Серік Қирабаев Өмір тағылымдары

СЕРЖ КИРАБАЕВ ем !Р ТАРЫАЫМДАРЫ Е стелш тер Алматы 2015

У Д К 8 2 1 .512.122 Б Б К 84(5^аз) К 53 Цазакстан Республикасы Мэдениет жэне спорт министрлЫ «Эдебиетт1ц элеуметт1к мацызды турлер1н басып шыгару» багдарламасы бойынша шыгарылды К; 53 Ь^ирабаев С .С . О м ф тагылымдары. Естел1ктер. - Алматы : «Казак энциклопедиясы», 2015. - 448+16 турл1 туст1 ж апсырма бет. 18ВМ 978-601-7472-34-4 далыж з/сэне еынмы, акаЭамик Сер;'/с Д'мрабаенжы^ бул к;'мабм кем жасаи, кеи а<)амЭармен аралас^ан, ямлш ал^ан а<^аммы^ уиур;'н<^е жсазылдан. ^емср ЛУ йасьуЭа^ы ^аза^мм^ улы азамати- жарм - М Эуезоа, С.Аф^амон, ЛА/^суеиое, ЛМусмафмн, 7.Ожарое, ^.Жубаное, Д'.Жужалмее, МЛаб<)уллмм, Э.Сембаее, Э..Шзр;лсб, ?и.б. жазуммлар, зальшЭар, ^одам ^мражке^мер/м;^ етиф; жем е^бм: маралы ^мзы^мы э^ижадер аммаЭы. 0з;'н^ еж у жсолы ж^уалы есмаяж же маржыжЭы жазьизан. й'жаи зЭебмежсум^ш; ^ауылиа арналзан. \"ЦАРАСАЙ АУДАНЫ ЭК! ! У Д К 8 2 1 .512.122 ББК 84(5Каз) АУДАНРЬ!Ц!ТАПХАНАГ^ )КММ\"! г.-'ДА'ю! Лп.'М ' Кирабаев С.С. 2015 АУДАН Д Ы Щ 7АПХАНАС Ь !Ч ,3 /\" ) «Казак; энциклопедиясы», 2015 -У 18ВЫ 9 78-601-747 2 -34-4

АВТОРДАН Мен .ж'ас кезжбе ес/нел/'к' жазубы абамны/^ бас^а .ж'о- за^м/; ем//не^ес/ болл/а^ан кезбеа/ шсруасы бен у^а/нын ебш. Жо/^, о^ан о.м/рО;'/,; оз/ м/нсрл/слст/О/ екен. бс)а,м уэзаябы, коинн* кореб/, б/р^е оскен заманбас/нарь/^ азая- бы, сол кезбе солар жамлы, зоманы^, заманбастнарм^ ж;амлы у р н а ^ а яйтяуЭы^ ^а.)/сс/н/н/'^;' /нуабы екен. АТен бс ес/нел/'к жазуза осынба:/ /(а.жсн?/я;'лб'/яс// борбыж. ал<?ам/ А^^ан №;а//.жаной /мораль; сс/нсл/'/<г ж'а?- быж. Ж ас Ас/н/<<?/; ^аг)/рл/' азамати/иыт? абажаерм/м^/, з/сазум/млм/^ онер/, л/а^а/; жаса^ан жа/^сыль/^ы ж'амль^ ам/нубы ол насаль/ /с/'/нан шм^йрум/ылар сграбь/. Жаз- быж. ^м/на/иынмж г)а, а^ань//^ ес/се алар /с/нср/ Эе бар <?б</'. Обан кем/'// ^абмбен А^гс/на^/мн /$лй/яыс болын, ^ха/н Жа/^смбаее.' «Ес/иел/'к ж'ина/^ /^урас/иь/рми .жа/яь;рм^;/л Сол /ас/ /нура/ь/ жазы/^мзм/м», - бен с^рабм. Лул м'с/ бс коп аралас/^ан, сммлас а<?бм/ сб/. Оны да жазбыж. Осыбан <г.о/( «А&н//^ э/селерш^ беаен ес/нелж (799^) жазбмл/. Ол ба /^а/жс/и/я/лб'/нс// /нубы. /<*с/а'//^/' б/р /иуыс бауырларьжны/^ оз экслср/'н/'/^ бэс/иур/'//с %м2аи/ б/р ж/незбер/'н /сор/'н, рс/;ж/'н, оларза сол э/селер /с/жбер сб/, /$алам о,м;р сурб/, не ^мбра/н т^албырбы - сол /н^ра^ы ам- /иыи беру^е бек/'нбш. Осмлам о,м/'р сырзыи о/не берб/. у4^алар /<с/нс бястид- бы. Олар жамль/ ес/нел/'кг книли/нар /нубы. А/ен б//?/н/'нбен соларбы/^ б/разына /^а/ные/ныж. Ж ас ул^аммн /^албы. Омласам, б/'рн?ала7/ о.м/р /сор/'н- н/'н. Аои абамбаржен аралась/н, а^а^арбм// со^мня ср/л, /нэл/ж-/на^ьммж алыннын. Эр/ олар мл^м ^4лын/нар жен ^рмс/иар сл'сн. Оларбы% ул^/' болар /с/нер/ жен дбнез- /^ул/^ь/, абам^ерм//лк/ жамлы, заманы, со^ан ланы/^ енбе^/' жгямлы тралам антиняссы^. Ы/7/н/'нбе/? азоя бястна^он оз з<2.мянбас/??арь^мны^ бя естсе алар /стиер/ аз емес-тн/. б'ул к/тнан осылам, эр /нус/на жгазмл^ан ес/нелж э^ш елер /иур/'нбе /нубы.

С ерж К ,И Р А Б А Е В со/^ында ез/ж оижен ам/р жголмжа коз салбыж. Ол Эя ауь/р, б/ро/^ /назылыжы .мол <л/я/(/яы /сор/'//б)/'. А*ем/'на/ эл'ас/нар^а б/зЭ/'^ ^рно^ о/и/ге// жол^ь/// кмы//г)ь/<?ы .мен собан алын м /ы ^ан о.м/р- сум^/'ш/и/к ру% э/саммнЭа ам/ну^а болаЭь/ ж ен . Сол себентиен б у ­ рым з/сазыл<?ан ес/ибн/'к/иергН'^ алЭына оз/.м жен замань/ж, уакь//н ж а м и н б а омба ж а ^ ь / р ы ^ а н э^а/желерд/ /^ое/иыж. Олар^а «0ж/р /на^ыль/жбары^ Эе^ен а/н берЭ/ж. 0.м/рг^е кораен/'^, а2алар<3ы% ^урдас/??ар()ы^ еске алар .м/'//ез-/^ул^:ь/, /с/ — бэр/ г)е тиа^ыльж зон. Э р кезде, эр жга^банба э/сазыл<?ан()ы7$м!дн, ее/иел/А'/нерс)/'// /^умль/жы да, с/??мл/' Эе б/ркелк/ е.мее. Олар^ы/^ /ш/'нбе ?наза ес/нел/А'/иер кум/'нбе Эе, мор^ретн тнур/'нбе б е ж*азмлй<знЭяры бар. Аембе ес?иел;к?иер .мен шы^аржам/ылы^ /н^ра./ь/ омлар араласы н ке/неб/. А\"он ж м л б/р^е .жур^ен ,жол()ас/иб/р.ме// /^о^/??аеу кез/'нбе антиыл^ан созЭер б е сол лум/'//Эе бер/лб/. Осыны% бэр/ заж ан жен за.ма//г)ас/иар /н^ралы э^/жен/'/^ ау/^ыжь/на смяЭм ^ом бен омлаЭыж. 7алан-н!/лек, смн-еекер/нне бмб/раен ж'0.7г)ас/яар<?а алЭын ала ра/уме/?/ ам/на.мь///. Сер/к Д*:/рабаеб 4

Б 1р ш ы и б е л Е м ем !р ТАГЫАЫМДАРЫ

Серж К,ИРАБАЕВ М ЕН1Ц Э К Е Л Е Р 1М Щ азакты ц туы сты к дэстур) ж айлы б<р уз)к сыр) Казак-кашаннан-ак алысты жакын тутып, бауыр еткен ерекше дэстур! бар хальщ. «Карга тамырлы казак», «Сурай-сурай карын беле шьнады», «Куда - мьщжылдык» деген орамды сез жуйелер1 де те пн шыкпаган. Оньщ бэр! араласып, бытысып, б[р1мен-бф] байланысып жаткан казактын туыстыкка ерекше мэн берген1н байкатады. Туыстьщты аялау адамды адамга жакын тутудыц жолына айналган. Ка нрп жастар осын- дай адамдык жылы сез1мнен туратын дэстурд!ц сыры мен кырын б!лс бермейд1, сондыктан каз;р алысты жакын тутудыц орнына, жакынынды жат керу етек алып барады. Осыган байлань[сты кеЙ1нпдерге сабак болар деген ниетпен казактыц туыстьщ дэстур! жайлы ез1м керген, бшген б1р уз1к сырды эцг1ме етуге бек1нд:м. Менщ улкен экем Кирабай, Жаксыбай деген агайынды ск4 ж:г!т бо- лыпты. Экес1 Аккошкар улкен улы Кирабайды колына устап, барлы-жок шагын шаруасына ие ст]пп де, К1ш; улы Жаксыбайга белек отау т]пп, б)рак енш] бермей, «агацньщ шаруасын ютеп, кун кор» депт!. Содан агайынды ек; адамньщ улкен! мал иес1 болып, юшйс! соньщ кызмет1н ]стеген. Эйелдер! де тату болган. Балажан (Кирабайдын эйел)), Балжан (Жаксыбайдьщ эйел1) деген аттары да уксас екен. Балжан анамызды журт «Куц» дейтш сд), сейтсек, бала кетермеген Балажан онын балаларын ба- уырына салып, Балжанды «Ол - бпд]ц уйд1ц куц1, аналарьщ - мен» деп уйретпгп. Содан маркумнын е\\нр бойы ешк1м атын атамай, «Куц» ата- нып кетт1. Б1рак оган еш корланбайтын. Улкен кызы Бэкен, одан кеЙ1н туган улы Смайыл Кирабай баласы болып, Балажанньщ бауырында ескен. Одан кейшп улы Жэкен ата-анасыньщ оз!нде калыпты да, кши улы Жаманды (шын аты - Зейнелгабиден) тагы да Кирабай асырап алган. Кирабай атамыз мен туган жылы ( 1927) кайтыс болыпты, кеш)кпей эйел1 де дуние салган. Бпд1н керген ата-анамыз Жаксыбай мен Балжан ед1. Атам («кеке» деунй ек) 1937 жылы 77 жасында, эжем («апа» дейт1н ек) 1961 жылы 93 жасында кайтты. Эртурл1 эке атына жазылган балала- ры осылардыц манында ест1. )1емерелер1Н1ц улкендер) - Хамит екеум1з мектепке деЙ1н кекем мен апамньщ колында болдьщ. Агайынды уш адам - Смайыл, Жэкен, Жаман ушеу1 де белЫ п, экес!нен еннп алмаган. Жаксыбайдьщ колында калган Кирабайдын малы Жаксыбайдан Жэкенге кешкен. Кецес заманында Смайыл мен Жаман атка мшген де, Жэкен ауылда солардьщ ортак шаруасына ие болган. Экем (Смайыл) маркумньщ: «Мал иес) - Жэкен гой», - деп отырганын талай ест1п ед1м. Енш1 алысуды олар туыстьщтан белш у сиякты керетш. Б]р]нщ баласын б)р) асырап алу дэсгур) мсн)н экелер:м тусында да бер!к ед). Смайылдьщ улкен улы Алпысбай Жаксыбай атамньщ алпыс 6

Ом1р тагылымдары жасында туыпты. Мен Жэкеннщ улкен! екем - анам б1р жасымда кайтыс болыпты да, мсн1 де Смайылдын бэйб!шес1 Биб1камзс («Телеупас» дейт1н ек - жас кезшде тм1 келмеген Алпысбай «Телеуд1ц цызы» деген сезд1 бурмалап, осылай атандырган) бауырына салган. Менен кеЙ1Н туган Смайылдын улы Хамитты, цызы Биб1гайшаны Жаман иемденген. Одан кейш Жаман Жэкеннщ Мереке деген улын асырап алган. Булардан баска Смайылдын езше тэн Мэжит, Сэбит, Майра, Жэкеннщ кейшп эйелден туган Беде, Токабай, Жэмнла, Орынтай деген балалары бар. Жаманньщ жалгыз кызы Кулэйша экес1 1937 жылы усталып кеткенде туып, шешес! Бэден жас босана салып, баласын тастап, куйеу1н 1здеп кеткенде кайтыс болган. Жас босанган эйел содан аурулы болып, кеЙ1н бала кетермеген. Бугшде Бэден Хамиттен туган немерес: Нурланньщ колында. Агайынды уш адамньщ атына бел1п жазылганы болмаса, балалардьщ да «мен1К1№, «сен1к1с!» жок ед]. Бэр1 де уш уйге оргак осгй Б:зд)ц жас кун1М!здс жазгы демалысты уш уйде кезек етк]зст1чб)з. Мектепке кай уй жакын болса, балалар сол уйде жатып оки берет1н. Б1здщ ауылымызда мектеп мен окуга барганнан б[р жыл кейш ашыл- ды. Б1р4нш1 сыныпты Карагаш деген жерде, Жаманньщ колында б1Т1р1п, содан коб1нссс аудан орталыгындагы мектепте окыдым. Онда кеб1несе к)С1 уЙ1ндс жаттым. С1рэ, мен]ц ешюмге суйенбей, ез жолыммен ем1р суру1м сол кезден басталган болар. Ал калган балалар непзшен ауылда окыды. Ауыл дегенмен, экелер1М13 б1р ауылда б1рге турып керген емес, ез ауылымызда олардыц к)нд)Г1 сиякты Жэкен отыратын да, калган екеу! кызмет бабымен баска ауылдарда турды. Агайынды адамдардыц б)р)не-б1р:н)н кецш1, туыстык сыйласуы, курметтеу1 ерекше ед1, жылтырагы жок, терец, 1штей курмет сезшет1н. Б]ршщ калауы жок 1ске ск:нилс) баспайтын. Коб1несе Смайылдын кас- кабагына карайтын, ал ол: «Жэкен калай карайды екен?» - деп отыра­ тын. Ересектеу бала болып, мен олардыц мундай сырына канык оепм. Бибщамзе шешем[з кайтыс болып, орнына Айтыман деген жас шсшсм!3 келд!. Алгашкы кезде о К1С1 мен туыстардыц арасында тус!Н1спест]к болып журд]. Есейш калган Алпысбай да жаца шешесш мойындай коймады. Сонда Смайылдыц кецшше келед1 деп, ек: Ш1С1 б1р адамньщ ау- зын аштырган емес. «Бэршен де экецн!ц ренж]меген) керек», - деген сд! Жэкен б]рде. КеЙ1н бэр1 де калпына келд1. Айтыман да айтулы ана болды. Ешк1мд1 егейс1ткен жок, барлык халыкка камкор бола бшд:. Токсан жыл жасап, бертшде гана кайтты. Уш еуш щ езара курмел балага деген кезкарастан да танылатын. Б1р!Н1ц конш)не келмесш деп, асырауга берген баласына екшннс1 жакын- дамайтын, 1ш тартпайтын. Смайылга бергеннен кеЙ1н Жэкен маган та- янып, 1ш тартып, сейлес!п керген жан емес. Смайыл елгеннен кейш де осы эдетшен жацылган жок. Кайтыс болар алдында кец1Л1н сурай барганымда: «Экецн1ц кец1Л1не келер деп бетщнен суЙ1п кермеп ед!м, 7

Сер1к К ,И Р А Б А Е В кольщнан суйсжн», - деп, сэлем бер!п устаган колымньщ сыртынан суЙ1п ед1. Д1Н1ые цандай бер1к, агасыныц аруагын сыйлауга кандай мыцты адам деп ойлагам сонда. Жаманга берген балаларына да осылай карады. Осы кун1 Жэкецн)ц кейб1р балалары туыстарына кеткен балаларга жоктаушы болып, олардын урпактарын Жэкен атына (эксс) Жаман атында болса да) жаздырып жур деп естимш. Олар бауырларын сыйлап еткен Жэкен соган риза болар деп ойлай ма екен?! Кбайта бауырыньщ атауы кемпхлпче назаланып-ак жатцан болар! Ал Жаман ез1 елгеннен кеЙ1н шын экес1н тапкан урпагыпа цаншалыцты риза дейс1з? Аруакты назаландыру де­ ген осы емес пе? Бел1ну деген осындайдан басталады да. Кек1рег:нде саралыц жоц, ата-ана дэстурш сез1нбейт:п жандар нанга тойса, кеудес1 П1С1П шыга кслспш де тэрбиес!зд1ктен болар. «Тамагым мсшю.арагым мен1К]», - деп, келген туыстарын дастарханнан кутан жастар ел!Н! де, прпп де сыйлайды деу циын. Бала асырап алу дэстур1 ксшн немерелерд1 ауыстырып асырауга улас!Ы . Хамиттыц б1р баласы Смайылдьщ уЙ1нде ос]п, ол К1С1 елген соц Сэбитт1ц асырауында болды. Экем марцум Алматыга соцгы келген сапа- рында (1958) маган: «Эдш деген баланды маган бер, асырайын», - деп ед1. Мен ол К1С1Н1Цусынысына тус1нбегенд1к керсетпм. Шынында, мен ол кез- де оз баласы бола турып, бала асырап алу дэстурш тусш е бермейтшмш. «Орк1м оз экс-шсшес1нде неге оспейд1? Оларды Т1р1 ж елм, тас бауыр спн ос1ру неге керек?» - деп ойлайтынмын. Экеме осы ойымды айта салдым. Уш уйге ортак улкен бала болгандыцтан, ойымды ерк1н, ашыц айтатын эдет1м де болатын. Экем маркумньщ: «Ой, сен не бшесщ? Б13Д1Цсаясаты- мыз сендерд1 жат цылмау гой», - д е г е т ес1мде. Буг1н ойласам, осы сезде коп ацыл, онеге жатыр екен гой. Б1ршщ баласын б[р] асырап алу аркылы олар урпагын байластырып, матастырып, б1р1не-б!р1н тел1п кетуд1 максу! еткен екен. Мысалы, маган Жэкеннщ балалары жат емес, канша дегенмен б1р экеден тудыц. Ал Смайыл балаларымен б]рге, б1р тосекте оспм. Сон- дыцтан мен ек1 енеге гел) тел сияцтымын. Туыстьщты сактау, балаларды озара жацын болуга баулудын саясаты да халыцтьщ улкен дэстурдщ б1р кор1Н1С1 екен!н, эке сезшщ магынасын есейе келе тус1нд1к. Экелер1м сезше де ие, 1сше де тиинакты, урпагына коп енеге цалдырган К1с)лср ед1. Смайыл жасынан ел 1Ш1ндег) кенес жумысын атцарып, ауылдьщ беделд1, жагымды басшыларыньщ б1р1 ретшде атагы шыккан адам болатын. Б1зд1н ел1м1зде Кирабайдын Смайылын б1лмейт1н адам аз ед1. Смайылдьщ баласы дегещц 6)3 осы кунге шеЙ1н макдан тутамыз. Жас Жаман Смайылдьщ ш Ы болып танылды да, кеЙ1н аудан келемшде ол да коп цызмет атцарды, белд! азаматтардьщ б)р) болды. Унем1 агасы сияцты ауылдык кецестщ, колхоздыц, совхоздыц басшылык кызметтер1нде журдт Жанарка келем!ндс бул екеу1 болмаган ауыл жок ед1. Солардьщ колында журш, 613 де кеп жер керд1к, ел таныдьщ, жаксыга жанасуга уйрендж. Кез1нде Смайыл да, одан кейш Жаман да ауданныц кай жер) олкы жатса,

О м 1р тагы лы мдары ............... сол жерд1 толтыруга жумсайтын ецбеккерлер1 бопды. Кулкеи Шаяхметов деген бурын аудандыц кецссчж терагасы болган жйчттчц «Цирабайдыц Жаманы сияцты жйчттер турганда, ауданда олцы шаруашыльщ болуы мумк)ч емес. Ол кайда Ж1берсец де, бэр1н орнына цояды. Оны орынбасар цып берсе, мен де кез келген артта калган шаруашыльщты басцаруга бара берер ед1м» деген сез! ел арасына кец тараган. Смайыл кайтыс болганнан (1960) кейш де Жаман б!ркатар жыл цызмет )стед1. Бул жылдары ел агасы дэрежес1не кетерЫ п, беделI кеп артты. Смайылдьщ бар кезшде оныц 1Н1С1 болып кана журген Жаманньщ кеЙ1н елге бедел1 одан да артканын замандастары да, онымен 1стес болган ел де Жаман кайтыс болганда егЫ п турып айтып ед1. Жэкен осы сксуйпн шаруасына не болып, ауыл­ да, ез колхозында отырды, козгалган емес. Экелер1мнщ цогамдыц 1стер1, кеппен сыйлас М1нез1, журтпен тш табысып, тус1Н1се кетет1Н1, теменг1 адамдарга штипатты, к!ш1псЙ1лд1Г] ез балалары уш1н гана емес, кейшг1 урчакка да енеге боларлыцтай ед;. Ондай экелердщ атына сез келлру - кунэнщ ец ауыры. Экелер1м де сол тустагы замандастары сиякты ез дэу1ршщ адамда- ры ед1. Олар киын заман кешт1, сейте тура барын сол кезд1ц цогамдык [эр!10]н ныгайтуга, оздср1тц шама-шарцынша елд1 кетеруге, адамдарды тэрбпелеуге сарка жумсады, ездер1 де есш, жана тэрбпе алды. Жацагиа окуы аз болганмен, хальщтыц цайраты мол, кеюрег1нде оты бар, сез1М1 сергек жандар ед1. Ел1м деп журген соларды да заманы еркелетш керген емес. 30-жылдардьщ орта тусында мсн!ц экем Жанарка ауданыныц б1ршып ауылында ауылдыц кецест1ц терагасы болып ктедй Ол кезде бул ауылдыц кенеске «Ецбек», «Кара жартас», «Цое там», «Цогамшыл» де- ген колхоздар карайтын. Аштыцтан жудеп шыккач шагын ауылдар ед1. Оларды аягынан кач тургызу, елд1ц есш жпгызып, кеше гана ужымдыц шаруашылыцца сен1М1 азайган халыкты цайтадан кенес саясатына буру оцай шаруа емес-и'. Экем осы жолда аянбай, кун-тун демей енбек етт1. Партияньщ тапсырмасын орындады, елмен де тш табысты. 1936 жылгы конституцияньщ жобасын талцылау, 1937 жылгы КСРО Жогаргы Кецес!н1н алгашцы сайлауын етк1зу деген наукандар да ауыр шаруа бо- латын. Олардан да абыройлы шыцты. Сойчн жургенде «халыц жаула- ры» деген науцан келдй Ауданньщ басшылары усталды. Э р жерде-ак олардыц «сыбайластары» табылып жатты. Облыстыц «Караганды проле- тариаты» газелнде «Кирабасв - халыц жауыныц цалдыгы» деген мацала шьщты. Экемд! ауданга шацырту кебеща. НКВД цайта-цайта шакырьш: «Алматыга бардыц ба? Цашан бардыц? Не бгпрдщ?» - деп сурайды екен. Экем Алматыга барып кермеген1н айтса, сенбей, цайталап сурай бер1пт). Акыры таяуда гана Алматыга оцуга барып келген, аудандыц партия комитет1Н1ц кызметкерй ]Н1С1 Жаман усталыпты да, экеме тимегий Оныц есес!не «халык жауыныц агасы» деп, жумыстан босатты. 9

Серж К Д Р А Б А Е В Бп елге - ез ауылымызга кеш лк. Экей ауданда калып, 01р-ек] айдай тексер1сте журд1 де, ез1м:зд1н колхоз —«Келтеталга» бастьщ болып орал- ды. Кел1с]мсн елд1 жинап, орталыктьщ МСНПП11Н кушейтуге куш сал- ды. «Жаманды цамап цойып, мен1 тег1н ж1бер1п отырган жок, сынауга Ж1бер1п отыр», - деп, езшщ бар малый ортага отк!зд). Баскаларды да аяган жок, малый алып, ездер1н колхоздыц жумысына жекп. Колхозга етк!31лген малдьщ 1ш;нде «Смайылдын сур аты» атанган эйпл1 аты да кетт!. Бэйгеге косылганын керген емеспш, б)рак жур1ст1, сулу, ест1, колга уйренген жануар ед1. Ол еркелеп келгенде, балалар сулы толы дорбаны алып шыгып, жемдеуш1 ед!к. Сол аттьщ ортага бер!лу! бор]м!зд] егштт]. Экем «Эз1м турганда ешюм тимейд], ез1м мшем гой», - деп жубатты 613Д1. Колхоз кетершш, ел есиг жинады, епн, шеб: уакытында алын- ды. Жаулыгы дэлелденбей, Жаман кайтып келд1. Бул кундер 61ч ушш улкен куаныш болып сд). Жаман усталганда, 613Д1Н экей: «Будан да ел1п калганы жаксы едБ>, - дспт:. «Жау» деген жаман сезден жасканганы гой, бетке ппркеу стк1с! де келмеген болар. Сонда Кара Касым деген туысы- мыз (зкейд)н курдасы): «Кеб]н киген келмейд:, кебенек киген келед1», - деп жубаткан екен. Жаман босап келгенде, сол ккппц елген ш к ш еске алып, кебенек киген Жаманньщ кайтканын, кеб1н киген Кешенн1ц кстксн1н айтып жылаганы сс1мдс. Осыдан кейш экейд1 кайтадан ауылдык кецеске терага етш, 6-ауылга ауыстырды. Осы кущ карап отырсам, сол ауыстырулар-дьщ бэр) - артта калган шаруашылыкты кетеру упин, 1ске жана каркын беру ушш жасалады екен гой. 1939 жылы 6)3 кеш1п кел­ генде бул ауыл да жудеу, шашырацкы коныстанган ел ед1. Аз жылдыц ][1пнде жинакыланып, )ргел1 ауылга айналды. Бул кезде мен аудан басында орта мектепте окитын ед)м. Б1р кун! экей кел1п, ауылга кайтып бара жатканын, кешеден бер; б1р шугыл ша- руамен журген1н айтты. Алдагы демалыс кундер1н пайдаланып, уйге барып кайтуга мен де ср/им. Алгашкы кар тускен кез. Ат-шана уст1нде екеум13 гана. Экейд1н кабагы тусщк1, ашылып сейлей алмай кеп отыр- ды. Б:р кезде: «Келтеталдан» мацкамен ауырды деп 01р топ жылкы алып кел1пт1. 1ш1нде сур ат та бар», - дед]. Мен елец ете калдым. «Атты атып тастады», - дед) экем аз узЫ стен кей)н. Мен жылап Ж1берд]м. «Алып калатын жагдайым да бар ед1, б1рак ейтпед1м. Колдан келп калды гой. Эрк]мн)ц астында, жауыр болып журген1н кергенше, атылып кеткен!н дурыс керд[м», - дед1 энпмес!н уз1п-уз!п жалгап. Оз1пе уйренген, кеп жыл канаты болган атына киналып отырганын кордам. Осыны айтып, мен уйге жылап юргенде, Телеупас анам бастап, уй ши тугел жылады. Экем де кез!не жас алды. Сынбайтын, кайратты к!С1 сиякты ед1. Жаман усталганда да жылаганын кермеп ед1м. Заман сындырады екен, унем1 кыспак пен сынга туеш, когам муддес: уш1н жанына сер) к жалгыз атын да берш кеткен адамньщ б1р сэт болса да элс!зд!кке берыу! кандай ая- 10

Ом1р тагылымдары нышты ед]. «Эз1мд1К]» деген дуние болмады гой оларда. Заман азаматта- рын ез1н емес, елд1 ойлауга, халык тагдырына жауапкершш1кке уйрс гп. Экелер)мн1ц бауырмалдыгына, туыстык карым-катынасыньщ сак- талуына, мацына адам уЙ1р)лу1нс аса айрыцша ецбек с)Н]ргсн адам Биб1камзе (Телеупас) анам ед1. Ол К1С1 цайтыс болганда, Жэкенн1ц: «Уйыткым-ау!» - деп жылаганы ес!мде. Мен де ол к)С1ден егейл!к керген емеспш, кайта дуниеге, ем1рге кеймд] анщан, ерте есею1ме себепкер болган сол К1С1 болды. Буг1нде де мен шацырмаган жерге цыдырып баруга, бейсауат журуге жок адаммын. Кейде агаларым: «Сэлем беруд] б)лмейсщ», - деп екпелеп те журсд1. Б]рак эдеттенбеген дуниен1 жасау киын екен. Сол эдетке баулыган да анам болатын. Ол юс! мен1 уйден шыгармайтын, кернг] уйлерге де жумсамайтын (ез балаларын жумсайтын). Б1рде апам (улкен шешем) б)р уйге конакка барды. Эжелершщ соцынан цыдырып барып, ет жеп кайтатын балалардьщ эдет1 гой - керш] балалар да м е т уг)ттеп, «эжем1зд!ц артынан барайьщ» дест). Сонда анам: «Сен уй цыдырып журсец, жаманаты маган келед) гой», - деген ед!. Сейтсем, мен1ц жет1мд!Г1мд1 ойлап, уй кыдырып ж ургстмд! намыс керед1 екен. Мен бармай цалдым. Сол анам елерде ( 1941) ез балаларыньщ б!р!п де шакырмай, мен! бауырына басып отырып, «Б)р емес, ек: жет1м цалдьщ- ау», - деп жылап ед1. Сондай аналар кылыгы умытыла ма? Согыс жылдары экей Карл Маркс атындагы колхозга бастьщ болып барды. Бул да б)р тозып кеткен, бастыц цутаймайтын, арыз жазгыштары кеп ауыл екен. Согыстьщ ауыр жылдарын 613 осы ауылда етк1зд1к. Бул кезде мен мектеп б т р т , окуга бара алмай, ауылдьщ мектепте сабац бере бастадым. Колхоз шаруасыньщ бас-аягын жинап, шашырап кет­ кен дуннен: тугелдей бастаган б1здщ пксйд!н уст1нен де арыз жазылып, аудандьщ партия комитет1Н1ц б1ршш1 хатшысы Жакан Сулейменов кел1п, жиналыс 01К13ген]н бшем. Б]раз елд) сейлетш, колхоз бастыгына тагар К1НЭС1Н (юна дерл!к ештеце де айтылган жоц) тьщдап алып, Сулейменов узак сейлед]. Сонда: «Тозып кеткен ауылдарьщды жинап, ед!нд) ел кылганнан баска Кирабаевтын не К1нэс; бар?» - деген: ес1мде. Аудандьщ комитет хатшысы сол жолы арызшылардын ксйб1реулер1н баска жацца ауыстырып кетт). «Карл Маркс» атакты колхоз болды. Жылкылы ауыл ед1. Жылцы фермасы колхозга кеп пайда берд]. Мен буларды эксмд! мадактау уш1н айтып отырган жоцпын. Заманньщ кыспакта устай жур)п, жана урпак ес:рген1н, ел бастар азамат- тар тэрбиелегенш, солардыц дэстур1н еске алып жазып отырмын. Жа­ ман да Смайылдьщ 131мен журд1. Бурын Смайыл 1степ кеткен жерлерде болды. Сонда Смайылмен достасып айырылыскан ел Жаманды куана карсы алып, кейш киыспай айырылысты. Студент кез1мде б1р1нш1 ауыл­ да турган Жаман уй)не барганда, мен оны аньщ корд!м. Смайыл туп.н, соньщ сол кездег! к:шкентай баласы маган елд1ц жасаган курмет! ерекше. Кайран ел-ай! Кимайтын, умытпайтын касиеттер1н кеп-ау! 11

СерЬ< К Д Р А Б А Е В Ел баскару деген улкен енер гой. Ел басына камшы уЙ1р!н, цорцытып 1стетет1ндер де болады. Б{рак зорлык пен кушке суйенген басшылыктын цуны цандай екен]н ем1р ез1 дэлелдеп келед1. Мэселе - елмен ты табы- сып, тусЫ сш 1стесуде. Урсу мен айгайда емес. Экелер1мнщ тэж1рибес: маган осыны уйретп. «Таспен атцанды аспен ат» деген халыктыц кагиданы бер1к устаган олар душпандарымен де жауласып керген емес. Оларга унем1 жацсыльщ жасап. кейш достасып журд1. Жаманшылыкты жацсыльщпен жецупн ед1. «Итт1ц м!нсз!ме итт1кпен жауап бсрссц, ез1ц ит боп кеткен1цд1 бшмей цаласьщ» деуш1 ед1 экем. Ондайдьщ бэр1не де кен1мпаз болатын. Б1р- ак кенбейт!н нэрсес1 - намысын таптатуга бармайтын. Эз1н куштеуге, цорлатуга кенбейт1н. Осындай хпнсзд) б1р бастыцпен кел1се алмай, жумыстан да алпысца жетпей босады. Зейнетакы сурап та сол адамньщ алдына бармады. Смайыл да, Жаман да ел сезш кеп бшет1н, эцг1меш1л, эзш-цалжьщын араластырып, мапайына ел жинап отыратын к1С1лер ед1. Жэкен буйыгылау, кеп сейлемейтш адам болатын, б)рак оныц да езше жеч ср.'пк эз:л1 бар-ды. Халыцтьщ салт-дэстурге бср!к адамдар заманныц усынган жацальщтарын жатырцамаган. КеЙ1нг1 шыккан салттыц озыгынан цашпаган. Мен Алма- тыдан уйлен1п барганда, экем марцум Элияныц басындагы орамалын ез колымен алып тастап: «Цалада, ез уйщде калай журсец, солай журе бер. Келш болу орамалга байланысты емес, сыйлай бшсец болганы», - деп ед1. Улкен кел1И1мен ашыц сейлесш, оган арка суйед1. КеЙ1нг1 балаларды соган Ж1бер1п, соныц мацында устауга тырысты. Окуга келет1н балалар­ ды кебшесе ез1 ерпп келет1н. Кейш Жаман ерпп кел1п журд1. Олар келсе, б1здщ жалтара алмасымызды бшетш жэне кабылдаудыц жауапкершшЙ1н арттырып кететш. Солардыц аркасында б1зге караган елдщ балалары едэу1р окыды. Жацарка «Кирабайдыц бузауына дсй!н окыды» деп ацыз СТ1ССД1. Б13Д1паналап, осылардыц б1разы Алматыны коныстанды. Мен1ц экелер!мн1ц туыстыкка, бауырмалдыкка кезкарасы гана емес, олардыц бойындагы казакка тэн М1нез-кулыктыц, кещцктщ, ем 1рге азаматтьщ кеч! мен карай б ш г е т де кеЙ1нп урпакка улг1 деп бшсм. Ом1р алдында жауапкерш1Л1к деген болады. Оны олар катты сезш етш сд[. Оздер1 уш1н ем1р сурмей, жанталасып, жагаласып жур1п ецбек егп , 13 калдырды, урпак тэрбиелед1. Алла сол экелерге жар болсын! Ал экелер аруагы урпагын колдап журсш! 7РРЗ 12

(Эм1р т а г ы л ы м д а р ы ТУГАН ЖЕР Туган жерш сагынып еске алмайтын адам болмайды. Б)зд1ц качак туган жер1не юнд1Г1нен байланып, арцандаулы аттай соны айналып журет1н халыц кой. Аз уацыт узап кетсец де, ол есщнен шыцпайды, сол жерде еткен балалык шагьщ, бал дэурен жастыгьщ еске тусед]. «Ер туган жер1не, ит тойган ж ер1не» деп тег1н айтылмаган болар. Мен туган жер - Цараганды-Жезцазган тем1ржолыныц бойындагы Жанарка ауданы. Аудан орталыгынан асфальт жолмен Жезцазганга царай журсен, 70 шакырымдай еткен соц «Бес маршал» деген жер кездесед1. Бурын Жезцазганга катынайтын автобус аялдамасы да солай аталган. Елушпн жылдардьщ бас кез1нде зейнетке шыццаннан кеЙ1н бпд1н экей (Смайыл К,ирабаев) осы жерден цоныс теу1п, уй тургызган екен. Соны к а р т , ез!мен курбы тагы терт шал (ш ш д е Кек1, Жукен де­ ген аталас туыс-замандастары бар) уй салыпты. Бурын бул жерде кыстау кормеген б1р екы ет1п бара жатып, цасындагы Онд1бай деген ж!Г1ттен бул юмдердщ уЙ1 деп сурапты. Сонда куакы Онд!бай: «Мунда бес мар­ шал турады», - депт1. Содан сол жер «бес маршал» аталып кеткен. К е й т экем ез!н сол жерге жерлеуд1 есиет етт1. О кю! сол жерге коныстанганда-ац суйег1н сонда калдыруды ойлаган сияцты. Ойш н еле пн!н алдын ала сезд1. Аздап науцастанып журд1. Еспп, кецш1н сурай елге барганымда, «цайратым цайтцан жоц, б1рац кеуде жагым босат- пайды, ент1ге берем» дегенд! айтты. Емдету жайын сез еткен1мде, оган цулыц танытпады. «Осы жерден топырац буйырса» дегенд: цайталай берд1. КеЙ1н бшд1м, кещлш сурай барган 1П)С1 Жаманды ез уЙ1 мен улкен жолдьщ орта тусындагы б1р шид1ц туб)'нс е р т т барып, «олай- булай болсам, м е т осы жерге жерле» депт1. Жаман жацын жерде жатцан эке-шешес1н, басца туыстары жаткан цорымды еске алган екен, оган кен б етт. «Суйеклн б:рге жатуы м:ндетт1 емес, рух табысады», - д е т ) . Акыры сол жерге жерленд!. «Смайылдьщ касына жатамыз» деген заман- дастары, туыстары кебей:п, кейш ол жер улкен корымга айналып кетт1. Улкен жолдьщ бойында, цатарында гсм!р жол - Монадырь деген станция бар, солармен жарысып агып жатцан Сарысу езен) - турмыска, Т1ршш1кке колайлы катынастьщ жолы болатын. Сарысудыц цальщ шепт1, жазда гул] жайцалган, суы мол (жазда Сарысу бел Ы п -б ел ш т белек- белек келге айналады), б1р сэнд! тусы - осы. Б1здщ жас кун1м:зде экей осы жерге, езенге жацын жагалауда к т з уй 'ппп отыратын. Мен уйлен1п, елге Элияны алып барганда да осында куткен. Болашац табигат зерт- теуш1 кел!ншег1м Сарысу бойыньщ сэнд1 табигатын кер1п танырцаган. Озен жагалап гул тср!п, езеннен бел!нген келдерден балаларга косылып балыц аулаган. Цызыктап жур)п, жана тускен кел1н екен!н умытып та кеткен!н кей:н ылги есше алып отырады. 13

Серж К Д РА Б А Е В Осы жерден узын жолды кигаштай, солтуст1к шыгысца карай журсец, кец далада жайцалган калыц ш епп жазыкка кездесес1ц. Бул жерд1 «Аяц» немесе «Келтеталдыц аягы»дейд1. Келтетал - содан сэл жогарылау, шептес1Н1 мол, бурынгы езенн1ц арнасы сакталган, ею жагында цыстаулар орналаскан ауыл. Одан жогары - Бетей. Осы Бетейдщ тусында кез!нде калыц булак болыпты. Булак суы арна салып, езен кураган. Ек1 жагын шагын тал, шил к баскан езен ацгары Келтеталдан ете бере тег1стел1п, далага жайы.н ан. «Келтеталдыц аягы» дейт1Н1 сондьщтан. Булак суына кектемп кар суы косылып, Келтеталдыц тасыганын, ск! жагалаудагы елдщ катынаса алмай калганын 613 бала кез1М!зде талай кергенб!3. Эуелде Аяктыц шеб!н шауып, кыстау мацына, мал фермаларына тасып уйет1н колхоз (кейш совхоз болган) кеЙ1н мал кораларын сол Аяктыц езшен са­ лып пайдаланган. М1не, мен туган елке - осы. 1927 жылдыц кектемшде кар шала кет1п, кун жылуы айналаны шапагына белей бастаган туста, осы Келтетал- дагы кыстауда туыппын. Экей маркум: «Еск)ше наурыздыц оны кун: тугансыц», - дейт1н. Кейш соган 13 кун косып, кужаттарыма «наурыз­ дыц 23-1» деп жаздырдым. Экем мен олардыц туыстык дэстур! жайлы «Мен!н экелер1м» атты естелМмде жазганмын. Оган косарым - менщ б)рер жастагы кез1мде анамныц кайтыс болтаны, мен: Смайылдын эйел) Биб1камзе анамныц ба- уырына салганы. Б[рак мен мектепке барганша атам Жаксыбай мен эжем Балжанныц колында болдым. Алпысбай да, Хамит та сол уйде ост). Со­ дан менщ алгашкы мектепке барганда, Жаксыбаев болып жазылганым да бар. Жазда Карагашта туратын Жаманньщ уЙ1не барып, Алпысбай маркум екеум13 кузде сол жердщ мектеб1не бардьщ. Алпысбай есейш калган (1920 жылы туган). Ол екшпн класка, мен б)рй)нй класка бардым. 1933 жылдыц куз1 болатын. Алты-ак жастамын. Жэмкемн)ц (Жаман) мек­ тепке бере коятын ойы жок ед), эуелде Алпысбайга 1лес1п барып жур!п, кеЙ1н окып кетт1м. Устазымыз - Шайхиддин Эбдраимов деген К1С1 ед]. Жацарка келем1нде туцгыш мектеп мугал1мдер1Н1ц б1р1 болатын. Б13Д1Ц ез ауылдарымызда мектеп кей)н ашылды. Ек1нш1 класка аудан орталыгындагы мектепке бардым. Аккем (Смайыл экем) ауданда туратын, жазда соныц колына кел;йм де, калып койдым. Мен1ц «Жаксыбаев» болып жазылганымды керген экем: «Жаксыбаевыц не? Жаксыбай баласы - Жэкен, 613 Кирабай баласымыз гой», - деп калды. Содан мектепке барганда Кирабаев боп жазылдым. Ек)ннп класта Камар Жолдасбаев деген жас мугал1мнен окыдым. Камар, Эсербай Шамаев, Балгатай Этеш ов деген уш курбы жас ж М т сол жыл- дары аудандьщ мектепте сабак бере бастады. Оздер: эдем1 кишетш, б1рге журет!н, сыртынан кызыгып карайтынбыз. Бала кецш солардай болсак деп армандайтын. Камар б)зд1 ек) жылдай окытты, аяк астынан кайтыс болып кетп. Осербай 613Д1Ц улкен нагашымыздыц (Балжанныц 14

О м 1р тагы лы мдары агасыныц) баласы ед1. Согыс кез]нде мугал1мд1кт1 тастап кетт1. Балгатай гана ем:рш устаздыкпен откЬд;. Жанарка ауданыньщ карт устаздары- ныц цатарында цурметке ие болды. Экей бул жылдары Жацаркада салына бастаган аудандыц партия комитет: мен аудандьщ аткару комитет! уШнщ курылысын басцарды. Ол К1С1Ш бул жумысца тагайындауга аудандык аткару комитсччнщ терагасы Ныгман Тэукин себепкер болыпты. 1932 жылгы аштьщтан жудеп шьщкан халыкка мал улсгпру науканын баскарган Тэукин сол малды алу уш1н экейд) ерт!п барып (малды кайдан алганын бшмеймш), сол жолы екеу1 жаксы танысып кайтыпты. Келгеннен кеЙ1н де мал улеслру к т экейге тапсырган. Содан сен1М1не к1рген экейге 1сше тиянакты деп аудандагы сн жауапты курылысты баскарткан. 1937 жылы Тэукин усталганда екеушщ байланысы бар деп газетке жазушылардын, («Кирабаев - хальщ жауыньщ калдыгы» деген макала «Караганды пролетариаты» газелнде басылган) ты ге тиек еткен! де осы болатын. 1936 жылдьщ жазында мен уш1нш1 класты бгпрд:м. Мектеб1М13 орта- лау гана бш1м берет1н:н бурын ацгармаппын. Сол жылы 7-класс бгпрген б1р топ жастарды шыгарып салу рэс1М1 кез1нде 01р-ак б:лд:м. Одан, эр! карай оку Алматыда екен. Оларды аттандырып, окуын жалгастыруын тшеген митинг тусында 1слэм Жарылгапов, Шакыма Дуйсебаев, Эбутэлш Жубаев сиякты агаларымньщ аттары аталганы ес)мде калыпты. У[не\\1н)ц зкелер) де елге танымал азаматтар болатын. Мен де бшетшмш. Олар Алматыга кс.пп, дайындьщ курстарынан ел п , КазПИ-ге тус]пт1. Бэр[ де жаксы окып б1'}]рген. Тек Шакыма эскерге келп, кайтпай калды. Калган екеу)н]н сс:м1 елге танымал. Осы жылдардыц окигаларынан ес1мде калганы - Габдиман Игенсар- товпен кернн болуымыз жэне Осербайдьщ уйлену1. Габдиман Игенсар- тов деген каркаралыльщ акын, кейш талай к]таптары шьщкан, Жацаркага аудандьщ аткару комитет! терагасыньщ орынбасары болып кел1п, 01зд:ц уйге к]рд1. Бпд1н кен кора-жайымен улкен ек] болмсл! уЙ1м]з болатын. КеЙ1н сол кора-жайыньщ 1Ш1нен Жаманга деп экей тагы уш белмел1 коржын уй салды. Ауданга жана келген кызметкерге уй таба алмай, аудан басшылары экейге колка салыпты. Экей 031 отырган ек1 улкен белмеш босатып бер1п, уш бо л м ст коржын уйд]ц б1р жагына кфдк екйшн жагына сол туста ауданга ауыскан Жаман кел1п орналасты. Габдиман улкен К1С1 гой, кунд1з кызметте болады, 613 балалар каре бермейм13. Юрген- шьщканда гана байкап каламыз. Жасы егде тартып калган шешес1 бола­ тын. Сол к)С) балаларын жинап алып, ылги асьщ ойнайтын (хан ойыны). Эуелде б1зге ерс1 кершгенмен, 613 де уйренш, асьщ жинап, хан ойнайтын болдьщ. Рабдиманныц аздап елец жазатынын байкайтынбыз, анда-сан- да аудандык газетке шыгып кояды. Кейййрек Царагандыныц облыстьщ газет1не басылып журд]. 1937 жылы Пушкинн1ц кайтые болганыныц 100 жылдыгына арналган келемд! б)р елец! «Караганды пролетариатында» 15

Сер4к К,ИРАБАЕВ шыкканда 613 б)р!нш: ауылда ед1к. Экей «Еабдиманныц елец1 шыгыпты» деп газет экел1п, бэр!М)з жиналып тьщдаганымыз (окушы - мен) бар. Дабырлеи, ^остиериемЭ; ел; .&мииа?ря<зн арм/ыя олми кез - деген жолдары ес)мде калыпты. Эсербай нагашымыз сол жылы 613Д1Ц уйде, Жаманмен б1рге б1р белмеде турды. Салт. Колымызда тагы б1р жиен кыз бар. А ты - Гайни. Уй 1Н1] оны Каят дейт:н. 1932 жылгы аштьщтыц сонында б)зд)ц ауылга Эм)р деген шал копии келген. Б1зге ж и е н д т бар екен, экейд1 паналап, 3-4 жыл турды. Денел1, тус1 суьщтау, кез!лд]р)к киетш, татарга уксас адам ед1. Жалгыз цызы бар. Ол - осы Гайни. Олар ауылда калды да, Еайни б)зд1н колымызда оку окыды. Есейш калган кыз уйдщ Жамандар туратын болIг!ндс, Осербай барлыгы б)рге жататын. Сейт1п жур1п Эсербаймен коц1л косып койыпты. Екеу! уйленбекш: болады. Б:рак оган кыздьщ жасы жсгпейд) эр: окытып журген кызын алуга мугал1мн1ц хукы жок деген зац бар - аяк астынан Эсербай 1СТ1 болды да калды. Б1раз кун турмеге де отырып шьщты-ау дейм1н. Акыры ел болып ара тусш, сот шартты турде б:рдеие кескен болып, босап шьщты. Гайнидын жасын ес:р1п кужат алып, екеуш костьщ. Жас кызын эуреге тус1ргенге наразы болган экес1 де б1здщ экейдгц ыцгайымен басылды. Кеш1кпей елше кеш1п кетт1. Осы кезде ауданда ойын-сауьщ уЙ1рмес1 БеЙ1мбет Майлиин]ц «Шуга» пьеса- сын коятын, соны кызьщтап кеп баратынбыз. Шуганыц, Эб1шт1ц елещц монологтарын жаттап алып айтатынбыз. Сондагы Шуганыц атын Еайни (Цаят) деп, Эб1шт1ц атын Эсер деп, Шуганыц женгес; Макпалдыц атын Бэден (Жаманньщ эйел]) деп езгерлп, Базарбайдыц жырын мен!ц оларга мадактау, жубату кып айтканым ес1мде. Серим<)/ шумам, серям&'. /Сая/и, ерк^Э/ Аер^енЭе 0 сер ^уонсын, Д'ояш, бас, Д*ая/я, 6?.м;р л*ор;'м<*)/. Курылыс жумысы аякталган соц сол жылы экейд) б1ршпн ауылга ауылдык кецест1ц терагасы етш Ж1бсрд]. Ауылдык кецест1ц орталыгы «Енбек» колхозында болатын. Мен терт1ннп класты сол ауылда окыдым. Бул - Жацарканыц шыгыс бет1нде, Оспен (Ницц) рудниг1не таяу ауыл ед1. Экейге ерш рудники, агылшындар тастан салган уйлерД1, мектепт) (кез!нде Сэкен окыган) керд1м. Сэкен аты бул кезде дуршдеп турган. 1936 жылы оныц шыгармашылык кызмет1н1ц 20 жылдыгы аталып, мектепт1ц алдында сурет1 мен плакат Ы нген екен. Экей мен оган ерш баргандарга 16

( ) \\п р тагы лы мдары ........................................................................................... рудники керсеткен адамдар Сэкен атын мактанышпен атаганы ес)мде. Буч ауылда б)р жарым жылдай турдык. Аштьщтан жудеп шьщкан елд1ц т1рш!Л1Г] улгайып, есш жиганына куэ болдьщ. 1936 жылгы КСРО Консти- туциясын кабылдау (эуелде жобаны талкылау), КСРО Жогаргы Кецес1Н1ц б1р!нш1 сайлауын еткдзу сияцты наукандарды абыроймен етк1зген экейд1 1937 жылдан бастап айналдыра бастады. Жацарка аудандьщ партия Комитет1Н1н б!р[нш! хатшысы Мэжит Ордабаев усталды. Абдолла Асыл- беков, Мансур Татаулиндермен б1рге Карагандыда еткен атацты сот процесшщ шеш1м[мен атылып ксгг;. Нугман Тэукин усталды. «Хальщ жауларын эшкерелеу» ауданда цатты етт!. Смайыл Тондыгулов деген аудандьщ )шк) 1стер бел1М1Н1ц бастыгы цатыгез, эпербакан адам ед1. Сол Сэкен Сейфуллин, Жанайдар Садуацасов сияцты сол елден шьщкан адамдардыц елге келген кезшде ксздсскен, эцпмелескен адамдарын, туган-туыстарын (ш ш де Сэкенн1ц карт экес1 Сейфолла да бар) тЫмдеп, турмеге тыкты. 1936 жылы Жацаркада улкен б)р жэрмецке еткен. Бул турмысы жудеу елд1ц малын сатып, керек-жарагын алуына, саудага ара- ласуына кемектеселн шара есебшде уйымдаскан болатын. Сол жэрмецке мал басын кем1Т1п Ж1берд1, э д е т кастандьщпен жасалды деп, оган катыскан, мал саткан, жэрмецкен! уйымдастырган адамдардыц бэрш устады. 1ш1нде талай сауатсыз, саясаттан хабары жок карт адамдардыц кеткенш кез)М1збен керд:к. Экейд1ц кызметшен босап, кеЙ1н Келтеталга, одан 6-ауылга ауысып барганын, !стеген :стер1 жон[ндс алдьщгы естсл)ктс жазгам. Бул жыл- дары мен аудандьщ мектепте окыдым. Б13 б1р)ннп ауылга кешерде ек1 кабатты жаца мектеп салынып жатканын кергем. Мектеб!М13 орта мек- теп дэрежесш алып, сол жаца уйге кешкен екен. Бесшпп кластан бастап, бгпргснше мен сол мектеп кабыргасында тэрбие алдым. Мугал1мдер1мн1ц кепш1Л1г1н канр умытыппын. 5-6 кластарда казак Т1Л1 мен эдебиет!нен Балгатайдыц сабак б ер гет ес1мде бар. Тарихтан Актай Ишмухамедов берд!. Сэнд1 кн]нст!н, сыпайы, жас ж)г;т ед1, кыскы демалыска шыгып кайтып келеек, аудандьщ комсомол комитетше хатшы болып кет1пт1. Содан есш, Караганды облыстык комсомол комитетшщ б1р:нш1 хатшысы болды. Ол кеткеннен кейш тарих сабагын Дамыл Ыскаков журпзд!. Алацгасарлау, тш!н шайнап сейлейт1н, аузына келген:н айта салатын, балалардыц алдында устаздьщ этиканы сактай бермейт]н жЫ т ед1. Б)р жолы арткы партада сабак тыцдамай, эцг1мелес1п отырган ею кызга карап ескерту жасаганы ес1мде. - «Эцг1ме бузау емЬср, бузау таяк жег1зер», - дед! устазымыз. Б1з шу ете калдьщ. - Агай, ол не деген сез? - Мысалы, - дед! айткан соз1н;н магынасын ажыратып тус1нд:рг]с1 келген Дамыл, - ана ею кыз байга тиед1. Уй болган соц сиыры болады. Булар эцг!мелес!п отырганда, сиыр жамырап кетед) де, бала-шагасы

СерЫ К,ИРАБАЕВ сутс13 цалады. Сонсон куйеу1 кслй] урмай ма? «Эцг1ме бузау ем1зер, бузау таяц жег1зер» деген макалдын магынасы осы. География сабагынан берген жаксы мугал!м Телеухан Хамитов ес1мде калыпты. Картаны жаксы бшетш жэне салмацты тус1нд1рет1н ед1. Сонын арцасында география мен1ц жаксы корспн пэндер!мн!ц б)р1не айналды. Согыс кез)нде эскерге алынып кеткен осы устазьгмды 1944 жылы мен Карагандыда кездест)рд1м. Жана цалада Киров кешесш1ц бойымен келе жатыр сд)м. облыстьщ оку бел1мшен ек; колтыгына ек! балдац т1реген, аягын баса алмайтын б1р мугедек адам шыгып келе жатты. Коз:ме жылы ушырай кетт1. Таныдым - Телеухан агай екен. Тоцтап сэлем берд1м. Аты- жен]мд), езшен оцыганымды айттым. Ол да есше тус!рд1. Согыста катты жараланып, госпитальда узак жатый, елге кайтыпты. «Елде жумыссыз журуге болмайды гой, оку бел)М1не К1р1п, Каркаралыга жолдама алып кет)п бара жатырмын», - дед1. КеЙ1н кездескен емеспш. 8-9 кластарда эдебиеттен сабак бер1п, мен1ц осы пэнге деген ыцыласымды ояткан б)р мугал1мд1 ум ы тьт бара жатыр екем. Олец текстерш жатка айтатын, окушыларын кызыкгыра бшет1н устаз бола­ тын, фамилиясы Жарылгапов ед]. Атын умыттым. Эскерге кет1п, кайтпай калды. Химиядан Кайыржанов Мукан (Мукым) дейт!н мугал:м сабак берд;. Ол да согыстан кайтпады. Соныц ытипатымен мен химияны да жаксы окып ед1м. «Сенен химик шыгады» деуш; ед1 ол. Кейшп жагдайлар (окудан кол узш калуым) оны бузып кетт1. Химия сиякты гылымдар унем1 жаттыгуды, зертханалык жумысты талап етед1 гой. 9-Ю кластарда математикадан мектеп директоры Бименде Амалбеков сабак берд1. Бул да адам ретшде де, устаз ретшде де аяулы азамат ед). БЫмдк сыпайы, К1С1Л1Г) бар - нагыз зиялы адамньщ б:р1 болды. Непзшсн к!С1 уй)ндс жатып окыдым. Кайда жататынымды экей шешед1. Уш жылдай Эбд)бект]ц Мэт]С]н:н уЙ1нде жаттым. Бул - экейдщ туган нагашысыньщ жакын туыстары е;й. Агайын пн1нде сыйласкан Кад1рл1 адам болатын. М эи, Кулпнман, жалгыз улы Каратай - ушеу1-ак, бастары шагын, Каратайга сср!к болады, баскаша салмак тус:рмейд! деп экей к сл к тт). Осы уш жылдыц 1нйнде мен сол уйд)ц ез баласындай бо­ лып кегт)м. Мэтекец экемдей, Кулшексн анамдай, Каратай агамдай бо­ лып СЩ1СТ1К. КеЙ1н олар ом!рден еткенше сыйластыгымыз бузылган жок. 6-ауылда 613Д1Н экей 1942 жылдьщ басына шеЙ1н )стед], 1941 жылдыц сэу1ршде Телеупас апам кайтыс болды. Букш отбасымыз, агайын- туыстарымыз - 6эр1мп жет:м калгандай сез;нд)к. Аяулы к)с: ед1, елд1ц бэр)н!н анасындай ед1. Жаздыц аягына карай экей кайта уйленд1. А й ­ тыман деген жас келшшекп керш1 ауыл - «Жеткшшектен» алып келд1. Отыздыц ]пнидег! кержт) адам екен, куйеу) 1937 жьыы усталып кстйч]. 4 жасар кызымен келд;. Аты - Шайда. Б1здщ уйд1ц балаларына тез уйрен:п кетп. Кей)н Смаилова боп мектепке барды, турмыска шьщты, туган 18

Ом1р тагылымдары царындасымыздай 013Д1Ц ошагымыздыц б1р жагын толтыруга жарады. Айтыман анамыз да балаларды ез туганындай бауырына басып, агайын- туыспен, елмен тез т:л табысты. Айтыман келгеннен кей:ш1 менщ цызыц кер1п ганыскан адамым - жынды Эбен. Сэкенмен аталас туыс, бф ауылда ескен, оныц касында кеп журген, еайцымазагы, калжынкой сер!п болган Эбен Айтыман тускеннен кеЙ1н «кутты болсын» айта к ел т, б1р ай жатты. Соньщ аузынан алгаш рет Сэкен жайында эцпмелер сст!Д]м. Кеп алдында аузына берж Эбен оцаша калганда, уй ш ш де жас кез!п, Сэкенмен б1рге журген кундерщ кулкш) окигаларды есше тус1ред1. Сэкенн1ц дуршдеп турган кез1нде Алматыга да барыпты. КеЙ1н Сэкен усталганда, онымен байланысы бар деп Эбенд1 де туткьгндапты. Ауылдыц сауатсыз шалы, сайкымазак, кулыгынан баска колынан келер] жок, саясаттан хабарсыз адамныц жаулыгын дэлелдей алмай, б1рер жылдан кейш босатып Ж1бер1пт:. Сонда кайтып келген Эбен: «Менщ кад{р]мн]ц кетш ж у р ге т осы кез гой. Эйтпесе, мен дэретке отырганда ею жагымда ею милиция кузет1п турушы ед1», - депт:. Осы сезд1ез аузынан сст)Д)м. КеЙ1н Сэкен шыгармаларын окыган кезде Сэкенн]ц «Сол жылдарда», «Кызыл суцкарлар» сиякты шыгармаларында байдын. жалшы жйт!!, куакы Эбенн!ц кулк!л1 окигаларын жазганын керд:м. «Сол жылдарда» рома- нында Эбен орындайтын «Караторгай» эншщ нускасы жайында жазып- ты. Оны мен де тыцдагам. Аудандьщ тем1ржол клубында Карагандыдан артистер кел1п, б:реу1 «Караторгайды» айтканда, Эбен: «Караторгайды», карагым, олай емес, былай айтады», - деп орындаганыньщ куэс) болгам. Шынында, Эбенн1ц «Караторгайы», онын шикылдап кеп кайырылатын кайырмасы ерекше эсерл! болатын. Сызылып шыгатын, эдем) Ж1щшке дауысты Эбен энд1 аса шеберл1кпен орындайтынын Сэкен: «Екку-е- е-е-е дегенде кемейш булк1лдс[1п, дыбысты кемеЙ1нен, тамагынан шыгарып, караторгайдыц сайраганы сияктандырып, кемей)н, тамагын кылкылдатып, ун)н кайырып, кысьщ кездерт онан сайын кысып, жылты- рата кул)мдеп, мойнын кылкыц етк!зед1», - деп суреттеген. Осы Ж1ц!шке дауыспен оныц узатылган кыз боп сыцсыганын, толгаткан эйел боп зарлаганын мен Эбеннщ ез аузынан ест)Д1м. Сэкен туралы эщчмелерге кейде Айтыман да косылып, жас кез1нде Сэкенд1 ауылга келгенде керген]н, ауылдыц кыздарына б]р-б1р ию сабын, И1ссу сыйлаганын, соны ез1 узатылганша сактаганын айтады. Эбеннщ тагы б)р ерекшел1Г1 - малжандылыгы ед!. Ом1р1нде колмен ецбек етпеген, мал бакпаган, ег1н екпеген, тек ерке боп ел уст1нде журген Эбен, табигатынан ба екен, малжанды ед1. Ол б1р ай жатканда 613Д1Ц уйд)н тацертец устатпай, жел1ге байлаудан кашып журелн кулындарын колга уйрет!п кетт:. Ырдеце деп олармен езшше сейлесш, жалын касып, сркелепп бойына уйрелп алды. Б1зден кашкан кулындар Эбенд1 кер- генде алдына барып тура калатын. 19

Серж К.ИРАБАЕВ Халык жиналып Эбенн1ц эцпмелерш тыцдайды, кулед], мэз-мейрам болады. Сезд1 сыпайы, ез: кулмей, елд1 кулд]ретш гып тауып айтады. Юморы да, кекес!Н1 де бай адам ед1. Какырынып, жотк]р:тп отырып, кацырыгын есжке карай атып Ж1бергенде, ол ейнс унамаган б 1реуд;ц бет1не сарт ете тусетш. Какырыгынын етк!рл1пне, оз!И)н мергсндн ше тан каласыц. Сол жылы согыс басталды. Сотые басталар алдында Кун тутылганы ес1мде. Кун бет]н ай тугелдей келенкелеп, карацгы тус1п, ит ур1п, сиыр мец1реп, кой мацырап, у-ш у болган. Журт жаманшылыкка жорыган ед4. Согыс басталганда сол есш пге туст1. Мен ауданда окыганмен, ауыл ара- сы таяу, оныц успне анамыздыц кайтыс болганы бар, ею ортада журген1м кеп болды. Сейтш, экей ауылдагы кызмет!нен ауысып, ауданга келген- ше журд1м. Экей аудандык мемлекеттж сактандыру бел1М1не (аудандык каржы баскармасыньщ б1р бел1М1 саналатын) бастьщ болып бек)п, кыс ]Ш1нде ауданга кешш келд1. Айтыманныц куйеу) эскерге кеткен немере СЩППС1 (аты - Сэлкен) бар ед1, соныц уйше к:рд]к. У ш белмел] уйд;н б)р белмес1нде ек] баласымен оз[ калып, ек1 белмес1н б1зге босатып берд1. Осы уйде Айтам босанып, ул туды, атын Сэбитке уксатып, Совет койдьщ. Кей1н Майра ( 1945), Мария ( 1948) атты карындасты болдык. Б:рак Советт]ц ем1р1 узак болмады, жаца ж упрш журген кез1нде ем1рден опп кетт). Майра мен Мария бойжет!п турмыс курды. Балалы-шагалы. 1942 жыл б1здщ согыс ауыртпашылыгын катты сезшген кез!М13 бол­ ды. Нанды карточкамен аламыз, оньщ ез1 дукенде унем1 бола бермейд1. Экей кел1С1п, аудандык асхананыц буфет)нен алатын ет1п т1ркетш койды. Оган мен барам. Нанды аз берген куш б1зге жетюзбей, асхана- ны гана камтамасыз етедг Баска тамак та карточкага берше бермейд). Ауыл да жудеп б)гкеп, одан келет^н кемек жок. Кейде есебш тауып, экей мал сойган болады, баска тамак болмаган соц, б)р етпен кунелту де оцай емес екен. 6-ауылда жургенде етке салатын нанды илейт1н ун болмай, ауданнан келген б1р еюлге таза ет асып берген1М13 ес1мде. Сол еюл ертец1не: «Смайылдын уй;нде негып ун болмады екен?!», - деп эр1 тацыркап, эр) сен)мс1зд1к керсетш кеткен)н ест!Д1к. Оньщ уст!не 1942 жылдьщ кектемшен бастап экейд) кайта-кайта эскери комиссари­ ат шакырып, мазалай бастады. Сол жылы елуге шыккан адамды эскерге алады деген ойымызда жок сд], бул да мазамызды кет]рд]. Оз1 кетсе, балалардьщ улкен: — салмак маган тусетш1н сезд1 ме, б)лмеймш. Жазгы мектептен бос кез1м1зде мен1 аудандык банкке ертш экеп, бухгалтерд1н шэк]рт) ет1п орналастырды. Мен аз кунн1н 1Ш1нде банктщ есеп-кисабын игере бастадым. Б4р куш ксапармен келген облыстык банк бастыгыньщ орынбасары Мухамедьяров деген К1С[ м е т к о р т, мен журпзш жаткан есеп-кисаптарды карап: «Сен, балам, талабын бар екен. Карагандыда уш айльщ банктщ бухгалтерлерш дайындайтын курс ашып жатырмыз. Соган барасын ба?» - деп сурады. Мен жасканшактап, ашык жауап бере алма- 20

(Эм1р тагы лы мдары дым. Эр! оцу орыс т1Л1нде журет1нш ест!п, журексшд1м. Экеме айтып ед)м, ол юс<: «Тэускел, б[рдене гып улгер1п кетерс!ц, бар. Заман киын боп барады гой, кызметке уйренген1ц дурыс болар», - дед;. Тэуекел кып, Карагандыга тартып кетт1м. Карагандыда баратын уЙ1м - Рацымбектщ Цулжан деген баласыньщ уш. Айтыман шешемн1ц жакын туыстары. Айтам б1здщ уйге келген- нен бер1 танысып, араласып жургенб1з. Экес1 Ракымбек кажыга барган, кез1нде бсделд) адамныц б1р1 болган екен, кецес тусында балалары ел ]ш1нде кугын керш, Карагандынын шахтасына тус:п, кара жумыс 1степ кеткен. 1н1С1Койшыбай екеу1 б]р уйде катар турады. Карагандынын шах- терлерге арнап салган 16 пэтерлш, барак типтес уй:. Э р уй б1р белмелж кана. Алдында сснсп бар. Ес)к сенек аркылы сыртка шыгады. Кулжаннып осы б!р белмелж уй;нен конак уйлмсйд1. Мен барган туста Ш ибут деген туысы Карагандынын жумысына шакырылып, елден сол эйел1мен кел1п жатыр екен. Шибут, Нурлыкен Тишмаганбетовтер 613Д1Целд!ц б1р кад)рл1 азаматтары ед1. Айтыман тускеннен кейш олармен туыстыгымыз жара- сып, кеп араластык. Еск1 Карагандынын (ол кезде есю кала, жаца кала деп белшетш) арасына электрпойызы катынайды. Ш ибут оган кай жерден, калай мшу керек екенш, неш]нш! аялдамадан тусетпймд! гус1нд!рд1. Сол жобамен барып, жана каладагы облыстьщ банки таптым. Аудандьщ банктьщ бер- ген жолдамасын тапсырып, окуга кабылдандым. Согыстьщ ауыр ксз) гой, алгашкы кундер1 адам жиналмай, оку б1р жетщей кеш1пп бастал- ды жэне уш ай емес, ею айда аякталды. Орысша нашар бшгещнктсн, мугал1мдерд1н айткандарын тугел тус[Н)п те болгам жок, дегенмен есеп жумысыньщ б)раз сырларына каньщтым. Ол кезде ка'йрпдей техника жок, счетпен жумыс 1стейм13. Сол счетпен косу, алу амалдарын Жанарка банк1нде-ак уйренгем. Карагандыда счетпен кебейту, белу амалдарын менгерд1м. Банкт1к есеп-кисапты тез-ак журпзетш болдым. Б1р кун1 тэж1рибел]к сабагымызга Мухамедьяров (мен) окуга ж!берген банк бастыгыныц орынбасары) катысып, мен аткарган жумыстарды кер1п: «Сен орысша тусшбеймш, оки алмаймын деп коркып ец, енд1 дайын бух­ галтер болуга жарапсьщ гой», - деп мактап кетт1. Ом1р1 уйден, ауылдан шьщпаган маган Карагандыда болган ею айым улкен б)р мектеп болды десем де артьщ емес. Согыстын шын ауыртпашылыгын мен осында керд1м. Кайда барсан да желспеушшж, жокшылык. Жатын у т м т ч турмысы да жупыны. Шахтерлер акша та- бады, б1рак акшага сатып алар ешнэрсе жок. Кей кундер; капустанын ез!н турап, етс!з суга кайнатып, борщ жасап Ш1ем13. Нан елшеул1, 500 грамм, эйтеу]р уакытында беред]. Ес1кт1н алдында дукен бар. С у да са- тулы. Оны карточкамен шелектеп аламыз. Карточка да сатылады. Есю Карагандынын ею кабатты пошта уйш;н жанында Шмидт кешес!, 32 уйде турамыз. Оныц сырт жагында тем)ржол вокзалы («Караганда-Угольная» 21

Серж К,ИРАБАЕВ деп аталады), базар бар. Катар салынган 8 пэтерл:к (екшпп бет: де со- лай, туптеспрш салынган) уйд]ц 01р жак шетшде 613 де, ек!нип [пеннде Кайып Айнабеков турады. 1929 жылы «Кырдыц кызыл гулдер1» атты елендер жинагы шыккан, Сэкеннщ кайнагасы, акын, Сэкеннщ кемепмен сол тустагы совдеп жумысына араласкан Цайып Сэкен усталганнан кейш бой тасалап, шахтага тус1п кеткен екен. Бул жайды маган Кулжан айтты. Сол кезде алпыска жете коймаган Кайып енкйи тартып калыпты, К1рген- шыкканда сыртынан карап калам. О куга барганда, узипс кездершде, окудан шыкканнан ксй4н Карагандыныц жаца каласында керепн ем]р!м де сургылт, жудеу. Эйтеу)р туск1 тамакты банкт)ц 1ппнен )шем13. Тойып емес, талгажу боларлык корек беред1. Кешеге шыксац, тамак ш'ет1н жер таппайсьщ. Банкин карсы бет1нде эскери госпиталь бар. Неше турл) согыс мугедектер1 ес!к алдындагы бак 1Ш1нде отырады. Колы жок, аягы жок мугедектерд1ц талайын керд1м. Б1р жолы ет1п бара жатып, ек1 колы жок б:р жап-жас жйдттщ касында еш-уш адам у т р Ы п тур екен. Мен де токтадым. Ж1Г1Т колсыз ем1рд1ц киындыгын айтады - не тамак 1ше алмайсыц, денецн1ц б1р жер1 кышыса, каси алмайсыц. Будан ек1 аякты берген артьщ кой, - дейд1. Кайб1р жет!С1п айтады дейс1ц, аяксыз ем1р де ауыр гой. Жаныц ашиды, камыгасыц, кец1Л1ц жудейд1. Госпитальд]ц оц жак канаты - конак уй. Сол жагында обкомныц, облыстык аткару Комитетш1ц уй). Алдын алац етш [нс[!нд)рп1 салган. Оныц катарында - кпап дукен). Ара-арасында оган да К1р)п коям. Содан «Абай» романын сатып алдым. КеЙ1н де талай К1рд1м. Царагандыга кел­ ген сайын к)рем. 1945 жылы «Жас тулсктер», «Шыганак» романдарын, «Казак батырын» да сол дукеннен алгам. Алдындагы кеше Сталин кешес1 деп аталады. Электрпойыздыц станцпясынан басталып, универмагтыц, 1шк1 )стер баскармасыныц, облыстык банкт1ц уЙ!н жагалап кетед). Банк- тен кейш 64р-ак уй бар - тургын уй. Карсы бет!ндсг] шетк] уй - конак уй. Жаца каланыц сол кездеп шекарасы осымен бггедг Асфальт аты- мен жок, обкомныц алдында гана б)р кеше бойы - алацга тас теселген. Калган кешелердщ жазда шацы шыгып жатады. Жацбыр жауса, батпак. Карагандыныц батпагы жабыскак, галошыцды алып калады. Сондьщтан ел галоштыц бел]нсн байлап алып журсдк Куйеу] мен баласын б1рдей эскерге аттандырып, кун кер!С1 жок карт эйелдщ панасыз калган кайгысын да Карагандыда керд!М. Ондайлар ел 1пннде де кеп болды гой. Б;рак ауылда, агайын ортасында, б]р)не б1р1 суйене, т:рш)Л)к кешт1. Ал, Карагандыда, онд;р1ст) калада, жанын- да ешк!М1 жок кем[йрд1ц жылаганын, аласурып, не 1стер)н бшмей, ел 1здегенш керсец. Осындай куйде мен Бекенов Мухамедияныц шешес1 - Оралды елге кеш1р!СТ1м. Бекен 613Д1Ц экеймен беле ед1, уЙ1н )здеп барып, осындай кушне кездест1м. КеЙ1н кудай берш, екеу1 де эскерден оралып, Жацаркада табысып, бас курады. Мухамедия улкен кызметтер аткарды. 22

Оьпр тагылымдары Кулжан у т н е жиналып, сол жерден эскерге, майданга аттанган жанарцалыц студенттерд1 (гнпнде Сапар Шэкенов деген Айтыманнын жакын апасыньщ баласы бар) пойызга шыгарып салдым. Бэр1 де ем!р. Согыс экелген ем 1рд!н азапты уз1ктер]. Кулжан - качакы адам. Энпмснп. Сэкенмен аталас туыс. Енец токасы ]Ш]нде б)р! - Байбек (Сэкен), ек1нш:с1 - Сайбек (Кулжан, 613Д1Ц шешей) боп бел1нед1. Сэкенмен б)р ауылда ескен, ол жайлы естел1ктерш ]р)кпей айтады. Ара-арасында арабша басылган б1р кпапты жастыгыньщ асты- нан алып окып кояды. Ескене, Жэн/бек - бер^/ а?яям... Ор, Есен, //уря - экгерш ег)/', слми еб;'... Мен оныц К1МД1К1 ек етн б!лмейм!Н. «Сэкенд1к1 гой», - дейд] Кулжан. К1таптыц сыртцы мукабасы жок. Жыртылган. Оган сшк!м ти)спейд1. Тек Кулжаннын жастыгыньщ астында жатады. Кулжан эр1 карай окиды: ;№// келам жсу ху%;рен?я;'л але^Эетим... 7яуляры бм;'к ^мялм, Орманы шялйм/7 .ммялм, Ж м л^м, ^ом, сиыр, шумел/ Со^ынбьмм - .жер/дм);'... Саясаттан алыстау Цулжан осындай ел, жер туралы олецдер)н тер1п окиды. Б]раздан кеЙ1н К1табын жауып, орнына тыгады да: - Кай ран еюмет-ай, соларды да аямады-ау! - дейд1. Сейт1п, мен алгаш Оспенде атын еслген, жынды Эбеннен тьщдаган, Айтам айткан Сэкен туралы энг!мелерд] Кулжан окыган елецдермен толыктырдым. Ш]лден)н бас кезшде басталган окуымыз ек1 айдан сон кыркуйект1н басында аякталды. «Ею айлык курс етт!» деген куэл1к алып, ауылга кайттым. Ме!Йц оныншы класка баратын жылым ед1, сабак басталып кеткен шыгар деп мектепке барсам, оку жок. Балалар жиналмапты. Ересектеулер1 эскерге кет1п, оган йпкпегендерш ФЗО мектеб)не аламыз деп коркытып, балалар бытырап, бой тасалап жур екен. Кыркуйеклн аягына таман алты (бес кыз жэне мен) баланьщ басы куралды - оку бас- талатын болды. Сол жылы еюмет акылы оку тэрт!б)н к:рг!31п, экей мен! ерчп барып, акшасын телеп шьщты. Бурын ондай тэрт)п жок ед), согыс тудырган циыншылык шыгар дест1к. КеЙ1н ок!мет муны дурыс кермедь ау дейм1н, акша телеу гэрпбш жойды. Сабак басталганмен, жуйел! оку болган жок. Ер мугал1мдерд1 эскерге шакырып, 61рт1ндеп алып к е т т жатты. Олардьщ орнына сабак бсретш адам табылмайды. Осылай ырьщ- жырыцмен ек! токсанды аяктадьщ. 1943 жылдыц алгашкы кундер1н1н 23

СерЫ К,ИРАБАЕВ б1р1 ел! - б1здерд1 директорымыз (Амалбеков Бименде) жинап, аудандык оку бел1М1не алып барды. Оку бо.'пмшщ бастыгы ауыл мсктечгср1Н!ц жа- былып жатканын, м угал1м дерд1 эскерге алып кеткеш н айтып, 01зд[ ауыл мектептер1не мугал1м болуга шакырды. Шакырды емес, М1ндеттед1. Оку жылы аякталган кезде кайтып келш, орта мектепке емтихан тапсырып, аттестат аласьщдар дед1. Б1зде ун жок. М оп «Ынталы» колхозындагы орталау мектепке Ж1бер ет1н болды. Оган карсы болгам жок. Ойткен! ол ауылда экем н 1ц Ш1С1 Жаман ауылдыц к с ц с с п н терагасы ед1. Жа- тын орным дайын. Кейб1реулер баратын ауылында таныстары жогын, жатын уйд1ц циындыгын айтып жатты. Оган ауылдыц кецес, колхоз кемектесед1 дегеннен баска сез айтылган жок. Сейтш, мен 1943 жылдыц 16 кацтарынан Ынталы мектебше мугал1м болып, сабак беруге юр1ст1м. Ынталы - бурыннан таныс ауыл. Карагаш ауылдык кецес1не Ынталы, Косшокы, Царагаш деген уш шагын колхоз карайды. Ынталы екеу)ш'и ортасында. Жаман эуелде Цосшокыга колхоз терагасы болып барып, жуырда гана Ынталыга ауыскан. Оныц уст1не 031МН1П туцгыш мектеп есЫ н ашкан жер1м. Меюеб] жет! жылдык екен. Керш] ауылдардыц 5-6-7 кластарыныц окушылары осында кел1п окиды. Ол жерлерде бастауыш мектеп капа бар. Уй суьщ. Турмыс ауыртпашы- лыгы балалардыц узбей окуына мумюндж бермейд1. Эс1ресе, жогаргы кластарда бала сирек. Мен 5-6 кластарга казак тЫ мен эдебиет1нен сабак бере бастадым. Мугал1м жет1спейд1. Царагандыдан уш айлык курс б1т1р1п келген ею кыз да мугал1м болып юрюп. Турмыс ауыр. Клайда барсац, жеткпеупнлж. Жаман агам ауылдыц бас кетерер ат-келнтн, адамдарын алып, керпп Нура ауданынан астык экелген1 ес!мде калыпты. Отын жок. Сабактан босаган кезде Царагаштыц орманына барып, агаш киып аламыз. Оны жэне орман 1ппндег1 маялардан малга азьщтык шепт1 шанамен тасимыз. Ауылда дэр1[срл!к пункт бар. Онда б1р орыс ж!гЫ жумыс 1стейд1. Елд)ц дэр:гер 1здеуге де шамасы жок. Жумыссыз, коб!не бос отыра- ды. Б1з турган уйдщ керш1 б)р белмесше орналаскан. 1шер тамагы жок. Б)з тамакка отырар кезде ылги ес1к кагып ю р т келед1. Уялмайды, кысылмайды - киыншыльщ, жоктык бэр!н де умыттырып Ж1беред1 екен. Казактыц барын бел1п 1шетш эдеп гой, б)з: «Кел, ксл», - дейм13. Кел1п устелд1ц ш елне отыра калады. Осындай !)рш!.!1кпен кысты етк1зд1к. Мамырдыц аягына карай 613Д1 ауданга, орта мектеп бтруш1лерд1ц емтиханына шакырды. Оган ек! кыз келмей калды. Куйеуге ти!п кетт! дед! бшет1ндер. Олардыц орнына кузде окуда болмаган Тэкешев Эб:ксн мен Шэршов М аксут косылды. Емти- ханды калай тапсырганымыз ес1мде де калмапты. Эйтеу1р б!р класка жи­ нап, мугал1мнщ б1рдеце сураган, жаздырган болып кстстш! гана булдыр елестейд:. Аттестат тапсыру салтанаты да болган жок. Директор да сол 24

Ом1р тагы лы мдары ............. кезде болмай цалды-ау деймш. Атгестатты оку )С1Н1Н м ецгеруш 1С1 тапсы- ра салды. Оцу бол1М1нс ц а й т а бардым. Онда мен1 Карл Маркс атындагы колхоздагы бастауыш мектепке ауыстыруды сурадым. Ойткен) экей осы колхозга бастьщ болып ауыскан. Оку б е л 1М1 басшысыньщ кел!С1М1н алып, тамыздьщ аягында мугал1мдер кецес1не келет1н болып, демалысымды пайдалануга кетт1м. Б)рден К.Маркске тарттым. К.Маркске ол кезде пойызга мшш, Монадырь стансасынан не одан еткен сон 89-разъезден тус1п, кел1кпен барады. Арасы 25 шакырымдай жер. Мен Монадырь аркылы сондагы туыстардан салт ат мини жетпм. Карл Маркс колхозы ол кезде Жарык деген жерд! мекендейпн. Ар жагында Кенек деген таудыц етепнде Жидел1 деген белек колхоз бар. Екеу1 б1р ауылдьщ кснеске карайды. Еск1 казактар 8-ауыл дейд1. КеЙ1н екеу1 косылып, Карл Маркс атындагы улкен колхозга айналды. Жарык - Жанарканьщ ец б1р кер)кт] олкес]. Карагаштан шыккан булактар мен Жартастан аккан езен суы жазда кургаганмен, кыстагы Кармен косылып, кектемде мол су болып, Жарыкка жайылады да, кальщ шеп еседг Уй-уйд1н арасын су алып кетш, катынасты киындататын кездер: де жи! болады. Шепт1ц молдыгы сондай, согыстьщ киын жылда- рында отын болмай, ылги шеп жагатынбыз. Мол шеп осынша шыгынга тетеп беретш. Солтуст1к бет)н Жумыржалы деген кел, оцтуст1к жагын Толагай мен Танаш, батысын юш1 Толагай, шыгысын Карагаш орманы коршап жаткан осы аланды алгаш кергенде, жумак дерс)ц. Бул ауылга б1р)нш) кадам баскан мен де осындай эсерде калдым. Алгашкы сез<ммен «Жарьщ» деген елец жазганым бар. КеЙ1н ол аудандьщ газетте басыл- ды. Б[з келгенде ауыл к т з уйде отыр екен, белуардан келетш кегал И1С1 мурыныцды жыбырлатып, 031 аягьща оралып, жаныцды жадыратады. Толагай ерте кезде бЬбсн аталас Жайма деген байдьщ жайлауы болган екен. Жайманьщ беЙ1Т1 Толагайдьщ етег1нде тур. Тау айналасы кальщ шепт1, булак аккан нулы елке. Толагайдьщ аргы шыгыс жак бет1 6)ЗД1Н ауылга карайды, батыс бет1 - Карл Маркст1ю. Осы жак беткейден темен туссец, «Кумкел», «Жаркел» деген келдер кездесед1. Кум кел жазьщта ойпацга орналаскан. Жаз ыстьщ болган жылдары суы азайып, сорта;[ тартып калатын. Жаркел жан-жагы жарлауыт, кальщ шеп пен жардыц теменг1 тасасында жатыр. Суы терец жэне саркылмайды. Жайманьщ есепс13 малы осы ек1 келден су 1шкен. Баягы байларды тэркшеу заманы- нан кей)н бул жерд1 сшюм коныстанбапты. Жер шамасын жаксы б!лет1н экей салт атпен б1р аралап кайтты да, келес1 жазда ауылды Толагайдьщ етег1не кеннрдг Ек1 келге малды ауыл конды. 1943 жылдьщ куз1нен осы ауылга ауысып, мен 1945 жылдыц акпанына деЙ1н бастауыш мектепте мугал1м болдым. Мен келгенде ауыл ки!з уйде, Жарьщ бойындагы кыстаудан темен жайылымда отыр екен. Оцашалау тйшгсн уш ки!з уй, б1р) - 613Д1Ю де, 25

СерЫ К,ИРАБАЕВ ек:нш!С1 ауылдык кенес терагасы Сэмен Исабековлю, ушшш1 уй - кеш!п келген1не 2-3-ак кун болган Бэкен (Апатай деупп ек) апамд]К]. Бэкен - Смайылдын улкен апасы, Кирабайдын (Жаксыбайдьщ) тунгыш кызы. Жас кезшде Аймаганбеттщ Тусш беп деген улына узатылган екен. Аймаганбет Акбура руынан. Елге сыйлы азамат болыпты. Аймуратбек деген 1Н1С1 болган. Оны мен корд:м (кеЙ1н<рек айтам). Аймаганбетт1ц 6 улы конак келгенде, бэр1 б1рдей Т1К турып кызмет етед1 (б1р1 конактын атын карайды, б:р1 самауыр кояды, 01р1 конактын колына су куяды, тагы сол сиякты) деп журт ацыз кылысады екен. Бэкен солардьщ улкен1 Тусшбекке шыккан. Одан б1р кыз (Кулше), б1р ул (Ибрагим) керед1. Одан кей:н Тусшбек кайтыс болады. Эменгерл:к тэрт1б1 бойынша енд! Бэкенд1 Оспан алады. Одан да б1р кыз (Жумабике), б1р ул (Адам - бойы аласалау болган сон Тэпек атанып кеткен) табады. Оспан да кайтыс болып, Кулжанбек деген кайнысы аяк салады. Одан Улбике деген кыз туган. Кенпкпей Кулжанбек те кайтыс болган. Осыдан кеЙ1н апай: «Мен Аймаганбеттщ алты балаеын кыруга келгем жок» - деп, Бэкснд! кимай алгыеы келген кайындарыньщ ешкайсысына да кенбей отырып алган. Сыйлы болып, балалары мен кайындарыньщ касында отырган. Кенес еюметшщ киыншылыктары, ашаршылык жылдарында Аймаганбет елш, балалары жудеушш1кке ушыраган кезде, экей апасын кеш1р!п алган. Б1зге кош1п келген сон Ибрагим деген баласы елд1 де, калганы аман-есен б!збсн б1рге араласып ост!. Ек! улкен кызы куйеуге шьщты. Тэпек деген баласы м етм ен жасты, б1рге ос!п ед1к, ж!Г]т боп кызметке араласа бастаган кезде 1946 жылы кайтыс болды. Апай содан кейш К1пп кызы Улбикемен калды. Каз1р Улбике т]р1, балалы-шагалы. Карагандыда турады. Экей оз] кайда кешсе де Бэкен ушн б1рге ала журетш. Карл Маркске де кеппрш алып отыр екен. Ауылда дем алып, ел адамдарымен танысып журген кундердщ б]р1ч- де Аккем атына б)р хат келд]. Оны жазган Нурада туратын К1Ш1 карын- дасыньщ куйеу) Рустембек (031 емес, балаларына жаздырган болу керек) екен. Онда улкен улы Жагыпардьщ ФЗО-га алынганы, Карагандыньщ касында Самаркан деген поселокта туратыны, жагдайы ауыр екенд1п айтылыпты. Соган кемектссуд)н кандай жолы бар, босатып алуга шамаларыц келе ме? - деп сурапты. Самарканда Аймаганбеттщ пне: Аймуратбек туратынын, Жагыпардьщ сол уйге барып журетшш, мекен- жайын (Карагандинская, 16) жазыпты. ФЗО (фабрико-заводское обучение) деген мектеп согыстьщ алдын- да жастарга кэс1п уйрету максатында уйымдасып, алгашкы кезде б1раз пайдалы жумыстар аткарды. М ектептеп окуы мэнс!3 боп журген кейб)р жастардыц сол мектепке тус!п, жумысшы мамандыгын игер!п кеткен1н де керд!к. Алайда, согыс кезшде ФЗО осы дэстуршен жацылып, женд1 оку окытпай, барган жастарды кара жумыска салып, оньщ уетше тамагы, ки1М1 жок, аш-жаланаш калдырып, безер кып алды. Оган ерккмен ба- 26

Ом[р тагылымдары рушылар болмай калган сон ек!мет куштеп шакырып, шакырганына бармагандарды милициямен алып кепп, жоспарын толтырып журд1. ФЗО-ныц жагдайына кенбегендер кашып, согыс кез)ндел занмен кашкын есебшде сотгалды да. Карагандыда жастарды безер кылган ФЗО болды да, согыска жарамаган, не жасы аскан срсссктсрд! мсз! кылган - Трудар- мия ед1. Эк1мет оларды ецбек армиясына деп алып, зорлап ауыр жумыска салды. Нег1зг1 жумысшылары эскерге кеткен Караганды шахталарын солармен толтырды. Оларда уй-жай, дурыс турмыс болган жок. Барак жатакханаларда, аш-жалацаш, битчеп-курттап кузет астында емчр сурд1. Осындай бф жумысшымен нан дукен1нде кезекте б1рге гурып, соньщ КИ1МШ1Н сыртына шыгып ор1п журген бнтт!ц менщ пальтома жукканын кор1п шошыганым бар. Дереу далага шыгып, пальтомды карга аунатып, смк1п зорга тазарттым. Осыны керген, бшетш 613 - Жагыпардьщ жайы жецш емес екенпг сездг Экей ойланып отырды да: «Сен барып кайт. Егер релн чансац, алып кет, осында алып кел», дед1. Былтыргы окудан кеЙ1н Карагандыга жш барып, жолды да жаксы бипп алгам. Жаца туыс та тапкам. Кара Касым деген туысымыз, экейдщ курдасы жэне сыйласы, б1р барып келгешмде, «Жаца Караганды деген темчржол станциясында 613Д1Ц Касым, Эш1м деген туыстарымыз турады. Барсац, тауып, амандыгын бш1п кел» деген. Бчр барганымда, соларды 1здеп барып таптым. Эпнм сауда- саттык жасайтын вагон-лабкада !стейд] екен. Уй)нде болмады. Касымды уйчнен таптым. Бауырмал, елгезек адам боп шьщты. Аты-жен1мд1 айткан сон. шуркырап карсы алды. Б1зге туыстыгы да алые болмады. Экейден уйренген шежчреш мен де бшуш1 ем, Касекец де жаксы таратады екен. Б13 Алтай, Алсай, Бигелд], Шака болып тараймыз. Шакадан Тмеп, Тшептен Айтбай, Бабатай, Жаманкара болып бел1нед1. Б13 - Бабатаймыз. Айтбай- дан - Кара Касым мен мына, мен барган Касым. Кейш бчр барганымда ]Н)С1 Эш1ммен де таныстым. Бул жолы бурынгы уйренш1кт1 Кулжанныц ушне туелм. Самарканга (казчрг1 Тем)ртау каласыньщ орнындагы поселок солай аталган) баратын кел!к 1здест1р1п, калалык автобус стансасына барып ед1м, ондагылар: «Автобус журмейд1, Караганды - Сортировочная стансасынан пой- ыз журед1», - дед1. Содан поезга мшш, Караганды - Сортировочнаяга жетпм. Одан да журетш пойыз болмады. Пойыз куткен он шакты адам, эне-м1не болып калар деген умппен 2-3 сагаттай тосты да, аягында жаяу кетуге бек1нд1. Мен де срд{м. Жалгыз жарым журу ол кезде кау1пт1 бола­ тын. Карагандыда бузьщтыктыц неше тур1 кездесед1. Топ болып журет1н болган соц, баска амал жок, кендчм. Жолда 6]р-ек1 елд1мекен кездесп. Сонында Нура озен) мен Самаркан су коймасын жагалап опчк. Поеелокке К1рген соц жолдастарымнан бел1Н1п, Аймуратбект1ц уЙ1н 1здеуге кетт1м. Тез таптым. «Карагандинская» деген кешеш жагалай, 16 уйге шыктым. Улкен какпасы бар, оцаша салынган уй екен. Какпа ашык турды. Ес!к алдында отырган шал Аймуратбек болар деп шамалап, сэлем берд!м. 27

Сер.к К.ИРАБАЕВ - Ассалаумагалайкум! - Эликмуссалам! Жогары ш ык, балам. Цайдан келесщ, К1МС1Ц? - Жанаркадан, Кирабайдыц Смайылыныц баласымын! - Ой, жаным-ай, куда бала болдыц-ау! Шал даусы д1ршдеп, турегел1п бет)мнсн суйд). Уй жажда карай умтылып, б1р адамньщ атын атап (баласы екен, атын умыттым), - Мунда кел, Бэкенн1ц ппс! кслд), - деп айгайлады. Амандыц сурасып, жайгасканпан кеЙ1н келген шаруамды айттым. - Жагыпар осы уйге келш журед). Турмыстары ауыр екен1 рас. Дема- лыс кундср) осында болады, барымызды бол1С)и )шем1з. 1здеп келген1ц кандай жаксы, кайран журагатым-ай! - деп койды шал. Бул сенб1 кун; болатын. Мен сонда кондым. Ертец1не Жагыпар ке.чд). УЙ-1Ш1 боп, бэр!М13 акылдасып, оны мен алып кететш болдым. Бар­ са, кезге т у с т калар деп, ктм-кеш егш тастап кетуге уйгардьщ. Алуга турарлык та сштенсс: жок сиякчы. Аймуратбект1ц баласы б1реулермен кел!С1п, Царагандыга журетш б)р жук машинасына М1НГ13Д1. Мен кабинага отырдым да, Жагыпарды устш е жаткызып, устчне машинаньщ березенлн жаба салдык. Сойтйк Кулжанныц уй]не 01р-ак туст)к. Ертец]не пойызга М1Н1П, елге кайпык. КеЙ1н бшд)к. Жагыпарды жогалткан ФЗО мектебч )здеу салып- ты. Цасындагы балалары барып журет1н у т н бшед1 екен, сол жобамен Аймуратбектщ уЙ1не 1здеп кел1пт:. Нурадагы ушне милиция кел1п т1нту журпз1пт1. Рустембек бшмеген болып, «баламды елт1р1п тастап, 1здеп журслндер гой, тауып берщдер» деп жылапты. - Тебетт1ц аярын-ай! - деп кулд1 муны естйен экей. Сейпп, Жагыпар согыс б т п , тыныштык орнаганша, б1зд1ц цолымызда цалды. КеЙ1н эке-шешес1 кош!н келчп, жумысца орналасып, ел цатарына К1РД1. Кузде сабак басталды. Терт кластьщ бастауыш мектеп. Бала саны кеп емес, эр класта 4-5-тен гана. Мен жалгыз мугал!мм]н. Ек1 м езгт окимыз. Ею цатар партага ек; кластьщ балаларын отыргызып, б]р:ис тапсыр- ма берш, ек1нш1 катардагы класка ауысам. Осылай б1р оку жылы етт). 1944 жылдыц куз1нен мектепке ск1нш! мугал1м берд1. Менен жасы улкен, тэж1рибел1 мугал1м екен, баска ауылдан ауысып келд1. Аты - Кепжасар. Екеу1М13 ек1-ек! кластан бел1п алып, калыпты сабак етк1зуге мумк1!1Д)к туды. Балалардыц саны да ест1. Карл Марксте етюзген ем1р1мн1ц елеул) б)р жацалыгы - мен1ц баспасезбен байланысымныц артуы. Жас ксз!мнсн газет-журналга ха- барлар, елецдер Ж1бер)п туратын эдст:м бар едк Т1пт1 бала кез1мде «Ок­ тябрь балалары» (кеЙ1н «Казакстан пионер!» болган газет) газет]не сон- дай хабарлар Ж1бер1п, редакциядан талай хат та алгам. Ырак ештецем басылган жок. Одан кеЙ1н «Караганды комсомолы» деген газетке ха­ барлар ж]бсрд1м. Оныц кейб)реулср) баспа бет1н корд1. Енд! облыстык 28

Омчр тагы лы мдары ______ ___ ____ ______ - _____ ___ «Советтчк Караганды» газетчне жазатын болдым. Онда да бчрталай тчдчн! хабарлары мен елецдерчм жарияланды. Газет тчлшчсч болып таны- ла бастадым. Ауылдагы ецбек озаттары жайлы макалаларымды окыган кейбчреулер «менч де жазсайшы» дегендч шыгарды. Аудандьщ «Лениндчк жол» газетчмен жич хабарласып турам. Жазганымды олар токтатпайды. Махамбеттчц Цамарымен осы газетте танысып, сыйласып кеттчк. 1944 жылы Жацаркада туцгыш айтыс еттч. Ол согыс кезчнде кайта жацгырып, 1943 жылы Царагандыда басталган айтыстыц жалгасы сияк- ты едч. Жацарка оган дайындалып, акындарын )р!ктедч. Сол тчзчмге мен де 1Л1КТ1М. Айтысты ауданныц карт акыны Буралкы Кудайбергенов бас- таганы ес1мде. Калган жайлары есте калмапты. Б;рак барльщ материал- дар аудандык газетке басылган. 1944 жылы согыстыц бет) берч карап, елдчц кещл куйч кетерше баста- ды. Бчрак турмыс ауыр. Кеп отбасы азаматтарынан кара кагаз келчп, жетчм калды. Жараланып елге кайткандар да бар. Олар ауылдагы жумысты уйымдастыруга катысты. Сейтчп, 1945 жыл да келш жеттч. Бул жылы кектемдегч эскерге шакыруга мен де члчгуге тичспчн. Бчрак согыстыц бет алысы женделген соц онша алацдамай жургем. Согыска кчрем бе, бер жагынан кайтам ба, эйчеучр эскерге баруым хак едч. Осындай бчр кунч экей ауданга барып келдчде: - Биыл сен! эскерге шакыратын жыл гой. Аудандык 1шкч чстср белчмчнчц бастыгымен сейлестчм. Оларда орын бар екен жэне броны бар керчнед]. Соган ауыссац кайтедч? - дед). Мен карсы болмадым. Кыскы демалыстыц кезч едч. Ауданга журч'п кетччм. Аудандьщ 1шкч чсчер бодчмчнчн бастыгы Елеубеков Мухамеджан деген Ж1Г1Т екен. Онша слпчлдемей, ресми гана сейлестч. Аудандьщ белчм жанындагы ецбек тузеу инспекциясына бастьщ (барлыгы бчр-ак адам) етчп алуга келчстч. Бул орында бурын Есендэулетов Сэмен деген жчгчт чстеген. Бчлем. Бчрак оны эскерге алып кетчптч. Ол кеткеннен кейчн ендч эскерге шакырмайтын бронь берчччт]. Мен келчсйч кайттым. Бчрак мундай мекеме- ге кызметке алынатын адамдарды тексеру болады. Сондай жумыстарга кстетчн уакытты есептеп, акпанныц бас жагында хабарлас дедч. Акпанныц басында келчп, сол кызметке кчрчстчм. Аудандык 1шкч чстер белчмчнчц сурауы бойынша, облыстьщ инспекциядан адам келчп, бурын- гы кужаттарды тексерчп, актылап, менч чстчц жоба-жосыгымен танысты- рып кеттч. Кершч шет ауданында осындай инспекция бар екен, бчрак оныц адамы инспектор болып саналады екен. Оларды маган каратты. Анда- санда сонда барып, чс барысын керчп кайтып журдчм. 1шкч чстер мекемесчнчц ол уакыттагы кызметч тым аукымды едч. Оныц чшкч кылмыспен куресу, тергеу жумыстарымен катар паспорт устелч, ецбек тузеу мекемелерчмен жумыс чстейтчн инспекциясы, арнаулы ко- мендатурасы бар. Паспорт устелчнчц кызметч белгчлч гой. Ецбек тузету 29

Серж К,ИРАБАЕВ мекемелер1мен жумыс 1стейт1н инспекция сот шеппьи бойынша шартты жазага кесшген, зорлап ецбекке жег)лген адамдарды кадагалайды, олар жумыс ;сгейт1н мекемелермен байланыс жасайды. Комендатура согыс кезшде жер аударылган жэне баска режимд! журчс-турыска буйырылган адамдардыц ю-эрекет!н цадагалайды. Осылардыц бэр1н де жас жЫттер [счейд]. Олардыц 1Ш1нде Корпеш Эбщаев, Кабдышбск (фамилиясын умыттым), 1здебай Абатов, т.б. бар ед1. Бол)мн[ц бастыгы Елеубеков Мухамеджан, оныц орынбасары Байдшдинов Катжан деген ж1Г1ттер. Тэж1рибел1, жумыстарын жаксы бшет1н, аудан келем:нде де, ужымда сыйлы азаматтар болды. Елеубеков б1здщ экеймен кецшдес ед1. Маган эркашан акылын айтып туратын, кемепн де аяган жок. Б13 ез)м!здщ аткаратын цызмет1м!збен шектелчп калганымыз жок. 1шк1 )стер кызмет1Н1ц эр саласындагы жумыстарга да араласып журд!к. Турме толы адам, кеб) кашкындар. Согыс кезшде эскерден, ецбек армиясынан, ФЗО мектебшен кашкан адамдар кеп болды. Тек аудан келемшде гана емес, баска жактан кашып, ел жагалап журген адамдар да кеп усталады. Кеб1нде кун кер:с Т1ршм1г1 ез алдына, ки1м-кешек те жок. Ондайларга турме тамак бередй Кейб1р1 сотталады да, ксйбф! облыстыц руксатымен баска жакка женелтшед!. Оныц уст1не Жацарканыц ез кашкындары бол­ ды. 1941 жылдыц кузшдег; жаппай эскерге шакыру кез!пде Ыршыман Омаров деген жйтг бастаган б)р топ адам эскерге бармаймыз деп кол жи- нап, еюметке карсы кетершд1. Оларга карсы эскер шыгып, улкен атыс болды. Осы атыста Ыршыман кайтыс болып, кашкындар тобы ыдырап, б1разы кутылып кетт1. Олардыц 1Ш1нде Исатай, Балтабай деген карулы ж1Г1ттер бар едк Ек1-уш рет ек1мет эскер шыгарып, олардыц соцдарына туст1. Б)разын кырды да. Алайда Исатай мен Балтабай колга туспей КС111. Олар елге таянып, сен1мд1 жерлерден хабар алып, узак уакытын Бетпакдалада слспде етк1зд1. Соцгы б:р согыста б)р б1ршен ажырап кал­ ган екеу1 1944-1945 жылдыц кысын жалгыз-жалгыз еткЫнт!. Кектемде ел шетчнен хабар алуга келген олар согыстыц аякталганын естш, ез ерюмен кел1п бер1лд1. Оуслк Исатайды алып келд1. - Шаршадьщ. Не {стсссндер де ер]ктер1ц. Жалгыздык киын екен, эр1 мылкау, эр! сацыраусыц, - дед1 Исатай коршаган кеп алдында. Исатайдыц бер!лген1н ест1ген Балтабай да келд1. Оларга кснйр)м бер1лд1. Эуелг; кезде жи1 кел:п. комендатурага Т1ркел1п кетчп журу тап- сырылды. - Келмесем де корыкпацдар. Енд1 елд:ц бэр1 кашса да мен кашпай- мын, —дейпн Исатай. Екеу1 де 613Д1Ц ауылдыц жй ггтср! ед1. Батыр мшезд!, тулгалы азамат­ тар болатын. КеЙ1н колхозда ецбек етш, едэучр жасап, кайтыс болды. Сейпп, жец!ст1 карсы алдьщ. Бул кунп елдчц куанышында шек бол­ мады. Ел шинде, бурынгыдай емес, ойын-той кебейе бастаган. Ол кезде каз!рпдей тойга шакыру, хабарлау деген эдет жок. Б]реу эскерден келсе, 30

Ом)р тагылымдары 01реуд1Ц уЙ1нде бала туса, баскадай куаныш болса, сол куанышты бел!суге ест]ген ел келе беретш. Ел ниет1 кец ед1 гой. Согыстыц ауыр кез!нде хальщ барын бел1С1п 1пйп отырды. Цаз1р гой, нарьщтыц адам пейшш бузьш ж]бсрген) - ек: уй корш! отырып, б!р:н1ц малын б1р1 урлайды. Ауданда ол кезде бпд]ц Омар деген агамыз туратын. Омардыц улкен экес1 Азына Лккошкармен (Кирабайдын экес1) б1рге туыскан. Жет1 агайынды болган екен. 20-30 жылдардыц аштыгынан Аккошкар тукымы гана аман еткен, калгандары цырылып калган. Жалгыз Омар- ды эке-шешес1 елген соц 613Д1Ц экей колына устап, аман алып калган. Кешн б1р жиен кызга уйлещцрген. Сейт!п ол экейд1ц туган ек! ш кш е коса, уш1нш1 )Н!С1 болып есептелед!. Оныц уст1не Омардыц сыйлы бо- латыны - Бигелд1н1н шацырагы Омарда калган. Сондыктан оныц ушн б1зге карагандар улкен уй санайтын. Омар Жацаркада отызыншы жылда- ры ашылган М ТС-та 1стеген алгашкы трактористердщ б1р1 болды. Согыс кез1нде М ТС жабылып, тсм)ржолда - депода )стейтш. Б1зге караган уйлерд1ц жогаргы кластарда окитын балалары да осы уйде жатады. Омар - елгезек, балажан адам. Жумыстан кайтканда, папирос ала кслсд) (Ол кезде сатылуда болмайтын, депода жумыскерлерге беретш болу керек). Оны кел!п, балаларга улеспред!. - Буркыратып б;р тартып отырыцдаршы! Мектеп жасындагы балага темою тартуга болмайтынында Омардыц жумысы жок. Буркыратып отыру - кызык. Омар соны кызык керед). Кей­ де балалармен отырып, эртурл1 ойын ойнайды. - Омар балалармен б:рге ойнап, оларды бузады, - деп отыратын экей. Озшщ бала-шагасына, жатын балаларга косылып, ауданга кызметке ауысканнан кеЙ1н мен де осы уйге кел;пм. Кен1лдер) кец уйде тарлык болмайды гой. Ею белмел1 уйде он шакты адам турдык. Оныц уст!не Карагандыдан эдеЙ1 мсгнн жумысымнын бурынгы кужаттарын каттап, мен] таныстыруга келген орыс эйелш де осы уйге жаткыздьщ. Конак уй дсгснн1н жок кез)' гой, жогаргы белменщ б]р бурышына оцаша тесек са- лып берд!к. Жазга карай Омар жумысын ауыстырып, ауылга кештг Ба­ лалар да мектептеп окуларын аяктады. Мен Сэлкенн1ц (Айтыманныц сщшк1, жогарыда айтылган) колына кепгпм. Сэлкенн1ц бул кезде куйеу] эскерге кеткеннен кешн туган Армия деген ул баласы кайтыс болып, 7-8 жасар кызымен гана калган. Сырт- тан келетш кемеп жок отбасыга бас-кез болып, кемектес деп Айтам да тапсырган. Б)рик мен онда да кеп тура алмадым. Цызы кайтыс болып, Сэлкен жалгыз калды. Жесф эйелд1 жагалаушы бойдак еркектер кебейдг Акырында ол куйеуге тиш кетт;. Ауданга б!р келген1нде экей Шошай деген юсшщ у т н е кеш1рд1. Шо- шай, нег131 Тока, оныц 1шшде Гэц[рбсрген, такыр Омардыц туысы, елге беделд1, жасы да егде тартып калган аксакал адам сдг Бэйб1шес]мен екеу)нен баска б)р к;пн улы бар. Отбасы улкен емес, уй! кец. Мен) 31

СерЫ К,ИРАБАЕВ ьщыласпен карсы алып, кугп. Осы уйде мен 1947 жылы окуга кеткенше турдым. Ел ш ш де жумыс [стосн бес жылга жуык уакытым метпц азамат есебчнде есекнме едэу1р ьщпал етт1. Ауылдагы ем1рд1 де, ел 1ийя де талай араладым, кердчм. Кеп адамдармен таныс болдым, енегес1я кабылдадым. Каз1р б;з уйге конак келсе, балаларды бф белмеге камап тастаймыз гой. Экей олай етпейтш, мен1 конак кутуге пайдаланатын. Солармен б1рге отырып, улкендердщ эцг1мес1н тьщдайтынмын. «Адам болар бала конакка уЙ1р, ат болатын тай саякка уЙ1р» деп тепн айтылмаган гой. Осылар мсн)н К1С] жатыркамай, кепш1л болып есу1ме жэрдемдест1. Оныц устш е согыстыц киыншылыгы да 613Д1 тез есейтт1. Ел :ш1нде гана емес, Карагандыга барып, окып, шаруа тындырып журген кундер1мде мен 15- 16 жастагы бала екем. Оган 1шк11стер кызметшдег) ауыр жумыс тэрт1бш косыцыз. Осында мен кызмет бабымен жолга шыгып, ек) рет катерден калдым. Ол кезде ел арасында байланыс жуйес1 жок, кш етсе, 613 спякты жастарды жумсайтын. Бастыгымыз станция бастыгына жумыс бабымен жук пойызына М1НГ131ПЖ1беруд1 (жолаушылар пойызын кутуге уакыт жок) сурап хат жазады. Б1з сонымен кете берем13. Б1р жолы ауданныц Жезказган жак бет)пдег] б1р разъезге бару кажеттМ туып калды. Бастык шакырып алды да, колыма хат устатып, тапсырмасын берд1. Станция бастыгы ол разъезге пойыз токтамайтын ед1, ещц не 1стейм1з деп, эрюммен сейлесш, журеЙ1н деп турган б)р жук пойызын токтауга кенд1рд1. Мен сол разъ­ езден т у с т калдым. Не мэселемен барганымды каз1р есчме тумре алмай отырмын. Эйтеу1р 1-2 сагатта шаруаны б1Т1р1п, кайтуга талап жасаганым ес1мде. Б1рак бул жерге ешкандай пойыз токтамайды. Жолшыбай тусчп калатын келчк те кездеспейд1. Кыстыц суьщ кун}. Ауданга деЙ1н 10-15 шакырымдай. Тэуекел кылып жаяу тарттым. Кун кешюруге айналып калган. Эуелде жол жиепмен журген мен карацгы тусе тем1ржолдыц устчмен аяцдадым. Жур1с енбейдг Канша жургсн!мд1 бы у уш1н жол жиепндеп керсетк1шке караймын. Б1р шакырым жерд1 15 мпнутта еткен1мд1 байкаймын. Жан-жагым аппак, дуние тып-тыныш. Салдырап ет1п жататын пойыз да сап болган. Коркынышты. Далада каскыр жеп кет- се де, б]лст:н адам жок. Сол жолгы корыкканым эл1 ес!мнен кетпейд!. Тунн1п б]р уагында аудан шет1не Ш1кт1м-ау! Ек1нш1 рет осындай сапармен Оспенге бардым. Арнаулы комендатураныц Эспен бел1мшес1нде Каратай Матин (жогарыда айткам, бала кез1мде уйшде жатып окыган Мэт1Н1ц ба­ ласы) деген жЫт 1стейт1н. Соны тез келсш деп Карагандыга шакыртыпты. Байланыс жок. Оган хабар беруге м е т жумсады. Эйтеу1р жаздыц кун1 ед1. Жук пойызына мшш, Жарьщ стансасына кел:п тустчм. Енд1 Жарьщтан Эспенге баратын пойызга м1ну1м керек. Колымдагы кагазымды керген соц станса бастыгы мшпзш Ж1берд1. Б1рак бул пойыз да Эспенге (ЕНлд! стансасына) токтамайтын болып шьщты. Станса бастыгыныц у г т н е пойыз жург!зуш!лер кенбед]. Тек олар: «Эспенге жете бергенде тау етеп 32

Омчр тагылымдары ер, пойыз ацырын ж уредк оны б;з де бэсендетеЙ1к, сол кезде сек1р1п тусес1Н», ** Дед1- Кендчм. Пойыз тунде келд1. Келчсчм бойынша, ерге [;лкксн бетте сею рш кетпм. Ж ас кез!м:з гой, уш ып тусчп, куладым. Б)рак турып кетпм . Тунделетчн Царатайдьщ уЙ1не келд1м. Ертсщ нс екеу!М]з жолаушы пойызына М1нд1к. О л Карагандыга кетт1, мен Ж арыктан тусш калдым. Осыларды бугчн ойлап отырсам, жаным ауырады. Кайргч бала- ларды да булай ж умсай алмайсьщ. Бчр жацсысы - кызметчм де абыройлы болды. Бастьщтарым да риза. Облыстык инспекцняньщ бастыгы Ветош деген латыш Ж 1 г т ед1. Бчр жолы ауданга келш, ж умысыммен танысып кетт1. Кейш жыл кррытындысын талкылауга арналган облыстыц жиналы- ста мен1 мацтады, мактау кагазын берд;. Кешшпей сержант атагын берген буйрьщ келд1. Ол кезде 6)здщ жуйенчн цызметкерлер1не офицерлчк атац бер1лмей'11н. Ветош ты н оз) де ага сержант болатын. Тек мен кетер жылы гана оны ынн лейтенант кшмшде керд:м. Эскери атак косымша акы, тег1н кичм алу хукы н беред]. Сондьщ тан оган да ш ую р ш Ы к етт1м. 1946 жылы КСРО Корганыс министр: мен 1шк11стер министршщ б1р1ккен буйрыгы шыгып, 1шк1 1стер жуйеечнчн кызметкерлерчн У л ы О тан согысына катысушылардыц катарында женче медалчмен марапаттауга руксат етшд1. Аудандык бел! мячн кызметкерлерчмен бчрге мен де оган ие болдым. 1947 жылы КСРО Жогаргы Кецес1 президиумыньщ буйрыгымен Улы Отан согысы кез1нде тылда кызмет еткен адамдарды «Согыс кезш деп кажырлы ецбеп» медалчмен марапаттау басталды. Аудандык аткару комитет1Н1н тчччмчнечч де меш ц фамилиям шьщты. С ей тш , согы с кезчндеп бес жылдьщ сцбспм ушчн ек1 медальга ие болдым. Осы жылдардьщ чшчнде каншама емчр танып, енбек жолымды аброй- лы баетаганыма карамастан, менщ ойымнан кетпей п н б1р нэрсе - оку ед1. Эр: карай окысам, 61Л1М алсам деймчн. О кем маркум да буган карсы емес. Б:рак оньщ ж еш н бшмейд1, езчн шеш дейдч. М ен оку чздеп жалгыз кетуге жасканам, Алматы алые кой. Жолдас Ьдсймш. О куга ниет: бар жолдастарымды жагалаймын. Тэкешччн Эбчкен: окыгысы келед1, айтканыцда бэрш е коннч чсслчеедч, бчрак тэуекелч жок, айнып калады. 1944 жылы ауылда мугалчм болып ж ургенде, жазда А лм аты га баруга оны кендчрчп едчм. Бчр жетчде ауданга келейш , сен де дайындала бер деп кеттчм. М ен кичм-кечнегчмдч, тамагымды алып, уйчмнен кош тасып кел- сем, ол жайбаракат отыр. Журетчн турч жок. Ж алгыз ж уруге гэуекелчм жетпей, мен де уй ге кайттым. О сы эц п м е согы с бчткеннен кейчн де менщ ойыма жич оралатын болды. Ендч бурынгыдай кетем десец, ж уре беретш жагдай жок. 1шкч четер кызметч руксат алуды талап етед1. Осы ойымды айтып, аудандык болчм бастыгыньщ орынбасары Катжан Байдчлдинов- пен (жумсак, мейчрчмдч азамат ед1) акылдасып ем, «окыганыц дуры с ной, басыц жас, бчрак бчз руксат бере алмаймыз, облыстык баскарма бастыгыньщ атына хат жаз» дед1. Облыстык баскарма бастыгы Каты­ шев деген подполковник едч. Соган арыз жаздым. Кеннкпей одан менч 33

Серж К,ИРАБАЕВ шакыртцан кагаз келд1. Карагандыга бардым. Облыстык баскарма баягы ез1м окыган банктчц цатарында болатын. Мен! баскарма бастыгыныц орынбасары б1р еврей майор (фамилиясын умыттым - аягы «ич» пен бгге)1н ед1) кабылдады. Эуелде «жассыц, окыганыц дурыс» деп отыр- ды да, «сен1 613 о куга жчберетк, б1рак ез1М1зд1ц жуйенщ оцуын окисыц» дед;. Мен оган кенбедчм. Ол маган ренж!д:. Сейп п айырылыстьщ. 1шк: 1стер жуйес1 м е т босаткысы келмей б)раз эурелед1. Б1р айдан кеЙ1н кайта шацырып, облыстьщ баскарманыц кадр 60.41м]не кызметке ауысуымды сурады. Ветош усынды дед1. Мен кенбеген калпында кетт!м. Мэселе шешшмей калды. 1947 жылдын басында Ц а з а к с т а н ек1мет1Н1ц басшылыгында езгерчс- тер болды. Жогаргы кенес презпдиумыныц терагасы болып Д.Керчмбаев сайланды. Жогаргы кецес сессиясы етт1. Газеттег1 осы хабарларды окып отырып, менщ басыма неге республика басшыларына хат жазбаймын деген ой келдг Сейт!п, окуга ынтам барын, б<рак 1ШК11стер кызме пнен босай алмай журген1мд! айтып, Цазакстан Компартиясы Орталык Комптет1Н1п б1р1нш1 хатшысы Ж.Шаяхметов пен Казак КСР Жогаргы Кецес1 презпдиумыныц терагасы Д.Кер1мбаевтыц атына хат ж)берд1м. Кенпкчей мен1ц арызымды 1шк1 1стер мпнистрл1Г1не Ж1берген1 жайында хабар алдым. Соныц артынша облыстык баскарма ауданга «Егер окуга т у с к е т жайлы кагазы болса, босатуга руксат епцдер» деген хат жазды. Енд1 кезекл демалыс алып, Алматыга барып кайтуга бел будым. Осыныц алдында гана экей Алматыдан оралган-ды. 1946 жылы КСРО Жогаргы Кецесшщ жарлыгымен ауыл шаруашыльщ артел1Н!ц жаргысын бузуга карсы курес шаралары бскгплген. Онда согыс кезшде азайып кет- кен мал басын кебейту, ол ушш малды сойып, жумсау, ысырап етупплерд! жауапка тарту, ауыл шаруашылыгындагы баска да бурмалаушылыкка жол бермеу жагы керсетшген. Кандай жаксы каулы болса да, бурмалай бшет1н эпербакан саясатка казактыц бслссн;йл!11 косылып, осы жаргыдан кеЙ1н кеп адам жауапка тартылды, сотталды. Оз малыцды ез1ц соя ал- майтын куйге жетт1к. Ыпдщ Сулеймен деген жездемчз (Шурегей деген экейд1ц карындасыныц куйсу!) ез сиырын сойганы уш!н жауапка тарты- лып, ек1 жылга кес)лд1. Соныц 1сш куамын деген ниетпен экей Алматыга барды. О к)С1Н)ц Алматыга баруын жеделдеткен Омардыц Акмаганбет) деген К1С1 ед1. Тэцчрберген Токасына жататын Акмаганбеттщ экес! Омар кезчнде айтулы к:с! болган. Бай болмаган, батыр болмаган, б!рак жен-жосыкты б1лет1н, кез! каракты, пысьщ К1С1 болыпты. Сол б)р кун) туе кер1п, тусчмде «Шоцмен табактас болдым. Б1р умтылып юре алмай, екшпн рет умтылганда Шоцныц табагына к:рд)м, б)рге дэм 1шт1м» депт:. Содан ум1тпен кезект1 болыс сайлауына тускен. Кеп жыл болыс болып эк1мдерге де, елге де жаккан Телгозыныц Шоцы кайта сайланыпты. Омарга ешк1м шар салмапты. Содан такыр Омар аталган. Келес1 сайлау- да кайта таласка тус1п, ексу) де сайланып, елд! ек! болыска б о л т алган. 34

Оъпр тагылымдары Омардыц мей.'пшие эдш, карапайым, халыкка шапагаты кеп тиген басш ы ретшде аты калган. Омар елгенде Маймак акын шыгарган эдем: жоктау бар. Ол 613Д1Ц Ж ацарка жерш де кеп айтылады. Дула^ы^Эы год, ЖЖИММЙ?, Жьмьийян ^иурор лм? 7ути7$ясы смн^ан о^ор тмя? Л/оры^?иап ую7йы Ээулати ^ам^ио ^онор жа? Тузян ямЭы бул/и бясын, Жаэ тям(); ^онорзс. у4^мы?рилн ж^рьмыя, ^4Эасып тиустиш соняр^а. ^4лланыт^ /с/ болжоса, Еу^яря м<удям %ялар .мя? Еж)м пя/мм/я елмем ме, Жял^янням кем/и/ О м ар Эя - деп келед1. Осы узш дш щ ез1-ак Омардыц к:м болганын айгактайды. Кецес ок:мст1' жылдары бай, кедей демей, болыс болгандардыц бэр}н т1збектеп кугындаганда, Омардыц баласы А км аганбет те сыргып, ел 1Ш1нен кет!п калган. Тэжжстан жагында журген. Согы стан кешн гана елге оралган. Сол Алматыга журмек боп отырган жершде б1здщ экейге кездесед1 де, ексу! серж тесш б1рге журуге уэделесед:. Алматыны керш, табигатына тацыркап, ондагы шаруасын тынды- рып кайткан экей мен1ц ниет1мд1 бшген соц, «Баратын болсац, тэуекел, кысылма. М ен онда тусет1н уй тауып кайттым. Сейфулланыц Сэкен1н1ц !Н]с1 Мэжитт1 таптым», - дед1. М ен енд! аттестатымды 1здед1м. О л Л елем (Ш урегей апам) уЙ1нде б о ­ латын. Ор жерде б)р жатып журген соц К1таптарым мен кагаздарымды б1р чемоданга салып, ауданга кеш1п келген сол уйге апарым койгам. С о ­ дан кешн каж еч бола коймады да, 1здест1руд: умыгыи та кетшпш. Окуга тусу уш1н енд1 аттестат керек болды. 1здеп барып ашсам, чемоданныц !Ш1не тышкан к]р!и, кагаздарды уг1п, муж1п тастапты. Соны ц ш ш д е ек1 буктетш1п жаткан аттестаттыц да б1р шет!н ойып жепт1. Ойтеугр жазула- ры аман екен. Осы тышкан муж1ген аттестатпен Алматыга тарттым. М ен Алм аты га Балкаш аркылы уш тым. О л кезде Т1келей катынасатын пойыз жок. Пойыз Балкаштан шыгып, Петропавл, Омбы, Новос1б)р. Бар- науыл, Семейлетш 5 кун журед!. Елд1ц кебг Балкашка кел!п, самолетпен Ушадч,1. Ж аца самолеттер де жок, нем!ст1ц колга тускен еск1 самолеттер1н жендеп, Балкаш-Алматы араеында рейс жасап койган. О сы ею арага 3,5 сагат ушады. Алматы аэропортынан калага келелн автобус бар екен. Ол Каз)рг1 Ж )бск жолы мен Ф урманов кешелер1Н1ц кнылысына токтайды. Сол жерде аэропорттыц калальщ агентт1г! бар. Царсы бет]нде «Колхоз- 35

Сер1к К ,И Р А Б А Е В шылар уЙ1» деп аталатын конакуй. М ен автобустан тус1п, осы конакуй алдында туратын таксиге мйцнм. «Алатау» кешес1 (каз1рг1 БайсеЙ1това) 28 уйде туратын М эжитт)н уЙ1н бетке алып келем. Мэжекен Эмина екеу: ыкыласпен карсы алды. Жарьщтык, к к й е тарлыгы жок, пей)лдер] кен, конакжай адамдар ед[. О сы уйде мен Алматыдагы ем!р1мд1 бастадым. М экен 031 ерт)п жур;п, кейде улы О ры нбекп косып бер;п, мен: каламен таныстырды. КсЙ1н студент кез1мде де жатакханада жаурасам, бойымды жылытатын, аш болсам, карнымды тойдыратын да осы уй ед1. Уйленгенде Элияны да осы уйге К1рпзд1м. Эке-ш еш емдей адал ниепм ен )ш тартты. М эж екен КазПИ- ге ертш барды. Оган кужаттарымды тапсырдым. Тэл1п М усакулов сол кундер: проректордыц кызмегтн аткарады екен, кужаттарымды сол алды. Тамыздьщ аягында сабак басталар кезде келсен болады дед1. КазПИ-ге б)р жыл бурын келген Мэд1хан Эбсаматовты тауып жолыктым. Кайтарга самолетке билет ала алмай, УИ ТЛК (управление исправи­ тельно-трудовых лагерей и колоний) деген 1шю ютер министрл!г)н!н ез1мд) т]келей баскаратын баскармасына барып, бастыгына к!р)Г1, бронь алдым. А м ан-сау елге жетш , жумысыма к)р1СТ1м. Ш шден)ц аягына таман босатуга кел[С]м берд1. Тамыздьщ бас кез1нде-ак Алматыга окуга баратын балалар ()Ш]нде 613Д1Н Х ам ит бар) аттанып кетт1. М ен кужатым сонда болган сон, айдьщ аягын кут)п калдым. Тамыздьщ 29 кун1 уш ы п келсем, Х ам ит менщ ешб1р 'пз)мде жогымды айтады. Куж аттарымды да )здеп таба алмапты. О л КазПИ-де аспирант болып ж урген Ж убаев Эбутэл1пт! 1здеп тауып- ты. Ол жатакхана кеиесш щ бастыгы екен. О л да б1рге 1здес)п, мен1н кужатымды таппапты. М ен келе сала М усакуловты [здеп барсам, ол ауы­ сып кетштг Соньщ устелш карап жур!п кужаттарымды тауып, Э б утэл тк а ер1п институттьщ директоры С.Толыбековке к!рд1к. Сергали маркум эуелде «Бэр) б т п кетт! гой» деп отырды да, «М ына аттестатьщ а не болган, шырагым?» - деп сурады. Мен болган окиганы айттым. Сонсон арызымньщ шет)не «зачислить» деп жазып бердг Сойт1п, мен студенттер катарына косылдым. 36

Оьмр тагылымдары АЛМАТЫ Алм атыга менщ алгашкы келгешм мамыр айыныц 1ш: ед1. Цала тугелдей кекке оранып тур екен. М аган калага кун туспейтш сиякты кер1нд1. Кошен]ц ек1 жагындагы би;к агаштар кун кеннен тасалап, кешсн! де, тротуарды да келецкелеп тур. Эм ресе, КазПИ-д]ц алдындагы С овет (каз1рг! Казыбек би кеш ес1) кеш есш щ ек! жагалаудагы би1к агаштары бастарын ти]ст!р1п, кеш е бойын туннельге айналдырган. Далага, кен жазыкка уйренген менщ кез1м жогары карасам, аспанды тутас кере алмай, жан-жакка карасам, кекжиекке жете алмай, агаштарга Т1рел1п калатындай сезыетгн. К еш е бойы сьшдырап суы агып жаткан арык. Арык бойы, агаш етектер1 бугш пдей жалацаш емес, улб1реген кек шеп. Кешелер1 октай тузу. Мен сиякты сырттан келген адамдарга 1здеген мекенжайынды тауып алу тшт1 онай. Кошен! тауып, жагалай берсен болганы. Оцтуст:кте Алатауы сырт кезге суеты кершгенмен, басындагы ала калпагымен, бауырындагы кальщ карагайлы орманымен калага сал- танат ен п з 1п тур. Сол кезде-ак Алматыны 613 элемнщ ен агашты, кеы мол калаларыныц б]р1 деп есги[;нб;з. Кей)н эбден туы сы п, осы каланын тургыны бола ж урш , оган кез:м 13 жетт1. Талай сул у калаларды керд:к, соньщ б[рде-б]р] бЬд)н каламызга тен келе алмайды. М ен оку 1здеп кел1п, ем1р<мд4 осы калага табынудан, бастадым. Цыркуйектщ б1р1 кун1 аудиторияга к1рд!к. О сы сезд1 де мен сабак бас- талар алдында естщ1м. М ектепте оны класс дейтш. «Класка к:р1ндер» деуш] ед] м угал1мдер. «Аудитория» деген сездщ магынасы одан элдекайда кец сиякты керш дт Аудиториямыз - улкен белме, зал. Оган институт корпусыныц би]кт]п (еск1 Верный гимназиясыньщ уЙ1 — кеЙ1н бузылып, КазПИ-д1ц Цазыбек би кеш есш де 8 кабат уЙ1 салынды) де салтанат беред]. Б13 дэр!с тындайтын )) -аудитория бук)л Алматыныц улкен залдарыныц б)р! саналады екен. Онда каладагы кездесулер, жиналыстар, Жазушылар одагыныц пленумдары етед]. И нституттьщ 1шк1 жиналыстарыныц бэр1 де осы залда уйымдастырылады. Студенттер курамы да б1ркелю емес, ала-кула. Олардьщ ш ш д е эскери ки1ммен журген, майданнан келген солдаттар да, 613 сиякты елде жумыс 1степ есей)п келгендер1 де, жаца гана мектеп б!Т1рген сарыауыздары да бар. Бойлары да эркилы. Майдангер Баки Эбд1кадыров деген жн п ста­ роста болды. Ец К1Ш1М13 жэне бойы да аласасы - Н урдэулет Байсеркеев пен Рафхат Хасенов деген балалар ед:. Цалгандарымыз жасымыз эркилы болганымен, бойымыз, дене бгпм 1м13 б1ркелк!. Тек Э й п м Эбдрахм анов кана белектеу, ез1 ецгезердей, денел; болганмен, арык. Ары к, узын адам е ц к ш кер)нед[ гой. Аздап ецкеЙ1п ж уретш болгандьщтан, оныц узын- дыгы да байкала бермейлн. Б1зде алгашцы сабак болмады да, оньщ орнына факультет дека­ ны Дэулет Эл1мжанов келш, эцггме етюзд!. Агып турган сез екен. 37

Серж К ,И РА БА ЕВ Б]рсулср! артынан мактап жаггы. Б;рак мазмунсыздау, кызылсезге кумарлау адам сиякты керш/и. Студенттерд1Ц М1ндет1, сабак режим!, турмысыныц кездесет!н киыншылыктары жайын тусшд1ру орнына, отырган балалардьщ эркайсысын б]р тургызып, акыл айткан болып кеттг Нурдэулетт! тургызып, «Сен1ц бойьщ аласа екен. Мэл1к Габдуллин де сендей болатын. Сен кайтесщ? Мэлжтей боласын ба?» - деп еж1ктеген] ес!мде. Окуга жаца тускен жас бала не айтады? Кадалып, тшмарсып сойлейд1 екен, сонысы унамады. Екшнн сабакта Н-аудиторияга жина­ лып, баска факу.чьтеттсрдш студенттер) косылып, «Марксизм-ленинизм нег]здер1» деген курстан дар;с тындадык. Дэр1скер1М)з - Орал Токмурзин деген К1С1. Ол к)С1 ез] окитын пэнн]ц багдарламасымен кыскаша таны сты­ рып барып, дэр!С1Н бастады. Мектеп сабагын гана бшет1н балаларга дэр1ске шес1п жазып отыру онай емес екен. Дегенмен, алгашкы сабактан бастап, мен барлык пэннен д эр к т; укыпты жазып отырдым. Ойткен: окульщ жок. С ол дэр1стер1м эл; бар. Кейб]реулер:н сактап, устаздарымнын мерейтойларында ездер1не сыйладым. А хм еди Ы скаков окыган «Цаз[рг: казак Т1Л1 (морфология)», Садуакас Бакшилов окыган «Жалпы тарих» сиякты дэптерлер1м осы жолмен авторларына кайтарылды. Уш:нш1 сабакка («Эдебиеттануга ю р кп е») Кажым Ж умалиев келд1. Кажекен аты бурыннан таныс, мектеп- те окульщтарын окыганбыз. Оньщ уст1не Ленинградта докторлык диссер­ тация коргап, былтыр ашылган Гылым академиясыныц корреспондент- мушес: болып сайланганын газет хабарларынан 01лем. Сабакка келген бетте ол кейб)р балаларды тургызып, кыска гана танысты да, дэр:сш ба­ стап кетт]. Дэр)с уст1нде козгалганды, сейлегенд! унатпайды екен. Тым- тырыс тыцдадык. Б)р кезде арт жакта отырган б!р-ск! баланьщ тьщдамай отырганын байкап калып, сезш узд) де: - О не б1р бала, атыц к)м? Турш ы орныцнан, - дед1. Б]р бала орнынан кетергпдг Аты н айтты. - Мен не айттым, кайталашы, - дед: Кажекен. Э л п бала ундей алмады. Тыцдамаган бала не айтып, н е т кайталасын. Кажекен ек:ннп балага карай бурылды да, - Керш)С!, - дед). Керш! бала да турды. Ол да ештеце айта алмады. Осыдан кейш ж урт ты м-ты ры с д э р к тьщ дауга К1р]ст[. О сы лай б)рт!ндеп тесел ш , инетитуттагы сабакка бойымыз уйрене бастады. Кун сайын жаца сабак, жаца мугал1м. «Цазак фольклоры» (Мэл1к Габдуллин), «XVIII- X IX гасырлардагы казак эдебиет!» (Кажым Ж умалиев), «Цазак тМ н щ практикалык курсы» (Телеубай Кордабаев), «Орыс тш!» (О.И.Ларина), «Нем)с тш:» (Мырзабекова), «Психология» (А.Асылбеков), «Жаца та­ рих» (С.Бакшилов), «И л бннмше к:р1спе» (Т.Цордабаев), «КСРО тари- хы» (О .С ексенбаев), тагы баска пэндер ете бастадык. Э р мугал)м - б1р- б[р мектеп. Сабакты оз!нше жург!зед1. 38

О м ф тагылымдары Мэл:к Габдуллин ес1М1 де маган белгш 1 ед1. С огы с кезшде батырлыгымен данкы шыккан адам эскерден келген сон кандидаттык диссертация коргап, Гылым академиясында :стейд: дегенд1 газеттен окыганым бар. Ол б:зге «Казак фольклоры» курсын окуга кслд:. Бурын бул курсты М ухтар Э уезов ж урпзш т:. 1947 жылдьщ басында Казакстан Компартиясы Орталык Комитегнпн «Казак КСР Гылым академиясыньщ тш жэне эдебиет институты жумысындагы саяси-ерескел кателер тура­ лы» каулысынан кей:н ол юс: сынга ушырап, КазПИ-ден босатылып- ты. Тек университетте гана калыпты. Мэкец биязы, жумсак, казак ауыз эдебиетшщ материалдарын жаксы б:лет:н. арасында энл-калжын ай­ тып койып, балаларды жалыктырмайтын жайлы к:с: екен. О ныц дэр:с:н киналмай жаздьщ. Эцг1меге айналдыра сейлейдг екен. Толеубай Кордабаевтьщ да сабак уй рету эд:с: жагымды ед:. О л Т1л б:л:м:н:ц пеггзг: курстарын окыр алдында журггзглет1н казак т ы 1н)ц прак- тикумын огк:зд:. С ез талдау, сейлем талдау жолдарын уйре:пп, граммати­ ка категорияларын жаксы б1л:п ш ыгуымызга Текец улкен ецбек сйнрд:. БШ1МД1, с е н аз, ойы мен талгамы накты галым болатын. Ауылдан келген, орыс т:лшс шоркак балалардьщ орыс т:л:н уйрену:не Ольга Иванова Ларина деген устазымыз жанын салып бакты. Ол б1зге оку жоспары бойынша журетш ею жылдык курсты тугелдей ез: журызд:. Т:л уйрету, лексикалык корымызды байыту, мэг:н окып, мазмунын айтып беру, грамматиканы игеру багытындагы оньщ жумыстары нэтижес:з кет­ кен жок. Ренж1мейтш, кул:н отырып деген:н :стегег:н тэж:рибел: устаз ед1. Жаца уйленген куйеу1 эскерге кет:п, салт калган эдем) кел:ншекг : жагалайтын ж:: :т*герд: де байкайтынбыз. Бграк О льга И ванова журт оссгш е :л:нген емес. КеЙ1н, кеп жылдан соц, зейнетке шыгар алдында турмыска шьщты деп ест:д:к. Содан кешн ол кезге туспедг «Жалпы тарихтан» сабак берген Садуакас Бакшиловтыц да дэр:скер- л:к эд:с: улпл: ед:. Ол тарихи мэл:меттерд: кызьщты гып эцг]мелеп, кейб:р жерлер:н кайталап, сезд: устемелеп сейлейт1н («Оливер Кромвельдщ е л 1м! буржуазияныц кабыргасын кайыстырды, ж ур:сш ен жацылдырды, тэубасын ес:не тус:рд:» деген сиякты). Жузг жылы, кез: кул:мдеп туратын осы агаммен мен кей:н узак жыл кызметтес болдым. Э те сыпайы, кул!п журет1н, елгезек, бауырмал к:с: ед1. Тарих-филология факультет! бо­ лып, ею мамандьщ б:р:г:п жумыс :стеген жылдарымызда студенттсрд:н педагогикалык практикасына б1рге барып журд:к, карта ойнадьщ. Отба- сымыз араласып, сыйластык. Элияныц агасы Бейсенов Сешлбскпен б:рге окыган, онымен достыгын сактаган Сэкец Элияны ез карындасындай коруш: ед:. Сабак оку мен устаздарым жайлы алгашкы эсер:м алые ауылдан, узак жылдар кут!п, б:л:м 1здеп келген менщ кещл куй:мд: кетерет:н жагдайда ед1. Алайда, институттьщ сыртында турм ыс деген еюннп т:рш 1л1к кут:п турды. Ол - согыстан кирап шыккан шаруашыльщ эсер!мен калыптаскан 39

Серж К Д Р А Б А Е В кункерк камы. Кичм-кешек жок, уйден келген жупыны ки1мдер!м!збен журем1з. Тек ойлайтынымыз - тамак асырау. Карточкамен алатын 500 грамм нан. Баска тагам турлер] жок. Сол аз нанньщ оз! де кезекке узак туры п алуды 1:лейд1. Бчр тэу!р! - нан дукен1 КазПИ корасынын 1Ш 1нде. Сол кезде физика-математика ф акультет орналаскан, каз1рг[ сурет-гра- фика факультет! отырган уйдщ тем ен и кабатында. Сырттан адам аз келед!. Непзш ен, студенттердчц оздер!не гана кызмет етедг Ауылдан тамак экелуд!н рет)н де б:лмеймп. Оуелде ойм)чбен б1рге азгана май, талкан экелгенб1з. «Талкан шыдамды болады, май салып, соны былгап жесец, елмейс)н», - деген бшетшдер. «Ет шыдамайды, оны сактай алмайсьщдар», - деп бермеген. Институттын корасында к!шкене асхана бар, одан тамак )шу мумк:н емес, кымбат эр1 дэмсчз дайындайды. Оньщ уст![[с институтка жаца корпус саламыз деп 613 б1ршнн курсты 0111рет1н кезде оны да бузып тастады. Ка'йрг) зан факультет! отырган корпус сол кезде жоспарланып, 4 жылдай салынды. Оны да мектеп уш деп салып, бггкен сон институтка берд1. Э й тп есе, согы стан ж удеп шыккан елд!ц оку орнын салуга мумк!нд)Г1 де жок-ты. Осындай киын жагдайда экемнен хат алдым. 1ннне жолаушылар кар- точкасын коса салыпты. Ол кезде к сап ар га шыгатын адам оз]н1н кар- точкасын жолаушы карточкасына айырбастай алатын. Окей езш щ жеп отырган 500 грамм наныньщ айльщ карточкасын айырбастап, маган ж]бершт1. Ф урм анов пен М эм етова кеш елерш щ киылысында, каз1рг1 18 мектептщ карсы катарында осындай карточкага тамак беретш дукен бар екен. Соны тауып алдым. Б;р айга он шакты белке нан, косымша лап­ ша, май, тагы баска тагамдар алдьщ. Нанньщ б о р т жеу мумкш емес, катып калады, не кегерш кетед1. Сондыктан ез!м1зге керег1н алып калып, калганын Хамит пен Кудыкен (осындай б!р жет!м бала Хамитпен жол­ дас болып, мен! паналап кун керд1) базарга апарып сатады. Байыдык та калдьщ. Окей осы жаксылыгын келес1 айда да кайталады. Кайран, Аккем-ай, маган деген кощ лщ белек ед:-ау! М енен улкен ум1т кутет)Н[нд] сезечгн ед1м. Енбег!цд! сатпай, жаксылыгыцды осылай, айгайсыз, елеус13 жасаганьщды калай умытармын! Б13Д1Ц басымызда бар хал елдщ бэр!не де ортак. Таныс уйлерге бара калсан, бэрш щ де ж удеу куЙ1н танисьщ. Елдщ ум гп карточка тэрт1б!н жоюда болды. 1947 жылдьщ аягына таман карточка жойылады екен де­ ген эщ !м е тарады. Ш ынында да, желтоксанньщ 16 кун! карточканы жою жэне акша реформасын жург1зу туралы каулы шыкты. Акш а тым кебешп, буркырап кетш ед1, оны он есеге кыскартып айырбастады. Карточка жо- йылды. Бчрак жагдай жаксарып кете койган жок. Ойткеш дукенде тамак жок, тусе калса кезеп улкен, колыц жстпейдг 1948 жылдьщ кектем1нде адам жей алмайтын, 1Ш! сагызданып туратын кара нан туст: дукендерге. Оньщ 031нс деген кезекте есеп жок ед1. М сн:ц жасымнан уйренген дагдым - ерте турам, сонсон институт корасына 40

9 \\н р тагылымдары юрш , дукенн1ц алдынан кезек алам. С е й ч п , К1тап окып отырып кутем. Оз1ммен б1рге жататын таные балалар дукен ашыларда гана келш, менщ алдымнан юредг Ти1ст1 нандарымызды алып тараймыз. Цосып жейт1н б1рдемец (май, т.б.) болмаса, нан ецеш щ нен етпейд1 де. Жатакханада туратын балалар ш ш д е неше турл) окнгалар болып жатады гой. Оеындай кундердщ бчршде маган б!ргс окитын Ж1Г1Т Эйт1м Эбдрахм анов кел:п, отырып алып жылады. Не болганын сураймын. «Мен курыдым гой» дейд1. Баска ештеце айта алмайды. Кэд1мг1дей солкылдап турып жылай- ды. М ен жубатып элек. Акы ры жылауын басып, эцг[мес:н айтты. ЭЙТ1М окуга тускенде б1р кез! жабык, сокыр болатын. Соган жазда операция жа- сатамын, сонда корек болар деп сактап ж урген б1р карын майы бар екен, 031 акырын ш елн ен касьщтыц уш ымен алып жеп, юлттеул1 чемоданга тыгып сактапты. Элгш дей тамактан журмейт1н нанды жылжыту упнн оз1мен б1рге жаткан балалар соны урлапты. КеЙ1н урылар табылды. С овет кеш есш деп жатакхананыц 27-белм ес1нде жататын балаларды уйымдастырган Берд1бек Сокпакбаев болып шыкты. 7-8 бала жататын. Солардыц уш еуш сырт калдырып, калганын косып алып, мэдениет жэне демалыс паркше майды, нанды алып кет1п, кун узын жатып жсп )1. Сырт калгандардыц н т н д е Эмеди Х асенов (оны коркак, айтып кояды деп ал- мапты), Мукаш Сэрсекеев (тым акжурек деп), Кэр)бай Ш эменов (Эйт1мге туыс, жаны ашиды деп) ушеу1 бар. Берд1бек оеындай жоспарын айтканда, балалардыц б)р! чемоданды бузуга болмайды, ол - менщ чемоданым деп зыр ете калыпты. Чемодан дейтш чемодан да емес, уйецкщен жасалган агаш жэш1к. Берд]бек одан: - Сенде к т т бар ма? - деп сурайды. -Б а р . — Онда чемоданды аш. Жэнпктщ артындагы топсаныц шегес1н тузет!п койып, кайта жабамыз. Сонсоц топсаны суырып аламыз. Жэппг]ц бузылмайды, - дейд1. Акы ры солай )стейд1. Студентт]к ем]рд!ц киыншылыгы мен оны оз1нше жецуге тырыскан жастар арасындагы мундай кулкш! жайлар аз кездеспейд1. Талайын керд!к те. Сейте жур!н сол ортадан киыспас достар таптьщ. Б13окыган кездег1 студенттерд1ц 1Ш1нде эскерден келгендер1,613 сиякты ж умы с 1степ есейш окыгандары, мектепт! жаца б !Т 1р г е н жастары да ба- рын айттым гой. Ол тек бЬ д щ курста гана ем ес ед1. Б1зден бурын окып, 2-3-4 курстарда журген балалар ш ш д е де еондайлар кеп-т]. Солардыц ен у л к е т - Иманбек Уйьщбаев болатын. Кейш уйленген жолдасы Фатима М усабекова - барлыгы 4 курста окиды. Салт кез!нде жатакханада Эмеди Хасенов, Аскат Эбш каевтармен б1рге турды. Эм едиге барып журш таны- сып, сыйласып кетззк. КеЙ1н уйленген кезде де, одан кейш п ом]р1м:зде де сыйластыгымыз узмген жок. Оте жаксы окыган, Сталин атындагы шэк1ртакы алган, ею тш ге б1рдей жуйр1к, пигылы, ниет1 таза Имекец бэр!м;зд1ц улкен агамыз сиякты едг 41

Сер1к К ^И РА БА Е В Эм еди Х асеновпен мен) жерлеспм, тарих факультет!Н[ц студент) Мэд)хан Эбсам атов таныстырды. Бурын Мэд)ханды ез) )здеп кел!п таны- сыпты. Нег)3) жацаркалык екен)н айтыпты. М ен олардьщ аталарын б]Д1п шыктым. Сайдалы :и[!нде М ш эсш , Туткы ш деген бай адамдар болган. Актауды мекендеген. Байларды тэрк)леу кезшде балалары кугынга ушыраган. Содан экес1 Хасен Жамбыл облысы, Мерке ауданына коныс аударып, сонда калып койган. Эмеди слд! кермеген, сол жактан окуга келген. Жанарка дегенд1 есту;м ен ]ш тартып, Мэд)ханды ез! 1здеп кел)пт1. Аталарынын жен!н мен бнип айтканнан кей)н бе, Эм еди мен1 л п т ! жакын тартып, дос боп кстчзк. Ол уш!нш! курста окитын. Ж ас мелшер)м!з шама- лас. Содан арамыз узм ген жок. С тудент кез:м)зде екеум13 б]рдей ки!н:п. б)рге кыдыратынбыз. Катар уйленд)к, бала-шагамыз араласты. Эмеди оку бгпрген кезде эке-шешес] елге кешт1. Казыкен деген агасы да елге барып, сол жакта уйленш, балалы-шагалы болды. Студентт;к достарымнь:ц б)р) - М укаш Сэрсекеев ед]. Ол да Эмедимен б[рге окыды. Онымен жэне Берд)бекпен мен эдебиет уш рмесш дс таны- стым. М укаш та сталинд)к шэк]ртакы алып окыган, узд;к студенттщ б)р) болды. И нституттан кеЙ1н аспирантурада окыды. Э д еби сынга кеп ара­ ласты. Елу шип жылдардын бас кез)ндс партияныц идеология саласын- дагы режим) тусындагы сыншылардьщ )Ш)нде онын ес)М) белек туратын. Ек! т)лде б)рдей эпербакандау сынга едэу]р улес косты. Ол унпн мен М укаш ты кшэламаймын. Акж урек, партия )С)не, сез)не калткысыз сенген азамат ез)н)н калай осы жолга тусш кеткен1н байкамады. Байкаган кезде кеш болды. «Ш апканда байдьщ улы, токтаганда еске тусед]н)н» кер) ед]. Сен1М1н жогалтты. Содан диссертация да коргамады, жазуды да койып кеттк Ом1р1Н!ц бэр)н ж урналислк кызметте етк)зд]. Кандай куйде ж урсе де, студентик достыкка адал карап еткен жан ед:. Берд]бек жен)нде мен арнайы естел!к жазгам. Онымен достыгымды, б)рге етк!зген, эз)л-калжьщга толы жастыгымызды эркашан еске алам. Булардан б)р жыл кеЙ1н окыган студенттер ншнде Айкын Нуркатовтыц, Ныгмет Еабдуллинн)н, Энуар Дерб]салинн1ц ес)мдер) мен уш)н айрыкша кымбат. Булармен ылги жатакханада б)рге жаттым, кара нанды бел)п жед)к. Осылардыц эркайсысы жен)нде жазып та журмш. Эс1ресе, Айкын екеу]М1з эдебиетт1ц б1р жанрында (сында) б)рге ж умыс 1степ, институт­ тан кей!нп кызмет1м1зд) «Э деби ет жэне искусство» (каз!рп «Жулдыз») журналында б)рге бастап, алгашкы окулыктарымызды б)рге жазып, эбден туысып кет1п едж . Талантты ж!Г)т ед[. Тагдыр оган узак ем)р бермед). Докторльщ диссертациясын аяктап, монографиясын басуга дайындап койган жершде кенет апатка ушырады. Ныгмет пен Энуар да жаксы жазушы, жаксы галым болып шьщты. Осылардыц катарында эдебиет майданындагы кызмет]м)зд! б:рге бастаган Баламер Сахариев, Мыцбай Рашев сиякты ж]пттер де болды. Менщ оз1ммсн б:рге окыган студенттер !нпнен де кей)н улкен галым- 42

Ом)р тагылымдары дар шыкты. ЭЙТ1М Эбдрахм анов, Тел кожа Ж анузаков. Е сет Ж убанов. О кас Накысбсковтер казак тш 61Л1М1 гылымын ш герш етуге улкен улес коскан гылым докторлары болды. Тарихшы, жерлес Мэд1хан Эбеаматовпен де студентг1к кундер!М1зд1, бозбалалык ем]р1м;зд1 де бгрге етк!зд1к. Элия мен Дэлеш б)рге окыган достар ед1. Солармен жараскан жубымыз ом]р1мпге азьщ болды. Мэд1хан окуын менен б1р жыл бурын бгт1р]п, Д эленгп алып елге кеткенше, арамыз узшген жок. Жанаркалык жерлестер !ш:нен Тау-кен институтында окыган Сер{к Корабаев пен Рамазан Сэл)мбаевгьщ достьщ кец1лдер!н де зор багалаймын. Олармен де сырлас, адал дос болдык. Ойын-тойлардагы бас косуымыз да б!ргс болатын. Турмыстыц кныншылыцтарына карамай, 613Д1 алга суйреген, рухани Т1ршш1г1м1зге азы к болган осы достарды н ьщылас-пейш1 мен Алматыныц рухани ем1р1 ед1. Каламсн таны са бастадык. Театрларга жи1 барамыз. М ен жас кез1мде театр кумар ед1м. Караганды театрыныц снектакльдерчнен калмайтынмын. Елден элдекалай калага келе калсам, кешке мш дегп турде театрга баратынмын. Сонын аркасында Караганды театрынын кеп артистер1н таныдым. Онда согыстьщ сонгы жылдары Айтуган Салыков деген жолдасым 1стед1. С оган да ерш баратынмын. Алматы театрынын, эс1ресе, драма театрынын спектакльдерш тугелге жуьщ корд)м. Оньщ кейб1р1н Караганды театрында кергендер1ммен салыстырам. М .Эуезовтг, С .М укановты , Е.М устаф инд! опера театрында б)р1нш1 рет кездест1рд1м. 1947 жылы кузде жас жазушылардьщ республикальщ бгршпн кенес! етт). Балалар мен жасесп1р]мдер театрында еткен осы б1р жиынга ере- сек студенттерге ер)п барып тындадым. Жана жазып, кезге тусе бастаган б)раз жастарды кердгм. КазМ У-да еткен М ухтар Эуезовпен, КазПИ-де еткен Сэбит Мукановпен кездесулерге катыстым (олар жайлы бурынгы естел1ктер1мде жазгам). 1948 жылы кузде КазПИ-дщ ашылганына 20 жыл толуына арналган Казакстанньщ акын-жазушыларымен улкен кездесу о п т Оган сол кездеп Жазушылар одагы баскармасыныц терагасы Сэбит Муканов бастаган акын-жазушылардыц улкен тобы катынасты. Оны уйымдастыруш ылардыц ]Ш1нде езгм де болдым. Ш акыру билеттер1н жазушылардьщ уйлерше апарып таратканбыз. КазПИ-де окыган акын- жазушылардыц жинагын шыгарамыз деп, олардан шыгармалар алганбыз. Бул жинак, б1рак, шьщпай калды. Б]3, студенттер, жинап, устш ен карап, алгы сез жазуга Кажым Жумалиевке бергенб!з. С]рэ, сол к!сшщ архив1нде калган болар деп ойлаймын. Осылар мегн рухтандырды, б Ы м жолына канаттандырды. Сгуденттсрд] гылым, бЫ м жолына баулитын шаралар да институтта кеп уйымдастырылатын. Онда эдебиет, гылым, ойын-сауьщ уй)рмелер1 ж умыс гстейтгн. Барлыгын да бслггл! кайраткерлер баскарып, жастарды 43

Серж К ,И РА БА ЕВ кептеп тартатын. Эдебиет утр м есш Цайнекей Жармаганбетов бас­ карды. Ол эуелде Цачакстан Комсомолы Орталык Комитет1Н1ц хат­ ш ысы, кеЙ1н Ж азушылар одагы баскармасыны ц жауапты хатш ысы, «Эдебиет жэне искусство» журналыныц редакторы болып ютедг Сол жылдардьщ барлыгында да институтта сабак бер]п журд1. Цайнекей ушрмеде эдебиетпен шугылданатын студенперд1н шыгармаларын окытып талкылаумен б1рге, акын-жазуш ылардьщ жаца шыккан К1тап- тары на п)К1р уйымдастыратын. Эркайсы м ы з окыган к1таптарымыз жайлы айтып, кейш ушрмеде баяндама жасайтынбыз. Тэу[р баянда- малар баспасезге усы нылатын. Мсн1н алгашкы макалам 1948 жылы «Социалист)к Цазакстанда» жарияланды. Ол кезде мен небэр! ек)шн! курстьщ студент1 ед]м. КазПИ-дщ сол кездег: эдебиетш1 студентер]мен танысып, араласа бастадым. Жогары айтылган акын-жазушылармен кездесуд1 де осы уй[рме мушелер1 уйымдастырды. И л уЙ1рмес1 де студентгерге гылыми такырып бер1п, баяндамалар жасатты. Мен оган да катыстым. Соныц аркасында студент кез)мде М.Балакаевтыц «Емле сочдпч» жон1нде («Ленишш жас»), мектеп грамма- тикасы окулыктарындагы кайшылыкты шюрлер туралы («Социалислк Цазакстан») макалалар шыгардым. Ойын-сауык саласында драма, домбыра ушрмслср! жем1СТ1 жумыс 1стед1. Белг1л1 театр кайраткер), реж иссер А скар Токпанов б1зге «Мэнерлеп оку» деген сабак ж урпздк Соны мен б1рге ол драма уй)рмес1н уйымдастырып, М.Эуезовт1ц «Абай» пьесасы сиякты кесек туындыны студенттер сахнасына шыгарды. Домбыра уй)рмесш уйымдастырган Цурмангазы оркестршщ кызметкер1 Елемесов те жастарды онердш осы тур1не баулуда едэу:р ецбек жасады. Осылардыц бэр1 студенттерд1ц руха- ни осу]нс жэрдем етет!н шаралар ед]. Соны 6)3 толыгынан пайдалануга тырыстьщ. С огы с кез1нде бЫ м нен кол уз1п калган б1зд1ц урпакта «бшеем», «корсем» деген талап кунгп болатын. М ен]ц есеЙ1цк1рег[ калганымды медеу тутты ма, б1лмейм)н, фа­ культет басшылыгы мен! б:рден когамдьщ жумыска тартты. Старос- тамыз Баки денсаулыгы болмай, сырттай окуга кел1С1п, окуды тастап кетт1. Старостыльщ ты маган усы ны п ед], мен кел!спеген соц ЭЙТ1МД1 койды. Оныц есес)не маган факультеттй; студентт!к кэс1подак бюро- сын баскаруды усынды. Алгашкы жылым гой, сабагыма зияны тиер деп кашкактап сд!м, Эмеди: «бол, болга» салып кендфд!. Оныц да себеб) бар екен. Студенттерге берш ет1н жэрдем, ки1м-кешекке, косымш а тамакка бер!лет1н карточка кэс!подак аркылы 6елшед1 екен. Эмедид[ц мен] зор- лап конд1р1п журген]н1ц себеб1 осында болып шыкты. Б4рак та карточка жуйес1 тарап, б)Ч оны пайдалана алмадьщ. Кэс1подак студенттерд!ц демалуына жолдама да беред) екен. Б)р-ею рет соны пайдаланудыц сэтч туечч. Цыскы демалыста (1948 жылдьщ акпан айы) Э й п м екеум!з тэу)р окитын студенттер катарында Царгалы демалыс 44

Ом)р тагылымдары уйш е бардык. 12 кундей болдыц. Карточка жуйес! жойылган кез. Деген- мен тамак елшеулг Барган куннщ ертец1не Эйт)м: «Сер:к, мен кайтам-ау дейм1н. Мынаныц тамагына тоймай журмчн. Одан уйде тоя жеген наным жаксы сиякты», - дед1. ЭЙТ1МН1Ц тамак )шу салтымен мен таныспын. Ол тацертец ею литр с у т сатып алады да, оны пЫ рш , пи)не б1р белке нанды турап, тойып алады. Баска тамак та шамалы. Сонымен кун1 бойы журедг Мен: - Шыда, ертец туею тамак кезшде косымша тамак сурап керетк, - дед1м. Оз1 сурауга уялады. Туск) тамак кезшде тамак тасуш ы кыздан: - С)здерден косымша тамак сурауга бола ма? - деп сурадым. - Болады. Еюнпн жок, 61р 1нш1н1 кашча шгеецп де ерк1Ц1зде. - Ой, рахмет! Б)зге сол да жарайды. Осыдан кеЙ1н даяшы кыз б)р1нш)н) толтырып белек ыдыска куйып экеп коятын болды. Эйтекец 2-3 тарелкасын согып алады, сонсон барып екш ш 1С1н жейд). 12 кунн)ц 1ш1нде 4 кг косты. Ж ардай боп сем)рд). - Бул дене менщ сорым гой, тамак талап еткенде, оны канагаттандыра алмай кор болам, - дейтш ед1 жарьщтьщ. Демалыс уйгнде бпдщ институттыц баска факультеттер1нен, универ- ситеттен, кыздар институтынан, консерваториядан студенттер болды. Олармен таныстык. Екчнш! курста мен факультеттщ комсомол бю росыныц хатшысы бол­ дым. Уш ш нн курста факультеттгц партия бю росы на муш е ст1п сайла- ды (партия м утел!Г1не кандидат болып, 1946 жылдьщ аяк кезшде елде етш ед1м, стажым бф жылга толмай окуга келп калдым да, мушелшке ету уакытын созып алдым. Елден кепшдемелер алдырып, 1948 жылдьщ басында гана мушелшке еткем). Мундай белсенд1 когам жумысынан терт1нш1 курста гана босадым. Соцгы курста институт б т р е г ш студснттерд! когам жумысынан бо сату дэстур; бар екен. Соны ескер1п, мен: факультеттщ кабырга газет1не редактор етш кана тагайындады. Сейт1п, когам ж умыстарына белсене катысуым эр1 ете жаксы окуым, ара-арасында газет-журналдарда жариялана бастаган макалаларым менщ белел)мд] кетерд1. Студенттер гана емес, мугал1мдерд1ц ез1 меш тец устап, санасатынды шыгарды. Ушшнн курстыц басында факультет басшылыгы меш сталинд)к шэк1ртакыга усынды. Бул кездеп деканы- мыз Орал Токмурзин менщ когамдык кызмет)мд) багалап, ез)не кемекш1 санайтын. Оны-муныга ылги мен1 жумсайтын. Мен1ц кандидатурамды талкылаган гылыми кецесте Оралдыц усьшысын баска мугал)мдер де колдапты. Т)))т) тарихш ы Х алел Э дш гереев мен)ц жаксы окнтынымды, когамдык белсенд)л)пмд), макалаларымды окыганын айтып сейлепт). М аган сабак берген к1с! емес ед), баска факультетт1ц мугал)м). М уны маган деканым айтып, «Сен), букш институттыц мугал)мдер) бшедг» деп кетермелеп койды. Ш ынында да, сол кезде) ) институт устаздары )ипнде 45

Сер1к К ,И Р А Б А Е В факультет мугал]мдер!нен баска математик О.Ж эутжов, М .Сатбаев, физик Б.Оразбаев, тарихшы Х.Эдш гереев, С.Бакшилов, географ М.Этемаган- бетов, П.Д.Устименко, педагог Ц.Б1ржанов пен Р.Г.Лемберг, когамдьщ гылымдардьщ ек;.тдер] У.Балкаш ев, Н .Уш аяков, С.Толыбеков сиякты улкен тулгалар болды. И нституттыц шагын кез). Партия жиналыстарын- да солармен катар отырып, сез сейлеп калып журет]нм)н. Солардыц бэр: сыйлап, бауырына тартты. КеЙ1н солардыц кебчмен кызметтес болдым. Сейттн, ушшпн курстан бастап мен арнаулы сталиндш шэк1ртацы алып оки бастадым. Ш эюртакы - 600 сом. 80 сом нан багасыныц кымбат- тыгына косылады. Сейттп, айына 680 сом акша алам. Жай студентт1ц шэк1ртакысы 220 сом. Турмыстьщ жагдайым онсыз да жаман ем ес ед1, экем кемектесш турады. Оныц устчне косылган шэюртакы мен1 едэу1р кетер1п тастады. Жэне усынылган уакыт пен бек;ген кездщ арасындагы мсрз!мд! есептеп, 3-4 айдыц шэк1ртакысын б 1р-ак берд). Байып калдым. Оз дос-тарымды жинап, оны атап етп к . Студенттер мундай мумктнд1кт) бос ж:бермейдг Б1рден-ак коршап, куттьщтап, уйымдастырып Ж1беред1. КеЙ1н тарих гылымыныц докторы болган, белг]л] этнограф Халел Аргынбаев мен)мен катар тарих факультепнде окып едг Ол да узд1к окыды. Мен1мен б!рге сталинд1к шэкчртакы алды. Б]рак осы атап ету кезшде тебелес болып, аягы шуга айналды. Халелд; шэк)ртакыдан алып тастады . К елес1 жылы оку б1Т1рерде аспирантурага калдырмай, елчне Ж1берд;. Халел содан б:раз жылдар салып барып, Алматыга кеш оралып, аспирантурага, гылым жолына тусп . Тарихшылардыц шэк1ртакы жууы Х алелге осындай киыншылыкка тускен ед1. Б13 одан аман етт)к. Жогаргы курстарга еткен сайын жаца сабактар косылады, жаца устазбен танысасыц. Ек1нш1 курстан бастап орыс эдеби еп ж уре баста­ ды. Ол кезде орыс эдебиет1 белек-белек курс болып отегш. Орыс фоль- клорын б1зге Н.С.Смирнова, кене дэу)рдеп орыс эдебиетчн Мнтряева, X IX гасыр эдебиет1н М.С.Сильченко, X X гасырдыц бас кезш жэне сын тарихын Л.П.Малинковский, кецес дэучрш М.Н.Ритман-Фетисов, шетел эдебиетшен Н.Макарова окыды. Орыс бел1мдершен гор: материалды шагындап берсе де, осы устаздардыц алдын кор[п, солар тусшд)рген орью жэне шетел эдебиет1 тарихынан едэучр мэл1мет алдьщ. Н .С.См ирнова дэр1ст1 турегеп турып окитын. Ойын накты айтатын, мумк1нд1пншс орыс фольклорыныц материалдарын казак фольклорымен салысты- ра отырып жеткчзуге тырысатын, гылыми ой тужырымы кец галым ед1. М.С.Сильченко отырып алып, X IX гасырдагы орыс эдебиетшщ алтын гасыры жайлы кызьщты эцг!ме айтатын, тус!нд)реттн. Таза кичнш, сы ­ пайы ж уретш (мысьщтын жур]С1ндей жещл, аягын дыбысын б)лд]рмей басатын) к:с] эцг!ме айтып отырып, костю мына жуккан кыл-кыбырды тазалап, жан-жагына карап койып сейлейтш. Л.П.Малинковский де­ ген ете б)р 6Ш1МД1 адам ед1. Бчрнеше жерде - Партия мектеб1нде, ЦазМ У-да, б)зде дэрчс окитын. Кейде бп ге шаршап келчп отырганын 46

(Эм)р тагы лы м дары байкайтын ед)к. Казак эдсбисттмен таные болды, макалаларды кеп жаз­ ды. Кыркыншы жылдардын аяк кез!нен орыс тш]не аударылып, басы- ла бастаган казак романдары жайлы талай макалалары Алматы, Мэс- кеудег1 кальщ журналдарда басылып журд1. Акыры космополитизм науканы кез1нде кугындалып, Алматыдан к е т т калды. К е й т кеп жыл- дардан сон Смоленсюде ксздесттк. Полтава пединститутында кафедра баскарады екен. Э деби ет кафедралары мецгеруш1лер1Н1ц букшодактык семинарында мен б)рден танып, касымдагы жолдастарыма (З.Ахметов, Карагандыдан Ж умабаева, т.б.) айттым да, у з Ы с кезшде бэр1М13 барып амандастьщ. Куанып калды. КазМУ-да, КазПИ-де сабак берген кездерш еске алды. М .Н.Ритман-Фетисов, ол кезде оеындай я р к е с фамилиямен ж уретш , ол да каз1рг1 казак эдебиетш щ орысш а шыккан улгшер1мен та ­ ные болатын. Жамбыл жен1нде орыс тпннде алгашкы монография жазган адам. Казакстанда ол будан баска да «Первые русские повести на казахс­ кие темы», «История казахской публицистики» деген зерттеулер жазып бастырды. Ол да космополитизммен айыпталып, Казакстаннан Мэскеуге кеттг Онда барган соц Ритман деген косымшасын алып тастап, Фетисов болып басылып журд). «Литературная связь Казахстана с Россией» деген такырыпта докторлык диссертация коргады, монография жариялады. Жалпы институттык пэндерден Ярмухамедова (педагогика), К-Б1ржанов (педагогика тарихы), Э.Турсы нбаев, Б.Аспандияров (логика), Ш .Ю супов (марксизм-ленинизм непздер1), Н.Ушаяков, Ж.Тем1ралин, С.Толыбеков (саяси экономия), У.Балкашев, Н .Э б ш е в (философия), т.б. лекция окыды. Белгш) тарихшы Эбд1 Турсынбаев б)зге «логика» курсын окуды бастаган ед1. 1948 жылдан басталган Казакстан тарихына байла- нысты айтыс-тартыстарда 613Д1Н директорымыз С.Толыбековпен кел1се алмай, дэртстн уз1п, тастап кетп . С одан кеЙ1н Б.Аспандияров деген та ­ рихшы окыды. Бул да кудалау астында кеп болган, сол кезде де сыннан босамаган адам болатын. Жер коркак, жаеканшак болып калганы эрб:р сейлеген сез!н елшеп-п1ш1п, сактанып айтатыньшан байкалатын. Оеындай коркак адамныц б!р! Ум1т Балкашев болатын. Фило- софияныц «тарихи материализм» б о л и т окыган ол тек кана филосо- фиялык категорияларга суйеч1м, жаттанды терминдермен сейлейтш. Ойын ерк1н тустнд1руге бармайтын. Егер ез1цше тус1нген1цд1 айта бастасац, «Еылымныц калыптаскан терминд1к угымдары бар, одан шьщеац кателестп кетес1ц» деп кайырып алып келетзн. Заман кеп адамды калтыратып устады гой. Б)зге капитализм экономикасын окыган Н .У шаяков деген К1С1 жауапты партия жумысынан ауысып келд:. Ж амбыл облыстык партия комитеттн1ц хатш ысы болып 1степт1. Дэртскерлш нчеберл!! ) де, б[Л1М) де терец, сю тш ге б)рдей ж уйр1к адамныц бар юнэс! - арак кумарлыгы ед1. Партиялык жумыстан да сол уннн босаган. КазМ У-да, КазПИ-де, партия мектебшде - бэр!нде катар дэртс окыды. Соны мен б 1рге партия тарихы институтын- 47