гитлердт к;абылдауында уш рет болдым — Шын айтып отырсыз ба, не дейд!? — О лрк айтып, юм боршык;тырып отыр дейан, нанбасац, ана К,оиырекеинен сураьщар, м ент сыртымнан к;арайтын бак;ылаушы болды. О да адал ецбек етл. — Енд1 Гитлерд1ц к;абылдауында болган кезде есте цалгандардан айтпайсыз ба? — Неге айтпайын, эл1 бер1 кез алдымда. Апгашк;ы тутк;ынга TYCкeндepд¡ ез1 жеке к;абылдап, сурак; к;ойып, цабшет-ца- рымымызды тексерд!. Ертеде Туркменстанга кеткенде нагашы атамныц жирен атын м т т кеткен!мд! де бшед! екен, соган дейт сурады. Айттым. Мойындадым. Риза болды. Щолыцнан ¡с келед1 екен деп, фашист^ партияныц мушес1 етт, билет1н бер!п, Англияга ж1берт ед1 юй. К^алтама салган терт TYpл¡ елд!и к;аржысы жатк;ызбады, ез1мнен болды. Енд1 еюнш! кездесу туралы айтсацыз. — Жаиа енд1 Англиядан кep¡ шак,ыртып алды дед1м гой. Келгест к;абылдау жасады. Тапсырмасын орындаганымды жетюзд1м. Уш1нш1 майданды к;ашан ашатынын, кунте дей!н айттым. Фюрер1м тагы да риза болды, арцамнан ^агып, «орысша арак; ¡шуге болмайды» деп жэй гана ескерту жасады да, кенесш! ет1п алды. — Элп Щоцырекец к;урдасыц к;айда? —Рет1келт, ол юан! партизан отрядына цосцанмын, ауылга келген соц ^ауыштык; цой. — Уш1нш1кездесу туралы... — Совет Одагыныц эскерлер! Берлинге таяп цалган кез. Ец жак;ын адамдарымен б1рге Ева Браунмен уйлену тойына к;атыстым. Той тарагасын жеке цабылдау жасап, ецбепме paк;мeт¡н айтып, Сталинге тапсырарсыц деп хат жазып бердк 27

Коштасарда б!р есиет айтты. «Карагым, Андрюша! Сеыц ел1)-( Карл Маркстыц «Капиталын» кеп ок;ып, ок;у елп кеткен. Адам баласы тойынган сайын еа шыгып, ак;илана беред1. Адам ашкурсацтау болса, жарлылау болса, адамгерш1л1пнен адаспайды. Нем!с хал^ы ец жак;ыны)-( екен гой, «экеьщ! ду- рыстап бацсац, шешеьщ1 жатк;ызбайды» деген. «Адамга жац- сыльщ ¡стеме, ез!це тап бередЬ деп есиет айтк;аны ес!мде цалыпты. Сейт1п шыгарып салды. Жолдаган хатын Сталинге табыстадым. О к1с1: «Ммге к;ызмет к,ылсаи да, адал екенац, ауылыча бар, б1раи; бала оцытпай-ац х;ой», -деп, «¡олыма к;ужат бердк Магаданныц дэм1солай буйырмады. Балдыздары содан кей1н жезделер!н кеп мазалай бермеген СЫЦЭЙЛЫ. Козыкурецовтыц кергендер! Балхаш е^/р/нбе согь/с арбааер/, сезае ыуешен согь/с хмкаяларь/н кем/е болганбай сея/мб/ ^ь/ль/п жетк/з/п, лпьщбаумуь/сь/я риза %ь/лать/н /(озь/куре^ое Бошан а т т ь / бать/р экем/з болгая. Ол к/с/ящ амт^ан «ерл/к» э^а/мелер/н ел/м/зб/^ эр т/кп/р/яен ест/п /(аль/п т а ^ боламь/з. «Хватит, ^озыкурецов!» Колымда автомат, атып келем!н, атып келем1н, к;улап жатк;ан нем1стер. Б 1р уак;ытта б1реу арк;амнан к;агып: - «Хватит, Козыкурецов, нем!стен де туцым к;алсын!)>,- дейд! б!реу. Бурылып царасам, Жуков екен. Осыныц тагы б1р нуск;асында Жуков: - Олардыц да ез^нщ Сунделц сияк;ты балалары бар юй, б1р жолга аяп, т!р1к;алдырайык;, -деген екен дейдг «Микроб туспес!н...)) «К^алыч шид1ц Ы н д е нем1стерд1 к;уып келем1н. Аягыма б!рдеце оратылып журпзбей ^ойды. Карасам, ¡шек-к;арыным а^тарылып жерге жеткен екен. Микроб туспеан деп, к;о- лыммен цагып-цагып, тазалап, к;айта ¡ш!ме салып алдым да журе берд1м», -депл б!рде Бошан ага.. 28

«Аягымныц жулынып кеткен!н сезбепп!н...)) «Кыргын ссиыстыц ¡ш1ндем1з. Атакада. Нем!стерд1 о)-(ды- солды цырып келем!н. Б 1р уацытта командир^ айцай салды: -Стой, Козыкурецов, б1р аягыц цайда? Артыма царасам, 20-30 метр жерде б1р аягым жулынып тус1п калган екен, ет цызумен сезбей цалыппын», -депт1. «Генералдар алацандарын согып жатты...» «Согыстан кей1н Кремльге жиналысца шацырды. Улкен залга толы генералдар. К1рт келе жатсам Сталин сейлеп тур екен: « Б Ь согысты К^озыкуречов сияцты батырлардыч арцасында жецд1к. Эне, ез1 де келд1, бер1 кел Козыкурецов, - деп к,асына шацырып алды. Генералдар маган царап, алацандарын согып жатты, согып жатты», - деген екен. «Сталинмен жа^сы едш...» «Сталинмен жацсы ед1м. Элгеннен сои б1рер жылдан кей1н уй1не бардым. Эйел1 нан илеп жатыр екен: «Агац барда жи! келуш1-еи, аган кеткен сои жоламай кетт1ц гой, жупрмек», -деп оцтаумен басымнан сарт етюздЬ - деген екен. Г.К. Жуковпен б!рге тускен сурет Бошан экемЬ коп эцпмелер1'н!ц ¡ш!нде «Г.К. Жуковпен б1рге тускен фотом уйде бар», - десе керек. Сол фотоны кермекке, Бошкецыцуй!не ¡Н!лер! кел1п: — Ага, аты а^ызга айналган Жуковтын азбен б1рге тускен фотосын керей1кш!, -дептг Сонда Бошкец: — Мына кемтр-ит жогалтып ж!берген жоц па?!-деп цамшысын бэйб!шеане царай алтей женел1пт1. Протезбен ^оштасу Бошке^н!^ бэйб1шеа Дэрмана (Маржан) шешем!з, ак;- сацалы цайтыс болганнан кей!н де 12 жылдай ем!р сурген, алгашцы жес1р цалган жылдары шалынан цалган аяк;-проте- з!н ешюмге ти)ск!збей, к,ушацтап «Арысым-ай...», -деп жылай беред1екен. Енеан!и ащау м^езш б1лет1н, цалжыь^ы жацсы керет1н, жалгыз улы Сундет1н1ц эйел1 -Тамара кел!нк 29

— Апа-ау, неане жылай берес1з, экемЬ баягыда жумак;та хор и;ыздарымен шомылып, жас кез1ндеп гашык;тарымен кездес1п жур гой,-десе, шешей ойланып к;алыпты. Содан кей!н, балаларын протезбен к;оштастырып, агаш аяк;ты жерлеген екен. Байж!птт!н «байкалары» Б1зд1ц ауылда Байж1пт деген мурнынан сейлейт1н ак;сак;ал болып ед1. Сол кю согыстан келгенде к,алыи ел Ы н д е ейел} кер1с!п жылап цоймапты. Аты Журек болатын. Бэкеи эйелш танымай: «Жиамацыз, жиамацыз. С1зд1)-( де майыцыз (байыцыз деген1 гой) кейер» депт). Сонда б1р жеигес!: «Байжют-ау, Журек к;ой, Журек», депл. Сонда Бэкец: «А-а-а Жуйекп1с1ц, Айыц туды о^ыинан, жулдызыц туды сойыинан. Бацытты Жуйек, жиа, жиа», -деген екен. Сол жерде Бэкеи тагы да б1р агасына: «Иэ, Элеке, немюл к;иып, аск;ай тауыцыз, би1к бейеацЬ кейд!. К1мнен к;ойлык;, к!мнен зойлыц кейд!и1з, айта бей1и!з», - деген екен. Ницанбек ага на^ыштары Ежелбен эниу/, к/йш/лербщ отань/, за^гар ^мясы саналатым ^араганбь/ обль/сыньщ ^^/погам ать/рабы - ора%т/лб/, уш/(ь/р омль/, тап%ыр, айт/(ьдитарбьщ ба ортась/. Сонбай айт^ь/мутарбь/;! б/р/, эм б/резей/Дэулетба^ое Нм^анбек а%са%ал Д^/логам аубань/ньщ тумась/, Уль/ О/лан согь/сь/на А(ать/сь/п, омь/рауь/ орбен-мебальга тольш аман-есен оралган. Эз/н бать/р АУи^анбекбейт/н. К/ш/пей/л, /(арапайь/м, ^алжь/^га и/ебер абам болган. Оз/н таныстырганба. «Дэулет келб/ - ба^ /(онбь/, ^Ум^ан келб/, бек келб/...», -беп бастайбь/ екен. «Остальных живьем поймаем!» - Б1рде, - депт! Ник;ац, - шабуылга шыгып, фашистерд! жайпап келемЬ. К^олымда автомат. К,арсы келген фашисл баудай туаре бер1пп1н. Артымда этаца нэлеттерд!^ ел!п тау- тау болып кдпып жатыр. Ет к,ызуымен осылай к;ырып-жойып келе жатсам керек. Б!р кезде б1реу иыгымнан к;агып, жец!м- нен тарты. Ж алт к,арасам Жуков екен. зо

- Стой, Дэулетбакрв, остальных живьем поймаем, -деп цасцайып тур. - Маршал айтцан соц амал бар ма, сылк; ет1п отыра кет1пп1н. - Булардан да туцым цалсын да, Дэулетбакрв жолдас, -деп Жуков та махорка цалтасын усына бер1пт!. «Штыкца ¡л!н!п калыпты» - Согыста жекпе-жек, крян-крлтык; айцастар да жи1 болып турады, -депт! б!рде Ницац. -Мундайда штыгы бар бесатармызды сайлап шытамыз. Б!рде фашистермен бетпе-бет кел!п найзаласып цалдыц. Б1реу жудырыгын, б1реу солдат курепн жумсап фашистерд! жамсата бастадыц. К^олымда штыковой, туйреп ж!бер1п, басымнан асыра лацтырып келем1н атаца нэлеттердк ^ырып тастап, царнымыз ашцан соц полевой кухняга бет алдык,. Байцаймын иыгымдагы винтовка ауырлай тускен сияцты. «Не болып цалды?» - деп царасам, штыкца ¡л!н!п цалган б1р фашист салбырап тур екен. Батана оцды-солды туйреп тастап жургенде штыктан туспей цалса керек атаца налет. Крупскаяныи кепсермен (оцтаумен) уруы Ницацныц согыста журген кез!, б!р кун1 Сталин жолдас шацырып жатыр деген соч, салып урып штабца келедк Еак ашып юр1п келсе цабылдау белмеде Н.Крупская дэу пешке бауырсац п!с1р!п отыр екен дейд1. Ник;аццы кере салып: «Жуг!рмек, агац eлд¡ келмед!ц, цырцын берд1м келмед1ц, жылын берд1м келмед1ч, мынауыц цай келю?», -деп кепсер­ мен жонарцадан б)р салыпты. «Уялганымнан Сталин жол- дастын кабинет1не юр1п кетт!м», -депт1 Ницаи. «Ет жеуге шамам келмей...» Б1рде Ницанбек агамыз: - Согыс б тп , Москвага Крупс­ кая жецгеме амандаса кетей1н деп уй1не келсем, жецгем ауызуйде етке нан илеп жатыр екен. Маган аган елгел1цайда журс1ц жупрмек?, -деп оцтаумен б!р урып : -Жогары шыц, жогаргы белмеде агаларыц «¡арта ойнап жатыр, -дедк К1р1п келсем, Сталин, Жуков, Ворошилов, тагы басцалар гарб1 ойнап отыр екен, меы кер1п: «О, Нихошка, жогары шыц, -деп цырлы стацанга толтыра арац цуйып бердг Согыс басталгалы 31

женд1 уйык;тамаган мен, арак;ты тартып >xi6 epin, ет жеуге шамам жетпей уйыцтап к;алыппын», - деген екен. «Сырац )^атты ашып KeTinii гой...» Ертеде, согыстан кей!нп жылдары, ауылда жаппай кул- мак;тан сыра ашытады, ашыган сыраны шелекке к;уйып к;ояды екен. Кыстыц кун! Ник;анбек ак;сак;ал крнацтан келсе керек, тун ортасында шелдеп к;арацгыда к;олына тускен ожаумен шелектен алып тартып ж!беред1де бэйб1шеане: - Эй, Гулжан, сырац бупн к;атты ашып кет!пл гой, -депл. Сонда бэйб1шеа: -Эй, ацк;ауым-ай, шелектеп сыра емес, жуган юрд!^ суы ед1юй, -депт!. «Ой, мынау Днепр езен! гой...» Согыстан кей!нп жылдары Ак;тогайда тургын уй саларда уйд1ц мацынан к1рп1ш к;уятын апанга лай батпак; жасап, са­ ман Kipnium к;алыппен к;уятын. Жазда жацбыр суымен апан суга толатын. Bip кун тунде эйел! Кулжан жэне керишлер! к;онак;тан келе жатса, Ницац оларды жацагы апанныц жаны- на ток;татып: «ой, мынау Днепр езеы гой! Bi3 согыста жауга шабуылга шы^анда ки!мдер1м!зд1 шеш1п, белд!кпен байлап, басымызга KeTepin, былай етуш! едк», - деп жаиагы апан- дагы суга Tycin KeTinii. «Кез!ме тисе цайтес^?!» Ек! жак; аидысып, шабуылга шыгуга буйрык; кут!п окопта жатк;анбыз, «Бул иттер не ¡степ жатыр екен, к;арайыншы», -деп дурб1н! алып кетерте бергенде, жау Ofb! кулак, туб!мнен зу еткен{. Ыза болганым соншалык; орнымнан x;apfbin турып, жудырьнымды туй!п: «Атаца налет сум фашист, огыц кез!ме THin кетсе к;айтеащ?!» деп айгай салдым, -дейд1 Ницац. Аты-жен} 6enrici3 солдат туралы Ом1рде не турл! к;ызык;тар бола беред1гой.«Белпс1з солдат» атанып б!р кезде букт Кецестер Одагына почта ашыц хаты арк;ылы тараган 6 ip суреттеп муртты жауынгерд1ц Караганды облысы Ак;тогай ауданыны^ азаматы болгандыгы тач- 32

дандырмай цоймайды. Осы ауданныч тумасы К^улмаганбет Смагулулы 1942 жылы согысца e3¡ T¡neH¡n аттаныпты. Эйпл1 цолбасшы Рокоссовскийд}ц армиясындагы 6 ¡p дивизиясын- да барлаушы болып, арнайы тапсырмамен HeMÍCT¡4 офицерш устап экелгеннен кей1нп арнай тускен фoтocypeт¡ екен. Осы фотосын Щупекец 1944 жылы Ак,тогайдагы e3¡H¡n уй1не салган. Кей!н бул сурет 1963 жылы ацпан айында «Огонек» журна- лыны^ Сталинградты азат етугщ 20 жылдыгына арналган санында «Белгюз солдат» деген атпен жарыц кередк Жиырма 6 ip жылдан соц 1984 жылы Мэскеуд!ц «Плакат» баспасы Жецю кун!не арнап 1 миллион 300 мыц дана eiin открытка басып шыгарады. CypeiTi туарген Я. Рюмкин, безенд!руш1 В. Колпачников. 1991 жылы 22-маусымда осы сурет баспасез белнде тагы жарыц керед}. Бул жолы «Халыц Ke^eci» ra3eTÍH¡^ алапат согыстыи басталган кун1не орай шыгарган санында «Отан солдаты» деген атпен басцан екен. Кулмаганбет Смагулулы болса ез1ыц «аса танымалдыгынан» бейхабар, елге аман-есен оралганнан кей!н, 1957 жылы ем1рден озган ед1. «Изображение бар, звук жоц» Ацтогай ауданы, Б!рлест1к ауылында турган Монаш дейлн азаматтыц экеа Ыбырахым Отан согысыны^ ардагер! екен. XX гасырдыц 90-жылдарыныц орта кезшде совхоз басшылары 9- мамыр - Жецю кун!мен Ыбацды цуттыцтауга уй1не келед1. Ec¡K алдында журген Монаштан: — Экец цалай?- деп сурайды. Сонда Монаш: — Экемде изображение бар, звук жоц, - депл ¡рюлместен, eK eci ауырып жатса керек. «Ауыруын Тойкен ауырады...» Сол ауылда согыс ардагер! Тойкен деген ацсацал ею кунын б1р)нде ауыра беред! екен, сонысына царамай узац ем}р cypinTi. Тойкен ацсацал ауырганда cay журген 6 ¡pa3 адамдар ем!рден озады. Осыны байцап журген Монаштыц айтцаны: -Ауыруын Тойкен ауырады, елу1н басцалар елед1. 3-363 33

«Пенсиясын айтсаидаршы...)) Ыбырахым ах;сак;ал жасы 90-fa жацындап дуниеден елпл. Агайын-туыс, ауылдастар жиналып Монашка eKec¡H¡H¡ ^азасы бойынша ке^ш айтып жатса, сондагы Монаштыи айтх;аны: - Экемд} айтпай, оныц пенсиясын айтса)-щаршы, -деп елд1кулд^птг Сол ауылда келген к;онак;ты к;арсы алмайтын, тез к;азан кетермейт1н Рымкул деген кел1ншек болыпты. Сол келшшек- ке Монаштыи берген багасы: - LL!ipK¡H, б1зд{и Рымкул мал тапцыш )^ой - тауык;тыц жумыртк;асынан да жун к;ырк;ады. «Окопта жататынбыз, ат дейтш, ататынбыз...» Сарытерек ауылындагы согыс ардагерлер1н1ц 6 ¡pi Эб1л- пей!с деген акращп болатын. Жылда 9-мамыр болганда мектеп оцушылары уй1не баратын, мектепке шацыратын. Эр кездесуде согыстагы ерлжтер! жайлы эцпме к;озгайтын. Эбеке^ эр кезде эртурл1 fbin айта беред1 екен. Кей1ндер1 шаршаганы ма екен, ете к;ыск;а к,айыратын болыпты. Б1рде ок;ушылар: - Ата, к;анша немю eлт¡pд¡)-^¡з?- деп сураса - Эй, соны K¡M санап 6minT¡, турлерю керген eMecniH. Окопта жататынбыз, ат десе ататынбыз, -деп жауап 6ep¡nT¡. Тасаралдыи тап^ырлары Гасарал Балхаш кел/нй] жагась/нба орналас^ан, к/шкене гана бальмщуылар ауь/ль/н «Агь/бай ауь/ль/^, - бел me атайбь/. Кез/нбе maptvxtv т у л га - Шубь/ртпаль/ Дгь/бай бать/рбь/^ б/р мекен/ болган екен. Ось/ 50 И7а%ть/-а% о/лбась/ тур а ть/ н ауь/лбь/^, сурапыл согь/с оть/ о/арль/маган ом/агь/ кем бе кем болать/н. Согь/стан аман-есен /faùm^aH, б/ра/{ ая^-^ол- барь/нан 6acFfa ба беяе мум/елер/нен айь/рь/лган ерлер онбап саналаты н. Ось/ган бамлань/сть/ ауь/л арасынба /^мль/-/(мль/ аз/л, /(алжь/^ а^а/мелер eme кептеп журет/н. Соларбь/^ кемб/реулер/н Гасаралбь/^ тумась/, Балхаш е^/р/н/^ бела/л/, %аб/рл/ азама/ль/ Кепбось/н Мусабь//(уль/ Бекмаганбе/лоетьм! айт^анбарь/нан келт/рей/к. 34

М ет асырап журген аягы... Кебекеин1ч жан жолдастары, Балхаш eh¡P'H¡^ сыйлы азаматтары, бупнде мар^умдар: - Буюбаев Тшеубай мен Арынов Куандык; сол ауылдыц согыстан кей1н туган тулектер! болатын. К,уандых;ты)-( eKeci cofbic ардагер1, майданнан 6 ¡p аягын 6 ep¡n келген Арынов Аманжол деген ацсакдп, аттан кулап, cay аягын сындырып алган екен. Екеуара эцпмелес1п отырганда Куандык; досы Тшеубайга айтцан екен: - Жумыстагылар (Ke6¡ci орыстар) «экеч!зд!ч к,ай аягы сынган?»,- деп сураса, ол еане lycip e алмай, б!рде оц, б1рде сол дейд! екен. Сонда \"Плеубай; «MeH¡ асырап журген аягы дей салмадыц ба», - деп цалжыидапты. Дмермкабан ел/не еизамен <¡f/fowawa келаен^ /(ажымбай Смаилое а/(са/(ал0ь/^ естел/ктер/нен Астапыралла, мынаныц e3¡ еркек екен гой!» Откен XX гасырдыц отызыншы жылдарыныц басы, кел жагасындагы Тасарал атты юшкене гана ауыл, балыцшылар колхозы. Ауылга алгаш рет машина кел1п, тебе басында букш ауыл болып таццана, тамсана цызыцтайды. Eip топ an¡- сацалдар кеш царайганша сол мацца отырады. Куз айы, кун суыц. К!шкенеден соц машинаныь( шопыры келт, жалюзидеп кранды ашып, тунде цатып цалмас ym¡H суын агызады. Отырган ацсацалдардыи 6 ¡pi: - Астапыралла! Мынаныц ез! еркек екен гой?! - деп тачырцаган екен. «Сапог есть?...» Сол отызыншы жылдар Тасарал ауылынын жасесп1р1м ба- ласы Кажымбай, орысшасы жоц, жаиадан цурылысы жур!п жатцан Балхаш к;аласыныц енд1р!ст!к заттар сататын дукен1не кел1п, «Сапог есть?», - деп сатушылардан сурайды. Орыс ултынан туратын сатушы к;ыздар, «жок;», - деп жауап бередк Ом1р!нде орыстарды кеп кермеген Балцашбек, ауылында жазда 6¡pep ай жумыс жасаган геологтардыц лексиконына салып, «Ни х...нету?» деп циыла к;айта сурайды. Кенет сатушы 6¡TKeH сыпыргыштыц астына алып, бала жютке тарпа бассалыпты. Ол болса тук туанбей, б1лген орысшасы да таусылып к;аша женелген екен. 35

«Аягыиды кетермед!ц бе?...» Ак;аев Бекен мен Алтаев Ошацбай деген азаматтар Тас- арал ауылыныц, 50-жылдардыц ортасындагы тумалары. Ток;- саныншы жылдарда Ток,ырауын ауданыныц к;аржы, сауда, салык; салаларындагы бшпр мамандары, б!р-б{р1мен сый- лас дос, цалжыцдары жараск;ан к;урдастар. Екеу!н!и экелер! де Улы Отан согысына жанкештш1кпен к;атыск;ан ардагерлер - ! топтагы согыс мугедектер. Айырмасы; Бекенн!ц екеаыц б!р аягы жок; та, Ошацбайдыц экес!н1ц жарты бет1н снаряд жулып кеткен. Бекенн!^ экec¡нe сол кездеп тэрт1п бойынша мемлекет б1рер жыл сайын инвалидлк автомашина беред!, Ошацбайдыц экес!не ондай мумюнд!к к;арастырылмаган. Ошакец ез)нше облысх;а шыгып, экес!не б1рдеце буйырар ма екен деп1зденед1,б1ра^онысынантуктешыгак;оймайды. Уй!не келген соц, ойын-шынын араластырып океане налыпты: «Согыстым, согыстым дейс1и, жылтылдатып басыцды шы- гара бермей, аягычды кетермед}ц бе?! Анау Рак;ымк;улдыц Бекен1 экесюю арк;асына 3-4 машина м1нд!», - депл. «Осы ауылдагылардын бэр! а^са^ па?в Тасарал ауылыныц тургыны, Отан согысыныц мугедеп Ак;аев Рак;ымк;ул ак;сак;алдыц баласы Сейп1н уйлен1п, экес1н1ч арнайы мугедеклк «Запорожец» машинасымен кел1нд1 ауыл- га алып келед1. Рак;ац шойнаьщап келю, кел!нн1ч маьщайы- нан суй1п, батасын беред!. 1ле-шала к;утты болсын айта Кайпышев Рак;ыш пен Кулмагамбетов Шэйкен ак;сак;алдар келед1, екеу}н!ц де аяк;тары ак;сак; екен. Артынан Найманбаев Махмут жэне Арынов Аманжол экейлер де ез ак; т1лектер!н бшд1р!п, батасын берю кетед1, олардыц да б1р-б1р аягы жок; екен. Ерте^нде палатка тюлю, той болады. Дайындык; кезюде ауылды^ электрип Желд!бай деген жют сым тартып, жарьи^тыч мэселеан шешедк Оныц да аягы ак;сак;. Той болью, жар-жар айтылып жатады. Приозерный ауданыныц орталыгынан келген Телепберген деген фотограф тюл ею балда^пен журю, суретке туаред1екен. Б!р уак;ытта шымылдык;ты^ ¡ш!ндеп жас кел!н Сейпю куйеу1не сыбырлап: «Не, бул ауылда журттыц бэр1 ак;са^ па?! -деген екен, шын тацданысын жасыра алмай. 36

Д ересш тц дегендер! «Андропов елее ^айтей!н...» Согысца барып к;айтк;ан ардагерлерд!^ б1р1 Мэулен Бэ- юрулы деген к!с1 болды. Ауыл тургындары уш!н ол кюы 9 мамыр - Же^!с куымен к;урметтеп, атап ету, ол кюн! алды- мен х;уттык;тап, сый керсету жазылмаган к;агида болатын. Казак;тар Мэуке деп, баск;а улттар Маулен Бакирович деп х;урметтейлн. Ешб1р ок;у-бш1мс!з-ах; шаруашылы^тыц бас зоо­ технии болып 20 жылдай к;ызмет ат^арган Балхаш е ц ^ ы ч аса сыйлы азаматтарыныц б1р1 едг Достарыныч арасында езге улт ектдер1кеп болатын. Мэукец ем1рден еткен кез Ке^естер одагыныч басшысы Ю.В. Андроповтыц к;айтуымен туспа-тус кел1пт!. Осыган орай, ауылдыц ак;кечш аи^ылдаган азаматы, марх;ум Шэ- р1пов Балташты^: «Андропов елее цайтей1н, ез!м1зд!и Ан- дроповымыз мунда х;айтыс болып жатса»,-деген сез! елд! кулд1р!п, риза ^ылган да едь Дел сол кезде Мэулен экем!зд1^ сыйлас^ан жолдасы Гефке Райнгольдлц жубайы Валентина «Маулен Бакирович умер»,-деген хабарды ест1генде инсульт алып, б!р жагы сал болып калган. Жауы аз, жаны жайса^, жанашыры, досы кеп адамныи б!р[ ед1 Мэулен Бэюрулы. Мэукеин!^ кейб!р к;ызык; М1нездер1' болушы ед!. К^олы ашык;, сыйласуды бтет!н, жа^сы керген адамына к,иналмай жылк;ы, туйе мiнгiз¡п ж!берет1н пейтд! болатын. Б!рац ез1 тартатын, к;аладагы достарынан жуздеп, пачкалап экел!п к;оятын, сол кездеп к;ат- «Каза^стандьи^» сигарет1н юм к;иылып сураса да, пачка тупл! б1р данасын да бермейт1н. «Цудай алам деп, мен бармаймын деп электз...» Отан согысына к,атыск;ан майдангер, 1943 жылы «За боевые заслуги» медал1мен марапатталган Куатбеков Меке деген кю болды. Оз! сауатты, кез1ашык;, М1незд!, ж!герл1' адам едк Шахматты жак;сы ойнайтын. Шашы аппац болатын. Ол жазылмайтын дертпен берЬпей, мойымай, тагы да б1р «4 жылдыцсогысты» бастан еткерген ед1. Кецш1нсурай барганда: «К^удай алам, - деп, мен бармаймын,-деп электз!», - дейлн ед!' марк;ум. 37

«Амангелд! батыр» Майдангер Тайбабин Амангелд!н1 курбы-курдастары «батыр» деп эз!лдесе, eзi де «батырмын» деп Германияны жалгыз ез! жецгендей болып журет!н ед1. Согыстан алган контузиясы да бар шыгар, сонымен к;оса ащы суды да урттап к;ойып, неб1р к;илы жайсыз ок;игаларга кил!пп журет!н. Б1рде жаратылмаган ceм¡з тайын бэйгеге к;осып, зорыцтырып, б1рде «Ж ас ток;ал аламын» деп, сезге к;алып, кей1нде eз¡ еркелелп еарген жалгыз улымен жага жыртысып берекес! к;ашк;ан да ед1. [стеген жа^сыльч^ цайтады... Осы Дepec¡ннeн шьщан экелер!м!зд!ц б!р1 - Исаныц Ахмелыц Сей!тханы. Бупнде аман-есен, 95 жастан асып отыр, букш к;азак; ел1не танымал, улагатты устаз, Елбасы, КР Президент! Н.Э. Назарбаевтыц к;ад!рл! устазы, ел! кунге дей!н к;огамды^ жумыстан к;ол узбеген. Атак;-дацк;ы, орден- медал! жетерл1к, к,ан майданда ею рет ауыр жарак;ат та алган, офицер, взвод командир! болган. Айта кеткен артыц болмас - Сей!тхан экемЬд^ жан жары, марк;ум- Нургайын шешем!з де согыс ардагер! болган, цазак; х;ыз- дарында сирек кездесер авиация курамында согыстан. Б!р к;ызык; жайт: Ол К!с1лер «алтын тойларын» тойлап жатк;анда сол тойга шак,ырусыз келген бетен б1р кел1ншек кезектен тыс сез сурап, журт алдына шыгып, мерейтой иелер!н к;уттык;тап, су жаца «Жигули» машинасын сыйга тартып, юллн тапсырады. Ел абдырап, мэн!с!н бшсе, к;аз!рп кезде баск;а ец!рде табысты кэс1пкер болып журген Улбосын атты эйелд! 25-30 жыл бурын Нургайын Хауазханк;ызы Каскелецауданында саудасаласында басшылык;к;ызмет!степ жургенде, к;амк;орлыгына алып тэрбиелеген екен. Ипл б1рде жацсак; басып, урынып цалган жет1м к;ызды жазалатк;ызбай алып цалган да екен. Элп кел1ншек сол Улбосынныц ез1 екен. 1стеген жащсылыщ алдыцнан шыгады - деген осы болар. «Да, да, Бакиров...» Балхаш цаласында кец!нен танымал Бэюров Нурлыкеш деген, жецгелер! «Сурша», деп этап кеткен,ерекше жара- тылган жан болды. Оны журтшылык; «Николай Борисович»

деп атайтын. ^арапайым автокел!к журпзуш1с1, оныц ¡Ш1нде к;аланыи алгашк;ы такси журпзушю болган, ол юа ки1'мд1 талгаммен, сэнд! ки!нет!н. Узын бойлы, батыр тулгалы, сымбатты, т1к журет1н экем!з «бурка», ак; ет!к, драп костюм, пальто, каракул папаха кшп кешеге шык^анда, ол к1а н 1ч жогаргы лауазымды адам емес дегенге ешюм сенбейлн. Э з 1 ж1герл!, к;ори;уды б1лмейт1н, юмд1 болсын бок;тап ж!беруден тайынбайтын кю ед1. Согыстан кей1нп жылдары, Балхаш мыс алыбыныц экспе­ дитор цызмелн атк;арып журген кез!нде Алматыга согыстан жаралы болып кел1п, госпитальда жатцан туыс бауырыныц ке^л!н сурай барады. Б1рер кун кеш!пр1цк1реп и;алса керек. Алматы аэропортына Балк;аш^а ушпак, болып келген ол кюы сол кездеп б1р министрл1кт1ц басшысын кулп журген арнайы к;ызметкерлер Суршекеин!^ алдынан шыгып, «Вы, тов. Ауба- киров?»,-десе, «Да, да, Бакиров»,-деп Аубакировца дайын- даган самолетке (АН-2) м1н1п, Балк,аш^а крндырган екен. )ст1 болып кетет1н жай, б1рак, Балхаш халцы, цала жэне eндip¡c басшылары ездер! жак;сы керелн, к;ад!рлейлн агалары Сур- шекецд! эйтеу!р рет1н тауып, аман алып цалыпты деген ацыз ауыздан-ауызга таралган едк «17.00 деп аны^тап айтпадьщыз ба...» Тагы да сол б1рсогысжылдары Суршекец Балхаш к,алалы^ партия комителыц хатшысыныц автокел!к журпзуш!с1болса керек. Б1рде, туыстарыныц б1р шаруасымен бастыгынан суранады. Бастыгы: - Жак;сы, барыцыз, б!ра^ сагат 5 -тен кеижпецЬ, - дейд!. Суршекец эртурл! себептермен уацытысында келе алмайды. Б!рак; онысынан к;орк;ып саспайды. Келес1 кун! тацгы 5-те бастыгыныц уй!не барып, еапн к;агып: - Кел1п турмын, - дейдк Бастыгы: - Мен СЬге жумыстыц аягы, кешю сагат 5-л айт^ан ед1м юй, - десе, Суршекец: - Онда сагат 17.00 деп нацтылап айтпадыиыз ба, - депл тук болмагандай. Бастыгыныц айтары табылмай, басын шайк;ай бер!пт1.

Муцышбек экеыиз туралы Сурапыл согыстан Алланыц эм!р1мен т1р!, б!рац аса ауыр жара^атпен к;айтк;ан майдангерлер!м1зд!и б!р1 Муцышбек Кантайулы деген юс1 ед!. Ол кюын жарак;атыныц сырт белпс! ерекше болатын. К^андай к;арудыю екен! белгюз, эйтеу!р ок; 61р самайынан к!рю, еюнш1 самайынан шык;к;ан екен де, орындары ойылып тереи шучк,Ь!рлана уьфейю туратын. Ж ас балалар тупл}, улкендердщ ез1Мук;ачныц аянышты Иэм к;ор- и;ынышты жуз!не т!ктеп ¡^арай алмайтын. Эрине мундай ауыр жара^ат терец контузия бермеу! мумюн емес, цалай гана аман калган деген ой туындайтын. Б укт Бал^аш-А^тогай ец!р1Мук;ацды аса к;урметтеп,аяныш сез!м1басымыра^ шыгар, «батыр ага» рет1нде цабылдайтын. Бала кез!мнен есте калганы: «Му^ац келед} екен», - деген хабарды еслгендер демд1 тамагын ы^гайлап, берет1н сый, кейлек-кеншепн дайындап к;оятын. Мук;анщы ренж1тпеуге бу- юл ел тырысатын. Ал, неб1р себептермен ренж!т1п алгандары болса, олардыц сыбагасын ол юан{ц езьак; беред! екен. Блокадада алынган партбилет Таханов Есембай дейт!н ак;сак:ал Отан согысыныцардагерк кез1нде Ленинградты цоршаудан азат етуге чатысчан. Кеп жылдар Ак;тогай ауданы шаруашылы^тарын баск;арган, журтшылы^ арасында сый-^урметке ие жан болатын. Эткен гасырдыи XX гасырдыц 70-жылдарында ол K ici баск;арган Шубартау шаруашылыгында кеп к;ой шыгыны болып, сол кездеп T e p iin бойынша директор Е.Тахановтыц партиялыгы жайлы Жезк;азган обкомыныц бюросында ic i к;аралса керек. Ол K iciH i партиядан шыгармачусыныстартуын- даганда Есекец: «Мен партбилелмд1 согыста, Ленинград к;оршауында алганмын, ешюмге бермейм!н»,-депт1. Сонда Ленинградтыц тумасы, к;аз1рде сонда Санкт-Петербургте туратын, сол кезп облыстык, партия комитет1н!и 6 ip iH m i хатшысы Константин Семенович Лосевт1ц журеп елж!реп, бас^аларга басу айтып, Есекецн1ц партиялыльнын са^тап, к;атац ескертумен шектелген екен. 40

«...Жылтындатып басты шыгара бермеу керек» Отан ссиысына к;атыск;ан 6 ¡p майдангерд1ц шаршаццырап калган кез! болса керек. Жэне согыстагы ерл1ктер1н айта-айта журтты эбден жалыцтырса керек. Б!рде оны эде^ сейлету ym¡H к;ызык; Keprici келел б!реулерд!ц ойын lyciHin к;ойган ол: - Ата, cofbicTa Батыр болу уилн не ¡стеу керек?- деген кезекл cypafbiHa. - Жылтьи-щатып басыцды шыгара бермей, к;уйрык;ты K¡bicbin, окопта жату керек, - деген екен. «Tipi нел/пел елге келгенде гана керд^» Аудан орталыгы Мэдениет уй1нде 9 -мамыр - Же^!с куыне арналган салтанатты жиын eiin жатыр. Согыс ардагерлер1 M¡H6 ere mbifbin, согыста к;анша HeM¡CT¡t-t кез1н жойганын айтып жатты. Bip кезде жиналыс соцынан согыс ардагер1 Жанкин Рымбай ацсацал былай деген1 бар: - Мына шыгып сейлегендер айтып жатыр гой, алгы шепте болдык;, пелен немюлц K63ÍH жойдык; - деп. Егер мен шынымды айтсам, бесжыл согыста жургенде T¡p¡ HeMicTÍ елге келгенде гана, мына Комхоздыц бастыгы Эдканы керд1м, - деп елд1кулд1рген ед1. «Возможно, су ¡mK¡M келген шыгар?!» Ак;тогай e^ipi, согыс кезк Ауылдарда ер азаматтары cofbicTa кеткен, ецбек етет1ндер кшец эйел адамдар. Аудан басшылыгында к;ызмет ет!п журген 6 ¡p азамат Kyneyi согыста кеткен 6 ¡p сулу кел1ншекке кез салса керек. Сол ауылга келпштей беред} екен. Сез жата ма? Сыбыс кел1ншект1ц Kepi атасыныц к;улагына да жетедк Б 1рде ауданнан келген к;ызметкер кеш aya сол ауылга Kenin, кел1ншект!ц уй1не тусед!. Кет демек жоц, сол уйге к;онатын болады. Уй дегенде жалгыз белме болса керек. Шал да, келтшек те, крнац та сол белмеде. Тун ортасы aya к;онак;тыц ойында не барын K¡M 6 ¡n- c¡H, оянып, сипаланып жургенде к;арацгыда 6 ¡p бос шелекл к;агып кет1п салдыр-гулд1р етюзедг Кец1л 1нде секем бар шал да ояу жатса керек. -Бул чайсыц, ей! - деп айцай салады. Сонда cact<¡aH к;онак,: - Возможно, мен су ¡шей1н деп журген шыгармын?! -депт!. 41

Ацбала эзтдер! Жет/субь/^ плакал е/^/р/нбе %озь/ба%ое Д/(бала беаен а^/^ь/лба/(, a/f/fe/f/л, тем/рбен т/й/н туйаен у с т а , О тан согь/сынба ерен ерл/к керсеткен бать/р, цирк палуань/ Бебиломен к/реске м/ь//(/(ан азам ат ем/р кешкеи. /(озь/ба/(ое ^A/fa/fHb/^ ел арасынба кеб/несе ать/ емес фаммлмясь/ айть/лабь/) О тан согь/сь/нан Y944 жь/ль/ кол-аягь/ cay, басы б/т/н, еюжер/не o/fбарь/май, ерл/кпен елае оралбь/. М7\"С-та кеп жь/л у с т а боль/п /стеб/. Ол к/с/ шь/нбь/гь/нба ба, тем/рб/ тер/м/е млемт/н еб/. /(оль/ %алт е т с е шолпь/, муем/м/, бак/, пь/uva/f, самауь/рга муржа, /fb/c/fau/, к а л а ч а беаенберщб/ аи/екемлеп жасап, агайь/н-туь/с, бос-жаранбарь/на ауь/лбь/ аралап ж/р/п таратуи/ь/ еб/. Эз/лбер/ бе M/p6//f огь/нбам болать/н. Калай MÍHrecin жур дейс!н Козыбак;ов согыстан оралып, демалып журген Ke3¡ болса керек. Ол уа^ытта колхозда жал<ыз трактор бар. Ол оттык;пен оталатын. Кектем кез1нде к;алыц жацбырда жер жыртып журген трактор ceHin цалады. Афаланыц согыстан ала келген шал кейюл оттыгы ( зажигалкасы) болушы ед!. Ол кезде елде cipinKe тапшы, к,оламтага шок; KeMin, 6 ip уйден 6 ip уйге тамыздык; алып журет!н кез. К,озыбак;овтыи оттыгы ecÍHe T ycin бригадир тунделет!п атпен Ацаца келед!. Тракторды оталдырып алуга оттыгын сурайды. Сонда Ацац: - Бул зажигалканы сен жага алмасыц. Буныц imi белек, оны маган немюлц генералы сыйга тартк;ан, - деп шацпагын бермейд1. - Ак;а, онда e3¡n¡3 тутатып 6ep¡H,¡3, атк;а MÍHrecin барайьщ, - дейд1бригадир. - Сталиныц к;абылдауында болган, Жуковтыи алгысын алган маган сен к;алай MÍHrecin жур дейац!, - деп Ак;аи ашуга басады. Амалы таусылган бригадир к;осарлы ат экелт, Анаиды eric басындагы тракторга апарып, шах;пагымен оталдыртыпты. Жуковпен кездесу Согыстыц к;ызып турган Ke3¡. Крзыбак;овтыц бел1мшес1 алгы шепте болыпты. Ол былай деп э^пмелейд!: 42

- Б1р кун! к;удай сак;тасын, рукопашныйга к!р1п кетт1к. Шайк;ас тацга жуыц басталган. С1лтеп келем, с1лтеп келем. Б!раз терш1геннен кей1н одан сайын алтед1м. Тац атты ма, кун шыцты ма 61лмейм1н, ет цызумен с1лтей берд!м. Колымдагы - штыковой бесатар. Штыпмен ¡л1п келем, цырып келем. Элдеб1р уак;ытта: - Пастой Щозыбакрв. Пастой! - деген дауыс к;улагыма келдг Не де болса пэшестерд1 к;ырып тынайтын деп с1лтей берд!м. Элден уак;ытта иыгымды з1лдей 61р салалы саусак;тар бур1п: - Жолдас Крзыбацов, то^тацыз - деп к;азак;шалап, жулцып к;алды. Артыма ^арасам, армия генералы Жуков екен. - Слушаюсь, жолдас, армия генералы, - деп шее берю, штыпмд! ¡шке тарта к,алдым. Жуков тацырк,ай жогары фарады. Мойын буруга болмайды, к;а^иып смирно турмын. - Бул итт!ц балаларын басыцнан асырма, таста, - дед1 генерал. Ол не екен деп, тебеме красам , штыгымда б4р ецзердей немю ¡л1н1п тур екен, элпн! лащтырып тастап: - Служу Советскому Союзу, за Сталина! - дед1м. Кун ец- кей1п, уясына батып барады екен. Айнала толган ел1к, б!рен- саран калган нем1стер к;ашып барады. -Жарайсын, Козыбак;ов, ерл1пче ризамын! -деп арцамнан к;ак;ты Жуков. Гитлерд!ц шацпагы - Алдыцгы epл¡ктep¡мд¡ керген кэмэнд1р1м мен! кез}н!ц к;арашыгындай сак;таушы ед1. Эмбе к;орк;ады бшем, бурындары дурыс баск;армаган кэмэнд¡pлepд¡h^ талайын атып тастаганымды ест!ген болуы керек, алдымда бэйек цагып турады. Б1р кун1 Сталиннен ерекше тапсырма кел1пт!. Улкен б1р операцияга дайындау уш1н т!л экелу керек екен. Командам шак;ырып алды да: - Жауынгер К,озыбак;ов! Сталин жолдас, СЬге улкен сен1м артып отыр. Жаудан лл экелу керек екен. Касыцызга 3-4 ж1пт алып, тацдап отырып, нем1слц б!р эписерт алып кел!ц13, - дед!. Олай-булай болып кетсем, мусылмандыгын жасасын деп б!р к;азак; ж1пт1н алдым да, 3 орыс ж1пт!н ертт!м. «Ген- сексускийден» 200 грамнан тартып-тартып алып, журю кетлк. «Нейтральный поласадан» ете бере ок,борап берд1. Ж¡г¡ттepдi жан-жагыма жинацтап, тэуекелге салып «по пластунски» жылжи берд1к. Б 1зд1ц батырлыгымызды ест)п крйган болуы керек, б1р рота тосып жатыр екен. Ецбектеген бойы арасына 43

юрю кетлк. Касымыздагылардыц ушеу1 ок,к;а ушыпты, к;азак: ж¡гiт¡ жараланган екен, оган: - Сен осы жерде крзгалмай жата бер, - дед1м де, «Иэ, к;удай, х;олдай гер!)> деп ак;ыра атып турып, рукопашныйга бастым. С1лтеп келем, сштеп келем. Эй, сттед1м-ау, шепнуге болмайды, сштеп келем, элп ротаны к;урттым-ау дегенде ца- рак;урым нем1с к;аптады да кетл. Кепт!ц аты кеп пе, цырык;- елу1 жабылып, к;олымды к;айырып байлап алды. Байпасам, мен)ц рукопашныйымды наблюдательный пункттен немюли генералы к;арап отырыпты. Ерл1пме суйс1нген болуы керек, «Мерт болып кетер, жарак;аттамай, байлап, алдыма алып кел1цдер», - деп тапсырма бер1пл. Алдына алып келгенде ыза кернеп, б[р жулк;ынып к;алып ед1м, к;олымды байлаган арк;андары бытыр-бытыр узтю кетл. ^асындагылары автоматтарын кезей бергенде, генерал ею саусагын жогары кетерд! де т1лмашынан: - Осынша ерлж жасап журген юм екен? - деп суратты. Мен: - Катардагы жауынгер, к;азак; )^озыбак;овпын, - дед1м. - А, Коспак, зер гут. Ондай ултты ест!мепп1н, - дед1. - Ултым к;азак,, руым -Уак;, ез}м - Крзыбацовпын. - Касак, Уфак, Коспак очень интересный, - дед1 де, офицерне к;арап, б!рдеиелерд! ызалана зеюп айтып жатты. Тшмашы: Батыр болса осындай болсын. К,оянжурек, к;алжасыз туган кежектер. Б}р Козыбак;овты жабылып журю эреи устадыидар. Егер нем!сте осындай мыи Козыбак;ов болса, орыстарды баягыда жецелн ед!к, - депт!. Ж ау да болса батырдыц аты батыр, мундайларды елт!реуге болмайды. Мынау маган Гитлерд1ц ез! сыйлаган зажигалкасы ед1, соны саган сыйга тартамын, - деп цал- тасынан шак;пак;ты алып, к;олыма устатты. Мен насыбай атамын, шак;пагыч беш тиын. Мен лл апаруым керек, - дед1м. Тагы да к;асьи-щагыларга к;олын с1лтеп-сштеп, зеюп, б1р унтер эписерд!ц пагондарын ез1 жулып-жулып тастады да, ллмашына «б!рдецелерд1 айт»,- дед}. Саган к;арсы ж!берген ротадан т}р! жалгыз кэменд!р1 цалыпты. Сонша солдатты к;ырып алган сеыи б!зд1н к;атарда журуге к;ак;ыи жоц, Ш)р1ген жумырт^а. Т!лге сен! беремю, - дед!. Сонымен эписерд! алдыма салып, автоматты он солдат 44

«нейтральный поласага» жетюзедк Жолшыбай жараланган Теленбепмд1 арх;алатып, ез!м1зге жетт1м. Полк тугел сапта тур екен, уралап цоя берд1. Ек! вагон жук Алла берген айбаттыи, и;удай берген цайраттын арк;асында талай ерл!к жасадым юй, - дейт!н Амбала агамыз. Соныц бэр1н Сталин ест1п, бш!п жатады екен. Б!р кун; маган Совет Одагыныц Батыры атаган ез цолыммен берем1н деп Сталин арнайы самолет ж1бертт). Летчип жалгыз екен, ча- сына отырып алып, уштык; та кегпк. Ес1л-дерт1м жауды жецу болып, ауылды ойламаппын да. Самолетке отырып б1раз ушк;аннан кеЙ1н ел еаме тус1п, летчикке: «Ауыл ж а^а тарт!» дед1м. «Уа^ытында жетпесек Сталин ренжид1 гой» деп летчик к;арсылын; бшд!рдк Сен! Козыбак;овк;а ж1берген екен, саган мен кржа. Жауабын ез1м беремт, оттамай ауылга тарт! - деп к;атуланып ед!м, жан керек екен, ауылга царай тартып берд1. Ек1 кун ушк;анда Шыбынды тауыныц тебес! кер1нед!. «Кемекке» к;арай тарт дед!м. Ауылдыц уст!н айналып журм!з. Епн орган, шеп шапцан цатын-к;алаш. )ш1нен Нес1кен (эйел) мен цызым Кулэшт! ¡здеп тауып алдым. Ахау - айдай ацыным, Алыск,а кетт1-ау жак;ыным. Жыламаган пенде жоц, Алла беран ак;ырын. Балалар айдап епздк Эйелдер м1нд! атк;а да. Аман- есен оралсын, Ардагым меыцАк,бала, -деп Нес1кен Кулэш}мд1 к;ушак;тап, зарлы эуен салып отыр екен. Кец^м босап, кез1мнен жас парлап к;оя берд1. Элден уак;ытта: -Амбала, Ацбала, Арысым, ене аспанда, - деген Несженн1Ц дауысын естщ1м. Сейтсем, мен!ц кез жасым Нес!кенн1ц етег!не тамыпты. К,онуга амал жок,, тагы да ауылды б1рнеше айналып, самолет к;анатын цагып-к;агып, к;ош дегендей болды да, Москвага к;арай к;айта тарттых;. Кремльд!ц тура ¡ш!не кел1п ^ондык;, кшец генералдар царсы алды. Сталинн1ц кабинет1не келд1м. 45

Кабинелыц ¡чл ат шаптырым екен. Стекец тердеп орнынан кетер1л 1п, к;арсы журдг -Ассалаумагалейкум, жолдас Козыбак;ов! Ерл1г!цд! еслп жатырмыз, - деп тес к;агыстырып, - Молодец, Козыбак;ов, - деп арцамнан к;ак,ты. К,асында Ворошилов бар екен, ол да келю цолымды к;ысты. -Баягыда, жолдас Ворошилов, жиренк;аск;а, алаяк; айгырыцыз бар ед1. С 1зге эйтеу1р б!р жолыгармын деп журуил ед1м. Мынау ¿¡зге тартуым,-деп анда-санда шайк;астан к;ол босаганда сок;к;ан терт кумю таганы кум1с шегелер!мен устата берд1м. -Иосиф, к;азак;тардыц осындай салты бар, тартуыца размет Козыбак;ов, - деп, Климент Ефремович тагаларга тацдана фарады. -Жолдас Козыбак;ов, жаудыц белн к;айтардыц, ^азак;тарга мыцда б!р рацмет. Элия, Мэншук, Ток;тар, Бауыржан, Талгат, мына турган ез!ц, - деп Стекец тагы ар^амнан к;ак;ты. -Генштабтыц уйгаруы бойынша генерал Жуковтыц лкелей ет!н1ш1мен С1зд1 елге к;айтаруга уйгардык;. Кеудеце алтын жулдызды тагып, ел!це батыр атагын ала бар, - дед]. Жолдас Сталин, туган халк;ым мен1ц батыр екен1мд1 ез) де бтедк Ал, жулдызды алатын болса ез1м де со^ып аламын. Казацтыц селем-саук;ат дейлн1 болады, елге к;алай )^урк;ол барамын,- дед1м. Сез тапк;анга к,олк;а жо^. Клим, Козыбак,овты ерлп барып к;алаганын бер1п, жолга сал, - дед!. Воршилов улкен б1р крймага апарып к!рпзед1. Ойлап- ойлап, алдымен ак;сак;алдар мен ежелерге к;ос-к;остан шапан, берк, кимешек-шылауыш, желб1рл{ кейлек, саптама елктер, эйелдерге бертпе шел), комсомолдар, балаларга базарлыц, к;ойшы эйтеу!р буткш ауылга жетерл!к ек1 вагон жук тиетлм. Эд!р!стер1н жазып, к;олдарына берд!м. Ворошилов: Жук бара жатыр, мынаны ез1ц ала кет, - деп б1р шей дорбадай алтынды к,олыма устатты. Мына Кулэштыц алтын лан сол алтыннан салдырдым, - деп отырушы ед1 Ацац. Ал ею вагон жук жолда келе жатк;ан болуы керек. Майдангер Кусайынньщ бфцацпайлары: Кусайын К^спанов дейт!н алпыстыц аск;арына к;адам баск;ан к;арт майдангер, мшез! эпендтеу жан болды. Кашан 46

керсец де ауылдыц к;ушекештер1 ^усекецд! цурметтей opiafa алып, кеу-кеулеп жатх;аны. Мундай кезде бэлану жок,, «ал, Кусеке!» десе болтаны, шатын денес}н царшытадай к;омдап к;ойып, жух;алтац жуз! жайнап, юшкентай к;ыр мурыныныц eK¡ манаты делди1п, e^r¡MeH¡t-t тиепн afbiia женеледк К^ашан керсец Кусайынныц те^реп толтан бала-шага, К,усекец ею 6 mer¡H турю тастап, малдасын к;урып, enriMeHiht базарын к;урып OTbipfaHbi. - Ата, Гитлерд! керд1^з бе? - дейд! 6¡p бала. - Ол неме, маган к;алай KepiHciH. MeH¡h( аямайтынымды бшед1 юй, - деп сотады. - Cofbicia х;андай ерл1к KepceTT¡4¡3?- дейд! Tafbi 6¡p бала аузын аццайтып. - He6¡p майданды к;анды кебюмюбен кешт!к к;ой. Командирлер к;ай жерде циыншылык; болса, «К^аза^тыи Кусайыны цайда?!»- деп мен! ¡здейт1н. Соныи 6¡p-et<ey¡H айтып береЙ1н. - Окопта отырмыз. Командир1м1з «HeMiciep жа^ындасын, ок;ты к;ор к;ылма)-(дар, штыкпен шаншып елт!рем1з», - деп, эбден жачындаганда: «турындар, алта!» деп урандады. Мен алдымнан шьщан HeMicii штыкпен шаншып apTK¡a лацты- рып, оцнан келген1н солта, солдан келгеын ot^fa ла^тырып келем!н. Bip уацытта бай^амаппын, 6ip HeMic штыпн сол Ke3¡Me жа^ындатып к;алыпты (6ip Ke3¡ к;ыли болатын). - Ей, жындысыц ба, кезге тиед1 юй, - деп, оны да шаншып жайратып тастадым, - деп бесет1н. - Б1рде автомат крлда, нем!стерд1 жайратып-а^ цырып жаттык;. Командир!м1з: «енд1 демалып, консерв!лер1ид! ашып жеп альи-щар» деп буйырды. KoHcepB¡H¡ ашайын деп жатсам, окоптыч щаба<ында штыпн шошайтып 6¡p HeMic сайрап тур: «Ей, айын, свайн, драйн, щырамысыц К^усайын?! Нем1стен де 6¡p тук;ым к;алсын да!», - дейдк - Эй, eH¡t-^¡ урайын, -деп тез к;имылдап оны да жайратып салдым. - Ата, - дейд! балалар, -Cтaлинд¡ керд1ч!з бе? - Е, кермегенде, талай крнацта болдым гой. Б1рде командир1ме «К,азаи;тыц К,усайынын маган алып кел, сейлесей1н», - дептк MeHi Москвата Кремльге Сталинге жетк}зд1. Узын коридормен келем!н. Алдымдаты кабинетт1ц eciri ашык;. Сонадайда царгадай болып эреч Kep¡H¡n 6¡p адам отыр. Муртынан таныдым Сталин екен. Ол матан и;арай жур!п келю к;уша^1на алды. «Еу, батырым, К^азацтыи Кусайыны осындай 47

болатын LUbifap деп, ойлаганымдай келбетт! екенсщ», - деп ас дастарцанына шацырады. Эй, e^riMeHi согып, таьщы цалай атырганымызды айтсацшы. Ол Kici де темеюы муштекпен тартады, мен де муштекпен тартамын. Ерте^не MeH¡ Жуков цой деймю 6ip маршал машинасымен nacTire жетюзд1. Бай- цамаппын, эцпмен!ц цызыгына Tycin Сталинн!^ муштепн алып KeiinniH, MeH¡K¡ ол юсще цалыпты. Мынау сол Сталинн1и муштеп, - дейд} екен. Журт ол K¡c¡H¡ «От!р!кш1 К,усайын» дейт1н. Ол K¡c¡H¡n eiipiK согатынын 6¡n¡n барганмен, ¿¡раздан кей1н эцпмен1и цызыгы- на mecin, шындыгына иланып кеткен1цд1 байцамайтынсыц. «eT¡p¡KLu¡H¡n eiipíriHe сенбе, цисынына сен» деген осы шыгар. К^усекеь( eTÍp¡KT¡t-t майын тамызып, цисындатып айтк,анда, оныч шын екен1не бала кецшд! сенд1рмей крй- майтын, ceH6ec¡t-(e лэж цалдырмайтын жарыцтык;. «Ой, сондагы уялганым-ай!» Б!рде Кусекец селд1р муртын майпаздай сипап крйып, эцпме бастаганды. - Б!лес1ндр ме, бул ауылда cofbicia мына мен сияцты согысцан б!рде-б1р адам болган жок;. - Бшем!з гой, Кусеке, б!лем1з. - Ойбай-ау, о не дегеыц1з, Сусеке, - деген дауыстар жан- жацтан жарыса шыгып, Кусекецд1 к,оздырып ж1берген1. Сол-ак; екен, Кусекен кезаз батырдыи e3¡ болды да шыщты. - Eip кун}, - дед1 ол жуцалтац жуз1н тунерлп, - б1зд!ц рота пашистерд1ц 6¡p батальон ескер1мен согысып кеп кеттк - Ойпыр-ай, э! - дейм!з жагамызды устап. -Содан цоршауда цалу K¡ayn¡ тенд!. «Bep¡6ip ел1м»,- деп ойладым да, 6¡p тэуекелге бел байладым. Сосын командирге: - Маган ею пулемет, ею к;ап ox¡ тастап, шепн1идер, - дед1м. Айтцанымды айнытпай орындап, элплерд1 цалдырып, жолдастарым кей1н жылжып KeTTi. - Содан? - дед! тыцдаушылардыц 6 ipi тагатсызданып. - Содан согысып жатырмын, к,арсы алдымда K¡apa цумырсцадай цужынаган пашист солдаттары, ершелене ox¡ атамын. Мен атцан сайын догадай жапырылып кулайды сумдар. Эбден к,ызып алган болуым керек. Eip кезде 6ipey иыгымнан цагады. К^арасам е^гезердей нем1ст1ц генералы екен. Сук; саусагымен мен жусатып тастаган солдаттарын нусцап турып: 48