Әзілхан Нұршайықов "Махаббат, қызық мол жылдар"

ЭЗШХАН НУРШАЙЬЩОВ . Ví¿ /

Эзшхан Нуршайьщов МАХАББАТ, ^ЫЗЫ^ МОЛ ЖЫЛДАР Роман Sauap.org 1

Бул Д7Шйбы.М^Ы ^йС Зумыр^ы^ ^йЛЫН^Ы .жыр^ысы ^ЭН6 ^йС ^йлйм^ерлер^^'^ ^йнй^ы р ^йм^ор^ысы, ^йлы^ийс усшй^ы болзйн ^й^у^ы мйр^ум Му^йн Лмйн^йноешы^ ес^ерш^^'^^'не йрнйммын. Автор Sauap.org 2

Ду^йМ-йу, ^йМ^й СОЛ^ыл^йр, ^й.ХйббйШ, ^ы^ы^ .МОЛ ^ыл^йр? ^^ырын-й^ырын ^лысшйй ^ешш^'-йу ^урзырлйр. Абай ПРОЛОГ ОРНЫНА Эцг1ме суй1спенш1Л1к жайына ауысты. ^аз1рг1 эдебиетте махаббат туралы капай жазу керектт сез болды. - Тургенев былай деген екен, - дед1 эдебиет зерттеуш1: - «Емен - ен бер1к агаш. Онын бержтМн мынадан да б1луге болады: езге агаштардын жапырагы кузде-ак курап, тусш калады; ал еменн1н жапырагы кыста да булк етпейд1, тек келес кектемде - бутактарында жана, жас буршжтер к^1лтиып бас жарганда гана оларга орын босатып, жерге кулайды. Мыкты журект1 мекендеген еск1 махаббат та осыган уксайды - ешсе де орын бермей, коламталанып жатып алады; оны жалынды жана махаббат кана тыксырып шыга алады». - Ал, белгЫ жазушы Пришвин ез кунделжтершщ б1р1нде былай деп жазыпты, - дед1 жазушы: «Буг1нг1 куннщ так^1рыбы - жеке адамга арналган махаббатты кепке деген суй1спенш1л1кпен уластыра б1лу, ек1нш1 сезбен айтканда: жеке адамды жаксы кере турып, к еп т суйе б1луд1н жолын табу». Эте дурыс айтылган. Б1рак осыны калай керсетуге болады? - Оны бшмеймш, - дед1 журналист. - Мен с1здерге тек кана ез махаббатымнын тарихын айтып берей1н. - Айтыныз, т1леу1Н1зд1берс1н. - Ал, тынданыздар онда. Sauap.org 3

I - Мен оларды жаксы керд1м. Б1рак олар маган карамады, - деп бастады Ербол энг1мес1н. Жалгыз к^1з гана жанымды укты, тек соны айтайын мен с1зге. Сонымен мен 1945 ж^1лдын он тертшш1 ноябрь кун1 осы эсем астана кала Алматыдагы ^азак университет1н1н студент1 боп кабылдандым. Тарих- филология факультет1н1н деканы, батыр тулгалы, кесек п1Ш1нд1, жалпак бетт1, к^1сык кездеу келген орта жас мелшершдеп сабырлы к1с1 документтер1мд1 байыппен карап шыкты да,бурын пединституттын б1р1нш1 курсын б1т1ргенд1ктен б1рден екшш1 курска алынатынымды айтты. Мен содан б1р сагат кана бурын, астананын Совет кешес1ндег1 университет уй1н1н баспалдагына табанымды т1реп, жана гана узшюке шыгып, дэл1зд1 кернеп турган студенттердщ арасынан ет1п, уйд1н ен жогаргы ек1нш1 этажына кетер1лгенде Алатаудын аскар шынына шыккандай болып ед1м. Шыннан шынырауга карагандагыдай, басым айналынк^1рап, буын-буыным д1р1лдей тускен1н де ангарганмын. Енд1 м1не декан ек1нш1 курска кабылдандын дегенде, ез1м ек1 аягыммен нык басып турган деканаттын еден1 жылжып, козгала женелген сияктанды. Мен деканат белмесшде емес, Алатаудын шын- куздарынын уст1нде, дуниен1н тебес1нде калыктап ушып бара жаткандай куй кешт1м. Декан алдында, стол уст1ндег1 шыны астында жаткан сабак кестес1не карап отырды да: - С 1здщ курс каз1р осы дэл1здег1 33 аудиторияга жиналады. Бес минуттан кейш сабак басталады. Эз1н1зд1 студентп1н деп есептеп, курсынызга барып отыра берущзге болады, - дед1. Мен деканга ракмет айтып, бас ид1м де, есжке карай бурылдым. Дэл1зд1 куалап жур1п келем1н. Умытып калмайын деп кайта-кайта 1ш1мнен: «Отыз уш1нш1 аудитория, отыз уш1нш1 аудитория...» деп куб1рлеп келем1н. М1не сыртында 31 деген жазуы бар ес1к тур. ЕсМнщ анкайып ашык калганына караганда аудитория бос турган тэр1зд1. Эз1мд1 толык праволы студент деп сез1нгенд1ктен бе, бшмеймш, кенет онын 1ш1н керг1м кел1п кетт1. Еденн1н он жагы сахна тэр1зденд1р1л1п, би1ктет1л1п койыпты. Онын тершде - кабыргада кара такта 1лул1 тур. Сол жакта жыпырлаган би1к парталар. «Элде бул клуб па екен?» деп ойладым одан шыга бер1п. «Отыз уш1нш1 аудитория... отыз ушшш1 аудитория» деп куб1рлеп, тагы 1лгер1 аяндадым. Келес1 есжтеп 32 деген жазуга кез1м тусе берш ед1, сол-ак екен, ол шалкасынан ашылып кеп ед1. К1тап колтыктаган б1рнеше студент шыгып келе жатты. Мен солардын арасынан ашык есжке жэне кез салдым. Сол жакта алдарындагы к1тап, кагаздарына ущлш, букшия темен карап отырган кеп студент кершед1. Он жакта, середе катар-катар т1зшш турган к1таптардын алтын жазулы туптер! Sauap.org 4

кезге шалынады. Y o r i^ кек халат киген татар ендес жас келiншек кашанын, касында тyрFaн бiреуге кiтaп y^rnEm жатыр. «Бyл немене, кiтaпхaнa ма езi?» деп ойлап, мен аягымнын y шымен кетерiлiп, мойнымды соза бергенде, птттен шыккан сонгы студент есiктi серпiп жiбердi. Менiн жорамалым шынында да дyрыс екен. Екi жармалы есiктiн жабылган белiгiнiн сыртына бадырайта «Кiтaпхaнa» деп жазып, онын бетш шынылап койыпты. Сонымен, не керек, отыз Yшiншi аудиторияны таптым-ау жагалап келiп. Ендiгi барлык бак^1тым, керер кызык, кешер куанышым отыз Yш деген екi сезге тiрелгендей болып, есiктiн жогаргы жагына жазылган ею цифрга ентелей карап, кYлiмдеп тyрмын. Бойым жетсе, колымды созып, езiм Yшiн езгеше гажап бyл цифрды сипагым да келетiн сиякты. Э й ткет мен терт ж^1л бойы жещсп арман еттiм. 9-майда батыста нем^ фaшистерi тiзе бYктi, 3- сентябрьде шыгыста жапон империaлистерi женiлiп, кол кетерд^ Отан Yстiнде женiс туы желбiредi. ^ahaрлы к^1с етiп, халык ансаган жaзFытyры жеткенде жер бетше каулап бiр кек шыкпайтын ба ед^ Сол сиякты боп, согыс бiткеннен кейiн жyрт жYрегiн жана арман кернед^ Ана yлын, эке баласын жiгiт жарын, к^1з гашыгын кексеп, тезiрек кауышуды тiледi. Кегеннен агытылган козыдай жамырап, батыс пен шыгыстан елдiн тYкпiрiне карай ^ i калган солдаттар агылды. Жолда кездескен жыпырлаган село, кеп каланын бiрiне токтамастан эркiм ез аулына, ез Y m ^ жетуге ынтыкты, ез yясын керуге асыкты. «Менiн yям сенсщ - университет, сенсiн - отыз Ymmmi аудитория! Сенен баска менiн ешк^м^м жок!» - деп ш тей тебiрене есiктiн тyткaсынa кол создым мен. Солдаттын ауыр салмакты керзi етiгiмен едендi тaрс-тyрс басып, есжтен кiрдiм. Менiн бyл кiрiсiм аудиториядагыларга асфальт кешеде тагалы ат келе жаткандай эсер еткен болуы керек. Олай дей п тм парталарына жайгасып, алдарындагы кагаздарына Yнiлiп отырган студенттердiн бэрi бастарын бiрден кетерiсiп, кYнге карай бyрылFaн кеп кYнбaFыскa yксaп, мойындарын соза маган тесiрейдi. Мен де оларга карадым. ^арасам, алдымда каптап отырган к^1з екен. Согыска д е й т бiр кыз бетiме тiке караса, бэшiрем кететiн мен бaЙFyс аудиториядагы отыз к^1здын алпыс кезi езiме кадалганда калай шыдап тyрFaнымды бшмеймш... ТYнде, майдан шебiне жау самолет келiп калганда, прожекторлардын карангы аспанды катарласа тiлгiлеп жерден жарк етш кетерiлген найзагай сэулелерiнiн бiрi алыста жyйткiп бара жаткан ак нокатты шалатын. Самолет-нокат прожектор сэулесiнен тез сытылып кету Yшiн, жанталаса саскалактап, олай бiр, бyлaй бiр б^лгара^т. Бiрaк канша кашканымен, карангы аспаннын кабатына кiрiп, жасырынып калуга мyршaсын келтiрмей, барлык прожекторлардын сэулесi лезде тyс-тyстaн шаншылып, кадалып калатын. Сол кезде жерден атылган зенитка октары шекiм-шекiм ак бyлт болып, бyрк-бyрк етiп, жау сaмолетiнiн жанынан жарыла бастайтын... Мен де сол сансыз прожектордын сэулесiне шаншылган самолеттей ^ й ге тYCтiм. Сасканымнан комaндирдiн алдына келген солдаттай болып, екi колымды жамбасыма жапсыра yстaп, тiк тyрa калдым да: Sauap.org s

- Сэлеметс1здер ме, жолдастар? - дед1м. Гул бакшасында болып па едщз? Гул ашылган гажайып сэтт1 керш пе едщз? Бакшанын жер нэр1, кун нурына канып, толыскан ак, кызыл, кызгылт, сары, кек гулдер1 б1рт1ндеп, б1р1мен б1р1 жарыса ашыла бастаганда жанынызды лэззат кернеп, ез-езщзден езгеше б1р ракатка кенелмейт1н бе едщз. Сол гулдерд1н торгыннан жука эсем улб1ректершщ эр д1р1л1 жанынызды толкын-толкын куаныш боп кернеп, басканын бэр1н умыттырып, елж1рет1п, елт1т1п экетпейтш бе ед1?! М1не, кыздардын мен1н сэлем1мд1 алып, ер1ндер1н сэнмен козгаган осы б1р сэт1 менщ кез алдыма гул багын елестегп. Иран бак деген осы болар, осы отыз ушшш1 аудитория шыгар деп ойладым. ^ыздардын томпак, толык, жука, жумсак ер1ндер1 сэл ашылганда олардын ауыздарынан ак маржан актарылып кеткендей кер1нд1. «Ал, енд1 не айтасын» дегендей, жазык мандай, кыр мурын, ак куба, акку мойын, аршын тес, кара торы, кигаш кас, ак сары к^1здар эл1 маган жаудырап карап отыр. Енд1 не айтарымды ез1м де бшмед1м. Алма агаштын бутактарын кайыстырып, «ез1ме к1м колын созар екен?» деп жерге телм1ре карасып сабагында самсап турган хош тст1 п1скен алма секшд1 осынау тэтт1 к^1здардын касынан 1лгер1 карай ундемей одырандап бос орын 1здеп ете беруд1 орынсыз керд1м бе, б1лмейм1н: - Руксат па к1руге? - депп1н тагы да саскалактап. Ес1к жак катарда ек1нш1 партада отырган шашы кем1рдей кара, жазык мандай, к^1зыл шырайлы к^1з кулк1 к^1сып, тер1с айналып кетт1 де, танадай кез1н жалт етк1з1п, кайтадан маган карады. - Руксатты к1рмей турып сурамаушы ма ед1? - дед1 ол жалпактау б1ткен курек т1с1 жарк-журк ете кезге шалынып. Содан сон ол анкаусып арт жагында отырган кыздарга бурыла карап койды. Элдек1м мырс ете туст1. Мен к^1зарып кетлм. - ^анипа, сен койсаншы, - дед1 онын алдында отырган акку мойын ак сары кыз. - Бэлюм, бул к1с1 б1реуд1 1здеп келген шыгар. - Агай, с1зге к1м керек ед1? - дед1 алдында партада отырган к1ш1ректеу ек1 к^1здын ак кубасы орнынан кетершш. - Б1реуд1 1здеп журс1з бе? - Отыз ушшш1 аудитория керек ед1, - дед1м мен. - Осы курска косылатын жана студент ед1м. - Е, онда терлетщз, - дед1 тагы да жазык мандай, каска т1с к^1з. - ^осылыныз... Мен1н «жана студентп1н» деген сез1мнщ к^1здарга жанаша б1р эсер1 болды-ау дейм1н. Олар б1р сэт шаштарын сипап, сэнденген сияктанды. Содан сон, элдеюмнщ командасын орындагандай, кеуделерше тус1п турган б1лектей бурымдарын, б1р к1с1дей болып, аркаларына карай сершт1. Сейтт1 де к^1здар кайтадан маган карады. Бул жолы бурынгыдай самаркау емес, мен1н журег1мд1 жандыра, куйд1ре калган сияктанды. Эрине, бэр1 емес кой, Sauap.org 6

кейб1реулер1 гана сейткен болар. Бэлюм, маган солай сияктанып кер1нген шыгар... Прожекторлар сэулесшщ найзасына 1л1нген самолетке ок тимей коймайды. Ок тиген самолет ертенш, лаулап, сонынан кара тут1н суйретш, бет алдына ауыткып, жер кайдасын деп кулдилап лага женелед1... Отыз кыздын кез1 мен1н де журепмд1 ертеп ж1бергендей болды. Ок тиген самолеттей тенсел1п, теп-тег1с еденде, жана жыртылган тактанын уст1нен келе жаткандай, сур1не аяндап, бос орын 1здеп, аудиториянын ен тукп1р1ндег1 бос партага карай беттед1м. Sauap.org 7

II Ен арткы партага келiп енкейiп, онын кггап коятын куысына эскери сумкамды, кокайма фуражкамды CYнгiтiп, ендi отыра бергенiмде, дэл касымнан дYр етш бiр топ кегершiн кетерiлген юпеттенш кеттi. Олардын лыпыл каккан жещл канаттарынын жак^1ннан шыккан лебiн де естшен сияктандым. «Мyндa кегершiн кайдан келдi?» деп ойлап, басымды кетерш алдым. Сейтсем, кегершiн дегенiм орындарынан ере тYрегелген к^1здар екен. К^ыздардын жауырындары какпактай, етжендi, бойшандары да, иыктары кушиган, бiрaк бойлары тарткан сымдай тiп-тiк нэзiк денелi, талшыбыктай майыскан талдырмаштары да бар екен. Оларды шолып келiп, менiн кезiм ез алдымдагы кершi партадан кетершген екi к^1здын ж^1п-ж^1лтыр шаштарына, олардын кос-кос бyрымдaрынa тYCтi. Орындарынан тез тyрFaндыктaн болар, к^1здардын тастай гып ерiп тастаган эсем бyрымдaры тактайдай жауырындарын сипагандай боп, женiл гана дiрiлмен козгала тербелiп калыпты. ^ыз бyрымдaрынын осы элсiз тербелiсi аудиторияга ок^1тушы кiргенiн, ендеше бyл кауымга кaзiр косылган жана студент менщ де оган кyрмет керсетiп, орнымнан тyруым керектiгiн есiме салды. Орнымнан yшып тyрFaн бойда, мойнымды созынкырап, алга карадым. Келген окытушы кандай адам екен деп ойладым. Алда, кыздардын бастарынан биiгiректе, бiреудiн козы бyйрa кара шашы терге карай жай жылжып барады екен... Согыста жYргенде компаспен жен багдарлайтынбыз. Компас козгалса, онын тiлi жан-жагына к^1пылык кага шайкалып кететiн де, сэл тыныштык болса, «мiне менщ iздегенiм!..» дегендей, сyктaнып, солтYCтiк жакка телмiре калатын. Неге екенiн бшмеймш, тегiс жерге койган компастын тЫ сияктанып, менiн кезiм кайтадан алдымда тyрFaн к^1здардын бyрымдaрынa ауды. «Бшектей аркасында ерген бyрым» деген Абай еленiнiн жолы ойыма оралды. Жылтыр кара шашты как жарып етш, мандайдан желкеге дейiн тартылган шаш жармасынын кiршiксiз кyйкaны ашып керсеткен ак сызыгы жYрегiмдi кытыктагандай болды. ^ос бyрымынын арасындагы кагаздай аппак желкелер ене бойымды балк^1тып бара жаткан сияктанды. Осы кезде сол канатта тYрегеп тyрFaн к^1здардын бiрi бyрылып, арт жакка карады. Кейш бiлдiм, ол ЗaйкYл деген кыз екен. Ол тура маган караган тэрiздi болды. Менiн кыздарга сyктaнып тyрFaнымды сезiп, «Апырай, мына жшгг келмей жатып елтiп калган екен»деп ойлайды-ау деп, yялып, темен карап кегпм. Уялшактык - yлтымызFa тэн касиет кой. Эсiресе ауыл балалары yян келетiн эдетi емес пе? Жасымда мен де сондай болдым. Yлкендердiн алдында суырылып сейлемейтiнмiн, эйелдердщ бетiне карамайтынмын. Жаксы керген кызымнын жанына жолай алмайтынмын. Согыстан кайтып оралганша эйел алдындагы езiмнiн осы yялшaктыFымнын кандай кYЙде екенiн бiлмейтiн едiм. Оны ендi сезе бастадым. Жана, кыздар толы аудиторияга ю р т Sauap.org в

келгенде, бiрiншi рет уктым. Сол буры^ы, бала кyнгi калпымда екенiмдi бiлдiм. Бiрaк, бала кyнiмде менiн кыздардын сыртынан суктана кaрaуFa да батылым бармайтын едi. Терт ж^1л соFыстa болып, жаман, жаксыны кеп кергенджтен бе, кiм бiлсiн, ендi кыздардын желкесше к^IЗЫFa кaрaуFa жарап кaлFaн сияктымын. Iшiмнен бул кyйiме де ш ^ р ш ^ к еткендеймiн. «Тiптi к^1здардын бетше де, сыртына да карамасам карамай-ак кояйын, - деп ойладым кезiмдi темен салып турып. Журтпен бiрге жауды женiп, аман-есен елге келш, осы к^1здардын касында тyрFaнымнын езi каншама бак^1т!» Ок^1тушынын: «Отырындар!» дегенге уксас yнi естiлдi. Шыркап бткке кетерiлген кеп кегершiн, куйыла темендеп келш, жанагы ушкан жерiне дyр етiп кайтадан конды. Кегершiн тобына такау келiп колбан етiп ко^ан жaлFыз кaрFa тэрiзденiп, к^1здардан кейш орныма жалп етiп мен жaЙFaстым. Содан сон жайлап, aлдaFы кыздардыщ бастарынын ара-арасымен, ок^IтушыFa кез жiбердiм. Бiрiншi керген ок^1тушым болFaн сон ба, элде жyзiнде есте калар ерекше белгiлерi бар ма, бшмеймш, кемiрдей кара, козыдай буйра шашы мен бiрден бyркiттiн тyмсыFын кезге елестететш yлкен имек мурны бар, коныркай ендi келген отыз yш-отыз терттер шaмaсындaFы сабырлы кiсi емiр бойы ойымда сакталып калды. Окытушынын KOныркaйлыFынaн баска бетiнде казакка уксайтын еш белгi жок сиякты ед^ Сондыктан мен оны соFыстын со^ы1 ж^1лында бaстыFым болFaн аз улттан шыккан комaндирiме уксаттым да, бул ю с кай сабактан лекция окыр екен деп ойладым. Ол лекциянын орыс тiлiнде окыларына да ^ м э т м болFaн жок. - Ал, балалар, дайынсындар ма? - Мен елен е т т , мойнымды iлгерi создым. ^азакша сейлеген осы окытушы1 ма, элде баска бiреу ме деп, ез кyлaFым мен ез кезiме езiм сенбеген сияктандым. - Дайынбыз, aFaй, - деген он жак канаттан шыккан кыз дауысы естiлдi. АлFaшк^I сездi окытушы айтканына элi де иланатын емеспш. Эзгелер сытырлатып дэптерлерiн аша бaстaFaндa, мен бак^1райып, кaрaнFыдa жау пулеметшщ кай жерден от шашарын андышан тyнгi бaрлaушыFa уксап, бyркiт мурыннын aстындaFы ауызды бaFумен болдым. - Дайын болсандар жол ортасына былай деп жазындар: Сын есiм. - Бyркiт мурыннын астынан ак тютер жарк-жарк ете калды. Ок^1тушы езш байсалды устап эр сезiн баппен, байыппен айтады екен. СоFыстa командирлердщ шапшан айтылатын буйрык сездерiне ^ р ен ш кaлFaн мaFaн бул ырFaк тосындау танылып, ок^1тушы эдейi мaнFaздaнып оты^андай керiнедi. Менiн осылай деп ойлауыма мyмкiндiк бергендей, кус мурын окытушы1 сэл бегелiп барып, сезiн ары карай жaлFaды. - Бiздiн бyгiнгi ететiнiмiз: сын есiмнiн тyрлерi - сапалык сын есiмдер мен катыстык сын есiмдер, сын есiмнiн морфологиялык курамы, яFни сын есiмнiн косымша Sauap.org 9

аркылы жасалуы, сын есiмнiн синтaксистiк тэсш арк^1лы жасалуы жэне форма тудыратын косымшалар. - ТYу, агай, т ш т кеп кой, - дедi темен т ^ ы ^ т алып, дэптерлерiне сусылдатып жаза бастаган к^1здардын бiрi. «Бэлэй, кеп деп бекер айтты-ау» деп ойладым мен iшiмнен жанагы сездi айткан к^1зга жаным ашып. Эйткенi командир сабак берш тyрFaндa солдаттардын б^лай деп онын эрекетiне бага бермек тyрFaй, сезiн белуге как^1сы жок. Мyндaйдa командир жанагы сездi айткан адамды орынан тyрып, казарманын еденш жууга жазалайды да, сабактан куып жiбередi. Эскер емiрiнiн тэртiбi солай. Терт ж^1л бойы сол емiрге калыптасып калгандыктан ба, кiм бшсш, ок^1тушы жанагы студентканы да аудиториядан куып шыгатын болар деп кaуiптендiм. Бiрaк, ол сез окытушынын кэперше мYлде келген жок. - Программа бойынша солай гой, - дедi де, лекциясына кiрiстi. Бетен ^ т ы н адамы болар деген ок^1тушымнын казакша бiлгенiне, онын Yстiне казак тшшщ езiнен сабак бере бастаганына танданган мен онын тiлiн кабылдаганмен, казак деуге тYрiн кабылдай алмай бiрaз отырдым да, ак^1ры оган да кендж^м. Содан сон ез дэптерiмдi алдыма карай тартып, мен де жyртпен iлесе конспект жазуга талаптандым. Бiрaк, бiр гажабы, канша талаптансам да жаза алмадым. Дэптердiн дэл ортасына карындашпен «Сын есiм» деген ею сездi баттитып койдым да, тебеден yрFaндaй боп тyрып калдым. Бiрiншiден, терт ж^1л бойына колыма калам орнына салмагы сегiз килограмм снаряд yстaп YЙренген саусактарым икемге келетш емес. Eкiншiден, бэлкiм сол себептен де болар, жана гана езiм жай сейлейдi екен деп ойлаган ок^1тушынын дауыс екпiнi тындауга к^1рсау сиякты боп керiнгенiмен, менщ эркайсысы эрен бYгiлетiн, буындары шор-шор барбиган жуан саусактарымнын шапшандыгынан элдекайда ж^1лдам болып шыкты. Онын Y ^ i^ согыста зенбiрек пен винтовка сиякты жауынгер карулардын тiлiн гана yFып, тас тебеннен тене тYсiп, боздай соргалап келе жаткан мина мен бомбалардын кай жерге кеп бYрк ете каларын Yнiне карай ажыратуды мYлтiксiз бiлгенмен, мынадай аудиторияда лекция тындаудан мYлде тосыркап, эрi м ^ стенген солдат кyлaFы окытушынын «сын е^м... сын есiм...» дегеннен баска сездерш жэне аж^1рата алмады. Маган ^ с мyрын ок^1тушынын лекцияга кiрiскеннен кейшп шыныдай шынылдап калган дикциясы тагы yнaмaды. Ол сейлеген сайын бiреу аудитория терезелерiнiн эйнегiн шылдырата сындырып келе жаткан тэрiздi немесе аязды кYнi элде кiм ак карды шыкырлата басып касыннан етiп бара жаткан сиякты болды да тyрды. Маган сезден герi сол бiр шыныл кебiрек естiле бердi. ^ойшы, каншама тырыссам да ештене жаза алмайтыныма кезiм жеттi. ^ауырсындай гана жеп-жещл карындашты кагаз бетiнде жоргалату алпамсадай зенбiректi ашык позицияга денгелетш алып шыгудан ауыр тидi. Sauap.org 10

«Жок, б ^ т ш боска киналмайын, - деп ойладым iiniмнен.-Алдымен ок^1тушынын yнiн кyлaFымa сiнiстi етейiн. Содан сон, бiрте-бiрте лекциясын жaзуFa да жаттышармыш. Осы отырFaндaрдын бэрi лекция тындап, конспект жазу шеберлiгiне бiрден емес, бiртiндеп жеткен болар. Ендеше, терт жыл окопта жатып, соFыс академиясын тауыскан солдаттын булармен бiрге бейбiт емiр университеттi тэмaмдaуFa да шамасы келер элi». Осы ойдан кейш карындашымды дэптерiмнiн ортасына койдым да, бала кyнгi эдетiм бойынша, сол жак алаканыммен жaFымды таянып, жаксылап тындамак болдым. Тындай бастап, к^1здардын кесте ток^IFaндaй ж^1пылдатып, жылдамдата конспект жазып жаткан эсем колдарына кезiм тyстi де, тaFы да олар туралы ойлап кеткенiмдi езiм де aнFaрмaй калдым. «^ыздар! Сендер кандай Faжaп жансындар, шiркiн. Жаудырай кaдaлFaн кап-кара кездерiн мен жанды ерiткен кемiрдей шаштарын, иыктaрындaFы толкындай тулaFaн бiлектей бурымдарын мен сол кос бурым арасынан керiнген юршж^з аппак желкелерiн кандай эсем едi сендердiн. eзеннiн куба талындай солкылдaFaн бойларын неткен керкем, апырау. ^ыр жiгiтiнiн канын к^1здырып, кyшaктaуFa, ^ i^ F a. кумарттыратын к^1пша белдерiн мынау бyрaлFaн! Сендердiн сымбаттарынды суреттеуге соFыстaн кайткан солдаттын тiлi жете алар ма ешкашан?!» Осындай ойлар бiрiнен сон бiрi жaлFaсa бердi, жaлFaсa берд^ Ой кушагында. отырFaн мен кыздардан езге дyниенiн бэрiн де умытып кеткен сияктандым. «Бул к^1здарды керш оты^ан мен неткен бак^1ттымын! - деймш тaFы да iшiмнен. - СоFыс бойы жауды женiп, сендердi керсем деп имандай арман тутып едiм iшiме. Сыз окопта суык жанбыр тебеден сорFaлaп тyрFaндa да сендердi ойлaFaнмын. Ак кар, кек музда жол жaFaсындa жау танюсш тосып, зенбiректi курып койып, шуцкырдыщ тебесiне плащпалатка тутып, тyбiнде тЫ м-т^ме тимей сак^1лдап тонып отырFaндa да сендер жyрегiмде жаткансындар, к^1здар. Жаяу жорыкта жан киналып, кyндiз жау самолеттершщ тебеден aтк^IлaFaн OFы шинелiмнiн етегiн шурк-шурк тескiлеп, тyнде уйкы каумалап кiрпiктерiме кайта-кайта желiм жaFып, буындарымды босатып мазамды алып, е^м шыFып келе жатканда да сендер менщ ойымнан кетпегенсiндер, арулар. Сол к^дердщ, сол айлардын, ж^1лдардын бэршде де мен сендердi бiр минут та е^мнен шыFaрFaн емеспiн. ЖaлFыз менiн Faнa емес, мaйдaндaFы бар жМттщ жyрегiнде болдындар сендер. Сендерден ауык-ауык хабар алу кандай бакыт едi мaйдaндaFы жiгiттерге. Эр жауынгер колына yшкiл хат тиiп, онын сыртындaFы езiне таныс колдын танбасын кергенде жел козFaFaн жапырактай дiрiлдеп, тез ок^1п шыкканша тaFaты калмай aсыFaтын. Жана Faнa жаудын жебiр тaнкiсiн жайратып, кирaFaн болаттын бержтМ мен сyстылыFын ез бойына, ез енше жиып шамырканып тyрFaн кahaрлы солдаттын к^1з хатын ок^1п шыкканда жаны жадырап, кара кезi к^тмдеп, бyйрек бетiне алк^1зыл бояу шабатын. Ак тiстерi аксия керiнiп, езгеше бiр ракат табатын. Осы бiр енi жумсарып, жyзi ж^1лып, жyрегi нэзiк лyпiлге баскан шагында онын кеюрегше езгеше бiр кyш Sauap.org ll

крылатый. Сол сэтте ол бiр емес, жаудын бiрнеше тaнкiн жалгыз езi жайратуга эзiр болатын. Мiне, майдандагы жiгiттердi бiресе болаттай катайтып, бiресе коргасындай ерiтетiн сендер едiндер, сендердщ гажайып хаттарын едi, к^1здар. Сендердщ «жауды женiп кайтындар!» деп эр хатта айтатын эмiрлерiндi орындап тезiрек Берлинге барып, одан сон ездерще жетсек деп ынтыгушы едiк бэрiмiз. Бiр казак к^1зынын жYзiн керш касында отырсак арманымыз болмас едi деп ансайтын едiк бiз. Енд^ мiне мен бiреуiнiн гана емес, бiр аудитория толы к^1здын касында отырмын. ^андай бак^1ттымын мен! «Мен бакыттымын!» деп, Алатаудын тебесiне шыгып айкайлагым келедi кaзiр. Отан армиясынын сапында зyлым жауды женгенiме бакыттымын! Сейтш, ез елiме оралып келгешме бакыттымын! ^аншама ер азамат туган жерге жете алмай, туган елдщ топырагында ескен кызыл гYлдей кыздардын ак жYЗдерiн кере алмай арманда кегп. Элер алдындагы эр солдаттын аузына алган ен сонгы сезi эйел аты болды. Бiреу анасын, бiреу жарын, бiреу гашыгын есше алып, тiл кYрмелiп, мэнгiге кез жyмaр алдында актык кYшiн жиып, солардын есiмiн атады. Олардын ездерше деген махаббатынын карызын солдат сол бiр ауыз сездi yмытпaй айтып етуге тырысты. Содан кейiн Отан CYЙгiш, ана CYЙгiш, жар CYЙгiш солдат жаны мэнгiге тыншыкты». Осындай ойлар арынды езеннiн акжал толкынындай тепеп, бiрiн-бiрi куып енелдi-aй келш. Мен езiмде к^1здарга деген осынша мол, нэзiк сезiмдер бар екенш бyрын да бiлетiн едiм. Сол сезiмдердiн бYгiн университетке тYсiп, алгашкы лекцияга катыскан сэтте-ак aFыл-тегiл агылганына тандандым. ^ой, мyным болмас. Университетке алынбай жатып ансарым к^1зга ауганы несi? Мен мyндa к^1зга кырындаймын деп емес, оку окимын деп келш едiм гой. Ендеше кыз туралы ойлаудан тыйылуым керек», - деп езiме токтау салмакта болдым. Бiрaк, aйы-кYнi жеткен эйелдi ауык-ауык кинаган толгактай элдебiр арылмас мазасыздык менiн бойымды билеп, барган сайын бастагы ой ерiстеп, ершелене берд^ «Улы Отан согысында бiз жауды каруымыздын - сaмолеттiн, танктын, артиллериянын кyдiретiмен де жендiк, - деп ойладым мен онан эрi. - Сол сиякты алаулаган асыл махаббаттын кYшiмен де жендiк. Бiздiн жYрегiмiзде Отанга, анага, CYЙген жарга деген шек^з махаббат болды. Сонгы кYш алдынгынын куатты козгаушысына айналды да, елiм мен емiрдiн арпалысындай айкаста бiз женiп шыктык. Менiнше, махаббат - дYниедегi барлык кYштiн кез^ барлык куаттын бyлaк-бaстaуы. Онсыз еш жерде жещс жок. Ендеше, кыздар, махаббаттын мелдiр бастауы сендердi кергенде калай тебiренбейiн, калай куанбайын мен! Кеше егей Европадан ез Европама жеткенше асыгып ем. Эз Европам ез Азиямдай куанышпен карсы алды менi. Жолдагы агайын жyрттын жылы жYЗ, ыстык ык^1ласы жYрегiмдi тербеп, ежелден таныс Yндi славян сездерi кyлaFымa тэттi кYЙ боп ^ ^ и д ы . Ал ез ^азакстаныма жеткендегi кYЙiм кандай болды десеншi! Ауызбен айтып жетюзе алмаспын мен оны. Жол бойындагы жадау разъезд, жапырайган казак Sauap.org 12

ауылдары конырайып алдымнан шыкканда Батыс Европанын салтанатты сарайларынан артык кердiм мен оларды. Yй жанында yймелеп ^ з тiршiлiгiн жасап жаткан жYдеу жyздi, жалбыр киiмдi ауыл адамдары кезiме шaлынFaндa жyрегiм елжiреп, ерiп коя бердi шaЙFa сaлFaн канттай боп». Осы кезде «Кенiлдi бес жyзiншi поезд» деп аталатын эскерден кайткан солдаттар тиелген к^1зыл вагонды узын составтын ^азакстаннын шеткi шaFын станцияларынын бiрiне келiп токтaFaны кез алдыма елестедi. Тэкен деген жолдасым вагоннан кaрFып тyстi де, поезFa с^г, айран, жумыртка алып шыккан эйелдердщ касына барды одырандап. - Апалар, амансыздар ма, бэрiнiзге мын сэлем! - дедi ол бас иш. - Айран бар ма? - Бар, шырaFым, бар, - д ест эйелдер. Жолдасым бiр банка айранды басына бiр-aк кетерд^ Содан сон тyбiнде кaлFaн жyFынын жинап алып, бетiне жакты. ^ап-кара жiгiттiн бетi ала бажалак боп шыша келдi. - Мунын не, шырaFым, - дедi айран и ес картан эйел танданып. - Муным - куaнFaным, апа. Сурапыл соFыстaн аман келiп, туFaн жерге табаным тиiп, сiздей апамнын колынан айран ш к етм е куaнFaным. ТуFaн елдiн дэмш татканыма кaнFaным, айраннын кaлFaнын бе^ме жакканым - балалык кyнiм е^ме тyсiп, еркелегенiм, апа. Сiзге еркелегетм, ^aзaкстaнFa, халк^1ма еркелегенiм. Эшейiнде сезге олак, кеудесi орден мен медaльFa толы анкылдак батыр жолдасымнын сол бiр сезi керемет шешен болып шыкты. - ^ д а , бак^1р-ай, елдi сaFынFaн екен FOй, - деп сол жерде эйелдердщ бэрi тепс ж^1лап жiбердi. - ^ай жердМсщ? - Шешен бар ма едi? - деп эркiмдер сурап та жатыр. - ТaлдыкорFaн облысыныкiмiн. Эзщздей келген шyйкедей Faнa кара домалак шешем бар едi. СоFaн асынып келемiн, - дедi Тэкен кемтрлердщ бiрiне карап. - ^ д а , бакыр-ай. - Шешеннiн жYрегi жарылып-ак кетер-ау сенi кергенде. Осылай деп эйелдер колдaрындaFы бар жумыртка, бар с^т, айранын Тэкенге усынды. - ТуFaн жердiн дэмiн таттым, мaFaн сол болады, - дедi Тэкен эйелдердщ усы1^аныш алмай. Журт OFaн карамады. - Жолдастарына бер. - СолaрFa дэм татыр. Тэкен бет-аузы aЙFыз-aЙFыз болып, эйелдердi вaгонFa бастап келд^ - ^ ы н дар , жiгiгтер! ТуFaн ел ы1рзыны! ^ы ндар!.. - Iшiндер. - Дэм татындар, - деп жатыр эйелдер. Sauap.org 13

Эйелдер экелген тамактарын бэр1м1зге тег1н белш берд1. Б1реу акша телемек болып ед1, картан ана ренж1п калды: - Терт ж^1л согыста аштан елмеген б1з согыс б1ткеннен кейш елед1 деп пе Ед1ндер? К^ойындар, карактарым, акшаларынды козгамандар. Элде жат жерде журш елдер1нн1н конакжай салтын умытып калып па ед1ндер? Бул сезге жауапты тагы да Тэкен берд1. - Жок, апа, умыткамыз жок, - дед1 ол. - Онда б1з муны халыктын майданнан жен1спен келген ж1г1ттерге шашкан шашуы деп кабылдайык. - Е, жен. - Сейтщдер, - деп эйелдер разы боп калды. Осы кезде б1здщ поезымыз гудок бер1п, 1лгер1 козгалды. Зымырап келе жаткан поездын ес1г1нен етектег1 елге карап отырган менщ ес1ме данышпан Жиренше туст1. Хан касында кеп жур1п ел аралап, орда, сарайларда узак-узак конак болып уй1не кайткан кедей Жиреншенщ сирагы жаман лашыгына сыймай сыртка шыгып жатса керек. Хан ордасындагыдай мамык тесекте емес, лашык 1шше теселген елен шепт1н уст1нде ракаттана кер1л1п жатып шешен: «Ш1рк1н, менщ ез у т м , кен сарайдай боз утм » деген екен дейд1. Мен жолдасымнын бет1не карадым. - Тэкен, уйще жетуге асыгып келес1н бе? - дед1м. - Е, уйше жетуге к1м асыкпаушы ед1, - дед1 ол. Мен оган ауылга баруга асыкпайтынымды, Алматыга калып, окуга тусет1н1мд1 айттым. - Сен1н окуына болады. Ал мен1н басыма ешб1р оку конбайды, - деп ол ез басын жудырыгымен токылдатып койды. - Мен барамын да елдеп б1р жаксы к^1зга кулындай шынгыртып курык саламын. Маган одан баска окудын керег1 жок. Мен кулд'м. - Кулме, - дед1 ол. - Окуда да жаксы кыздар кеп болады. Аузынды ашып боска карап журмей, сен де солардын б1р тэу1р1н нысанага ал. «С ейтт, мен кеше гана эшелоннан туст1м, к^1здар. Буг1н м1не сендерд1н орталарына келд1м. Мен сендерд1н аганмын, бауырынмын, досынмын, к^1здар. Мен сендерд1н бэрщд1де жаксы керем1н!..» Аудитория есМнщ сыртынан шылдыраган конырау дауысы естшд1. Н]'р]'н т ] лекция б1тт1. ^ус мурын окытушы жайлап орнынан турып, есжке карай аяндады. Эшей1нде конырау согылса-ак ешк1дей секендеп ес1кке карай алдымен жуг1рет1н кыздар, сабак уст1нде езара ш тей уэделескендей, ешкайсысы селт етпестен парталарында с1рес1п отырып калды. Sauap.org 14

III Окытушы шь^ып кеткеннен кей1н екеу-екеуден катар оты^ан к^1здар б1р-б1р1мен куб1рлесе кул1ст1 де, командамен бурылFан б1р взвод солдаттай болып, тег1с кеуделерш козFап, жуздер1н аудиторияныц ец артында отырFан маFан карай бурды. Тунде далада машинамен келе жатканыцызда алдыцыздан жайылып журген коян кездесет1н. ^оянды кере сала OFан машинаныц фарын баFыттай койсац, кашудыц орнына ол баЙFус: «мен1 ат!» дегендей болып, арткы ек1 аяFымен т1ки1п, кулаFын селтит1п тура калатын. Машина жары^ына б1р 1л1нгеннен кей1н коян сорлыны б1р атсац да, бес атсац да, сол орнынан козFалмайды. Тек ок тигенде Fана турFан жерше жалп ет1п кулай кетед1... К^ыздардыц бэр1 маFан карай бурылFанда, мен де сол к о я т а уксап, орнымнан апалактап атып турдым. Егер сол сэтте к^1здардыц бэр1 б1рдей м е т кездеп махаббат мылтыFыныц шур1ппес1н басып кеп калFан болса, солардыц б1рсыпыра бытырасы дэл осы кунге дейш ен бойымда журген болар деп ойлаймын. Орнымнан атып турFаннан кейш эскери машык бойынша жалма-жан гимнастеркамныц етег1н темен карай тартк^1лап, кыртысын белбеуге суккан бармак арк^1лы кейш карай сырFыта бастадым. Узын аудиторияFа ек1 катар койылFан парталардыц е с т пен терезе жак шет1ндег1 кыздар сол бурылFан куйлер1нде козFалмастан отырып калды да, ортадаFы к^1здар орындарынан турып, маFан карай аяцдады. Эз1ме карай келе жаткан олардыц тактай еденд1 тык-тык баскан дыбыстарын ест1генде журег1м, атакаFа шыFар алдындаFыдай дурс-дурс соFып коя берд1. - Ал, жолдас, с1зд1 студент болуыцызбен куттыктаймыз, - дед1 кем1рдей кара шашты, жазык мацдай, к^1зыл шырайлы кутмкез к^1з мен1ц касыма кел1п. МаFан ол сондай сулу боп кершд1. Бул жацаFы, мен аудиторияFа алFаш к1р1п руксат сураFанда мырс етш кул1п: «Руксатты к1рмей турып сурамаушы ма ед1?» деген кыз болар деп мелшерлед1м. Мен: «Ракмет» деп басымды ид1м. ^ыз таFы да мырс етш кулш ж1берд1 де, куттыктау уш1н бе, элде амандасу ушш бе, маFан карай суйржтей саусактарын созды. Алдымен колды ез1м бермеген1ме ек1 бет1м ду ете калып, мен де алаканымды усындым. ^ыздардыц кол усынып амандасканда алаканын су куятындай шуцкырайта койып, саусактарыныц ушы ж1г1тт1ц колына тиер-тиместен тартып экетет1н эдет1 емес пе. Мен ез1ме терт жыл соFыстан кейш алFаш усынылFан кыз колын алаканын алаканыма тесеп койып, солдатша кушырлана б1р к^1сармын деп ойлаFан ед1м. Тот баскан тем1р 1спеттес к уст алаканыма к^1здыц колы емес, устай бергенде уша женелген торFай канатыныц ушы Fана тигендей болды. Мен буFан мулде абыржып калдым. Э й ткет солдаттар б1р1н1ц колын б1р1 катты к^1сып амандасады. Олар уш1н кол берш амандасу лэззатыныц ез1 сонда. Бэлюм, кыз колын жаца маFан Sauap.org 15

бермеген шыгар, бэлюм ол кайта y C n ^ ^ m болар, сонда дyрыстaп к^1сармын деп Yмiттендiм. Бiрaк к^1з ендi колын кайта беретiн белгi танытпады. Менщ бшепм, жау тaнкiсiне карай кезделген зенбiрек стволындай серейiп, созылды да калды. Кбайта тартып экетудi колайсыз кердiм. Менiн осы кYЙiмдi ангарган екiншi к^1з шапшан iлгерiрек шыкты да: - Агай, сэлеметсiз бе, кyттыктaймын, - деп колын берд^ Мен бyл к^1зга сонша разы болдым. Биiк кабак, бота кез осынау ак сары к^1з маган барлык кыздардын сyлуы сиякты боп кершд^ Баганадан к^1сылып, не iстерiмдi бiлмей саскалактап тyрFaнмен к^1здын колын катты к^1спай, демеп yстaп, тез босатып жiбердiм. Мен онын езiмдi колайсыз кYЙден кyткaрFaнынa куандым. Бар абыройды жапкан бетiмнiн бояу ж^ждас конырлыгы болды. 1штей канша кысылып, киналсам да емiрi енiмнен белп бiлiнген емес. Эзiмнiн ДYPдiк ерш, жалпак бет, шойын каралыгымнан емiр бойы осыдан езге тапкан пайдам да жок. Тагы да еден тыкылдады. ^зеден келетiн юбкадан шыккан тYп-тYзу екi сирак киiктiн лагындай каздандап, касыма жэне такай берд^ Yстiне киген ак кофтасы ак мамыктай Yлпiлдеген каз кеуде, кызыл ерiн ак кyбa кыз жымиганы жанынды майдай ерiтiп, иiлiп келш колын берд^ Одан сон кос бyрымы жер сызган, биiк екше етшшщ аттаганынан аялдаганы кеп, балдай шyбaтылып, жiбектей ширатылган сyршa кыз ею аттам жерге буыны ^рыгандай былк-сылк етiп эрен жетiп, карлыгаш канат касын кере, каймыж^1ктай жyкa ерiндерiн жай гана жыбырлатып, кер маралдай керiлiп, ол колын созды. Онын артынан жасында балалар YЙiнде тэрбие алып ескендерiн таныта шаштарын иыктарына тYсiре кидырып, сол эдемi колан шаштарын жаурындарын жаба жайып жiберулерiнiн езi жiгiттiн жYрегiн бiрден бYлк еткiзетiн к^1р мyрын кыпша бел, бiрi нэзiк, бiрi толыкша екi к^1з эдемi ак т^терш жарк^1рата керсетiп, бiрiнен сон бiрi амандасты. Койшы, не керек сейтш мен к^1здардын жyп-жyмсaк, ып-ыстык колдарын ауыртып алмайын деп еппен yстaп, бiрiнiн сонынан бiрiн к^1са бердiм, к^1са бердiм. Олардын колдарын алып жатып, ак^1рын yрлaнып жYЗдерiне, кездерше караймын. Уыздай уылж^1ган, алмадай албыраган, бYЙректей бyлтиFaн, мамыктай Yлпiлдеген, Yлбiреген беттердi, каракаттай мелдiреген кап-кара кездерд^ жYрекке жебедей атылган «Катюшанын» огына yксaс yзын кiрпiктердi, жана туган жщшке айдай немесе егiншiнiн кол орагындай иiлген CYЙкiмдi кастарды бiрiнен сон бiрiн керiп, елтiп, елжiреп, панорамалы кинода отыргандай басым айналып, ж^1гылып кете жаздап тyрдым. Сол колыммен партадан капсыра мыктап yстaп алмаган болсам, сол сэтте ^ р с етiп кyлaп кетуiм де ыктимал едi. Осы мYшкiл кYЙiмде тыныш тyрмaй, Жагалбайлы елiнен Жайыкка кыз iздеп барган Телегендi есiме алдым. Ол да осы мен сиякты бiр кыздан сон екiншi кызды керiп есi кеткен едi. «Тау басында карагай, Телегеннiн мiнезi болып кетт баладай. Осындай болып эр жерден, он бiр к^1з е т т сэулетпен, бэрi де калды жарамай» дей келетiн бала кYнде кызыга жаттаган кисса Sauap.org 1б

жолдары ойыма оралды. Кырык шакты кыздыц касынан еткен Телегенн1ц ол куш кандай куйде болFанын б1лмейм1н. Ал ез1мнщ он бестей к^1здыц колын устаFанFа б1р шара к^1мыз шкендей мас болFаным аян. Эр кыздыц алаканы колыма келген сайын электр ерггк1ш1 тиген калайыдай балк^1п, елж1реп бара жаттым. БарFан сайын кызуым артып, куй1п кетет1н сияктандым. Егер отыз к^1здыц колын тугел устаFан болсам, онда мулде ер1п кеткен болар ма ед1, к1м бшсш. Эз1мн1ц осы кунге дей1н аман ж ургетм бэлк1м, сол кун1 аудиториядаFы к^1здардыц бэр1н1н колын тег1с устамаFандыFымнан да шыFар деп ойлаймын кейде. Мен1ц бак^1тыма карай алFашкы амандаскан к^1з кайтадан тш катты. - Жэ, езгелер1ц отыра бер1цдер, - дед1 ол баска кыздарFа колын сермеп. - КалFандарыц кей1н амандасарсыцдар. Каз1р баска шаруа бар. Баскалар куле тус1п, орындарында отырып калды. Б1рсыпыра к^1з м е т коршай турегеп турды. - Ал, жолдас, сейлещз, - дед1 элп к^1з дауысын эндете созып мен б1р OFан баяндама жасап беремш деп уэде к^IЛFандай-ак. - Не сейле дейс1з? - дед1м сэл ыржия тус1п. Бул арада мен ыржалацдайтын да ештеце жок ед1. Тег1 кеп к^1здыц мысы Сасып, K^ICылFанымнан сейткен болуым керек. Бурын б1р к^1здыц бет1не бед1рейе карай алмайтын басым, енд1 б1рнеше кыз ез1мд1 ентелей коршап алFаннан кейш, соЙFан каск^1рдай боп, ыржимаFанда кайтейш. - Кайдан келд1Ц1з? - дед1к^1зыл шырайлы кыз кез1н ойнакшытып. - Г ерманиядан. - СоFыстан кайткандардыц бэр1 Германиядан келед1, иэ, кыздар? - деп к^1зыл шырайлы кыз достарына карай бурылды. Ол кыздыц м е т эзтмен каFытып турFанын сез1п, акырын Fана ж^1миысып койды. Оны мен де сезд1м, сондыктан да жацаFы жауабымды кайта толыктырып: - Берлин туб1нен кайттым, - дед1м. - Туб1 деген кай жер? - дед1 к^1з мулэтмсш. Кыздар мырс ет1с1п калды. - Шпрее деген езеннщ жаFасынан, - дед1м мен де сэл кысыла тус1п. - Берлинге такау жер. - Э, - дед1 кыз менщ жауабымды тус1нген болып. - Берлинде болдыцыз ба? - Болдым. - Рейхстагты керд1Ц1з бе? - Керд1м. Берлинде болып, Рейхстагты кергетм тергеуш1 кызFа эсер етт1-ау деймш. Берлиннен келген ж1г1тт1 буйт1п эурелеметк дед1 ме, к1м б1лс1н, ол сураFын саябырлатып, сэл бегел1п калды. Ол ундемеген соц баска кыздар да менен беттерш бурып, темен карасты. КолFа тускен тутк^1ндай болып, олардыц ортасында темен карап мен турдым. Кыз кайта сурак койды. - СоFыста командир деген болады дейд1, рас па? - Рас, - дед1м мен басымды кетерш. Sauap.org 17

- Э-э-э, - дедi к^1з дауысын соза анкаусып. - Сiз командир болдыныз ба? - Жок, - деп калдым да артынан: - иэ, болдым, - деп басымды изедiм. Кыз сык^1лыктап кYлiп жiбердi. Оган езге к^1здар кYлкiсiнiн ^ м ^ сынгыры косылды. - Жогыныз калай, иэ, болдымыныз калай? - дедi к^1з кYлкiсiн сэл басып, кара кездерш одан сайын ойнактата тYсiп. Мен жайымды айттым. - Mrni командир болган едiм, - дедiм. «Кiшi» деген сездi бекер айтканымды кейiн бiлiп калдым. Бiрaк айткан сез - Аткан ок деген. Экшгенмен окты керi кайтара алмайсын. Не де болса ак^1рын кyттiм. Ак^1ры былай болып шыкты. Жазык мандайы жарк^1рап к^1з тyрFaн жершен сэл кейiн шегiндi де, менщ бyзaу бас керзi етiктi аягыма бiр, элi шашы есе коймаган тык^1рлау басыма бiр карап, шомбалдау боп бiткен тэпелтек бойымды лезде шолып еттi. Содан сон ол менщ бойыма басымнан аягыма карай кайтадан кез жYгiрттi. Эн бермеген к^ ай маган кyнттaп бой да бермеген гой. Кыз бaЙFyс бейнеттенш канша караганымен, бэйтерек емес, бiр жарым метрден аз-ак асатын тапал бойга канша бегеледi. Жуантык келген жyмыр мойнын бiр жагына карай бyрды да: - Керiнiп тyр, - дедi акырын, бiрaк барлык кыздарга естiрте айтты. Эскерде rnrni командир, Yлкен командирлер болатынын онын бшетш, бiлмейтiнi маган беймэлiм. Алайда ол менiн кiшi командир болдым дегенiмдi бойымнын кiшiлiгiне апарып сайды. Э д е т сейттi ме, жок бшмегенджтен солай ойлады ма, оны да ангара алмадым. Эйтеуiр к^1здар онын «кершш тyр» дегенiне ду ^ л ш жiбердi. Басымды кайта-кайта сипалап езiм де кYлдiм. - Кыздар, ^лмендер, - дедi ол тYсiн суыткан болып. - КYлкен, анау журналды алып келшi. ГYлдей майыскан бiр кыз ок^1тушы столынын Yстiнде жаткан журналды алып келдi. М е т тергеушi к^1з оны колына yстaп тyрды да: - Мyндa, курста староста болады, бше^з бе? - дед^ Iшiмнен: «менi тым такымдап тyрFaнын староста екенсiн гой» деп ойладым да, басымды изедiм. Кыз сезш кайта жалгады. - Староста студенттердщ бэрiн тiзiмге алады. Мен тагы басымды изедiм. Кыз ендi маган мангаздана карады. - Мен староста еместн. Бiрaк бYгiн староста жок. Сондыктан сiздi тiзiмге алу кyрметi маган тиiп отыр. - Осылай деп ол журналды ашты. - Фамилияныз кiм? - Есенов. - Атыныз. - Ербол. Кыз саусактары майысып отырып, журналдын ен сонына «Есенов Е.» деп жазды да, кайтадан бетiме карады. - Ербол?.. ^ з согыста ер болдыныз ба? Sauap.org 1в

Бул суракка не айтарымды б1лмей жэне бегелш калдым. - Жок, журт катарлы, - дед1м ак^1ры. - Бэсе, кеудещз сылдырамайды, - дед1 к^1з. Муны да оныц кай маFынада айтканын ацFармадым. Кеудецде орден, медалдарыц жок деген1 болар деп туйд1м. Ал мен1ц орден, медалдарым жетк1л1кт1 болатын. Тек оларды студенттер арасында мактанFан сиякты боп кершбейш деп, тацертец университетке келерде кеудемнен б1р б1рлеп аFытып, тускен утм де калFан зат капшыFымныц 1ш1не салып кеткенм1н. Б1рак к^IЗFа дэнеце демед1м. Кыз журнал бет1не кайта ущлш, таFы да сурак коя бастады. Осы кезде сыртка шыFып кеткен б1рен-саран к^1здар да аудиторияFа кайта юрш жатты. - Кай жылы туFансыз?' - 1922 ж^1лы, - дед1м куб1рлеп. - Каттырак айтыцыз, - дед1 кыз мен1ц жауабымды ести турса да. - Семья жаFдайыцыз кандай - эйелщз бар ма? - Жок. - Суйген кызыцыз бар ма? Мен басымды шайкадым. - Кыздар, естш отырсыцдар ма? - дед1 ол жан-жаFына карап. Ешк1м ундемед1. - Туу, койсацшы, Канипа, - дед1 осы кезде отырFан кыздардыц б1реу1 орнынан турып, б1зге карай аяндап. - АFайды соншама эурелегенш не тергеуш1дей жауап алып. Sauap.org 19

IV Ортадан сэл Fана темендеу бойы бар, самай тусы ширатыла буйраланып туратын кою кара шашын узын кос бурым ет1п ер1п, оны ак мацдайынан жоFарылата басына б1рнеше рет орап, ек1 у шын тас кылып тебес1не туй1п тастаFан, ак б е т таза колмен аршыFан жумырткадай к1рш1кс1з, жасы он сег1зге келген талдырмаш к^1з мен1 коршап турFан езге к^1здардыц арасын как жарып ет1п касыма жак^1ндай берд1. Кыздыц Fажап сипатын кергенде мен уялуды умытып, OFан бак^1райып кадалдым да калдым. Орасан улкен де емес, онша юш1 де емес децгелек кара кездер «Тергеуш1» кыздыц кезшдей ойнакыланбай, келг1рс1п кул1мдемей, езгеше б1р пэк таза туныктыкпен жаудырай карайды. Ж^1лы шуакты осы кос кездщ арасынан темен карай ак каFазFа ак бояумен тарткан т1к сызыктай болып, кыр мурын кер1нед1. Осы эсем мурын астындаFы тацертецг1 гулдей бурющю оймактай ауыздыц «мен1 к1м суйед1?» дегендей ынтыFа улб1рей калFан боялмаFан к^1зыл ер1ндер1 к^1з журюшщ ырFаFымен элде ез1 д1р еткендей ме, элде тыныш турFан м е т д1р етк1згендей ме б1р белпс1з жайды ацFартты. Лезде сол д1ршдщ суFа лактырFан тастай болып, алыска, журег1мн1ц туб1не карай шым батып бара жатканы ез1ме ап-айкын боп бшше бастады. Жаныма такап калFан к^1здыц аппак буFаFы мен жуп-жумыр мойнын кез1м шалFанда тамаFымныц птпнен б1р жумсак нэрсе к^1тыктай женелгендей жэне б1р сез1м пайда болды. Эс1ресе оныц он бет1ндег1 мойылдай мелд1реген мец мен1ц кез1мд1 де, ез1мд1 де магниттей тартып, экетш бара жатты. Ак к^1з алдыма кел1п токтап, к^1лымсымай, к^1мсынбай, бейне б1р ез1н1н туFан аFасымен сейлесш турFандай ун катты. - АFай, бул Канипа деген калж^1цбас кыз, - дед1 ол мен1 сурактарымен сонша кинаFан к^1зыл шырайлы, каска тю к^1зды иыFынан б1р сипап койып. - Бэр1м1зд1 кулп]'р]'п, кещл1м1зд1 кетер1п отыратын осы. С1з OFан ренж1п калмацыз. Неге екен1н б1лмейм1н, бул кыздыц дауысын кубылтпай, б1р калыпты табиFи биязылыкпен ет1не айткан сез1 маFан буйрыктан бетер эсер етт1. Жау танк1мен жекпе-жек айкасуFа жауапты буйрык берген командир сез1н тыцдаFандай, ек1 колымды жамбасыма жапсыра устап тш-тж бола калдым да, «куп болады» дегендей ишара жасап, алдымен басымды изеп, одан соц ецкейе ишд1м. Бул арадаFы ек1 кимылдыц б1р1 артык: бас изеген соц ишудщ кажет1 жок ед1. Б1рак мен ол сэтте не кажет, не кажет емес екетн б т ш т н бе, с1рэ. Содан соц кайтадан кеудемд1 кер1п, бак^1райып, бакжиып кы^а карап, октау жуткандай т1п -тж боп серейд1м де калдым. Муным: «Мен с1зд1ц кулыцызбын, айтканыцызды булжытпай орындаймын, таFы не буйырасыз?» дегетм сияктанды. Мен1ц бул турысым сылацдаFан эсем аккудыц касында ез-ез1нен кутрейш , одырайып турFан курке тауыктыц коразын кез алдарына елестетт1 ме, юм б1лс1н, кейб1р кыздар мырс етш кулш ж1берд1. Осы кезде баFанаFы бур1скен гул ашылайын дегендей элпет танытып келе жатты да, тез токтап, сол куйшде козFалыссыз калды. Эзге кыздар кулгенмен ак кыз эсем Sauap.org 20

ер тн кытыктай бастаган кулк1н1 кер1 кайырып ж1берд1. Мунысымен ол барша устамды к^1здын бет1нен ешнэрсен1 б1лд1ртпейт1н, жаксы иэ жек кергетн ешкашан ангартпайтын ен улкен енер1н таныткан ед1. Б1рак, агасынын, ез1мд1 айтамын, ол кезде оны ангарарлык жайы мулде жок болатын. Сонымен, узын сезд1н кыскасы, ж1г1тке жутан согыс кез1ндег1 ауылда ес1п, сол сурапыл шакта бозбаламен катар туруга уйренбегенд1ктен, сейт1п, олардынкыз алдында ездер1н калай устайтындыктарын кермегенджтен бе, элде ез1н1н де мен сиякты кобалак, колапайлау агасы болып, сол есше тускенд1ктен бе, бшмеймш, к^1з мен1н ат байлайтын акырдай болып, серей1п калган колайсыз кутмд1 кулк1 етпеуге, елемеуге тырысты. Онын орнына баганадан бер1 кыздар кезше кулк1н1н нысанасы боп турган м е т бул жагдайдан тез шыгарып экетуге эрекеттенген сияктанды. Жаныма одан сайын жанаса кеп турды да: - Кэне, агай, жанагы лекцияны жаза алдыныз ба? - деп алдымда бет1 жабулы жаткан дэптерге колын созды.Бул б1р нем1с кагазынан жасалган калын к1наганын жартысы болатын. Г ерманиядан кайтарда дуние коныз кейб1реулер дукеннен дукен коймай аралап журш, нэрсе алып, уйлер1не сэлемдеме - посылкалар женелт1п жатты. Ал мен, халкымыздын «Бул1нгеннен булд1рг1 алма» деген кагидасын бер1к устадым да, еш нэрсеге кол созбадым. Маган Отанымнын жауын женгенд1г1 мен ез1мн1н аман калгандыгымнан к^1мбат олжа жок ед1. Осы оймен Германиядан кеткел1 жатканымда кеп айлар кол астымда болган, кей1н зенб1рек кездеуш1с1не жогарылатылган жауынгер жолдасым - коми ж1г1т1 осы калын ктаганы каладагы баспаханага барып как белд1р1п экеп, мен1н зат капшыгыма салды. «Сержант, муны жау жершен алган олжам деп емес, менщ с1зге тарткан сыйлыгым деп алыныз. Ел1н1зге барып окуга туссещз, бул кагаз с1зге керек болады» деп, е т ш т болмады. Ал менщ окуга тусет1тме еш кумэн1м жок ед1. Мен б1р к^1зык айтайын с1здерге: ез1м согыста ешкашан да елемш деп ойлаган емесп1н. Согыстан кей1н алдыма кайтсем де журналист болуым керек деген максат койып ед1м, ол да орындалды. Теп адам не нэрсеге, сен1п, берше 1стесе, онын сол ойы орындалып шыгатын болар деп ойлаймын. Жок, мунын б1зд1н энг1мем1зге катысы жок. Жай, еске тус1п кеткен сон айтып жатканым да. Сонымен, кыз менщ алдымдагы дэптерд1 ез1не карай сыргытып, б1р1нш1 бет1н ашып карады. Одан жол ортасына бадырайта жазылган «Сын ес1м» деген ек1 сезден енге ештеме таппады да, бас жагын жазып улг1ре алмай, аяк жагын келес1 бетке жазган шыгар деп ойлаган болуы керек, ол кагаздан да аппак суйр1к саусактарымен дэптерд1н ек1нш1 бет1н аударды. - Бэле, агай, ештене жазбапсыз гой, - дед1 ол келес1 бетт1н де таза турганын кер1п. Дес берю1 к^1з маган «ештене жаза алмапсыз гой» демей, «жазбапсыз гой» дед1. Тег1 сол сез1н1н ез1 менщ кещл1ме кеп калды деп Sauap.org 21

ойлаган болуы керек, дереу оны жэне жyмсaртуFa тырысты. - Ой, агай, м ^ дай бола бередi. Шу легенде осы отырган бэрiмiз де лекция жаза алмаганбыз. Адам бiрте- бiрте теселедi. Алдымен эр окытушынын Y m ^ кyлaкты YЙрету керек. Осы кезде дэлiзде согылган конырау Yнi естшд^ Менi коршап тyрFaн езге кыздар ез орындарына карай ойысты. Тек ак кыз элденет ойлагандай ер тн жымыра тYсiп, сэл бегелiп калды да: - Агай, алга жYрiп, менiн касыма отырынызшы. Мен ^здщ конспект жазуынызга кемектесейiн, - дед^ Мен не iстерiмдi, бyл y ^ m n C ^ не дерiмдi бiлмей, сэл бегелш калдым. Мyным к^1здын бyл сездi шын ык^1ласымен айтып, езiме киыла караганы, су коспаган таза спиртт жyткaн адамнын алдымен тyншыFa жаздап барып, демалганнан кейiн кемейiнен темен карай элдене irnrn ертеп акырын ж^1лж^1п бара жатканын сезiп бiрaз Yнсiз отыратыны сиякты бiр сэт ед^ БyFaн дейiн бyл Кызга бас изеп, сакаудай ыммен жауап бергеннен баска, Yн катып ештене дей алмаганмын, алмаганым оны кергеннен-ак тiл мен жагымнан айрылдым. Кыздын ак дидарынан шыккан элдебiр асыл кYш менiн сейлеуге тiлiмдi кел^рмей, кемекейiмдi тас кып буып тастаган тэрiздендi. Мiне, сондыктан, бyл жолы да мен кызга ризалык, биязылык, сыпайылык, CYЙкiмдiлiгiн кергенде менiн жYрегiм бyрынFыдaн бетер лYпiлi тыныш тyрFaн самолет моторынын от алдыргандагы алгашкы гYрiлiне yксaсa, онын ендiгi согысы сол мотордын стартка келген самолетт кекке кетерер алдындагы бар куатымен калшылдай дiрiлдеп, сaмолеттi iшiндегi жолаушыларымен коса тенселте козгап, тiтiретiп жiберер сэтiне пара-пар болды. Койшы, не керек, лезде-ак мен, мyрнын тескен тайлактай елпендеп, к^1здын сонына шесш, аудиториянын алдынгы жагына карай аяндадым. Жок, сол сэтте ол кыз менщ тек мyрнымды гана емес, жYрегiмнiн езiн коса тесiп, бyйдaлaп алыпты гой. Кiм бiлген, кыз шiркiндердiн бар iстi осылай, Yндемей тындыратынын. Ак к^1здын орны есiк жактагы екiншi партанын он канатында екен. Мен жакындай бергенде ол сол жагында отыратын к^1зга былай деп жатты: - Канипа, сен артка барып отыршы. Мен агайды касыма алып, конспект жазуына кемектесейiн. - Ih-hi! - дедi Канипа бiреу онын ынк еткiзiп бYЙiрден койып калгандай дауысына мэн бере жэне каттырак шыгарып. Жак^1нырак отырган кыздар онын «ih-Ысше!» елен етiп, мэн бере калды. Тек ак кыз гана оны елемеген сияктанды. - Немесе мен орнымды берейш, агайга сен кемектес. Жана келген, элi YЙренбеген кiсiге алыста отырып лекция тындау киын гой, - дедi ол е зтщ сабырлы калпымен. Жолдасына тагы бiрдене демек боп октала берген к^1зыл шырайлы к^1з селбiрейiп мен касына келш калганнан кейiн жалт етiп бе^ме карады да, ак^1рын гана жымиып: Sauap.org 22

- Каз1р, каз1р, - деп ^ а з ы н жинай бастады. - Эй, Мецтай-ай, жаца Fана бул ж1г1ттен жауап алып, беддеп кушейш калып ед1. Абыройымды айрандай тект1ц-ау. Тым болмаса ертец ауысып отыратын ед1к кой. МаFан камкоршы к^1здыц аты Мецтай екен1н мен енд1 Fана бшд1м. Аудиторияда алFаш ест1ген аттарымды умытып калмау уш1н «Канипа, Мецтай!.. Канипа, Мецтай!..» деп елец жапжандай, куб1рлеп, 1ш1мнен б1рнеше рет кайталай берд1м. - АFай жауды тез1рек жец1п, окуFа келсем, б1з сиякты карындастарыцныц касында отырсам деп талай рет арман еткен шыFар. Сейтш келген к1с1н1 ец тукп1рге шошайтып жалFыз отырFызып коЙFанымыз уят емес пе? Мецтайдыц бул сез1 жаныма жагып кетт1-ау деймш, мен: - Иэ, иэ, терт жыл арман етт1к кой, - деп ыржалактап басымды изей берд1м. Мецтай сез1нен жец1лген Канипа баска еш дау айта алмады. Т ш т ерн1не келген етк1р эз1л сездершен де айырылып калды-ау дейм1н. Саскалактай орнынан турып: - Fапу етщз, отырыцыз, - деп маFан таFы б1р жымия карап, жалт етюзе кез тастады да, кагаздарын кушактап арткы партага карай кетт1. - Канипа, кайда барасыц? - дед1 к^1здар эз1лдеп. - Эвакуация, тылFа кеш1п барамын, - дед1 ол да куле жауап берш. Мен оныц орнына отыра бер1п, Мецтай ойыныц зерект1г1не тац калдым. Мецтайдыц жацаFы айткан: «АFай жауды тез1рек жец1п, окуFа келсем, б1з сиякты карындастарыцныц касында отырсам деп талай рет арман еткен шы^ар» дегет, оныц алдында айткан алыста отырып лекция тыцдау ауыр екенд1г1, алдымен окытушыныц ун1не кулакты уйрету каж еттп туралы п1к1рлер1 - бэр1-бэр1 менщ ойым. Сонда осы к^1з алды ты лекцияда ештеце жазбай, элдеб1р эдюпен, тек кана мен1ц ойымды тыцдап отырFаннан сау ма екен ез1 деп, OFан кымсына карап койдым. Кыз жай Fана жымиып, парта KуысындаFы дэптер1н, сия сауытын, каламын б1р-б1рлеп шыFарып, жайлап алдына коя бастады. Оныц парта устше коЙFан дэптер1н1ц мукабасындаFы жазуFа кез1м туст. Онда былай деп жазылFан екен: «КАЗАК Т1Л1 Казак Мемлекетт1к Университет тарих-филология факультетшщ II курс студент ЕРБОСЫНОВА М.» Мен Мецтайдыц фамилиясы Ербосынова екен1н осы арада бшд1м. Ол дэптер1н1ц беттер1н парактап ашканда еткен лекциядан маржандай т1з1лген айкын эр1птермен шакпак жолды уш бетке толтыра конспект жазып алFанын керд1м. «Бэсе, 1ш1ндег1н1 б1реу кайдан бшсш, - деп ойладым таFы да. - Озшщ зерект1г1мен мен ойлаFан ойдыц уст1нен тус1п жаткан шы^ар. Дегенмен, бул к^1здыц аузынан шыккан карапайым сездерд1ц ез1 мен1 сары алтынныц буындай балк^1тып бара жатканы тег1 оныцсулулыFынан Fана емес, осы ой зеректгшен де болар». Sauap.org 23

Казак тшшщ окытушысы бiрaз кешiгiнкiреп келш, сабагын жалгастырды. Жак^1ннан караганда ол ^ с мyрындыFынын Yстiне мYлде шYнiрек кез кiсi екен. Менiн алыста отырып оны бYркiтке yксaткaным т ш т дyрыс болыпты. Сабагын бастай бере ол екiншi партада жапалактай жарбиып отырган маган кез токтатты. - ^ з кайдан келдiнiз, aты-женiнiз кiм? - дедi ок^1тушы маган. Партаны сaлдыр-кYлдiр еткiзiп, мен орнымнан атып тyрдым. Керзi етiктiн екi басы, бiрiмен бiрi CYзiскен бyзaудaй болып, сарт ете калды. Он колымды шошан етюзш жогары кетере бердiм де, жаланбас тyрFaным есiме тYсiп, жалма-жан жамбасыма жапсыра койдым. Баганадан берi окытушынын aты-женiн де сyрaмaппын. Не де болса деп, бyрынFышa тарта бердiм. - Жолдас ок^1тушы, алдынызда тyрFaн ага сержант Есенов Ербол. Демобилизациямен эскерден кайтып, университетке окуга келдiм. Кыздардын бэрi к^1ран ^ л ю болды. Окытушы да кYлiп жатыр. Тек Ментай гана дыбыс шыгармай, езу тартты. Онысын да тез тыя койып, маган карай жакынданк^1рап: - Агай, сержант емес, студент деп айтыныз, - дед^ Жyрт осыган ^лген екен гой дедiм де, шапшан кaтемдi тYзетпек болып к^1здардын ^ л ю с токтала бергенде: - То есть студент Есенов Ерболмын, - дедiм ыржиып. Кыздар бyрынFыдaн бетер сакылдап кYлдi. КYлсе кYле берсiн. Кыздардын ^ л ю с маган майдай жагады. Э й ткет ол немiстердiн алты стволды минометшщ абалап келiп айналага ажал шаша, алды-артымда жарылып жаткан миналары емес. Мен кaзiр тiрi дYниенiн тозагынан шыгып, пейiшке келiп тyрFaндaймын. Сондыктан осынау кор к^1здарына косылып, езiм де ерiксiз кYлемiн. Бiр кезде ^ л ю басылды. Окытушы он жагына бyрылынк^Iрaп, калтасынан орамалын алып, кезш CYрттi. Тегi менi орнына отырды деп ойлады ма, элде маган карасам кYлiп коярмын дедi ме, бшмеймш, ок^1тушы сол к^1рын караган кYЙi сабагын бастады. Ал мен отырганым жок. Отырмаганым эскерде ондай тэртiп жок. Шенi кiшi адамдар ага командир р ^ сат еткенде гана орнына отырады. Бyл жерде окытушы ага командир есебшде. Ендеше мен ол «отыр» демей, орныма жайгасуга тиiстi емеспiн. Эстiп, езiмнiн тэртiптiлiгiмдi танытпак боп калшиып тyрмын. Ментай маган сыбырлап: «отырыныз» дейдi. Тэртш т солдат калай отырады? Ал мен окытушынын эскерде болмаганын, эскер тэртiбiнiн и с мyрнынa да бармайтынын кайдан бшейш. Мен одан сайын екi жамбасымды каттырак к^1сып, сiресе тYсемiн. Кыздар ^ лю ге булыгып, тагы сыкылыктай бастады. Т ш т болмаган сон Ментай м е т гимнастеркамнын етегiнен тартып, езiне каратты да: Sauap.org 24

«Отырыцыз» деп жалытандай болды. Мен, кыздыц кецшш кимай, отырайын деп ойладым да, окытушы^а кайта карадым. Ол алдындаFы конспект1с1не уц1л1п, сын ес1м туралы лекциясын тепелеп жатыр, мен жакка ак^1 берсец де бурылатын емес. Б1р1нш1 рет эскер тэртбш бузып, амалсыздан отыруыма тура келд1. Руксатсыз отырFаныма, бейне б1р намазым каза болFан молдадай 1ш1мнен буркылдап кус мурын окытушыны к1нэладым. Дегенмен ол мен жакка бурыла калса, тез орнымнан атып туруFа жэне эз1р болдым. Осы кезде ол кезш менен асырып, арт жакка карады. Ок^1тушы маFан назар аударFан екен деп, елбец ет1п, ушып тура жаздадым. Мен1ц муныма Мецтай амалсыз ж^1миып, ак^1рын Fана бас шайкады. Эскерде суйекке с1ц1п кеткен тэртшке байланысты осы к^IЛыFымнан мен кейш катты уялып журд1м. ОFан мынадай таFы б1р себеп те болды. Сол куннен кей1н 1ле-шала Тэкеннен хат алFамын. Ол былай деп жазFан екен. «Ербол, аманбысыц? ОкуFа тускен1це куанып жатырмын. Сенщ тусет1н1цд1 б1лгенм1н. Мен де аманмын. Эз1м келген кунн1ц ертец1нде-ак б1р асауFа буFалыкты тастап кеп ж1бергенмш. Б1рак эл1 кулаFына колым тиген жок. Ноктаны ыцFайлап устап, жалын сипалап, жак^1ндап келем1н. Элдекашан-ак тукыртып алатын ед1м, ез1мнен болды. Эйткет, келген кун1 мен оныц шешесш елт1р1п ала жаздаппын. Эцг1ме былай. Ауылдыц улкен-к1ш1с1, б1зд1ц уйге, маFан сэлемдесуге кел1п жатты. Мен де оларFа эскери тэрт1ппен 1зг1 керсегпм. Келгендер не колымды алмак болып, не бетмнен суюге ыцFайланып, терде оты^ан маFан карай умтылады. Мен орнымнан атып турамын да, оц колымды сарт етюзш шекеме кетерш: - Здравия желаю, старший сержант Майшанов - деп, катты айкайлап, каккан казыктай боп, баж^1рая каламын. М1не осыFан соFыс кермеген сужурек ек1-уш жаман кемп1р шалкаларынан тусе жаздап, талып калFан болатын. Журт олардыц бет1не су бурк1п жатканда мен: «Экет1цдер, экет1цдер, санротаFа апарыцдар» дейм1н FOЙ баяFы. Эйткен1 маFан сэлемдесуге баска да журт келед1. Кемп1рлерд1 терге серейт1п салып койып отырайын ба сол. Кудай урFанда жацагы талып калFан кемп1рлерд1ц б1р1 мен жаксы керген к^1здыц ш ешес болып шыкпасы бар ма? «Алыстан, ажалдыц аузынан кайткан бала FOЙ деп, ем1рене ецкей1п, кушагымпы жая бергетмде терде тып-тыныш отырFан алпамсадай ж1г1т алак- жулак ет1п атып турды. Кеудес1ндег1 тецгел1ктер1 диуананыц асасындай сылдыр-сылдыр каFып, экес1н1ц атына элдеб1р тус1н1кс1з сездерд1 косып, арс-арс ете калFанда иманым у шып, журег1м жарылып кете жаздады. Мен ондай диуанаFа Sauap.org 25

кызымды бермеймш» деп айтады дейдi сол кемтр. Диуана деп отырганы мен. Тапкан екен диуананы! Бiздiн жагдай осы. Бiрaк, кемпiрдiн карсылыгына карамастан атаканы кYшейтiп жатырмын. Сен езщ де сыпайысын гой. Дегенмен осындайдан сак бол. Эскердiн заны ауылга жарамайтынын байкап калдым. Жаксы керген бiреуiн болса - маган ^ сап , Yркiтiп алып жYрме. Ал мен болдым. Канды кейлек досын Тэкен». Хатты ок^1п, алдымен iшек-сiлем катып, кYлiп алдым. Артынан езiмнiн алгашкы лекцияда: «Ага сержант Есенов» деп орнымнан атып тyрып, одан сон рyксaтсыз отырмаймын деп калшиып тyрып алганым есiме тYсiп, кiрерге тесж таба алмай ез-езiмнен кысылган едiм. Дегенмен, эскерден кайткан адамнын бойындагы бyл сиякты селекеттiктер келденен жyрткa кYлкiлеу керiнгенiмен, эскер тэртiбiнiн осылай, CYЙекке сiнiстi боп, кепке дейш кенiлден кетпегенiне ез басым, бiр себептен, екiнбеймiн де. Эйткенi CYЙекке сiнбеген тэрбие - тэрбие емес. Тэртшт^ ынтымакты эскер гана жауынан женiлмейдi. Менiнше, осы кYнгi жастар тэрбиес Yлкен Yш белiмнен кyрaлaды. Ол: семья, мектеп жэне эскери емiр. Осы Yш тэрбиенi ез бойына дy:рыс сiнiре алган жас адам - жаксы азамат. Ондай yрпaFы бар Отан - ¥лы Отан, оны ешкашан да жау алмайды. Жэ, мyнын езi бYЙректеу энгiме боп кеттi-aу деймiн. Eндi оны койып, элгi аудиторияга кайта оралайын. Иэ, мен орныма отырганнан кейiн к^1з акырын гана жымиып, бiлiнер- бiлiнбес етiп, басын шайкады дедiм гой. Онысы Ментайдын м е т жазгырганы ма, элде жактаганы ма - ангарганым жок. Бар байкаганым кыз сыпылдатып, ез дэптерiне тагы да жарты беттей жазып тастаган екен. - Агай, Yrn жарым беттей орын калдырып, мына жерден бастап маган шесш жаза берiнiз, - деп Ментай сол колынын шынашагымен езi дэптерге ендi тYсiре бастаган сейлемдi нyскaды. К^1здын шынашагы аппак, жyп- жyмыр екен. Одан озынкы езге саусактар эсемдiгi, эдемiлiгiмен жэне жан кYЙдiредi. «Эттен, мына саусактарды шепiлдетiп CYЙер ме едi, тым болмаса ак^1рын гана сыртынан сипар ма едi?!» деп мен, кэмпит керген баладай жyтынып, телмiрдiм де калдым. Менщ с ^ т а ^ т отырганымды сезд^ау деймiн, к^1з дэптерiнiн шетiн басып тyрFaн эсем саусактарын ак^1рын гана жyмып, жyдырыFын тYЙiп алды. Жас баланын жyдырыFындaй CYЙкiмдi сол бiр жyдырыкты жyтып кояр ма едi деп, мен оган да кызыга карадым. Он колымен сыпылдата конспект жазып жаткан кыз жанагы жyмFaн жyдырыFын дэптер шетiнде сэл yстaп отырды да, маган сездiрмеуге тырысып, сол колын жайлап тартып алып, темен тYсiрдi. Алаканымен сипалап, партанын куысынан бiрдене iздеген сияктанды. Онысы менщ кезiмдi тайдыру Yшiн жасаган кулыгы-ау деймiн. Sauap.org 2б

Э й ткет сия сорFыш iздедi ме д ей т десем, онысы дэптерiнiн yстiнде, он колынын астында жатыр. Бiр минут кана осы арада да бiр келденен энгiмеге токтай кетейiн. Лекция жазып отырFaн кезде кол терлейтшш, ал кaFaздын тер тиген жерше сия жайылып кететшш, ейтпес yшiн он колдын астынан сия сорFыш не бiр баска кaFaз тесеп отыру керектiгiн мен к ей т Ментайдан yйрендiм. Ментай ^реткен осы эдiс мaFaн емiрлiк айнымас эдет болып кеттi. Кyнi б ^ н г е дейiн yйде, иэ кенседе отырып газетке макала немесе очерк жaзFaнымдa бiр бет ак кaFaзды алып, ортасынан бyктеймiн де, он колымнын астына салып, эр жол жaзFaн сайын оны, сол студент ^ т м д е п сиякты, темен карай сырFытaмын да отырамын. ^ aудaндaрFa комaндировкaFa шыкканымда шактап койын дэптерiмнiн iшiне де сондай белек ^Faß салып аламын. Неге десенiз, мен жол жазбаларымды койын дэптерге тек кана сиямен толтырамын. ^арындашка сенбеймiн, карындаш тураксыз эйел сиякты, жaзFaнын кaзiр бадырайып тyрFaнымен, бiрaздaн сон iз-тyзсiз боп ешш калады. Иэ, кейде, сондай ^азды1 ортасынан бyктеп немесе койын дэптерiме шактап кесiп жатканымда ойыма Ментай тyседi де, жаксы керген жаныннан YЙренген эдет жадыннан шыкпайды екен -ау деп коямын птпмнен. Жэ, ендi жaнaFы жерден кайта сабактайын. Сиясы алдында тyрFaн, сия сорFышы он колынын астында жаткан к^1здын партанын астынан баска ешнэрсе iздей кояр женi жок ед^ «Тегi Ментайдын мунысы колыма карама дегенi шыFaр» дедiм де, мен лекция жaзуFa ынFaйлaндым. Гимнастеркамнын омырау калтасынан бiр басына сол кезде сексен алты аталатын каламуш сyFылFaн канылтыр каламымды колыма алып, Ментайдын сиясынан жaзуFa ынFaйлaндым. Терт жыл бойы майданда санаусыз солдат, сансыз техника, кaптaFaн кала, деревняларды толассыз жалмап отырFaнынын yстiне aрттaFы елде кезге кершген дyниенiн бэрiн т ^ калдырмай кылFып, жутып келген жебiр соFыстын жойылFaнынa жарты ж^1л жана Faнa толFaн ол кезде студент y rrn бiр сауыт сиянын каскалдактын канындай к^1мбат казына екенiн мен артынан бiлдiм. ^асына езi шакырып экелген кыздын сиясы да ортак шыFaр деп, колымды соза бергенде-ак, Ментай: «жазыныз, жазыныз» дегендей басын екi рет изеп, ишара бiлдiрдi. Сонда Faнa менiн «бэлэй, руксат сурауым керек едi-aу» деген ойыма келд^ «Жаманнын ак^1лы артынан тyседi» деп, мaFaн осындай жаксы ойлар ылFи кейiннен келедi. Ендi кайтадан руксат сурап жатудын ретi жок, не де болса каламымды Ментайдын сауытына бaтыруFa ынFaйлaндым. Сейтсем, сия сауыт деп мардымсып отырFaным бармак басындай Faнa шyршиген шиша екен. Онын кай жершде сиятyрFaнын бiр кудайдын езi бiлсiн. Бул пэлет аударып аламын ба деп, колым дiрiлденкiреп онын тар аузына каламымды эрен дегенде бiр батырып алдым- ау, эйтеуiр. ^ Ментайдын калам yстaFaн колы тары шокыFaн торFaйдaй болып, сия сауыттын аузын жып-жып етiп тез-ак табады. ^ойшы, кыздыщ сия сауытына сыFaлaп отырып, каламымды е ю - ^ рет сукканнан кейiн, ептеп мен де жыпышдата бастадым. Sauap.org 27

Кейде окытушынын айтканын тyтaс жазып Yлгiрiп, кейде ести алмай калган сезiмдi Ментайдын жазганынан карап, iлiнiп-сaлынып конспект кyрaстырып жатырмын. Окытушынын Yнiне де к^лагым YЙрене бастагандай. Онда бiр жол да жаза алмаган болсам, ендi бiр бетке жуык етш сойдактатып тастадым. «Куан, Ербол, сенен бiрдене шыгады!» деймiн iшiмнен. Эстш, езiмнен-езiм масаттанып, сияга карай колымды жэне соза бергетмде ен бойымды электр тогы согып кеп жiберген сияктанды. Сейтсем, темен карап жазып отырган Ментай екеумiздiн бiр мезгшде созылган колымыз сауытка катар жетш, капталдасып калган екен. Кiшкентaй эсем аппак кол мен быртыкайлау кап - кара кол бiрiне-бiрi ттскенде электр сымынын екi y шы бiрiне бiрi жанасып, сол жерден жаркылдап, от yшк^Iндaп жаткандай, екеуiн тез айырып жiбермесе ешпес ерт тyтaнaтындaй кYЙ туган екен. ЖYрек лYпiлдеп, кан лыпылдап, дене дуылдап кегп. Осы кaзiр кYЙiп, кемiр боп кетсем де, менщ ез колымды кыз колынан ажыратып алгым келмед^ Ментайдын менi мерт еткiсi келмедi ме, элде ага деп, сияны бyрын алуга жол бердi ме, бшмеймш, ол ез колын жайлап керi тартып алды да, дэптершщ келесi ак бетiн аударыстырып карай бастады. Сия сауыт босаганнан кейш, кайтадан, ештене болмагандай, бyрынFысындaй сабырлы калпында конспектiсiн эрi карай жалгастырып жаза бердi. Бiрaк, кыз сабырлы болган сайын менен сабыр кете бастады. Онын ак саусак, ак бшек, ак мойнына кезiм тYCкен сайын, буын-буыным кyрып, безгекке yшырaFaндaй бойым калтырай тYCтi. Онын Yстiндегi ангор ешк^н^н жyнiнен ток^1лган ак свитерге дейш менi елiтiп, елжiретiп, дYниеде сол свитерден CYЙкiмдi, Ментайга содан жарасымды киiм жоктай боп кершд^ Осы кYЙде отырып, лекциянын ыргагына iлесе алмай асыктым ба, элде сол сэтте кезiме аудиторияда Ментайдан езге ешкiм еш нэрсе кершбей кеттi ме, бiлмеймiн, iлгерi созган каламым сауыттын ернеуiне тиш, кек сия мелт етiп Ментайдын дэптерше актарылды да, сауыт домалай женелiп, онын ак свитерiнiн етегше барып кyлaды. Менiн бyл кездеп жагдайымнын кандай болганын сiз сyрaмaныз, мен айтпайын. Жазушы кiсiсiз гой, езiнiздi менiн орныма койып мелшерлеп тYсiне берiнiз. Менiн бар бшетжм, сол сэтте езiмнiн жерге юрерге тесiк таба алмаганым. Эйтпегенде кайтейш: агалап, жаны ашып, жаксылык жасагалы жанына шакырып экелген к^1зга киянат жасап алсам. Киянат емей немене, онын енбегш еш етiп, дэптерше сия тегш, свитерiн былгасам. «Кетiнiзшi орнынызга, езiнiз бiр адам емес, аю екенсiз гой» десе, не деймш кaзiр. Ашуланса, ауыл кыздарынын тiлi ащы келедi. Олардын: «Ку кайыршы», «Иттiн гана баласы» деген сиякты «тэтл» сездерiн талай рет естшенмш бала кYнiмде. Бyл кыздын да менi сейдеп тiлдемесiне юм кепiл. Мына каптаган к^1здын да м е т сейдеп тшдемесше кiм кетл. Мына каптаган к^1здын ортасында маскарага yшырaйтын болдым-ау. Бyдaн да баганагы орнымда отыра бергенiм артык ед^ Бiр керген кыз бiр ауыз жылы сез айтты деп, желпендей кеп женелiп едiм, езiме де обал жок. Eндi Ментай м е т не деп сексе де к^лмын!.. Sauap.org 2в

Осылай ойлап, ез1не ел1м жазасын куткен к^1лмыскерлердей кунысып, б1р уыс болдым да калдым. Бет-аузым б1р турл1 боп быж^1райып кеткен шыFар деп ойлаймын, эйтеу1р жалынышты турмен жапалак каFып, б1ресе парта уст1ндег1 кекала боп калFан дэптерге, б1ресе Мецтайдыц алдындагы аузы маFан карап, мен не ютер екен деп андып жаткандай кер1нген ю'шкентай сия сауытка кезек-кезек карай берген1мд1 б1лем1н... СоFыста журген1мде б1р кун1 мен1 1здеп артиллерия полкына майдандык газетт1ц тшшшер1 келд1. Эздер1 уш адам: б1р орыс, б1р казак, б1р езбек екен. Ана екеушен дэрежес1 улкен капитан казак метмен бурыннан таныстай, б1рден шуй1ркелес1п кетт1. Оныц себеб1 бар ед1. Мен дивизиялык жэне майдандык газеттерге артиллеристер ем1ршен хабар, корреспонденция, макалалар жазып туратынмын. Жас кезшде кай казак елец жазбаган. Ара-тура ол газеттерде мен1ц елец сымактарым да жарияланып калатын. Содан, сырттай мен1 жак^1н тартатын капитан БаFи Уазитов ез газеттер1не материал жинай алFы шепке шыккан бул сапарларында жолдастарын ерт1п маFан жолы^а кетуге кел1пт1. Редакциядан ала келген блокнот, каFаздарын бер1п, карк кылып тастады. СоFыстан аман калсац, журналист бол, КазГУ-дщ журналистика бел1м1не тус деп, мэслихат та айтып жатыр. Т1р1 болсам расында да журналист болуым керек деген ой менщ басыма сонда уялаFан ед1. Б1з батарея желкес1ндег1 жертеледе сейлес1п оты^ан болатынбыз. Б1р кезде алдынFы шеп жактан гурс еткен ун шыкты да, лезде жерд1 солк етюзе дурс ете калFан жэне дыбыс ест1лд1. Апырай, танктен аткан жок па екен деп ойладым мен. Э й ткет танктан шыккан снаряд лашындай ушкыр келед1, оныц гурс етш стволдан шыккандаFы ун1н1ц арасындаFы алшактык азFантай Fана болады: «Апырай, жау танктер1 батареяFа шабуыл жасап келе жаткан жок па екен?» деп саскалак^ан мен жертеледен шыFа жупрмек бола берген1мде б1р нэрсе ысылдап, ыск^1рып, какацдап кел1п дэл е с т алдына токтады да, шыр кебелек утр ш е калды. Зэрем зэр тубше кет1п, «ойбай, снаряд» деп жертеленщ тер1не карай жуг1рд1м. Журналистерд1ц де кездер1 шарасынан шыFып, «аллалап» жатыр. Б1р1м1здщ астымызFа б1р1м1з тыFылып, уйме-жуйме болдык та калдык. Сейт1п жатып бэр1м1з бак^1райып ес1кке караймыз. Е с т алдында ажал би1н билеп, уршыкша айналып снаряд тур. Ешкайсымызда ун жок, 1штей снаряд эне жарылады, м1не жарылады деп жанымыз шы^ып барады. Б1р кезде снарядтыц шыр кебелек айналFан шапшацдыFы азайып, оныц шокиып отырFан аюдыц куш1г1ндей боп бойы кер1нд1 де, сэлден соц, буыны курып, эл1 б1ткендей, сылк ет1п кулап кетт1. Сол кезде менщ тасамда жаткан капитан селк ете тусш, кезш жумды. Снаряд куласа да жай жатпай аунакшып-децбекшш, ел1 тигендей элденеше рет тыпыршып барып эрец тынышталды. Соныц езшде де: «Эй, кайдасыцдар?» дегендей, мойынсыз мукыл ту:мсыFымен б1зд1 1здеп жер тск еп жаткандай боп, басын жертеленщ есшше т1рей токтады. Б1реу1м1з басымызды кетерсек- ак снаряд кемей1нен корFасын бурк1п ж1берет1н сияктанды. - Алла! - дед1 казак. Sauap.org 29

- Ойбай! - дедi езбек. Бэрiмiз бiрдей кезiмiздi тас жyмдык. Eндi кaзiр снаряд жарылып тертеуiмiздiн парша- паршамыз шыгатын сэттi кYттiк. Жок, бiз асыккан екенбiз. Бiз тертеуiмiздiн парша-паршамызды шыгаратын снаряд Германиянын ажал фабрикасында жасалмаган боп шыкты. Сонымен не керек, ары жаттык, берi жаттык - снаряд жарылмады. Осы иттiн езi бiздiн касымызга келiп жарылгалы жертеленiн iшiне ю р т кеткен жок па екен деп, мен акырын кезiмдi аштым. Жок, ейтпеш% YЙ кYзеткен итке ^ са п жатыр есiк алдында тонкиып. - Жолдастар, б^л снаряд емес, болванка болды, мен шыгып ары апарып тастайын, - дедiм касымдагыларга. - Ойбай, карагым, барма, - дедi езбек журналист. - Сенiн кимылынмен ауа козгалады да, снарядты согады. Содан сон бэрiмiз бiрдей гарап боламыз. - Черт возьми, - дейдi орыс журналист, о да не iстердi бiлмей. Эстiп отырганымызда бiрнеше секунд уакыт еттi. Осы тyскa кешеден берi анда-санда бiр болванка кеп тYсiп, жарылмай калатынын бiлетiн мен орнымнан тyрдым. Элде журналистердщ алдында езiмнiн корыкпайтын батыр екенiмдi керсеткiм келдi ме, кайдан бшейш. Алды-артты ойлатпайтын жастыктын кызуы бойымды кернеп, бiр басып, ею басып есiкке карай аяндадым. Болванка болмай, баска снаряд болып, жарылып кетпес пе Болванка - жарылмайтын снаряд екен деген де ой келд^ Алайда шешшген судан тайынбас деген емес пе, кейiн кайтпай iлгерi yмтылa бердiм. Ептеп есжтщ сэкiсiне кетерiлдiм. Бyл жактан расында да кешеден берi екi-Yш рет керш, кезiм канып калган болванканын езi тэрiздендi. Оны кyйрык жагынан yстaп, кетерiп алайын деп енкейе бергенiмде капитаннын: - Ербол, карагым, кош. Бiз YЙiне хабарлармыз, - деп жыламсыраган Yнi естiлдi. Шокка к^1зган шойындай ыстык ауыр снарядты шинелiмнiн женiмен капсыра yстaп, жерден кетерш алдым да, аягымды бiр басып, екi басып, жертеленiн сырт жагындагы шyнк^IрFa карай аяндадым. Снарядты жерден кетерш алуын алсам да, одан кyтылFaншa асыктым. Жана, журналистердщ касынан батырсынып тyрFaныммен, батырга да жан керек екен. Неге тyрдым, жай жаткан ж^1ланнын кyйрыFын баскандай боп, мyны неге кетердiмге калдым. Бiр пэле болванка емес, жанагы жМт айткандай, кеш жарылатын снаряд болып, кaзiр шарк ете тYCсе, менен бiр жапырак та калмайды. Ал, элгiнде, бэрiмiз жертеледе жаткан кезде жарылса, бэлкiм жаралы болса да, ^ i калатын ба едiм деп ойладым. Осы сэтте кос колдап кетерiп келе жатканым ауыр кара жылан сиякты боп кертд^ Ол кaзiр басын к^1лкан етю зт кетерiп алып, менiн мойныма орала тYсетiн тэрiздендi. Осыдан кейiн ен бойымды кара тер жауып кетп. Отыз метр жердегi шyнкырFa. батпакта отыз километр жYргендей болып, эрен жеттiм. Sauap.org 30

Снарядты шункырдын шет1не жаткызып ептеп туб1не карай домалата берген1мде, ол, шынында да, ж^1ланша ысылдай бастады. Мен жанушырып, кей1н карай каштым. Алкынып жертелеге жет1п, 1ш1не Kipe бергетмде сырт жактан гурс ет1п жацагы снаряд боп шыкканын мен сонда гана бiлдiм. Есiктен iшке карай домалап келе жатып, капитанныц «алла» деп ышк^1нган дауысын тагы ест^ м . Жертеле тусаулы аттай бiр сеюрш калды да, оныц тер жак iргесi кулап, устiмiзге суык топырак cay ете тустi. Алыстан келген думпуi мынадай, ал жаца жанымызда жарылса тертеуiмiздi бiрдей жайратып кетедi екен-ау деп ойладым iшiмнен... Мецтайдыц алдында жаткан сия сауытты кергенде осы окцга есiме тустi. Бiрак махаббат мысы баскан адамныц козгалуга да халi келмейдi екен, оныц бойында куш те, куат та, кайрат та калмайды екен. Кеше гана жарты пут болванканы жерден кетерш алып, жеруйден аулакка апарып лактырып тастаган солдатпын, ендi мше саусак басындай шишаны жаткан орнынан кетерiп алуга батылы да, шамасы да жетпедi. Менiц колымнан келмеген бул кайрат Мецтайдыц колынан келд^ Ол шуу дегенде «бэлэй» дегендей, астыцгы ернiн тiстеп, не ^терш бiлмегендей, сэл бегелiп калды. Содан соц, узын, кою кiрпiктерiн бiр-екi рет кагып жiбердi де, мен жакка бурылып та карамастан сияны бейне бiр езi тегiп алган, оган езi гана кiнэлi жандай жай таныта, алдына кулаган сия сауытты алып, жайлап партаныц устше койды. Ак свитер етегiнiц алакандай жерi эп- сэтте кегала болды да калды. Бiрак оган Мецтай мэн бермеген сияктанды. Сия соргышымен дэптерiнiц бетiндегi сияны соргызып болды да, жаудырап маган карады: - Кысылмацыз, агай, - дедi. Бутан бейне бiр езi кiнэлiдей, онысына менен кешiрiм етiнiп, жалынгандай боп айтты. Содан соц артк^1 партадагы к^1здарга карай бурылды да: - Кыздар, сияларыцды берi койыцдаршы, - дед^ - Не боп калды, Мецтай? - дедi арттагы ею к^1здыц бiрi жэп етiп. - Свитерiцдi былгап алдыц ба? - дедi екiншiсi жаны ашыгансып. Олардыц сездерш естiгенде менiц мацдайымнан тагы да шып-шып тер шыкты. - Жок, жай, эшейш, - деп Мецтай кыздардыц сиясына каламын батырып алып, дэптерiнiц ак бетiнен бастап, кайтадан жазуга кiрiстi. Жаза бастап, басын тез кетердi де: - Агай, ^з де мына кыздардыц сиясымен жаза берiцiз, - дед^ «Уялган тек турмас» дегендей, саскалактай бурылып, арт жакка карадым. Онда да бiр шумшиген сауыт тур. Бiр жаксысы оны к^1здардыц бiрi дэптерiнiц шетiне баскан сол колыныц екi саусагымен к^1са устап отыр екен. «Кой, бiреуiнiц сиясын устше тегш жетiстiрiп едiм. Ендi мына кыздыц колына калам тыгып алып сорлатармын» дедiм де, тырп етпестен отырып калдым. Ми айналып жерге тусердей ыстыкта ауыр жук, кару- жарак аркалап Sauap.org 31

жорыкта келе жаткандай боп гимнастеркамнын жещмен самайымды, мандайымды сипай бердiм. Конырау согылганда, бaсы-кезiн тер жауып, болдырган зенбiрек атындай сенделектеп, CYмiрейiп, CYЙретiлiп, орнымнан эрен тyрдым. Sauap.org 32

V Сейтш менщ студенттж дэуiрiмнiн алгашкы кYндерi ете бастады. Университетке, онын б т к -б т к аудиторияларына бойым YЙренiп, окытушылардын aты-женiн бiлiп, кай сабактын кай жерде ететшш адаспай табатын болып, бiртiндеп кешелi студент санатына косылып келе жаттым. БyрынFыдaй бiреу бе^ме караса ыржиып коя бермейтiн болдым. Мастыктан айыккандай езiмдi езiм тежеп yстaуFa машыктана бастадым. Согыста жещл нэрсе, жyмсaк зат yстaп кермегенджтен аудиторияда колыма iлiнгеннiн бэрi жеп-жещл керiнiп, не кyлaтып, не киратып алатын эдетiмнен де айыга тYCтiм. Эзiмiздiн курстын к^1здарына да ептеп кезiм канып, оларды аудиторияда гана емес, кешеде де танып, бас изесетш халге келдiм. Аш ауызга ерiнге тигеннiн бэрi май тэрiздi боп таныла ма, кiм бшсш, эйтеуiр, бiрiншi кергенде курстагы кыздардын бэрi бiрдей сyлу, сымбатты, бiрiнен бiрi еткен эсем, бейiштiн тершдеп хор кы1зындай бiрiнен-бiрi айыргысыз сияктанып едi. Алгашында балыктын уылдырыгындай yксaс, шетiнен жyмырткaдaй ак боп кершген кыздар бiрте-бiрте пiшiн-тyлFaлaры бiрiнен-бiрi белектенш, мiнез-кyлыктaры ерекшелене, екшеле тYCтi. Олардын ш ш ен ептеп кара торы кыз да, кара кыз да, шyбaр кыз да шыга бастады. Дегенмен, кепшшМ сол бiрiншi жYЗдескендегiмдей жылы шырайлы, уыздай уылжыган эсем, эдемi кYЙiнде калды. Ал солардын бэршен де мен Yшiн алгашкы кергетмдепден де сyлу, сымбатты, одан да сезiмтaл hэм инабатты болып Ментай гана жеке дара шыкты. Жiгiттiн к^1зды жаксы керуiнiн себептерi кеп кой. Бiрaк онын бэрiн ауыз шiркiн айтып жеткiзе ала ма? Тек жYрек бaЙFyс кана кыз жаксылыгын к^1лдай тiзiп, кекiректе сактап жYредi емес пе. Мен согыстан кайтып келген кYндерi керген кыздарымнын бэрiне гашык едiм. Жiгiт езш самгап жYрген сyнкaрмын деп есептесе, кыздын керкi сол сyцкaр шырмалар тор емес пе? Сyлу емес кыздын езi саган жалт етш бiр кез тастаса, сорлы жYрегiн колга тYCкен yрыдaй калтырап коя бермей ме? Ал мен болсам, самгап келш бiр курста мелдiреп отырган отыз кызга тап болдым - отыз торга шырмалдым. Бiрaк ендi к^1здын бэрi жендi к^1з бола бермейд^ Кыздын керкi тор болса, онын жайдары кенiл, жаксы мшез, назды к^1лыктарын неге тенеуге болады? Асау т^^ардин аягына салган болат юсеннен кем емес-ау деймiн жаксы кыздын кылыгы. Алгашк^1 кYнгi мен партага кyлaтып алган юшкентай сауыттын эл^з сылдыры бiрте-бiрте сол кiсен шынжырынын шылдырына айналган тэрiздендi. Осы окига, сyлу эйелдiн бетiндегi мен м^далал, мелдiреп тyрaтын мендей болып, емiр бойы кекейiмде, кез алдымда калды. Ментайды шын жаксы керуiмнiн ше^ осы окигадан басталды-ау деймiн. Sauap.org 33

Бул окиганы мен де, курстын баска кыздары1 да бiрнеше кyнге дейш естен шыFaрa алмадык. Мен yялFaнымнaн умытпаймын, к^1здар к^1лжак yшiн естерше алады. Эсiресе Канипа мен Зайк^л деген к^1з коян куFaн тазыдай так^1мдап, есiмдi шыFaрды. Ментай aлFaшындa бiрнеше кyн сабакка мен сия теккен свитерш киiп келiп жyрдi. Тегi оны ауыстырып киерлiк лайыкты баска кеуде киiмi болмады-ау деймш. Аппак свитердiн етегiндегi кек сияны кергенде менщ бетмнен отым шыгып, OFaн кaрaмaуFa тырысамын, кезiмдi баска жакка бура бастаймын. Mенiн дэл сол сэтiмдi андып тyрFaндaй Канипа сез бастайды. - Ментай, немене, езщ кек бyйрек боп кеткенсщ бе? - дейдi онын бyйiрiне yнiлiп. _ Тy-y-у, к^1здар-ай, - дейдi Ментай дауысын соза сейлеп, сэл кyлiмсiреп койып. -Кiрлемейтiн к т м болушы ма едi, койсандаршы. Осы кезде Зай^л кyлiмдеп, басын кикандатады. - Кек бyйрегiн не, Канипа-ау, бул - MентaЙFa aFaсынын басып берген кек мерi емес пе? - дей,т. Баска к^1здар мырс ете калады. Mенiн мандайымнан тер бурк ете тyседi. Саскалактап, жaн-жaFымa караймын. Кыздар тyк болмaFaнсып, темен карайды. Ментай сабырмен отырып, курбысынын эзiлiне шындап жауап бередi. - Кыздар-ау, бaяFыдa бiр сауыт сия тегшш едi деп, aFaйды к ^ сайын кинай бермесендершi, - дейдi ол достарына мелдiрей карап. - Орныксыз кiшкентaй сауыттын кулап кеткенше aFaй кiнэлi ма екен? Карандаршы ездерiн: бiрiмiздiн женi бYтiн сия сауытымыз жоккой алдымызда. Бiрiмiз этрдщ сауытына, бiрiмiз дэрi-дэрмек шишасына сия куйып жазамыз. ^ бyFaн шын кiнэлiнi iздесек - соFыс кой ол. Сонын салдары емес пе бэрiмiзге кагаз, карындаш, портфельге дешн кат болып кеткет. - Осылай деп Ментай, лыксып кеп калган калын суды бетен aрнaFa aудaрFaндaй к^1здардын кyлкi кернеп келе жаткан кещлдерш баска жакка бурып жiбердi. - Кайта сол сияны тегш aлFaны yшiн aFaЙFa ракмет айтуымыз жен емес пе? AFaй бiзге к^1сылганынан yштaлмaFaн сия карындашын берд^ Miне бyгiнге дейiн отырFaн бэрiмiз сол карындаштын сиясымен жазып келемiз. - Онын рас, - дедi Зaйкyл. - Сенiн сиян тегшмесе, бул кiсi бiзге yштaлмaFaн карындашын бермес едi FOй. - Зай^л «yштaлмaFaн» деген сездi сык^1лыктай айтты. Осы кезде артк^1 партада жaлFыз отырFaн Канипа санк етiп Зайк^лге сурак койды. - Бул aFaйдын баска ушталмаган ештенесi жок па екен? Оны еспген екi-yш кыз бiреу желкелерiнен тyйiп калгандай тшдерш салан еткiзiп, темен букты. Бiреулер yн шыгармай мырс-мырс кyлдi. Менщ касымдагы Ментайдан баска кыздардын бэршщ иыктары дiрiл какты. Катты Sauap.org 34

^ л ш токтап, екi бетi к^1п-к^1зыл боп кеткен Майра гана сэлден сон басын кетерш: - Иэ, Канипа, саган не боп кеткен, - деп кyрбысын кшэлаган сияктанып. Казактын сезi к^1зык кой, шiркiн! Дyрыс айтылган сездi кYлкi Yшiн, бyрып тYсiнуге де болады. Бyрып айткан сезден «жок, мен былай ойлап едiм» деп бyлтaрa салуга жэне онтайлы. Куанышы мен бак^1тын кYмiс кYлкiнiн сынгырымен елшейтiн, эр сезш астарлап эзiлмен айтып, эркашан: «осы ^лю ден айырмасын» деп тiлейтiн газиз жYрегi камкорлык пен калжынга бiрдей толы жаны жайдары казак yrnrn дYниеде бyдaн тамаша тiл бар ма, ^рэ? - Жолдастар! - Канипа ею кезi жалтылдап орнынан тyрды. Бетiнде ешбiр кYлкi жок. Жиналыстарда мiнбеден сез сейлейтiн шешендей, ею колын партанын екi жак ернеуiне тiреп алыпты. - Жолдастар, м е т дyрыс тYсiнулерiнiздi сyрaймын. Мен баска мэселеге байланыссыз, тек карындаш тyрFысындa гана айттым. БyFaн кыздар тепс ду кYлдi. Онын алгашкы с е з т естiмеген сияктанып, кYлместен, жымимастан калган Ментай да бyл жолы мырс етiп, езу тартты. - Эй, Канипа, сенщ тiлiн-aй, осы, - деп койды ак^1рын гана. Ментайдын Yнiнен маган к^1з жYрегiнде кiнэлaу емес, кyрбысынa деген сонша бiр нэзiк мейiрбaндык жатканы ангарылды. Арада жексенбi еткен келесi бiр дYЙсенбiде Ментай аудиторияга кек свитер к и т келд^ Оны есiктен кере сала Зай^л: - Эу, Ментай, жана свитер сатып алганнан саумысын езiн? - деп жYгiрiп жанына жетiп барды. Ментай сызыла аяндап партага жеткенше yршыкшa иiрiлген Зай^л онын алдына бiр шыгып, артына бiр шыгып карап Yлгiрдi де, «жарасымды екен» деп ез багасын айтты. Содан кейiн элденеге м^айгандай боп, сэл кYрсiнiп алды. - Жyрткa осындай жаксы нэрселер кездесе кетед^ Ментай парта жанына жеткеннен кейш аудиторияга ертерек келiп отырган бэрiмiзбен бас изеп амандасты да, ^ л е тYсiп, Yйiрiлiп касынан кетпей жyрген ЗaйкYлге бyрылды. - Б^л менiн бyрынFы свитерiм гой, Зай^л-ау, - дедi. - Койшы, - дедi ЗaйкYл оган сенбей. - Анадагы агай сия тегiп тастаган свитер ме? - Иэ, сол свитер. Сонда агайдын колы сия сауытты кагып кеткенi жаксы болды, - дедi Ментай маган балаша еркелей бiр карап койып. - Агайга ракмет, эйтпесе мен жалкау мyны кай уакытта бояп аларымды кiм бшсш. - Осылай деп ол менщ yC^M сия теккенiме шын куангандай кYЙ танытты. - Осындай эп-эдемi гып езiн боядын ба, ей, Ментай?,- деп Зай^л кек свитерге кайтадан Yнiлдi. - Кой, езщ емес шыгарсын. Sauap.org 35

Ментай тагы ^лд^ - Эзiм, - дедi тагы да Ментай басын изеп. - Бул свитердi токыган да езiм. - Не дейд^ кашан ток^1п жyрсiн? - Биыл, жазгы каникул кезiнде. - Ж ш т кiм иiрiп бердi саган? - Эзiм, - дедi тагы да Ментай басын изеп. - Былай, битш пе? - дедi Зайк^л сол колын жогары кетерiп, шынашагына iлiп алган шyйкенiн шумактаулы жyнiн сук саусагы мен бармак арасында кыса устап турып, он колымен темендегi кезге керiнбейтiн уршыктын сабын ширатып кеп калгандай белгi жасап. Кыздар ду ^ л ш жiбердi. - Иэ, -деп Ментай да ерж^з к^лд^ - Оган несiне танданасын, уршык бiздiн бабаларымыздан келе жаткан жYн иiру фабрикасы емес пе? - Алла-ай, iшiн негып жарылып кетпеген, - деп Зaйкyл Ментайды аягандай боп басын шайкады. - Осыдан кейiн сен де жалкаумын дейсiн-aу езiндi. Мына менi айтсаншы ештене iстей алмайтын. - Дегенмен, он сепзге келген к^1здын ез ктм ш езi тiгiп, токып кие алганы жен гой, - дедi Ментай курбысынын кенiлiне келiп калмасын деген сактыкпен жайлап кана. - Бiз ендi бала емеспiз гой, Зайк^л-ау. - Мен отыз сепзге келсем де ейте алмайтын шыгармын. Ештенеге мойным жар бермейдi осы, - деп кайта муцайды Зайк^л. - Осы сабагы тyскiрдi де емтихан тусында окымас едiм, кайтесщ, бага керек. Сырттан Канипа келш юрд^ - ^ л а-ай , - дедi ол Зaйкyлдiн дауысына салып. - Осы сен негып кебелек боп ушып кетпей жyрсiн аспанга? - Ей, рас соган езiмнiн де таным бар, - дедi ол денгелек кездерiн одан сайын бакырайта гyсiп. - Онда, ушып кетпей турганында орнына отыр тез. - дедi Канипа Зaйкyлдi иыгынан басып. - Ок^1тушы келе жатыр. Эрине, ол окытушы1 келдi. Оны баска окытушы1 жэне алмастырды. Кyн сайын естш yш- терт адамнан лекция тындаймыз. Ок^1тушыларымыз да эртyрлi, алуан мiнездi адамдар. Мэселен, бiреуi биязы, бiлiмдaр, басы артык сезге жок к ^ . Бiреуi байсалды, мангаз, ендi бiреуi женiлтек деген сиякты. Ал тагы бiр ок^1тушымыздын эдетi кыздардыщ шашын, иегiн сипау болатын. Ол ю с келерде баска к^1здар арткы партага карай кашып, алга каскиып Зaйкyл мен Канипа гана шыгатын. Ок^1тушы орнынан турып булардын касына келгенде бiреуi сипауга yйренген мысыктай боп шашын, бiреуi енесi эукесш жалаган бузаудай сyйсiнiп, бугатын тосып турады. Эрине, ок^1тушылар жайында уакыт алып сiзге айтып жатуымнын кажет жок. Бул арада тек айта кетейш дегетм Ментайдын сол окытушышарды! алаламай бэрiн бiрдей жаксы керетшдМ едi. Sauap.org 36

Бiз, баскамыз эр ок^1тушынын езiмiзше кемшшМн тауып, мiнеп жатамыз. Сонда оларды жактап жалгыз Ментай гана шыгады. - Кыздар-ау, койсандаршы. Ок^1тушыларымыздын бэрi жаксы адамдар гой. Тек кейбiреулердiн CYЙекке сiнген эдетi болады. Адамды ол Yшiн кiнэлaуFa болмайды гой, - деп жалынгандай жай танытады. - Ендеше ол кiсiге езщ неге шашыннан сипатпайсын? - дейдi Ментайга карсы дау айтып кыздардын бiрi. БyFaн Ментай жауап бере алмай кысылады да, шынын айтады. - Мен yялaмын, к^1здар, менщ шашымды шешемнен баска ешкiм сипаган жок кой, - дейдi. Кыздар оган ДYрсе коя бередi. - Бiздiн басымызды шешемiзден баска юм сипапты? - О не дегенщ, Ментай? - десiп, бyртиысып калады. - Сендердiн экелерiн бар, экелерщ сипаган шыгар дегенiм гой, - дейдi Ментай достарын екпелетiп алдым ба дегендей, эркайсысына бiр жаутандай карап. - Ал ок^1тушы-агай бэрiмiзге эке кyрaлпaс кiсi емес пе, сондыктан айтамын... Мен экемнен ерте, ес бшмеген шагымда айрылдым гой. ЖYзi кандай ак болса, жанынын да сондай пэктiгiне кезiм ж етт ме, эйтеуiр, аузынан шыккан осындай эр сезi мен эр кылыгы менi елтiтiп елжiретiп, кYн сайын Ментайды iштей жаксы керуiм артып, оган бар ык^1ласыммен берiлiп к ^ ап бара жаттым. Eндi окытушыларды койып, мен сiзге соны айтайын. Согыстан кейiнгi бейбiт бiрiншi жана жыл келе жатты. Жана ж^1л карсанында жyрт туган- туыс, жора-жолдастарына алдын ала ашык хаттар жолдасып, асыгыс телеграммалар женелтiсiп, кyттыктaулaр кабылдасып, мэз-мэйрам болыса бастады. Осы кезде ауылдары астанага жак^1н студенттер деканаттан жалынып жYрiп рyксaт алысып YЙдi-YЙлерiне кет^ш жатты. Жана ж^1л карсанындагы сонгы лекциялардын аралыгында Ментай менен: - Агай, ертен Жана жыл гой, ^з елге кайтпайсыз ба? - деп сyрaды. Мен басымды шайкадым. - Неге? Э зщ з согыстан келдiнiз, езге бармаса да ^здщ баруыныз керек гой, агай. Эке не шеше, т ш т болмаса, туыстарыныз бар шыгар. Не баска бiр жак^1н адамдарыныз болар. -Сонгы сейлемiн Ментай ойланынкырап айтып едi. Тегi, мен соны сезш калмасын дедi ме екен, эйтеуiр, одан кейiнгi сездерiн сэл шапшандатынкырап жiбердi. - Ал менщ шешем ^ i болса, мyндa бiр сагат та тyрмaстaн Yйге осы кaзiр-aк жYрiп кетер едiм. Бiрaк, шешем былтыр кайтыс болды. - Неден? - дептн мен елген адамнын неден кайтыс болганын бiлсем, бейне бiр тiрiлтiп жiберетiндей-aк. - Неден дерщз бар ма, бэрi согыстын элеп гой, агай, - дей салды кыз шешесiнiн неден елгенiн ежжтеп тYсiндiрiп жатк^1сы келмегендей. - Бiздiн де YЙде ешкiм жок, - дедiм мен. Sauap.org 37

- Ж а^ыз екенс1з FOй. - Жок, карындасым бар. - А, карындасыцыз бар ма? - Мецтай кез1 мелд1рей тус1п сэл ойланып калды. - СоFыстан аFасы аман келген карындастан бак^1тты адам бола ма екен, ш1ркш! - Ол маFан кайтадан сурак койды. - Ал с1з карындасыцызFа неге бармайсыз? Ол жалFыз ез1 с1зд1 кашан керемш деп сарFая кут1п отыр емес пе? - Жок, жалFыз емес, турмыска шыккан! - С1з соFыста жургенде шыкты ма? - Иэ. - С1здщ руксатыцызбен бе? - Жок, менен руксат сураFан жок, - дед1м кул1п. Кыз: «Бэлэй, неге руксат сурамады екен?» дегендей, басын шайкады да, одан соц б1раз унс1з отырды. - Егер ешкайда бармасацыз, - дед1 кыз маFан кайта бурылып, - ертец б1здщ белмеге келу1ц1зд1 сураймын, аFай.КасымдаFы к^1здардыц бэр1 кет1п калды. Куш бойы елег1з1п, б1р белмеде б1р к1с1н1ц отыруы киын сиякты. - Жарайды, - дед1м мен элденеге журепм д1р ете калып. - Б1рак мен с1здерд1ц мекендер1ц1зд1 бшмеймш FOй. - Э, солай ма ед1? С1з жатакханаFа эл1 б1р рет барып керген жоксыз ба? - Жок. - Ендеше с1зге калай тус1нд1рсем екен, - Мецтай ернш т1степ, сэл ойланып алды. -Университетт1ц ек1 жатакханасы бар: б1р1 Калинин кешес1нде, б1р1 Виноградов кешесшде. Б1рак екеу1 б1р жерде, катар. Виноградов, 62 - б1здщ жатакхана. Соныц 62 белмес1. Уктыцыз ба? Алпыс ек1 - алпыс ею, - дед1 к^1з мен уFып алсын дегендей эр сез1н соза айтып. - Ек1 рет алпыс ею. Мен сэл ойланыцк^1рап барып, басымды изед1м. ОйланFаным: Калинин кешесшдеп жатакханаFа майданнан б1рнеше хат жолдаFаным ес1ме туст1. Мен1ц бегел1п бас изегетмд1 шала уккандыFымнан деп бшд1 ме, элде айтканын уксам да умытып калар деп ойлады ма, бшмеймш, Мецтай дереу дэптершщ арт жаFынан б1р бет1н ж^1ртып алды да, эд1р1сш жаза бастады. Мен оныц айтканын уксам да, умытпайтынымды бшсем де, жазбай-ак койыцыз демед1м. МаFан к^1здыц ез колымен жазып берген каFазы к^1мбат кер1нд1. - Эзщ1з кайда турасыз, агай? - деп сурады Мецтай эд1р1с жазFан каFазды буктеп мен1ц колыма устатып жатып. - Дзержинский кешес1нде, б1р жолдасымныц экес1н1ц уй1нде пэтердем1н. - ТурFан уй1ц1з Виноградов кешес1нен темен бе, жоFары ма? - Темен. - Онда б1здщ жатакхананы былай табасыз. Уйден шыккан бет1ц1зде Sauap.org 38

Дзержинский кешес1мен ерлеп, жоFары Виноградовка дейш кетер1лес1з. Оц жак бурышта драма театрынын, уй1 тур, оны бшетш шыFарсыз. Театрдан онFа карай бурылсацыз, б1р он минуттан кей1н Никольский базарына жетес1з. Сол жаFыныздан б1р улкен ш1ркеуд1ц дуцки1п турFан, - Мецтай «дуцки1п» деген сезд1 балаша созып айтты, - сары ала кумбезш керсец1з - сол Никольский базары. Базардыц карсысындаFы ек1 этажды жалпактау сары уйс13 1здеген жатакхана болады да шыFады. Енд1 табасыз FOй? - Табамын. - Келес1з Fой? - Келем1н. Кешке лекциядан кайткан маFан Мецтай берген эд1р1с каFазы молда жазып берген бойтумардан кем кершбед1. ЖоFалтып алFан жокпын ба деп саскалактап, уйге жеткенше гимнастеркамныц омырау калтасын элденеше рет сипалаFаным бар. Уйге келе сала б тр ген б1р1нш1 жумысым Мецтай берген ^ а з д ы тез1рек ашу болды. Онда кыздыц жаца ез аузынан айткан эд1рю1 Fана барын б1лсем де, соны окып шыкканша таFатым калмады. Мецтай эд1р1ст1 былай деп узын ет1п б1р-ак жолFа жазыпты: «Виноградов кешес1, 62 уй, 62 белме, Мецтай» Шота Руставелидщ «Жолбарыс терюш жамылFан батыр» поэмасыныц аркандай шубатьь^ан узын жолдарына уксас бул сездер маFан бут1н б1р поэмадан кем эсер еткен жок. «Бул кыз м е т неге шакырды? Элде м е т жаксы кере ме екен? Ундемей журш ол да м е т ш шен уната ма екен, суйе ме екен? Эрине, солай болуFа т т с . Суймесе мен1 оцаша белмеге шакырар ма ед1? ЖалынFандай боп, кайта-кайта ет1н1п, ез колымен эд1р1с1н жазып берер ме ед1? Эттец, ш1ркт, Мецтайдай эсем, ак^1лды к^1з м е т суйш, мэцг1л1к жарым болса - ем1рде ешб1р арманым болмас едЛ» Осылай ойлап, тесекте шалкамнан жаткан менщ ес1ме бала кун1мде естшен б1р шумак халык елец1 туст1. М^'н^ен^ш шен^'^ сарыш болса/ Долыш^а ^ешеле^ен нарыш болса/ ^ршансыз бул ^унме^ен ошер е^^ш; ^ул^ш ^оз, омша^ ауыз ^арыш болса/ «Рас, Мецтай мендж болса, менщ де арманым болмас ед1!» деп 1штей курс1нем1н де, осы елецнен картина курастырамын. Астында сары аты, колында жетектеген жалFыз еркеш нар туй ес бар ж1г1т алдында ак отаудыц касында турFан кул1м кез, оймак ауыз кел1ншекке карай асышып бара жаткандай кер1нед1. Сонда менщ де астымда атым, колымда нарым болуы керек пе? - деймш мен ез1ммен ез1м дауласып. «Ат - адамныц канаты» деп бшетш казак у ш т б1р жуйр1кт1ц болуы кажет-ак дей1к. Сонда нардыц кереп не? Кешпей конбай нар жетектеп журудщ ез1 уят емес пе? Элде нар деген дэулет деген маFынада ма екен? Б1рак каз1рг1 дэулет денсаулык пен б1л1м емес пе? Койшы, не керек, ак^1ры, казактыц кара елецдер1н1ц бэр1н1ц а^ашкы ек1 жолы маFынасыз Sauap.org 39

келед1, бар маFынаны соцFы кос жолы Fана б1лд1р1п отырады деген окытушы сез1 ойыма оралады да, бул шумак елецн1ц бар мэн1 «армансыз бул дуниеден етер ед1м - к утм кез, оймак ауыз жарым болса» деген1нде деп туйем1н. Осыдан кей1н басыма таFы б1р куджт! ой келед1. «Сен1 к^1з оцаша белмес1не суйгенд1ктен емес, аFа деп сыйлаFандыктан, аFасындай сенгенд1ктен шак^1рса, кайтесщ?» деп б1реу мен1 урейленд1ре алFашкы тэтт1 ойымнан урк1те сыбырлаFандай болады. Осындай неше алуан ойлардыц туйышына т1рел1п, тац атканша децбекш1п шыккан ол тун ем1р1мдег1 ец мазасыз тундерд1ц б1р1 болып ес1мде калды. Тацертецшай устшде уй иес1 маFан карап: - Ербол, караFым, т у т бойы децбекш1п шыктыц FOЙ, ауырып калFан жоксын ба? - деп сурады. - Жок, - дед1м мен басымды шайкап. - Е, жен, онда шайыцды 1ш1п, наныцды жесецш1, - дед1 аксакал менщ ауырмаFаныма куанып. Б1рак мен б1р туй1р де тата алмадым. Ешнэрсе тамагымнан етпед1. СоFыстан кей1нг1 жутац дастарханныц жупыны шайынан ауыз тиген болып, апыл-купыл ки1н1п уйден шыксам, кешелер ертег1дег1дей Fажап б1р кулпы^ан куйде екен. Кала тебес1нен т у т бойы жауFан улпа кар эр кеш ет ак простыня жапкан аппак тесекке, эр уйд1 улп1лдеген ак бекебай жамыь^ан эсем кел1ншекке уксатып койыпты. АFаштар ак тоныныц етеп жер сызFан аяз аталарды еске тус1рш, б1р емес б1рнеше ата муртынан кул1п, саFан карай асыкпай аяндап келе жаткан сияктанады. Телеграф сымдары аптеканыц улп1лдек ак мактасынан жуан ет1п ес1п кермеге тарткан ак аркан тэр1зденед1. Шинел1мн1ц ею етег1 делецдеп, бузаубас ет1г1мн1ц ею тумсыFы улпа карFа уйректей суцгш ес1п келем1н ед1рецдеп. Жас кардыц жупар и1с1 тынысымды кецейт1п, журепме б1р Fажайып сыр куЙFандай болады. Ак кар, асыл ауа Мецтайдыц ак жузш, аппак мойнын ер1кс1з ес1ме салады. ЖанFа шипа мынау мелд1р ауа маFан тек кана соныц дем-леб1з1ндей боп танылады. Кешеде менен баска т1р1 жан жок. Айнала ж^1м-ж^1рт. Тунде жаца жылды карсы алып, бар дуние шаршап, мулгш турFандай куй танытады. Мецтай ес1ме тускенде осы иен кешенщ ортасында токтай калып, ецкейд1м де, б1р жер1н ауыртып алмайын дегендей еппен жерден улпа кардыц аппак жотасын б1р сипап етт1м. ОFан айызым канбаFан соц алаканыммен кесш кеп алдым да, уысымдаFы карды бар саусаFымныц куш1мен мытып-мытып ж1берд1м. Fашыктыц ыстык алаканына тускен салкын кар лезде ер1п, кезд1ц жасындай боп жерге тамшылады. «Ш1рк1н, осы улпа кардай боп, мен1ц кушагымда. Мецтай ер1се-ай» дед1м ынтыFып, содан соц «Виноградов, 62... Виноградов, 62» деген ею сезд1 жан тербетер жаксы эннщ кайырмасындай кайталап, ентелеп 1лгер1 бастым. Ш1ркеуд1ц карсысындагы ею этажды сары уйд1 адаспай табуын таптым- ак. Sauap.org 40

Б1рак соныц 1ш1не к1ру1м муц болды. ЖатакханаFа жеткенше б1реу мойнымнан аркан сап дедектетш келе жаткандай асы^ып ед1м. Жатакхананыц жанына келген соц журепм луп1лдеп буын- буыным курыды да калды. БаFанадан бер1 жайдак жермен кел1п, енд1 бейне б1р би1к таудыц басына карай ермелегендей, шбш, 1лгер1 баскан аяFым кейш кетш, дымым курып, дыбысым туншы^ып, эп-сэтте элс1регендей куйге туст1м. Эрец дегенде есжтен к1р1п, ек1нш1 этажга кетер1лд1м. Жатакхананыц узын дэл1з1н1ц ею жаFы катар-катар жалFаскан ерс1л1- карсылы ес1ктер екен. Шетк1 ес1кке такай бере буынымды бек1ткен болдым да, уйге тускен урыдай тынысымды 1ш1ме тартып, ес1ктерд1ц номер1не кез жупрте бастадым. Бала кун1мде ауылдыц дшдар карттарыныц намаз ок^IFанын талай рет кергетм бар ед1. Сэждеге кайта-кайта бас койып, ез-ез1нен куб1рлей тзерлеп отырFан карт б1р кезде «ассалаумаFалейкум, Рахметолла!» деп дауысын шыFарыцкырап, басын оц иышына, содан соц жэне «ассалаумаFалейкум,Рахметолла!» деп сол иыFына карай буратын. Сол сиякты мен де «алпыс екшш1 белме» деп 1штей куб1рлеп, басымды ек1 жаFыма кезек бурып келем1н. Тег1 шалдарFа караганда мен1ц «намазым» узакка созылды-ау деймш, ейткен1 олар мойнын ек1-ак рет бурса, менщ элденеше рет буруыма тура келд1. Сейт1п, 58, 59, 60, 61 белмелердщ ес1ктер1 алдынан етт1м. Енд1 алпыс ек1нш1 келетш шыFар деп, журег1м одан сайын лупшдей тус1п, сол жаFымдаFы есжтщ мацдайшасына жэне карадым. Жок, бул да алпыс ею емес, тшт1 муныц мацдайшасында ешб1р цифр жок. Ал карсысындаFы ес1кте 63 деген цифр тур. Сэл бегелд1м де, мумкш алда шыFар деп, ею жаFыма кезек уц1л1п, таFы 1лгер1 журд1м. Канша уц1лсем де алпыс екшш1 ес1кт1 таппадым. Шорылдап аккан су дыбысы ест1л1п жаткан ец тукшрдеп белмеге дей1н бардым да, дэл1здщ кабырFасына т1рел1п, кей1н кайттым. «Бул калай болды? Элде Мецтай белмесшщ номер1н кателес1п тер1с айтты ма? Элде ол мен1 алдады ма?.. Неге алдайды, олай болуы мумк1н емес...» Осылай ойлап, узындышы ат шаптырым дерл1к жатакхананыц екшш1 басын куалап, ондаFы б1р1нш1 номерл1 ес1кт1ц алдына дей1н бардым. Б1рак еш жерден алпыс ек1н1 кездест1рмед1м. Салым суFа кет1п, кей1н кайттым. Енд1 не 1стеу керек? Кой жацагы номерс1з ес1кт1 аныктап карайыншы деп, алпыс уш1нш1 белмен1ц карсысына кайтадан келд1м. Сейтсем, баска белмелердепдей ромба п1ш1ндес кацылтырFа жазылFан мацдайша номер1 тус1п калыпты да, оныц орнына бул ес1кт1ц тактайына карындашпен бадырайтып, 62 деген цифр жазыь^ан екен. Ек1 кез1м мацдайшада боп журген мен алдымда оны а^армаппын да, бос бейнетке тус1пп1н. Белме табыь^анымен, мен1ц журег1мнен белмеге юрер батылдык табылмай, таFы б1раз бегелш калдым. СаFатыма карасам, тацертецг1 сепзден жаца асып барады екен. «Апырай, осы келЫм не кел1с? Кыз шакырды деп, к^1лкацдап тац атпай жетш келу1мн1ц жен1 калай болады?.. Менщ бул елпектМмд! кыз калай тусшед!?..» деп ойлап турдым да, шешшген судан Sauap.org 41

тайынбас дегендей, не де болса юруге ^гардым. Ментай есiк дыбысынан шошымасын дедiм бе, бiлмеймiн, эшейiнде темiрдей саусактарым киiз боп кеткендей, былп-былп еткiзiп есiк кактым. 1штен ешюм дыбыс бермедi. Тагы да кактым, тагы да Yн жок. Yrn рет сейттiм. Итерiп карасам, есжтщ кiлттелмей бос жабылып тyрFaны байкалады. Содан сон «алга!» деген бyйрык естiлгеннен кейiн окоптан каргып шыгып, мойнынды iшке алып, мылтыкты кезене yстaп, шабуыл ДYрмегiне iлесе тайсактай жyгiрген солдаттай болып, кезiмдi шарт жyмдым да, есiктi iшке карай итерш калдым. Тyткa колымнан CYЙреп, есiкпен iшке iлесе кiрдiм. 1шке кiрсем... Сол жактагы жэне тердеп екi тесек жинаулы бос тyр. Eкi тесектiн бел ортасындагы ею ак жастык: «саган не жок ей» дегендей, ею кyлaктaры едiрендеп, маган карай калысты. Мен неге екенш бiлмеймiн, элдебiр магнит тарткандай болды ма, эйтеуiр шапшан мойнымды онга бyрдым. Бyрылсaм, он жактагы тесекте Ментай жатыр. Жайшылыкта бyрым етiп басына орап- орап, тебесшен тYЙiп тастайтын калын кара шашы ак жастыкты кемiп кетiптi. Ак мандайы ашыла жарк^1рай, акша б е т албырап, бaл-бyл жанады. Онын Yстiндегi кара мен мойылдай мелдiреп, кезiндi к^1зыктырып, жанынды ерiксiз шиыршык аттырады. «Апырай, Ментай деген эсем ат бyFaн осы менге байланысты койылган екен-ау» деп ойладым iшiмнен сол сэт. Эз лебiне езi балкып, тэттi yйк^Iнын кyшaFындa жаткан с^лу к^1здын сэбидей пэк жYзiнен езгеше бiр ракат нyры шашырап тyрFaн тэрiзденедi. Шинелiмнiн екi етегi салбырап, керзi етiгiмнiн екi yлтaны еденге ею басы алшия жабысып калгандай боп калшиып тyрFaн мен жылтыр кYнкaFaрлы кокайма фуражкамды умаждап, бyрaп, мыжгылай бергенiмдi езiм де ангармаппын. KiCi колынан садака дэметкен кайыршыдай емiнiп, к^1з тесегiне тенiп тyрып калыппын. Kезiм Ментайдын бетi-жYзiн сатан а, ашкарактана шолып, онын бyFaFы мен мойнына карай ауысты. Жаланаш жаткан мэр-мэр ею иык пен жана гана кешеде езiм керiп, колыммен уыстаган yлпa кардай аппак кеудет кергенде жаным шыгып кете жаздады. Eкi иыктан асып келген ак жiбек иыкбау к^1здын кегiлдiр тYCтi жyп-жyкa iшкейлегiнiн омырау тyстaрынaн жалгасыпты. Iшкейлектiн кеудесi кектемде козы жейтш саргалдактын Yлбiрегi iспеттес Yлбiреген жyкa шiлтермен безелiптi. Одан теменiректе, шкейлек астынан, катар жаткан кос жyдырыктaй боп, к^1здын кос алмасы тырсияды. Кыз денесiнiн езге жагын менен жасыргандай боп, женiл к^1зыл жiбек керпе шымкап орап алыпты. Кызыл керпе маган жай керпеден гер^ кыз денесшщ баска белiгiн кызгана к^1мтап, каусыра кyшып жаткан элдебiр толассыз кyмaрлык, кyштaрлык бейнесiндей боп кершд^ «Мейлiн, езге жерiн керсетпесен керсетпе, маган мынау жаланаш гажап кеуденi керудiн езi де жетедЬ> деп, керпемен iштей yрыстым да, кайтадан Ментайдын бетше Yнiлдiм. Сол кезде кыз тесегшщ бас жагында жерде жаткан кiтaпкa назарым ауды. Онын мyкaбaсындaFы «Жас Вертердiн азабы» деген жазу кезiме оттай басылды. Бyл менiн согыстан кайтарда сонау Германияда жYрiп ок^1ган сонгы ютабым болатын. Тегi Ментай мyны тYнi бойы ок^1п, тауысып, талып Sauap.org 42

барып уйыктаган-ау. Б тр ге н сон, бас жагына тастай салган кiтaбы жерге тyсiп калган болды гой, - деп ойладым да, акырын енкейiп жердеп кiтaпты сыбдыратпай алып, ептеп кана Ментайдын жастыгынын жанына койдым. Содан сон, к^1здын мынау гажап тэттi уйкысын бузбайын деп, аягымнын ушымен бiр басып, ею басып, есiкке карай шегiндiм. Шыгар алдында уйыктап жаткан к^1з келбетше тагы да бiр бурылып карадым. Маган Ментай: «Уйк^1дагы Венера» картинасынан да сулу боп керiндi. Ш^ркш-ай, мен улы суретшi болсам, согыстан келген студент солдаттын уйыктап жаткан жартылай жаланаш сулу кызга ыстык iнкэрлiкпен, сонымен бiрге мол м етр, кaдiр-кyрмет таныта кадалып калган сол бiр сэтiн урпактан урпакка кетер мэнгшж мура етiп калдырган болар едiм деп ойлап, белмеден шыктым да, ептеп тартып есiктi ж аты м . Кайтадан кешеге шыксам, айнала баганагыдан да жарыктанып, тенiректiн бэрi жайнап, жадырап кетiптi. Баганагы жатакханага юрердегщей емес, менiн де аягым каздан-каздан етедi. Жатакхананын дэл жанынан ететш Уйгыр кешесiне тyсiп алып, Алатаудыщ алыстан керiнген акбас шынын бетке устап, лагып, тарта бердiм. Ол кезде Алматыща yш этаждан б т к yйлер болмайтын. Олардын ездерi де орталык кешелердiн эр жерiнен бiр бой керсетiп, каланын езге тустарын бiр кабат жатаган агаш yйлер кернейтiн. Эсiресе, Уйгыр кешесi сиякты сырт аймактарда узын-узын барак жеке- жеке жай агаш yйлер т ш т кеп болатын. Солардын ара-арасымен етш келе жаткан маган жатаган сол бiр жаман yйлер алтын сарайдан кем керiнбей, сол сэтте езiмнiц гажайып бiр бетен патшалыктын ш ш аралап, кезiп жyргендей жайым барыш булдыр сезiнемiн. Аяк астымдагы ак кардын шетiн кейде элдебiр кызыш нур бyркеп, кымтап жауып калган жай елестейд^ «Э, бул Ментайдын аппак кардай денесiн бyркеп жасырып жаткан жанагы к^1зыл керпе еле^ болар» деп ойлаймын да, ез-езiмнен тамсана ж^1миямын. Eндiгi ойым алпыс екiншi белмеге ауысып, жанагы картина тутастай кез алдыма оралады. «Эттен, шiркiн-aй, Ментайдын ак денесiн каусыра кушып жаткан жанагы к^1зыл керпе кандай гажап! - деп ойлаймын ^ м н е н . - Мен сол кызыш керпе болар ма едiм. Эй, ол менщ колыма тимейтш кесек бакыт кой. Одан да сол керпенщ астары болсам да жарар ед^ау. Жок ол да менщ мандайыма сыймас, ен жок дегенде сол керпе астарынын бiр сабак жiбi болсам да жетер ед^..» Осындай киялмен келе жаткан менщ ойыма элдекайдан келiп: «Ак етще к^1зыл керпе басылып» деген сездер орала кегп. ^гаш ы нда оган онша мэн бермедiм де, орамы жещлдеу сиякты керiнген бул сездердi ш тей ынылдап, тагы бiр кайталап айтып шыктым. Сонда гана онын ойнакы елен жолына уксас бiрдене екенш бiлдiм. Кешеде aрлы-берлi осылай ынылдаумен жyрiп, езiмнiн шоркак тiл, олак уйкасыммен Sauap.org 43

Ментайга арнап алгаш рет елен шыгарганымды ангардым. Эр жерге токтай калып, тYрегеп тyрып койын дэптерiме тзген Yзiк-Yзiк жолдардан «Кызыл керпе» деген атпен мынадай терт-бес ауыз елен кyрaстырыппын. Тэшш' уй^ыны^ ^у^йзынй бер'л'и, Жйшшы еулу ^йл^йеынйн дер'л'и. ^ ^м^ярын, йиий^ шэн'н дерзен^е Бойым бйл^ыи, дешш' ее^'м ел'р'и. еед'л^' мй^^йм^йзы ^мзй^ ^йе. Бешшез' ме% - ейй^й жйш^йн ^арй ш^с. ^ ем ^ызярыи деу^ее'нен .жуиар^йм, Дорзйеын^йй шолы^ем^ы ^орын^йе. еш'не ^ы^ыл дерие бйеылыи. ^'ед'рез' жйшыр еден й^ылыи/ ^ 'р 'л ^й^шы уылжызйн ^ое йлмй, Дйрй ^ й ^ ы шол^ын^йй бои ^й^ылыи. ^ун'м шуыи, бй^ жул^ы^ым Жйнйшын. Дымшйи, ^ым^йи Жйным рй^йшшйнйшын. Болейм ешш'м, эшше^ ^унме-йй, еол дерие. Ду^ыи, еуй'и, ^умарым б'р ^йнйшын. ^эурен ^йй^й мйзйн оны еуйеш'н ?.. Гым болмйей дм'м'н'^ дмеш'н, ^ е еол дерие йешярыны^ б'р ейбй^, Ж 'б ' болейм ^енее'не шмеш'н/ Не де болса кеюрект жарып шыккан пэле емес пе - осы жаман еленсымак сол сэтте езiме жап-жаксы сиякты боп кершд^ Айта берсенiз осындай елен ^ р а с т ы ^ а ^ т а , бейне бiр Абайдын «Айттым сэлем каламкасын» шыгаргандай-ак едэуiр канаттанып калдым. Сейтiп кешенi бiрaз таптаганнан кейiн, сагат он бiрге таяна жатакханага жак^1ндап кайта келдiм. Сол сэтте бiр ой тYсе калды да, шапшан жан-жагыма карадым. Жол шетiндегi аласа кашалы аулалардын бiрiнде шатырын кар басып, санырау кyлaктaй калтиган беседка тyр екен. Кашадан бiр-aк аттап, жYгiрiп соган бардым. Беседканын ортасында жазда YЙ иелерi отырып домино ойнайтын Yш сирагы агаш, бiр сирагы темiр, ортасы ойылып кеткен ескi стол бар екен. Сонын бiр шетiне отыра калып, жасаулы жаксы кабинетке жайгаскан yлы ак^1ндай-ак айналама мангаздана карап алып, жанагы елендi жеке кагазга кешiруге кiрiстiм. Кагаздын ортасына iрiлеу етiп «Кызыл керпе» деп жаздым Sauap.org 44

да, онын астына жакша iшiне усагырак эрiптермен «Ментай туралы лирикалык ой» деген сездердi жэне костым. eлецдi кешiрiп болып, кайталап ок^1п шыктым да, аягына «1946 ж^1л 1 кантар» деп кyнiн керсегтiм. Содан сон кагазды жаксылап бyктеп, койын дэптерiмнiц ортасына салдым да, орнымнан турдым. Sauap.org 45

VI ЖYректегi лYпiлдi шынашактын сол дiрiлiнен ангартып, тагы да менiн колым, сокырдын алаканындай боп, алпыс екiншi белменщ есiгiн ак^1рын бiр сипап етп. Содан сон саусактар бYгiлiп, бiрiнен-бiрi CYЙеу, колдау тапкандай иыктаса жyмылып барып, тактайды тык^1лдатты. - Юрщз, кiрiнiз, - деп екi рет кайталап айткан к^1з дауысы естшд^ Мен есiктi жайлап ашып, ш ке кiрдiм. Yстел басында Ментай кейлегш Yтiктеп жатыр екен. Менi кергеннен кейш: - О, агай, жогарыланыз, терлетiнiз, - деп yтiгiн шетше шокитып коя салды. Ментай yC^M кеп жуылгандыктан бyрынFы кара кек тYсi бозгылттанып кеткен кенетоздау спорт костюмш киiп тyр екен. Ескшеу болганмен етпен ет боп жабыскан осы бiр жарасты киiм кыз мYсiнiнiн мyшелерiн айкындап, адамды одан сайын ынтыктыра тYсетiндей. Онын есесше баганагы ак мойын, ак бшек, уыз кеуде бiржолa жасырынып, бYркелiп калган. Мен сол бiр с^лу картинаны iздегендей тамсанып, тесекке карадым. Тaп-тyйнaктaй боп жиналган YЙ irni маган жанды ерiтер тамаша картинанын бос калгандай Yнiрейiп тyрFaн сиякты боп кершд^ Kейлегiн коя салып Ментай, екi колын катарластыра iлгерi созып маган карай жYрдi. Агай, ^здщ Жана жылда бак^1тты болуынызга, ойга алган максаттарыныздын бэрi тYгел орындалуына шын жYректен тiлектестiк б^^ремш! - деп кiшкентaй эсем алакандарынын арасы, менiн колымды к^1сты. - Егер шын тшектес болсан, онда ойга алган бар максатым сенсщ гой, Ментай», - дедiм мен ^ м н е н . Бiрaк, оны сыртыма шыгарып айта алмадым. Рахмет, Ментай, мен де ^зге соны тiлеймiн! - дедiм онын колын мен де кос колдай к^1сып, к^1сып емес-ау, жас бaлaнынyстaFaндaй мэпелеп. Ментай маган еркелей карады. - Агай, бiр етiнiшiм бар, айтайын ба? -Айтыныз, - дедiм «ол не етш ш болды екен?» деп жYрегiм лYп ете калып. -Айтсам, бYгiннен бастап менi «сiз» демей, «сен» деп атанызшы. Жарай ма? - Неге? - Мен сiздi туган агайымдай жаксы керемш, - дедi Ментай еркелей Yн катып. - Ал «сен» демей, маган «^з» десенiз, бетен адам сияктанып кетесiз. Ментай осылай деп, он иыгына карай басын кисайтты. Yстiне спорт костюмiн киген Ментай маган б^л сэтте кез карыктырар бетен YЙдiн бойжеткенiнен герi еркекшора боп ескен тентектеу ез бауырым тэрiзденiп кеттi. Sauap.org 46

- Жарайды, онда солай болсын, - дедiм мен кyлiп. Ментай м е т жетектеп терге шыгарып, орындыкка отыргызды. Содан сон yстел yстiндегi yтiктелiп болган узын мойынды к^1ск^1 кейлегш, гардеробтын есiгiн калкалап турып, онын ш ш ен жэне бiрденелердi алды да: «Агай, мен кaзiр келемiн» деп есжтен шыгып кегтi. Иен белмеде онаша калган мен студенттiк жупыны тiршiлiк мекенiне кез жYгiргтiм. Арзанкол темiр тесек, тактай тумбочкалар. Эр кыздыщ тесегiнiн тусына тyскиiз, кшемше орнына газет тутылып, олардын y o n ^ фотосуреттер жапсырылыпты. Кепшiлiгi екеу- yшеуден, кейде yлкен топ болып бiрiгiп тyскен суреттерi. Эр тустан эскери киiмдi жiгiт суреттерi кездiшырaмытaды. Сондай бiр жупыны жiгiт Ментай тусында да тур. Ментай расында да тез келд^ Жанагыдай емес, езгерш, баскаша боп келдi. Yстiндегi спорт костюмш шешiп тастап, езiнiн кыз ктм ш киiп алыпты. Тегi менщ алдымда тар костюммен алды, артын бултитып жyруге уялган болу керек. М е т де дэлiзге куаламай, не терю каратып койып, осы жерде шешшш, кейлегiнiн судыры-сусылымен, желкенi кyйдiре жак^1ннан шыккандай боп бiлiнетiн ыстык демiнiн лебiмен жанымды кинамай, езi баска к^1здардын белмесiне барып, кайта кишш келген. Жiп шулыгы октаудай тyзу аяктарына жэне жарасып тур. Мен Ментайдын бул инабаттылыгына штей сyйсiндiм. - Агай, мен сiздi ертерек кеп калар деп шай кайнатып койып едiм, - дедi Ментай, дэлiзге дэл сол y rrn шыгып келгендей. Киiмiн ауыстырып келгенш ешбiр сез етпестен, колына шиыршыктап устаган спорт костюмiн гардероб тартпасына суга салды. - Мен расында да ертерек келштн. Келсем, ^з... а, жок, сен, - дедiм кyлiп, жана ганаМентайды «сен» деп атауга уэделескенiм есiме тyсiп, - уйыктап жатыр екенсщ. - Э-э-э, - дедi Ментай даусын эндете созып. - Онда есiктi каттырак каксаныз егтi, мен оянатын едiм гой. - Мен акырын кактым, бiрaк есiк кiлттелмей бос жабулы тур екен. - Кiлгтелмептi дей^з бе? - дедi Ментай белмесше дэл кaзiр уры кiрiп кеткендей кезi бак^1райып. - Iнiрде бiр кiтaпты колыма алып едiм. - Ментай онын не ютап екетн айткан жок. Бiрaк, мен онын не ютап екенiн тyсiнiп, кыз тесеп жакка кезiмдi жyгiрттiм. Бiрaк жас Вертер Лоттаны iздеп, танертенп жаткан жерiнен «турып кетсе» керек, орындык, тумбочка yстерiнде де кершбед^ - Сол кiтaптын к^1зыгымен есж т эне жабамын, мiне жабамын деп жатып умытканмын гой тегi. - Кыз элде бiр уятка урынгандай боп, басын шайкады. - Мен езiм сак емес, сенгiшпiн. Осыным жаман-ау, теп, - дедi езiне-езi урыскандай: - Тyнде yйге агай емес, баска бiреу кiрiп кетсе кайтер едiм. Sauap.org 47

Осыдан кейш Ментай екеуiмiз Yстел басында отырып шай iштiк. Бiр тЫм кара нанды белiп жеп, Ментаймен iшкен кара шай маган балдан да тэттi боп керiндi. Eкеуiмiздiн ортамызда тyрFaн кесенiн кемерiнен шай yрттaFaн сайын кYЙдiрiп ерiндi каритын екi канылтыр кружка, шойын шэупм мен пластмассадан жасалган арзан тарелка сол сэтте маган д^ниедеп ен кымбат алтын сервиздерден де артык кaдiрлi сияктанды. - Сiз менщ туган агам ЖYнiске сондай ^ с а й ^ з , агай, - дедi Ментай шай irnrn отырып. - Бiз бiр эке, бiр шешеден ЖYЙке екеумiз гана едiк. Kiшкене кYнiмде тЫм келмей, мен ЖYнiстi ЖYЙке дейдi екенмiн, емiр бойы солай атап кеттiм. Ол менен Yлкен болатын, сiз кyрaлыптaс едi. Сiз де козыдай жуас, момынсыз гой, агай. ЖYЙке де сондай едi. Анау тyрFaн агайымнын суретi. Ментай тесегшщ тyсындaFы газетке жапсырылган суреттердi нyскaды. - Сiз ен алгаш бiздiн аудиторияга кiрiп келгенде, не болганымды бiлмей кеттiм. Сiздi менi iздеп келген сол агайым екен деп калдым. Артынан, сiз екенiнiздi бшсем де, жYрегiм ерiп, Yзiлiс болганша тыпыршыдым. Сiз тым болмаса менщ агаммен согыста бiрге болмады ма екен деп ойладым. Yзiлiс кезшде соны сyрaйын деп окталган едiм. Калж^1нбас Канипа сiздi yзaк тергеп, эуреге тYсiрдi. Сол кезде менщ ^зге катты жаным ашып тyрды. Шыдамай касынызга барганымда ЖYЙке е^ме тYсiп, «арманым, агатайым, кайдасын сен?» деп ^ м н е н егiлiп жылап тyрдым. Kейiннен, сiздiн дэптерiнiздi YЙге экелш, казак тiлiнiн конспектiлерiн кешiргенiмде де осы жерде отырып, бiртaлaй беттерше кезiмнiн жасы тамды. Ментайдын мен алгаш аудиторияга келген сагаттан бастап маган камкоршы болганын жогарыда айттым. Ол сол кYнгi лекциядан кейш менщ казак тЫ дэптерiмдi алып кетш, бiрнеше кеш отырып, бyрын еткен лекцияларын кешiрiп берген. Сол сиякты Майра, ^ л к ен , Канипа сиякты кыздарга да бiр-бiр дэптер етш, баска пэн лекцияларын жэне кешiрткен. Адал кенiлiмен агасындай керiп, жаны калмай, камкоршы боп жYрген кызга менщ ш тей гашык болып ^мартушм оган бейне бiр жамандык ойлаумен парапар сиякты боп керiндi езiме. Осы осалдыгым Yшiн езiмдi-езiм ¡штей кшэлап, yрысып, Yнсiз шиырып калдым. Кыздын балдай тэттi шайы терлетт ме, элде ыстык сезi жшсгтп ме, бiлмеймiн, мандайым бусанып коя берд^ Ментай жайлап отырып сезш эрi карай жалгады. - Агай, ^з Сегiзiншi гвардия дивизиясынан келген жоксыз ба? - Жок, мен ЖYзiншi бригадада болдым. - Ондайды естiгем жок. Маган согыстан кайткан жyрттын бэрi Сегiзiншi гвардия дивизиясынан келген сиякты боп кершед^ - Ментай сэл бегелш, ойланды да, онын жауабын езi тапты. - Бэлюм, ол ЖYЙкенiн сол дивизияда болгандыгынан шыгар. - Ол rnCi тiрi ме? - деп сyрaдым мен. - Жок, «кара кагаз» келген. Артынан касында болган ю с ез колымнан койдым, елгенi рас, - деп сендiрдi. Sauap.org 48