Боранғалиұлы Т. Жәңгір хан

3 4 ^ 74) вч-б Т )л е к к ,а 6ы л Б о р а н^ал п ул ы



Тм ем кабы л БОРАМ АЛИ М Ы А женпр ХАН А АЛМАТЫ- \"^ Р А С А Й АУДАНЫ Э){!М[Н!^ 2020 \"^АРАСАЙ АУДАНЬ) ЭК1М1Н1^ ^№ДЬ!){}()ТАН)(АНАСЫЧ.З,\" АУДАНДЫ){ КЧАПХАНАСЬ) КММ\"

УДК 94 (574) ББК 63.3 (5 Цаз.) Б 76 Даза^стиан Ресяубдмкасы А&Эениея! ж*эне сиор^и ,ммнмбти/мк;н;^ 7 м соясатиы ^о-ммуметм/ «А^эбенме/и ж*эме оме/? с<эласын<)а2ы басекелес?и/^?и/ з/го^арыла/иу, ^аза^с/ианбы^ мурамы са^ау, зер<)еиу д<ен насмжа?и?иау ж э н е .мура^а^ ;'с^е асы рьму ?иимк)м;д'н аруимыру^ ба^дарлатиасы «ЭЭебме/итя^ элеумеуи?иж .ма^ызбы ?иурлер;м са?иыи алу, басыи и/ьмару ж э н е уяаражу» м'м; ба^барлатиасы бомыни/а з/сары^ керб;. Плеккабыл Борангалиулы Ж Э Ц Г1Р ХАН. Алматы. «Абзал-Ай» баспасы, 2020. - 448 бет. !8ВГЧ 978-60)-7172-92-3 Тарихнамадагы тугырлы да таласты тулга Жэцг1р Бекеевччн качац когамындагы алар орны непзчнен ем]р)н)ц тек б)р тусымен - Исатай-Махамбет бастаган халык кетер1Л1С)мен байланысты айтьыып-жазылады. Ал 22 жыл так иеленген кез)ндег) кайраткерлит мен енегел) ;стер[ назардан шет калады. К1тапта ез ордасыньщ чргесш бекемдеудегч Жэцг]рд1ц жеке-дара курес1, Ресей патшаларымен, губернаторлармен карым-катынасы белгын де беймэл)м деректер аркылы ашып керсстшед). Жэнпр ханныц улты ушчн сЬирген ецбег: - тущыш мектеп ашу, жастарды Ресейде окыту, астана салу, дэстурл] зац ережелер1н жазу окигалары тартымды эцг!меленед]. К)таптын курьшымы гумырнамальщ лзбе емес, окигалык катарга непзделген. Эб)лкайыр - Нуралы - Бекей - Жэнпр эулеттчк жалгасы, отбасыньщ, ул-кызыныц тагдыры туралы сыр шертедч. I Александр, I Николай патшалармен, Гумбольдт, Цачымбек, Гебель сынды эйплшермен таныстыгы кызыцты хикаялармен ербид1. Тулганы соны кырынан танытуды максат еткен. УДК 94 (574) ББК 63.3 (5 Каз.) 18ВЫ 978-601-7172-92-3 О Борангалиулы Т., 2020 @«Абзал-Ай» баспасы, 2020

АЦДАТУ 4 Алдияр, тацсыр! 6 «Аргы атац ата^ты Эбмцайыр...» 1 5 Берг; атасы Нуралы 2 8 Арты - Жайык, алды - Едш 4 4 «Астана журтын мецгерген...» 6 9 «Эуелг; хандар салмаган...» 1 0 9 Уннверснтетт;ц курметт; мушес; 1 4 1 ...Жэцг;р ханныц бш;м жолы 1 6 4 Жэщтр ханныц жаргылары 1 8 0 Жердщдауы-елдауы 1 9 1 Бармасац, келмесе - жат боларсыц 2 2 4 Санкт-Петербург сапары 2 3 6 Сыйга - сый, сыбагага - бал 2 6 6 «Ханнан кег;мд! алам деп...» 3 0 1 Атадан - алтау, анадан - тертеу 3 6 7 Алцалаган агайын 3 9 5 Орданыц б;р т;регЕ - Шыгай султан 4 1 5 «Сурер салтанат - уацыт б!р сагат...» 3

АЛГЫС63 ОРНЫНА хаммь^ реброр^малиор^&^ы ^ежнЭе дере/с ^а^м -^аба^ч. д з о р д а с ы ^ е н е з з е р д е с / з а ^ м а н & ^ д а -а ^ эм^/^ен?ен. -6^/рояа ^7е^перб^р2 санас^иь^ /^азан ^^р^е^м^иед/. ^4ра<9а 2<ясмр е^пхенде /$аза^/$а ?ана ^ад/рс/з. ^/[а^а ^м^ра^ер^х жо^^мен ме бо^?ан /^аза^^иь^ ханы ха^^мм м ^андь^ы ^а, озы/$ ерхенме^хе же/ие^ед/. лкзя^ а с ^ а н а хе^иер/я, е^хе^^/ а^па^х^р^^мь^ е^/роиа^ь^ я^м^па^ына е^м'н^ /ткзбам ^п^реи /^а^ына /%амрая1 ж^^мсады. Оякяр^м^ ^^анында^ы о/^жа^/ ара^дам ордасын абам^ы саяса^ппен эх^^и/^х, ^мар^/аи^ь^ь^ Я1^р?ыдан /р?е^енд/рд/. /^аза^/^кд бо^ыя 2емера^ ^енш ^иа^^иы. бо^ыи ^нмберсм^е^и^!^ ^р^елп/^и' ^^м^ес/ а^ианды. ^ э л (2 ф д е н б^рым ^аза/$ ^хер/нде ^мех^иея а^/$ан, ^ме^м^ са^йан х а н д а , /$ара д а жо%. уМ^нь^ бэр/ /пармхььмызда 3/^э^2ф?е ^осы^шма ^мэ^/^мет^пем ^абы^дамады. Ордасын м^аряыхан б ^ а р а ^ ь ^ ^оз^а^ыс кез/мде?/ /с-эреке/ти ?ана омыя а^ынады. 4

%ыз2ь^ы%?мы д<анр?а бамам^&ш ж^р^ч^пар архы я ая1^ ам ар ы н эм?^е{/д^ ^мэр^ебе санамды. О м ард а 3/<!э/^?ф<9ем ^и^^мрсыз ^ам^мас еЭЛ Д^з бомса/$, #Эос^мары бомыя лкзбамая, д^^иань; боммя бас^а ^р^/дан# армм^мам кемем^^з. с^бан ^яайд&^ынь^ ^мм&^ баянмн %ом2а ам2&^з^б^н ос&^ ом. дме^иде э^/рм^^ ^мен а^ынныл( ^иай^мамасы %амилз бомся, ^ а з а ^ а х ы - ^ э ^ / р ^мен уМ аха^бе^и/ Эе ем ^ ады н да?ы е^еммер. уМ^нь^ амдындахы ^иамь^дм% а/$ь^н р^/уыма ар н аа - «гуМэ^^мк уМа^а^мбе^ч# ^У асы р Э ан /пэбэр^А)^ алкз2ам.^б;м. Ж эл(2ф д ^ кезе^^н с а ^ а я , эме&/^ме^яиен .ж^з<Эесяе?ем/ б ф а з ^4р^мыс&^, о/$&^^ан/ /^адф елисе/с хан^а ра^а, р^/хын ^р^ме^м ^ымса/$ не^иед^ екен?А) - д е я за^маньмда бем ме^ерел% ^Мэ/^^ерем а^ь^м <3а /^а^амь^ ели'я еЭЛ ^нде^ме, ось^ к/^иа^1 ^пайы^а ^иа^зы^м бомсь^н. ^4мЭмяр, ^иа^сыр/ 5

«АРГЫ АТАЦ АТА^ТЬ! ЭБШ^АЙЫР...» хам бс^ыя, ананы ^м^е^ен, /^аря /$<яза/$ ^а^аеын ^7з^^кке с^мре^ен. Ыбырай Алтынсарин «Тупк< бабац белпл)...» Эбшкайыр-Мухаммед-Газы-бахадур-ханньщ он сег)*йн[Ц] гасыр басында саяси тугырдан кор1ну1не халык тагдырындагы курдел1 та- рихи жагдайлар ьщпал етт). Бул туста казак елкес1нде нег131нен ек1 так дэу)рлед]. Оньщ б]р] Улы жузд) кол астында устап, Ташкент ка- ласынан бил1к журпзд!. Ек!нш1с1 - К1Ш! жуз бен Орта жузге ыкпал ет1п, Турк1стан каласын астана етт1. Турк1стан тагында 1715 жылы казактьщ бас ханы Тэуке дуние салды. Одан айналдырган ек1-уш жыл )Ш1нде ез иелМнде хальщты уйытып отырган Ташкенттег1 Турсын, Орта жуздег1 Абдолла, К)Ш! жуздеп Цайып кайтыс болды. Дэстур бойынша олардын орындарын мурагерлер1 басты. Осы- лайша, Цазак хандыгыныц саяси курылымы Тэукеден кеЙ1н де 61- раз жыл елеупй езгер1ске ушырай коймаган. 1736 жылы Эб1лкайыр улысына саяхаттап келген агылшын Джон Кэстль казак ордасыньщ жайын: «Булардыц уш ханы бар, 1Ш1ндеп ец атактысы Жолбарыс хан, оньщ колында ез1Н1ц эк1мшы1к етет1н аймагымен коса Ташкент каласы бар. Ек1нш1 орданыц ханы да куд!рет п, оныц колында ез)нщ бнл1к жург:зет1н аймагымен коса Туркютан каласы бар. Оньщ ес1М! - Сэмеке. Мен барган Эбшкайыр - ец Юнн орданыц ханы. Бул уш хан б)р-6)р1нс эм1р бере алмайды, эркайсысы хандыгын жеке билейд1 жэне езара ынтымагы жараскан» деп баяндайтын. 6

Эбшкайырмен жакын таныскан шетелд1к саяхатшы казак эм)рийс1н кейчпкер ет1п ютап жазды. Садак тартуга келгенде букш ултта оган тен келетчн баЬадур жок деп, сардарлыгын Еуропа журтына жыр ет)п бар­ ды. «Зор тулгалы, сымбатты, ашац жуз1 кызыл шырайлы, тус1 жылы» деп бейнес1н сезбен суреттеп, келбетш кылкаламмен бейнелед1. Кшп жуз бен каракалпак журтын одак ет1п, башкурт ел1н ьщ- палында устап отырган Эб1лкайыр жауынгерл:к жорьщтары мен сарабдал саясаты аркасында керпнлес орыс ел: санасатындай дэре- жеге котершд]. Елек, Тем1р ец1р1н ен жайлаган Ед1л калмактарынын. улыстарына урыс салып, Жайыктын аргы бетоне ыгыстырды. Алдар тархан бастаган башкурт кетершюше колдау корсет1п, Ресейд1ц 1ШК1 аумагына дендеп кчрд!. 1717 жылы Эбпщайыр ез эскер1мен аттанып, Казан губерниясындагы Новошешмин каласыныц тер!нде ат ой- натты. Казачество орталыгы саналатын Жайьщ калашыгын ек! рет коршауга алды. Сейт1п, Ресей мен онын бодандыгындагы журттарга эскерн кыр керсете алган казактыц бчрден-б]р ханы Эб)лкайыр ед1. Буган деЙ1н орыс-казак катынастарында батыр, султан аталып келген Эб1лкайыр 1710-ыншы жылдардан бастап хан атымен белгМ бола бастады. Ресей саясатынын казак беткейшдеп дипломатиялык калканы И. Неплюевтчн 031 «Эб1лкайыр жас кез1нде хас батырлыгы мен колбасшылыгы аркасында орыс шекарасынан 1шкер1 Черемшан- га дейш жеткен айбынымен хан тагына не болды» деп мойындаган. Тэуке мен Кайып кайтыс болганнан кеЙ1н енд1п хандардьщ ец бе- делд!С1 Эбткайыр ез тагын Турк!стан каласына копнрд!. Алайда, 1723 жылы жоцгарлардан ыгысып, ордасымен Хнуа мен Букарга карай жылжыды. Сол тегеур1н1мен Жем бойын алып, он жагасына етчп, Жайыкка деЙ1н ж етт токтады. Жонгарга кеткен есес1н эз1рге оныц б1р атасы калмактан алып, К1Ш1 жуздчн чргесш кенейтт1. Сойт1п, арада гасыр еткенде шеберес1 Жэцг1р жеке хандык етш билейт1н Ед)л мен Жайьщ арасын казак ел:н1н аумагы етуд1ц алгы- шарттары Эб1лкайыр бабасыныц жорыктарынан бастау алган ед]. «Актабан шубырындыдан» кеЙ1н киел1 Туркютанды кайтадан жаудан босатты, Ордабасыда кесемд1кке сайланды, Ацыракай шай- касында туы желб1ред1. 1720 жылдары туб] б1р ек1 улыс: шыгыста - жоцгармен, батыста - ойратпен алма-кезек айкаса жур1п, Эб1лкайыр акыры Жем мен Жайыкты калмактан бчржола алмакка бел буды. Хиуа, Цокан, Арал мацын багындырмакка Петербургтен эскерн кол­ дау сурады. 7

Эбшцайыр хан. Цж.Кэстльд1Н сурет!. 1736 жыл ] О ц КNАЬ юп !)СГ Ао. : 73^. аш! Од-?пЬцгз {Цбкп АВЧЬ 6Е1ЕК Эбшцайырдын йиё ^срянЙВ)Нмчп&6!оз ;ц мер! {)!4 гм))1Сф:пЖ:)фя ип(ипетт{пм §сб)({ п5* ф;ЗШмпЬ{таг д:[а§г}[ф(нЬофдйбНф юойЬгафИп Ж е т [ с, Джон Кэстльд)н Зо^п 1736 жылы Эб)лк;айыр )1ПЯП чп!1 9<т^'Ч!п ^ип)!т^!}( хан ордасына барган 6<рйН'0нп6\"Г8^'пй:;у(И[)И!. сапары туралы кундел1п. Рига, 1784 жыл

Терт кубыласынан б:рдей тенген душпандарына сес етпекке Ре- сей патшалыгымен одакка К1рд1. Одан баска амалды кермеген. Эйт- ксн! кешпел! жат журтты, :ргел: хандьщтарды айтпаганда, казанка Ресейд1ц езге бодандарынан: калмактаи, банщурттан, С161Р калала- рынан, Жайык казактарынан жаульщ пигыл басым ед1. Орыспен бо- лашак одактан казактыц утарын ойлап, осы кадамга бас т1кт1. Сейт1п, Тэукеден соц казак мемлекетт1Г1н сактауга ьщпалы мол хан Эб)лкайыр ед;. БаЬадур хан к4нд!к каны тамган Ташкент мацы мен каза каны тег1лген Ыргыз даласына деЙ1нг1 кещстш пен уа- кыт аралыгындагы курсскерлж гумырын тулпардан туспей етк1зд1. Акыргы дем1 де ат уст1нде узшд1. Эб1лкайыр 19-ыншы гасырдыц сексен1нш1 жылдары казак жерь Н1Цоцтуст1к-батысында дуниеге келд]. Сырдыц теменг; агысын, Ка- ракумньщ койнауын, Аралдыц тер)скей!н кыс кыстап, жаз жайлауын Торгай мен Ыргыздьщ бастауынан, Жем бойынан табатын шаруасы орта султан эулег1Н)ц перзент) болып ер жетт;. Алдында Токтамыс- тай агасы, артында Булкайыр ес:мд11НЮ1 бар Об[лцайыр Эж1 султан- ньш ортаншы улы-тын. КеЙ1н агасыныц бил1к куруына Булкайыр б1ршама демеу болып журд1. Урнагы жайылып барып, бара-бара ка- лыц журтка С1Ц1С1П, элеуметт1к мэртебес1н элс1ретт1. Токтамыстыц да ур1м-бутагы комеск1лен1п кетт1. Тек Эбыкайыр балалары гана экес; калдырган мурагерлж жолды сан тарау орб1Т1п, так иеленш, билеуш1 султандар, баскарушы эк1м- дер лауазымын колдан шыгармай етт1. Одан оте, заманына карай амалы, Дума мушелер1 сайланып, хальщ комиссарлары койылып - ек! гасыр бойы атадан дарыган бил)кт[ бекем устады. Агайын 1Ш1нде - бакталастык, бодандык тусында - саяси-элеу- метт!к, отарльщ кез1нде - улт-азаттык, кенес заманында - таптьщ курестерд1н бел ортасында белсене кор1нген де осы эулет. Казак ко- гамындагы элеуметт1к дэрежслер] оларга калыц журтшыльщ арасы- нан бил1кке, онер-б)Л)мгс, оркениетке б]р табан жакын туруга жол ашты. Эбшкайыр отырган тактыц сонгы мурагер1 Жэщлр ханды мадак- таган б1р жырда: Тупк1 бабан белг1л; БаЬадур Шыцгыс хан екен. Аргы атан атакты Эб1лкайыр, Нуралы - 9

Эбшцайын хан. Суретш) Э. Бук;арбаевтын Дж. Кэстль <з)мен салган портрет) Кутлымухамет Тевкелев. 1731 жылы Эб)лм;айырга келген «Петербург елш)С))> Иван Неплюев. Орынбор губернаторы (1742-1758 ж.ж) 10

Юпи жуздщ ел:нде Жарыц б;р жанган шам екен. Бабац Бекей бас болып Келденен жатцан Жайьщтан Кектей ет1п ел бастап, Коныс алган хан Жэцпр, - деп ханныц туп-тукиянын Тимучин - Шыцгыс цаЬаннан бастар ед1. Екеучн1ц арасы он сепз ата. Иэ, Тимучин мен Эбыцайыр арасын бут!ндесек, эуелг1 эцпме жо- рьщшы Жошы жайлы болмак. Жошы - Алтын орданыц негЫн са- лушы. Шыцгыс ханныц эйел), коцырат тайпасыныц кызы Бертеден туган бул ноянга тагдыр казак хандарыныц туп атасы болуды жаз- ды. Жастайынан жаужурек колбасшы ретчнде танылган ол кейчннен цазац халкыньщ курамына К1рген улы тайпаларды б1р орталыкка 61- р1кт)руге коп куш жумсады. Оцтуст1к С;б]рд], Шыгыс Туркчстанды мекендейтш улыстарды багындырды. Жет1судагы, Сыр бойындагы кене калаларды кол астына каратты. Сол ецбсг) ушчн Ерт!стен Орал тауларына деЙ1нг1 улан к ец 1СТ]кке бил1к етуге экесчнен бата алды. Ор1 карай орыс жерлер1не коз т)кт1. Жошы Каракорымга кайтпастан, турк) тчлдсс тайпалардан улыс курып, гасырлар еткенде Казак мемлекетше кут коныс болар жаца мекенде турактап калды. МэцгЫк дамылын да осы улан даладан, Кецг1р езен]н)н жагасынан тапты. Кейшг1 урпагы куратын Казак ел1нчн К1НД1Г1 Сарыарканыц б)р пушпагында мазары кумбез кетсрд]. Оныц 1С1Нбалалары Ежен, Бату, Берке жалгастырды. Желек-жапырагы казак хандары болатын бэйтерект)н дчщн эр1 ка­ рай Ежен т1ктед1. Одан кейшп урпак жалгасы Сартак оглан, Кутн1ш хан, Баян хан, Сарыбука хан, Ерзен оглан, Шымтай хан, Орыс хан, Куйыршык хан, Барак хан болып - атадан балага е т т , Жэнчбек ханга кел!п тчрелд!. Хандар эулет!Н1ц бул тармагында Жошыдан кеЙ1нг1 тугырлысы - осы Ж этбек Эбусаид. Алтын ордадан Казак хандыгына айналар тустагы агайынды Керей мен Ж этбектщ казак мемлекетт)Г]ц бас- тауында туруынан мэртебес1 эз-Жэнчбек болып эйг1ленд1. Ол озбек- тер мемлекет1нен чрге болЫп, кыпшак даласынын коп жерш Казак хандыгыныц курамына б1р1кт1рд1. Эз-Жэтбектщ сег13улы - Еренш1, Махмуд, Касым, Камбар, Таныш, Жаныш, Жэд1к, Усек. 11

Казацтыц эйгЫ хандарынын бэр1 эз-Жэн!бек улдарыныц }ш1н- де эуел) Жэд1ктен, нала берд1 К^асымнан ерб1Д1. Ер Ес)м мен Тэуке, Турсын мен Сэмеке, Эб!лмэмбет пен Эб1лфайыз, Абылай мен Кайып - бэр! де Жздж буынынан. Ал Усек бутагыныц султандарына кеЙ1нп ек1 гасырдай так бу- иырмаган. Эб1лцайырдыц батырлыгы, киын-кыстау кездер1 халкын бастаган жеке ерл1Г1 аркасында гана Шыцгыс урпагыныц бул буы- нына жет1 атадан соц хандык мурагсрл)к кайта оралды. Жэн)бек - Обшдайыр баЬадурд)ц жет:нш1 атасы. Усектен - Белекей, Белекей- ден - Айшуак султан. Сол Айшуактыц Ырыс деген баласынан туган Ож1 султанныц уш улы - Токтамыс, Эб1лцайыр, Булкайыр. Эб1лцайыр }7 Ю жылы ак ктзге кетер)Л1п, К!Ш] жуз ханы сай- ланды. Орта жузбен куш б1р1кпрш, ортак жау жоцгарга карсы курес бастады. ^/1емЭе ;з жм?ан Эя Эб<лцайыр хан <з/э-н<з*мыс Ханнан туган жет< ул Об)лкайырдыц кшд1гшен Нуралы, Цожахмат, Эд1л, Ерэл:, Ай­ шуак, Шыцгыс, Царатай ес1мд! улдар тарады. Алгашкы бесеу1 Эбш- каиырдьщ абзал жары, акылшы да колдаушысы, кеЙ1ннен 1С1Н жал- гастырущысы болган Бопай ханшаныц курсагынан жаралды. Хан­ ныц Бопайдан баска ек1 эйелшен: калмак кызы Баяннан - Шыцгыс, башкурттан алган косагынан - Царатай туды. Кожахмет пен Шыц­ гыс ертерек кайтыс болып, арттарында урпак калмады. Сондьщтан казак башкурт нагашылы Каратайды айтпастан: «Ханнан туган терт бала: Нуралы улкен ага екен, Ерэл[ мен Айшуак, кенжес: Эдш бала екен» деп (Ь/. ^4л?яынсарин, тек эйг1л1лер1н жырга коскан. Ерэл) (Ермухамедэл!) К1Ш[ жузде картайган шагында- 1791 жыл- дан 1794 жылга дей[н хан болды. Жастайынан бил1ктщ буге-ипгес)н б'л^п ест:. 1733 жылы бозбала кун1нде Ресей астанасына казак елш:- .чгщ баскарып барды. Казак ханыныц атынан туцгыш келген ресми ек1лд! Ресей патшайымы Анна Иоанновна сарайдыц бар салтанаты- 12

мен кабылдады. Ор езен1н1ц жагасынан езше арнап кала салу тура- лы экес1Н1н ет1н!ш]н жеткчзд). Сейт!п, Орынбор шаЬарыныц кадасы кагылды. Санкт-Петербургте бес айдан астам болган Ерэл1 касындагы ка­ зак депутациясымен Васильев аралында турып, кемемен Шлиссель­ бург камалына, Новгородка барды. Сол жактан Мэскеу, Казан, Уфа аркылы елге кайтты. Жацадан ;рге кетере бастаган Орынбор кала- шыгында турактап калды. Сырт кезге экес1Н1ц кала салдыру туралы тапсырмасын «кадагалаткан» болып, Ресей б1р есептен оны аманат ретчнде к]дчртт]. Орынбор экспедициясында журген агылшын сая- хатшысы Джон Кэстльмен танысты. Екеушщ сыйластыгы аркылы Кэстль 1736 жылы Ерэлшщ хатымен Эб1лкайыр ордасына барып кайтты. Кэстль Ералыныц портретчн салып, кырдагы анасы - Бопай ханшага тарту етт1. Ордага келген шетелд1к енд1 Эб1лкайырдын, Бо- пайдын, балаларыныц сурет)н салды, ханныц ез1н кабылдау рэсчмчн бейнелед). Орыс-казак катынастарында шебер дипломатиялык каб)лет]мен танылды. Елге оралганнан кейш эскер жасактап, Сырдьщ аргы бе- тчндег! хиуальщтарга карсы жорьщ жасады. Сол ец)рге хан кетерш- дч. Ресеймен байланысы аумалы-текпел1 окигалармен алмасты. Эр жылдары оган карсы наразылык козгалыстардын басында турды. Десе де, дипломатиялык эдчске коп жупнд1. Халык арасындагы ерекше ыкпалын ескерген Ресей Нуралы кай- тыс болганнан кейш орнына Ерэл)Н1 хан койды. 1791 жылдыц 4 кыр- куйепнде Орск туб:нде ульщтау салтанаты болды. Алайда, ез орда- сын орыс шекарасынан шалгай Сыр бойынан Т1КТ1. Такта уш жыл отырып, Ерэл) хан 1794 жылдыц 26 маусымында ем1рден етт). Арал аймагындагы 6ил1п урпактарына дарып, балалары Белекей мен Те- М1р ел билед1. Белекейдщ балалары Касым мен Саукымныц, немерес1 Елекей (Ермухамед) султанныц хан атымен шемекей ел1не ьщпалы журдч. Темчр Ералиев жаца эк1мшш1к жуйе - Орынбор ведомство- сында К)Ш[ жуздщ орта белМнщ султан-правител) койылды. Кожах мет Ресей тарапында он жылдай аманаттьщта журд1. Оны Эб1лкайырдыц баска улы - Шыцгыспен алмастыруга Ресей жагы кенбед1. Хан ек1 мыц адамдьщ кол жумсап, оны кушпен босатып алуга да эрскеттенд]. Губернатор Неплюев Кожахметт1 ордага кайта- ру орнына Сарайшьщ бек1Н1с: аркылы Петербургке женелтт1. Аста- нада оны Елизавета Петровна патшайымныц оз< кабылдады. Петер- 13

бургте уш жылын етк!зд1. Ел:н ансаганда экес1н патша сарайынын ыцгайымен мэртебелеп: «Ее императорского величества, Великой государыни верноподданному, Киргиз-Кайсацкой Меньшей орды, выскопочтенному отцу моему Абул-Хайр-Магомет-Бахадыр хану и почтеннейшей матери моей, и почтенным братьям моим Нуралию и Эралы салтанам, всем бегам, старшинам и батырам поздравление» деп сэлем жазатын. Кожахмет казак жерше оралганнан кетн уш жылдан соц - 1750 жылы кайтыс болды. Айшуак Эбшкайырдыц 1С1Н лайьщты жалгастарган улдарыныц б1р1. Ж1Г1Т шагында Ресейде аманатта болган ол узак гумыр кеш1п, токсан жасады. Картайган жасында 1797 жылы хан тагына отырды. Тарихта оныц хандык тегеурЫнен гер1 Ресеймен, Парсымен, Жоц- гармен, Калмакпен кактыгыстардагы ерл)к 1стер1 кеб1рек мэл1м. Айшуак урпагынан Жанторе мен Шергазы хандар, Арыстан, Бай- магамбет, Мухаметжан, Мухаметкали сек1лд1 султан-правитель- дер, Сыгалы, Асфендияр сынды беделд<лер шьщты. Атадан колбас- шылык касиет дарыган улы Баймагамбет, немерес) Мухаметжан, шоберес1 Сейтжаппар Ресей армиясыныц генералдары дэрежес1не котер1лд1. Шопшег1 эскери дэр1гер, тарихшы-галым Санжар Асфен- дияров хальщ комиссары болып, эулет1Н1ц шеж)рес! мен ултыньщ тарихында ес1М1 калды. Эд)л султанныц улы Агым 1770 жылдары хиуа тарабында так ие- ленд1. 1749 жылы Нуралы хан аманаттагы Айшуактыц орнына 1НЮ1 ЭД1ЛД1 Ж1бер1п, 1750 жылы оны езшщ он бес жасар улы Шрэл1мен ауыстырды. Сойт1п, <н1лерш аманаттыктан б)ржола босатып, олар- дыц орнына ез балаларын беруге Ресей жагымен уагдаласты. Нуралы Эб1лкайырдан такты т:келей муралаган урпагы. Басы салтанатты, соцы капалы аякталган кырык жылдьщ хандык дэу1рш- де Нуралыныц тындырган 1С1 мен калдырган 131 тарихта хаттаулы. К,алыц улынан тараган ур!м-бутагы б и тк п б)р гасыр иелен1п, ул- ) тыныц саяси, рухани ем]р1н!ц корнскт! кайраткерлер1 болып кемел- денд1. Солардыц б)р! де б1регей! - экес) Бокей, атасы Нуралы, бабасы Эб1лкайыр, аргы эулет1 эз-Жэн:бек, туп-тукияны Шыцгыс хан бол­ ган кайырлы да кайшыльщты тулга Жэцг1р хан едИ 14

БЕРГ! АТАСЫ НУРАЛЫ с^бам Аб/мд' ^/^ра^ы еЭ/, ^Дерен;'^ ар^ар <3е?ен ^ранм еЭ/. /^аря:а хан балясы ^о^жан - ^же^Эем ке^е ^а^и^ам ^м^ра еЭ/. Шынияз а^ын Тац уш<н жаралган жан Жауласканмсн ацдас, елдескенмен сыйлас, урыста батыл, билчкте акыл иес1 болган Нуралы казак ел1Н1ц К)ш) жузш кырьщ жыл бас- карган билсуш). Шыцгыс эулет1нен тарайтын ез тармагында такта мунша узак отырган тулга жоц! Эб)лкайырдан туган алты улдыц телбасы, кол бастаган жаужурек Нуралы (Нурмухамедэл)) бил1кке ерте араласты. Экес1 оган жаста- йынан он ею ата Байулыныц Т13ГШ1Нустатып, болашак мурагерл1кке бейчмдед]. 18-гасырдыц кыркыншы жылдарыныц бас кез1нде Ресей ьщпалындагы казак даласында, Арал мацы мен Хиуа тарапында бе- дел1мен Нуралыныц алдына тусер жан болмады. Астындагы тагы- ныц бер1кт1Г1не сен1мд1 Эб)лкайыр ез иелМнщ оцтуст1к шебчн бала- сы Нуралыныц бил)Г[мен ныгайтуды ойлады. 1740 жылы Арал ка- зактарыныц ханы Жолбарысты Нэд1р шах шеттеткеннен кейш оныц орнын Нуралы басты. Хиуага хан тагайындау Иран шахыныц кузыры. Нуралыдан бу- рын да Эж) эулет1нен ежелг! шаЬарга эмчрш! болгандар баршыльщ. Эб1лкайырдыц немере 1Н1С1 Токтамыстыц улы Мамай осында Са- рыайгыр хан атымен 1728 жылы такка отырды. Алайда, отырмай жатып тактан емес, аттан кулап каза болды. Оныц орнын Букардан келген екшнн б1р )Н)С) Бахадур басты. Хиуа тагында отыру устара- 15

ныц жуз1мен жургенмен б[рдей ед]. Саясатынан сэл киыс бассац, Нэ- д!рдщ кайкы кылышы жарк ете калатын. Калыц дуалдарыныц аргы жагынан астыртын уйымдаскан элдеб1р бул)к не сарайпиЫк кастан- дьщ та талай эм)рш)Н1н туб1не жеткен. Содан сескенген Бахадур де алты айдан сон б)р тунде Акшсйхт)н би1к корганынан арканмен ту- С1п, аман-сауында бас саугалаган. Эбшкайырдыц немере :н1С1 Жолбарыс кана осы такты б1ршама узак - он жыл иелене алды. Бфак, бэр1б!р Парсы шахыньщ кукайы- нан ол да 1739 жылы бшнкп тастап шьщты. Мундай катер де бар, эр1 031 бодандыгында турган Ресейд1н сыртынан парсынын уэлаятына эм1рш! болудан журекс1нген Нуралы Орынбор губернаторы И. Неп- люевке дипломатияльщ хат жолдады. «Хиуадан келген, араларында парсыльщтар бар елпйлер мен1 хан тагына шакырып отыр. Осы ай- мактан маглуматыцыз мол болгандьщтан, бул хакында маган кандай кенес берер ед1Ц13» деп, Ресей тарапыныц тамырын басып керд1. Бул Неплюевке кайдач унай койсын, ез п)К1р!н шугыл бмд:р1п, Нуралыга емес, Петербургке купия баянат женелтт!. «Хиуа иел]г; Парсы м е м л е к е т1Н1ц кол астында тургандыктан, Эб1лкайыр балала- рыньщ б)р) сол тарапка хан койылган кунде император агзамга адал- дыгы мен ьщыласы шубэл1 болмак. Парсы шахына тэуелд1 билеуш1- нщ Ресейдщ муддес)не деген мумк1нд!Г1 шектеул)» боларын жогары жакка ескертт1. Экел!-балалы эм)рш)лер ез кадамдарын ен)рдег] курдел) ахуал- га байланысты елшемдед). Нуралыны коймас бурын Хиуа тагына ара-тура Эбшкайырдыц ез1 бил!к еткен1не де Ресей жагы кез жет- К13Д!. 1740 жылдын карашасында Орынбор драгун полюнщ поручиг1 Дмитрий Гладышев б1р ай жол журш казак ханыньщ ордасына келд1. Ханды орнынан таба алмаган эскери отряд сурай-сурай Хиуага жет- Т1. Б:р шакырым калганда алдарынан кала эм]рипс) Ж1берген казак- -езбек жасагы шыгып, хан сарайына бастап апарды. Орыстар би1к такта кызыл жастык уст1нде кызыл сэлде тагып, мацгаздана отырган Эб1лкайырды, жанында садагына жебе керген кырагы Нуралыны керш антарыла токтады. Б1рак Нуралы 1742 жылы Хиуадан б]ржола кол узд). Енд)п бил1Г1 Арал мацындагы казактарга журд]. Турк)мечдер де оньщ кол атына К1руге ниеттенд!. Арада алты жыл еткенде экес) Эб)лкайырдыц кас- тандыкпен елт)р)лу1 Нуралыны Петербургке б)ржола бет бургызды. 1748 жылдьщ карашасында анасы Бопай ханша Елизавета Петровна 16

патшайымга хат жазып, казак курылтайында хан сайлаган Нуралы­ ныц мурагерл1к кукын Ресей ук:мет:н1ц ез зацымен беютуш сурады. «Шарапатында шек жок, нур сипатты, меЙ1рбанды патшайым, кулл1 Ресей билеуипсч, мархабатты басшымыз Елизавета Петровна- га» деп, «казак К1Ш1 ордасыныц ханы Эб1лкайырдыц ханымы Бо- пай» оныц назарына ез ет1н1ш:н жолдады. «Менчц ср!м Эб)лкайыр хан бул дуниеден баз кеипт. Би1к мэртебел) алдияр, 613Д1 Эбшкайыр ханныц кез) Т1р) кез1ндег1дей мархабат мей!- рчм]Ц]зден тыс калдырмауыцызды ет1нем1н. Бчздчн халкымыз Нура- лыны хан етчп сайлаганымен, ез1ц:зд1ц зацгар жарлыгыцызсыз оныц эмчр) орта болмак. С1з экес!Н1ц орнына Нуралыныц билеуш1 болуына императорльщ пэрметщзбен жарлык ет1п, лауазымын жогары кузы- рыцызбен растап, алтын мер1Ц13д] басуыцызды бас ие ет1нем1н». Орта жуз бен КМин жузд1ц калауымен хан сайлаганын хабарлап, «пер1ште нурлы патшайымнан» колдау сураган хатын Нуралыныц ез1 де жеке жолдады. Бул ек1 хатка коса Орта жэне К и т жуздердщ Жэнчбек батыр бас- таган бетке устар бес бич мен батыры кол койган ет1Н1ш те Петер­ б у р ге жетт]. Сейт)п, уш бчрдей кужаттыц ортак талабы орыс ук!ме- т)не езге тацдау калдырмады. Келер жылдыц акпанында Нуралыны хан тагайындаган марапат грамотасына кол койылды. Арада б!р гасыр еткенде немересч Жэцг1рд:ц Орынбор шекара ко- миссиясыныц кагаздары арасынан табатыны осы грамота. «Божиею милостью мы, Всепресветлейшая, Державнейшая, Великая Госуда- ревна Елисавета первая императрица и самодержавица Всероссий­ ская...» деп императрицаныц бар мансабын ук1леуден басталатын грамотада: «Осы аркылы бчздщ поддандарымызга мэл!мдейм!з. Эб1лкайыр хан кайтыс болганнан кеЙ1н казак султандары, билер) мен аксакалдары жэне халкы оныц орнына улкен улы Нуралыны сайлап, б)зден, улы патшайымнан, б]зд]ц императорльщ улылыгы- мыздан ез тацдауларын бек1тудч сурады» дей кел!п, «казак халкына камкорльщ танытамыз, Нуралы ез журтын салт-дэстур;не сай тэрт1п пен тыныштьщта устайды» деген сен)м б!лд1ршд1. Осыны куэландырып, императорльщ жогары жарлыгымен мемле- кетг;к мер)н басып, 1162 жылгы рабигул-аввал айыныц 20 кун) - 1749 жылдыц 26 акпанында грамота рес]мдед). Орынборга Нуралыныц хан сайланганын мэл1мдеуге келген Жэнчбек батыр одан эр: патша сарайына жчбсршд!. Эрине, Жэшбек— '^АРАСАЙ АУДАНЫ ЭК!М!Н)Ц 17 АУДАНДЫЦИАПХАНАСЫКММ\" 1712-р

Ерэл1султан, жанында ахун мен крргаушысы. Орынбор, Дж. Кэстльд1н сурет). 1736 жыл Бопай ханша ул-цызымен. Эбшцайыр ордасы, Дж. Кэстльд)Ц сурет!. 1736 жыл Эбш^айыр ескертюш). Ак^ебе цаласы 18

ноксршщ ек1 б1рдей орданыц атынан келгенше ук1метт1ц кумэнч де жок емес. Ойткет хан сайлауына Орта жузден цатысцан тек осы Жэ- тбек батыр. Оныц ез1 коб1не Эбшкайырдыц жанында болып, К)Ш] жузд1Ц саяси емчрше с!ц1скен адам. Ал бэрйнц дерл)к балалары жоц- гар хандыгында аманатта журген Орта жузд1ц беделд1 султандары- ныц талайы казак ордасын Ресей емес, жоцгар тарапынан билеуден дэмел1-т[н. Сондьщтан 1749 жылдыц 26 акпанында атына бер:лген грамотада Нуралы сшбчр жузге тел1нбестен, казак ханы аталды. Сол жылдыц ш)лдс айында Орынбор туб]нде оны хан кетеру рэ- С1М1 отт1. Ресей уюмет1 тарапынан койылган казактыц туцгыш ханын улыктау да бурын-соцды болмаган салтанатты жагдайда уйымдасты- рылды. Орынборда арнайы эскери шеру етк1з1лд1. Ханныц курмсть не троицк, казак, шешмин туракты жаяу эскер полктср)Н)н б:р мыц солдаты, эскери атаман баскарган терт жуз салт атты, эркайсысы жуз адамдьщ калмак пен татар жасактары сап тузедч. Барабандар толассыз дурюреп, казак ханына барша эскер сэлем ундеп карсы алды. Нуралы мен Неплюев тес кагыстыра кушактасып амандасты. Осы сэт казак некер1н селт еткЫп, артиллериялык дурюн бершд1. Орыстыц жалт-жулт еткен офицерл1к эполеттер1, кундей кур- к1реген зецб1рек, ара-тура шатыр-шутыр атылган мылтык даусы цыр аксуйектершщ мысын баскандай болды. Дегенмен, казак елше деген устемдчктчц нышаны жок, мэртебесш марапаттап жаткан ханныц ку- Д1рет1не орыстардыц ездер1 де сенетшдей ед1. Неплюев халык алдында Ресей императоры атынан сейлеп, хан атагына Ж1берген патент1н тапсырды. Оныц мэтшш эуел1 асессор Рычков орыс тшшдс, содан кеЙ1н тшмаш Гуляев казак чзлчнде окыды. Хан куранды сушп, ант кабылдап, мер1Н басты. Петр Рычков пен ею губерния хатшысы ханныц иыгына Мэскеу- ден Ж1берыген кымбат тон жауып, Елизавета патшайымныц аты жа- зылган цылышты табыстады. Жэд1гер рстчнде жуз жылдан соц неме- рес1 Жэцг1рге жеткен атаулы кару осы ед)! Журтына кырык жыл казьщ болган Нуралы 6ил)п тусында Орын­ борда елкен1ц сег1з басшысы ауысты. Иван Неплюевтен бастап Осип Игельстромга дейш сег13 губернатормен бшнктес, бчрде тату, бчрде кату саясат журпзд). Алайда, хандыгыныц соцгы жылдары К]Ш1 жуз- де ек1 ьщпал алмагайыптасты. Б1р1 - гасыр басынан бскн ен Эбмка- йыр эулетшщ тегеур1Н1. Ек1нцпс1 - б)рде соларды колдап, б1рде сырт бер!п, ел алдында белекше бедел жинаган Сырым батыр еркшдпл. 19

1784 жылы батыр уш мьщ адамдык колымсн Танальщ бек1Н1С1ие ша- буыл жасады. Казактар орыс селениелер1не ж т -ж т кау)п тенд)рд]. Малый айдап, адамдарын туткынга экету жиыед1. Сырымныц Нуралыга багынбай дербес бил:кке умтылуы казак когамында саяси дагдарыс тугызды. Орынбор кол астына карайтын Симбир-Уфа генерал-губернаторы Игельстром орданы багыныста ус- тау уинн Нуралыдан баска хан кою керек деген уйгарымга келд1. Акыры хансыз бил!к - халык екшдер1нен туратын «расправалар» енг131лд1. Бурын орыс беютстершщ зэре-кутын алган Сырым енд1 Орынбордыц сен1мд1 т)репне айналды. Нуралы эулетшщ султандары кецестен тыс калды. Бутан наразы болган хан штер) Ерэл1 мен Ай­ шуак ук1метке карсы бас котерд). Уфага ер)кс!3 коныстандырылган Нуралыны босату туралы узшд1-кес1лд1 талап койды. Ресей енг1зген жацалыктарга колдау танытып, Халык кенес1н[ц тор билЫ бер]лген Сырымды Ерэл) б1раз уакыт туткында устады. Бутан дейш Сырымды колдап келген Игельстром Мемлекеттш ке- цес отырысында хандык бил1кт1 кайтадан жактап, такка Ерэл1 лайьщ деп белплед1. Жаца реформанын сэтмздпш тус1нген Ресей хандык баскаруды калпына келт1рд1. Б1рак, Нуралыньщ орнына Ерэлж хан ет1п коюы муц екен, билжтен дэмел1 Сырым батыр орыска карсы кай- та атка конды. Мундай ек1удай саясатка шамданган орталык кырга кушт! отряд жумсап, енд1 Сырымныц ез)не карулы соккы берд1. Осы- лайша, Нуралы мен Сырым арасындагы бакталастык екеу1н де саяси алацнан ыгыстыра бастады. Асан цайгы Экегецарапулесер Жэцг1р осы Нуралыньщ бел немерес1 ед). Ал Нуралыньщ Жэц- Г1рдей немерес1 жуздеген болатын. Жуздеген болатыны ез кшдМнен тараган улдарыныц саны кырыкка жуьщ. Калын немереден хандык лауазым буйырганы б)рл)-ек1л]. Соныц б1р) де б:регеЙ1 Жэнг1р! Цазакта Нуралыдай кеп урпак суйген хан санаулы. Улдары Бер- дэл1, Бегалы, П1рэл1, Есенэл1, Есалы, Жаналы, Сейдалы, Артыгалы, Еизалы, Нэд1рэл1, Мэмбетэл], Мецдэл1, Озбекэл1, Дерб<сэл1, Тецэл!

мьшен Эе яйуяыляды), Бабык, Бекей, Шоткара, Шек1, Шыгай, Елтай, Култай, Кожахмет, Ес1м, Жалтыр, Жарас, Жус1п, Каратай, Кондырау, Кепей, Айтере, Арыстан, Абылай, Орман, Пазылбек, Сапак, Кунды- лык, Бэлке, Кепей. Булардьщ )ппнен хан тагын иеленгендер: ГИрэл) - 1770-1805 жылдары адай мен Мацгыстау турюмендершщ ханы; Ес1м - 1795-1797 жылдары Юнн жуз ханы; Бекей - 1812-1815 жылда­ ры 1шк1 орда ханы; Шыгай - 1816-1824 жылдары уакытша 1шю орда ханы; Каратай - 1806-1824 жылдары Клип жуздщ 61р бел]Г1Н)ц ханы. Ел1н эюмш1Л1к бел1Н1спеи баскарып, такта туракты отыруымен Эб]лкайырдын шеберес!, Нуралыныц немерес! - Жэцпр Бекейулы казактыц соцгы ханы ретшде тарихка енд]. Ресей мемлекет) бригадир Тевкелевт1ц каулысымен Эбчлкайыр балаларыныц б1р1н Орынборда аманаттьщта устап отырды. Хан каза тапкан жылы аманаттьщта Айшуак султан болатын. Енд; такка Ну­ ралы отырганда Елизавета патшайым губернатор Неплюевке ама­ нат тэрт)бж катац сактау жайын арнайы жарлыгымен зацдастырды. Императрица Бопай ханша мен Нуралы ханга Айшуакты туган 1Н!С) Эд)лмен ауыстыруды сураганымен, 1750 жылы Орынборга Нуралы­ ныц улкен улы он бес жасар Шрэл1 ж1бершд1. Нуралы хан ]]плер] Ералы мен Айшуактан гер: кейчнг] тактыц ез балаларына буйырганын калады. Эс1ресе, Шрэлш1 болашак мура- гер1 ретчнде керд1. 1767 жылы улы Беккалиды Петербургке ж)бер)п, Екатеринадан балалары Есэл1 мен П)рэл!Н)ц б)р)н так мираскоры е т т бекпудч сурады. Императрица ондай уйгарымга асыга коймады. Есес1не ГИрэл) 1772 жылы Мацгыстау адайлары мен туртменде- Р1Н1Ц калауымен хан сайланды. Хиуадан Сарайшьщ пен Гурьевке етет1н керуен жолыныц бойында кеш)п-конды. Пугачев кетермЫ кез1нде П1рэл1 ага-1Н)лер1 Есчм, Мэмбетэлч, Бегалы жэне Айшуактыц улы Шабакпен б<рге мыц адамдьщ колмен коршаудагы Симонов гар- низонына кемектесу ушш Орал каласыныц туб)не келд1. Бул басын- да Пугачевт1ц К1м екенш бчлместен, эр<-сэр] болган Нуралыныц ес жиып, кетсрчл1сш]лерге карсы аттаныс кадамы ед1. П1рэл1Н1ц хан дэрежесш 1791 жылдыц 31 казанында II Екате­ рина ез жарлыгымен зацдастырды. Ал 1802 жылдыц мамырында I Александр патша оны Петербургке шакыртып, екшнй рет мац- гыстаульщтардыц ханы е т т бекггп. Осы сапарында ол Орынборда мусылман меш1Т1н салуга руксат берген патша жарлыгын ала келд). Ресми кужаттарда турк1мен ханы атала бастады. Ресейд1ц кол асты- 21

Петр Рычков. Эбшцайыр, Нуралы хандар тусында 1735-1775 ж.ж. Орынборда к;ызметте болган елке тарихшысы Осип Игельстром. К;азац елкеан билеген Уфа, Орынбор генерал- губернаторы (1784-1798 ж.ж.) ------- Гог9п?чмгоус*ТаТ<ГбГП(ТДС:и^^-КкУггпжи ^ Чм^<Г^жмХ, и <У<?-^^.угг ^ о..^. И<жйю^^СпгоГ<мм«чя ),птм ^ (**- *ПСЧ-К!ХДД^ 7А1Г< . ТГ<^л/Г Нуралы ханныц А \"^. о -,.-,.^. А,Ь.. ^ п -.'- ^ ...^ .^ ^ . мер! Тойгара Нуралиеваныц хаты. 1806 жыл 22

на юргеннен кешн ордасын Жайык шебше жакын т:кт1. Ел1Н1ц б1р белМн 1шк! ордага коныстандыруга ниеттенд1. 1803 жылы Шрэлшщ ауылдары Жайьщтан отер кезде Бекей адамдарымен кик1лж1ц туды. П1рэл1Н1н хан, ал Бекейд1ц эл1 султан кез1. Ханына арка суйегендер Бекейдщ атына сырттай кокан-локь[ керсетт1. Агайындылар арасын- дагы дауды шешуге Астрахан мен Орынбор араласты. Шрэл1 ауылдары тец13 ец1р1нде кыстап шыгып, жазгутырым Жайьщтан керч етер1нде тагы дау шьщты. Б1раз берчш пен шеркеш хан ауылдарымен араласып, букар бет1не б)лд)рмей отчп кетуге ты- рысты. Бекейд1 коцсы кондырып, казакты Нарын ец1р1Н1ц туракты журты етем13 деп отырган Ресей ЭК1МШ1Л1Г1 буган катты аландады. Петербургке женелт[лген шугыл баянатта бул кадамга журтты бас­ ты азгырушы деп бер]ш руыныц беделд)С1Отем1ст1 керсеттч. Отем1с дегенде, ол кейшнен котерчлчс кесем1 болатын Махамбет батырдьщ экес1 ед1. Жайьщ бойына карулы отряд койылып, «бекешйк ауыл- дар» кер1 цайтарылды. 1805 жылы Шрэл1 дуние салганнан кейш адай мен турюменнщ арасы ажырай туст1. Соцгылары Хиуа ханы Муха- медрахымныц ьщпалына кете бастады. Соныц эмчрчмен орыс тара- бына шабуыл жасап, тутцын экет1п, Хиуага сатып, жаугерш1Л1кке бейчм алды. Казак зиялысы Сальщ Бабажановтын анасы Жэмила Шралшщ кызы ед1. Карауыл кожа Жэмиладан Мухаметсальщ (Сальщ), Муха- метсабыр, Мухаметсафа жэне СеЙ1т ес1мд1 улдар суйген. Шралшщ тагы б1р цызы Жаксыга казак ханы Арынгазы Эб)лгазиев (^ынзязы уйленд1. П1рэл1ге барша Юнн жуздщ ханы болуга жазбады. Нуралыдан соц 1Н1С1 Ералы хан болды. 1794 жылы Ералы дуние салганнан кейш так бил1Г1 кез] т]р]сшде экес) армандагандай Нуралы эулет1не - оныц баласы Ес1м султанга оралды. 1795 жылдыц маусымында Ес)м цыр- да хан сайланып, 25 тамызда II Екатерина халыктыц уйгарымын ез жарлыгымен бекггп. Елект] туб)нде оны ак ки1зге кетеру жэне Ресей ук1мет1не ант беру салтанаты етт1. Алайда елчн ек; жыл гана билеген Ес:м 1797 жылдыц 27 наурызында Сырым батыр жактастары колы- нан мерт болды. Нуралыныц Ырыс деген калмак эйел1нен туган Каратай султан ез ес)м1мен де, кей1нг1 урпактарыныц атак-абыройымен де казакка дан­ ный жайды. Экес! оны Байулы руларына билеушч ет)п койды. Ес1м хан каза тапканнан кеЙ1н Нуралы эулетшщ султандары келес1 хан Каратай болганын калады. Хан тагына эуел! Айшуакты, одан баласы 23

Жантерен! тагайындаганга наразы болган Каратай патша эк1мынл1- Г1не карсы бас кетерд1. 1806 жылы Цобда бойында Байулы мен Жет1- рудьщ колдауымен хан атанды. Хальщ сайлаган мэртебес1н Ресейге кушпен мойындатуга эрекеттенд1. Бил1к упнн курес1 улт-азаттьщ козгалыска уласцан Царатаймен ацыры орыс ук1мет1не санасуга тура келд]. Кысык коз, кабыс мурын, сойдак Т1С, сирек сакал - корш-келбе- Т1 кел1сс1здеу, орыстыц Т1Л1Нтус1нбейт1н, цазацша кара танымайтын Каратайды Петербург батылдыгына, мацгаз да эд1л м)нез]не бола багалады. Кыш жузде хан билЫ тоцтатылган 1824 жылы ол Орын­ бор казактары Батые белМнщ султан-правитсл: цойылды. Бул кез- де жасы сексенге таянган Каратай енд1 Нуралы эулет1нен хан тагын иеленген Жэцг1р ]н1с1н1ц Т1леу1н тшеуден артыц мурат жогын сезд1. С ей тт, ез улдары мен К1Ш1 жузд1ц 66 беделдкл атынын Ресей ук1- метше ундеу жазып, Жэнг1рд1н Жайыцтыц аргы-берг) жагына б]рдей - ек1 тарапка да бил)Г) журу:н сурады. Узак гумырын ат уст1ндег1 шайкас пен так жолындагы тартыска жумсаган султан енд] жан тыныштыгын ацеап, Ресейден ез1не ту- ракты баспана салып беруд1 сурады. Котельный мен Калмыков фор- постарыныц арасындагы Косарал деген жерге тацдау жасады. Кара- тай у т н щ инженерл!к сэулет! мен жобасы дайын болды. Бул 1826 жылдыц карсацы болатын. Сол жылдыц 8 пнлдесшде Жымпиты ец1р1нде ПИдерт1 езеншщ бойында Каратай Нуралиев сексен жасында дуние салды. Енд1п жерде аталарыныц 1С1н бил1Г1мен емес, саяси курескерлМмен, кай- таланбас енер]мен жалгастырган калын урпагы Каратай ес)М)н казак тарихына ешпестей жазбак. Мухит Мералиев, Бакытжан Каратаев, Ергожа мен Камбар Медетов, Арон, Шахзада, Шэмы, Мурат, Шын- тас, Шайхы Каратаевтар, Лукиан мен Еубайдолла Мухитовтар сын- ды Каратайдан т!келей тараган эулет ата рухын алдагы гасырларга аскактата туспек. Каратайга тете ескен Абылай султанныц басынан кызьщты жэйт еткен1 бар. 1765 жылы князь Путятин Орынбор елкесте басшы бо­ лып келд:. Бул туста аманаттьщта Нуралыньщ осы баласы журген болатын. Каланыц салтына тез беЙ1мделген, еуропа ки1М1не эуес жас султанга Орынбор сулулары суктанды. Губернатордыц уЙ1нде жи1 болып, оныц ез цызына гашьщ болган. С у й гет уш:н т)пт) христиан Д1Н1Н кабылдауга эз:р екен десед1. Ек] эке - хан да, губернатор да жастардыц калауына карсы. Путятин Нуралыга Абылайды баска ба- ласымен алмастыруга руксат берд1. Оке уйгарымынан аттай алмаган муцды жас кайтадан кырга оралды. 24

Нуралыныц жулдызы жаркырай туган, б)рак езшщ ]с-эрекет]не бола ем;р]н кайгылы аяктаган б)р улы Орман султан ед<. Экес1 ту- сында байбацты руын баскарды. 1803 жылы бес мыц тут1н ел1мен Бекей агасыныц соцынан 1шк1 ордага етт1. Бчрер жылда кайгадан Жайьщ асып, Жантере ханмен тш табысты. Оныц колдауымен К1Ш1 жуз Хан кецес)Н1ц терагасы болып сайланды. Кейчннен агасы Цара- тай султанмен бчрге 1809 жылгы цастандыцна катысы бар деп айып- талды. Губернатор Волконский бул окигага дейш Орман султанга кешчрчммен карап, Царатай екеу1не Бекей аркылы ьщпал етумен бол­ ды. Орынбор Нуралы балаларыныц Жантере Айшуаковпен татула- суын тезчммен кутт1. Соцгысыныц казасынан кеЙ1н Орман камауга алынды. Шекара комиссиясыныц ук1м1мен атак-лауазымы жойылды. Уркике айдауга кесшген ук)м кеЙ1ннен Петербургте камалда устау- мен алмастырылды. Сонау бчр кезде - 1798 жылы Айшуак ханныц такка отырганын мэл1мдеу уш1н шЫ Есентай екеу1 келгенде ыстьщ кушагымен карсы алган Петербург енд1 Орманга сызды абактынын есегнн ашты. 1813 жылдыц желтоксанында сонда кайтыс болды. Орманныц тагдырын баласы Ш ыцгали да кайталады. Ол 1828 жылы Царатайдын орнына султан-правитель болып сайланды. Бчрак ук1метке жакпай бил)ктен шеттет1Л1п, Уфага жер аударылды. КеЙ1н Ж эцг1рд1ц кеп)лд]Г1мен оныц кол астына бостандыкка шьщты. Нуралыныц Бекеймен б1рге )шк) ордага еткен балалары Беккали, Артыккали, Елтай, Жарас, Шоткара, Шыгай, Шек1 султандар. Бчраз ел эрч-бер) сабылумен Ед1л жакка турактай алмай журген алгашкы жылдары Бекей халкыныц санын ез агайындарына ерген ауылдармен кебейтуд1 ойлады. 1808 жылы адайдыц жуз уй кецшал- бар мен тэз<ке аталарын бастап агасыныц артынан Артьщкали сул­ тан келд1. Орынбор шекара комиссиясыныц асессоры Созоновичтщ тыйымына карамастан Сарайшьщ тусынан кимелей еткен султан- ныц есчм) Ресей жагына бурыннан таныс ед]. Уфада Нуралы ханныц кайтыс болганы туралы генерал Пеутлин 1790 жылы Мемлекетт1к кецесте хабарлама жасады. Губернатор кецеске так билдгчнде болган жылдары ез1н колдаганы уш;н орыс ук!мет1не ризашылыгын 61л- Д1рген ханныц аманат хатын коса тапсырды. Хатты экелер1 атынан оныц соцгы сэтшде жанында болган балалары Беккали мен Артык­ кали жазган едч. Соган журеп жылыган Петербург ез жарлыгымен Артьщкалига майор эскери атагын берд1. 1814 жылы Артыккали император I Александрга Отан согысын- Дагы жещсше Бекей хан мен казак халкы атынан кутты болсын ай- тып Петербургке барды. 25

Бекей: «Жарылкаушы жалгыз билеуш)М)з! Шапагатты патшамыз! Сен1ц данышпан бил1пцн1ц шалкыган даццы шалгайдагы бпд)н атырапка, Каспийд)ц жагалауына да жетт). Мен1ц кол астымдагы ка­ лын журт, старшындар мен билер, баршамыз сен1ц асатаякты эм1рщ- Н1Цсаясында шат-береке куй кешудем)з. Б1р ауыздан суЙ1тп: «М1не, тактар мен халыктарды куткарып калган сарабдал сацлак, М1не, бар- шага тыныштык пен жаца ем;р сыйлаган, осынау, дана, тецдесс13, улы Александр!» деп ун катамыз» дейт1н куттыктауынь[ц сонында 031 ж]берген 1Н!С1Нтаныстырды: «Сулейменнщ жуз1Г1не лайык, тецдесс13 Александр! Журепм13- Д1ц туб1нен шыккан осынау шаттык от:н1Ш1м;зд1 кабыл ал, осыны жетюзупп мен1ц 1Н1М, майор Артыккали султан Нуралыхановты ка- былдап, 1лтипатьща ал» деп агынан жарылды. Артыккалиды «кабылдап, 1лтипатыца ал» деген1нде ханныц тагы б1р есеб: болатын. Парижден жеткен бейб1тпнлж туралы манифест- пен куттыкгай отырып, Бекей императордан граф И. Безбородко мен князь Н. Юсуповтьщ тен!3 кемер1ндег1 жерлер:н1ц б1р белМн казак- тарга беру туралы арызын коса жолдады. Артыккали депутациясын патша жылы кабылдап, кымбат сыйльщтар тарту еттг Экелген арыз- ет!н1штер1н тыцдап, Министрлер комитет1не тапсырма берд]. Бекейлштермен патшаныц анасы Мария Федоровна жуздест). Бе- кейд<ц куттьщтауына патшаныц тец1рег1 эжептэу:р елж!ред]. Артыккалидыц патша сарайында болганы туралы «Северная поч­ та» газет1 макала жариялады. Онда Бекей ханныц жещстщ курмет1- не ордасындагы кедсй-кепш!кке ез есеб)нен тег1н б1р ширек путтан астьщ улест1рген1н жазды. Кырык алты жасар :н1с: Елтайд1 1812 жылы Бекей князь Волкон- скийден жеке ет)Н)ш жасай отырып, 1ш т ордага елу уйл! ауылымен кеш)р:п алды. Алайда Бекей кайтыс болганнан кей:н керш:лес кал- мак пен кунд1рден керген кысымын желеу етш, Елтай Жайыктыц аргы бетше кайта суранды. Акыры Петербургт1ц руксатымен кол астындагы журтымен 1820 жылы байыргы мексн]не кайта оралды. Едш бет1н казакка еншш: орда етуге Нуралы балаларыныц :ш1- нен Шыгай мен Шек1Н1ц енбег) с<цд). Бекей мен Жэцг:рд1ц арасын жалгап, ел билМн сег13 жыл колында устаган Шыгайга Ресей хан атын кимаганымен, ел-журты тагын аласарткан жок. Ал Шек1 уш ханмен де иьщтас, уэз1р болган биасыл. Олардан кейшп Уакытша ке- цест:ц кез1нде де бекейлш билеуш1лерд1ц [Иек)мен акылдаспай ка- былдаган шеш1м: санаулы.

Жарас Нуралыныц ец кенжес1. Бекей агасымен б1рге Нарыига келген жылы ол небэр1 он алты жасар болатын. Жеке билчккс цолы жетпесе де Бекей, Шыгай, ЖэцНр тусында уюмет пайдасына турл1 тапсырмалар орындап журд;. Ацмеш!т камалына азьщ-тул1к жетк1зе- т<н ат-туйе керуенчн Орынборга апарганы уш1н Анна ленталы кум1с медаль алды. Нуралыныц Ресей жагына эйгчленген, керкше акылы сай Тойга- ра ес1мд1 кызы Орынборда турды. Куйеу! Шекара комиссиясыныц заседател1 полковник Нурмухамед Эбзелиловпен б[рге ол зайырлы кауым ортасында жи1 болатын. Бчрер жыл Петербургте де турып кайткан. Жиын-тойда тузджпш деп темендемей, эркашан торге озып, орынтактыц би)Г)не отырды. Цосарлап ат жеккен куймес1мен Орынбор кешес1нде коцыраулатты. Еуропальщ сэн-салтанатты унат- канымен, кыр княгинясы улттык ки!мнен басканы иыгына 1лмейт1н. Губернатор барон Игельстромныц ез1 Тойгара десе 1шкен асын жер- ге кояды десет1н. Орынборда алганщы меш1т салуга руксат аларда мусылман кауымы Тойгараныц колдауына суйенд!. Игельстромнан кейшп губернатор Бахметьев Тайгарага Орынбор мацынан жаксы жайылым берд1. Келес1 жылы каладан он ек1 шакырым теменчрек, Жайьщ жагасынан енш1ге тагы жер сыйлады. Губернаторлардыц Тойгарага ютеген жаксыльщтары т)пт] Петер- бургтен, патшаныц ез шапагатынан туындап жататын. Мысалы, жер мэселес) туралы 1799 жылдыц мамырында I Павел Н.Бахметьевке Тайгараныц табындарына Орынбор туб1нен ыцгайлы жайылым бе- руд1 тапсырды. «Оган деген хальщтыц сый-курмет1не орай косарлап жегшген атпен, сэн-салтанатпен журуге руксат ет1лс1н» деген Т1ле- Г1н коса жазды. *** Так ушш жаралган жандай казакка кырьщ жыл хан болган Ну­ ралыныц дацкы урпагымен жайылып, дерег1 мен дакпырты коса ер1лд1. О31 сек)лд) хандьщ бил1Г1 дэучрлеген балалары Бекей, П)рэл1, Есчм, Шыгай, Царатайдан да улт уш:н аянбай кайрат жумсаган жа- сампаз буын жалгасты. Экес1Эб)лкайыр Ойыл, Циыл, Цобда бойынан калмакты батыска ыгыстырып, ел конысын Жайьщка деЙ1н кецейтсе, Нуралы Сыр мен Жайьщ арасындагы байтак атырапты казакка ен жайлатты. Баласы Бекейдчц К)Ч[) жузден бил)к белчп, Едшдч бетке алган улы кеш1 ултыныц келешег1 уш)н кут сапар болды. Немерес1 Жэцг1р езше енш)Л1 орданы Ресей патшалыгына ресми мойындатып, кей)чг) казак ел!не тэбэрш мекен ет;п калдырды. 27

АРТЫ - ЖАЙЫЦ, АЛДЫ - ЕД!Л ...*^/армн сен/ ^ам^яем;н, %а.42ан ^оз ^4^яан б^о^ь;м е/э?ен л<ер. ^я^:ан й р уИы^ ^ом 6о^<ым ер?ен жер. Цазтуган жырау «Бекейд< ы^ыласпен цабыл аламын...» Алаш журты ак ктзге хан кетерген Эб)лкайыр 1748 жылы цапы- да каза тапканнан кейш мурагерлж зацы бузылмаганымен, ендчг) хандар тек Ресей мемлекетшщ калауымен койылатын болды. 1749 жылы улы Нуралы хан атанды. Цырык жыл так иеленген Нуралы- дан кей)н эуел1 оныц 1Н)С) Ералы, одан соц улы Ес)м Эбчлкайырдыц туын жьщпастан К)Ш] жузд1 ьщпалында устады. Нуралыныц б1рде улы, б;рде ]Н)С) кезектескен айнымас дэстур 1797 жылы да одан эр1 жалгаспак ед1. Тек бедел1 б1рдей Нуралыныц ек: улы - Бекей мен Царатайдыц кайсысына тацдау жасау керект1Г1 орыс ук]мет)н ек1 ойлы кылган. Петербургтен гер1 казак даласына бчр табан жакын, ел )Ш]Н[ц алалыгына жаксы канык Шекара комис- сиясы екеу1н де коя турып, Нуралыныц картайган шйд Айшуакты усынды. Бекей Хан кецесшщ терагасы болып тагайындалды. Жасы жеткен Айшуактыц хандьщ гумыры санаулы екенш сезетчн Бекей мен Царатайдын кайсысы да енд1Г1 тактан дэмел! журд1. Ед1л бойына коныс аударардыц сэл алдында, 1800 жылдыц 30 желтоксаны к у т Астрахан азаматтьщ губернаторына жолдаган ха- тында Бекей: «Будан бчрнеше жыл бурын улы император агзамныц калауымен Юш1 жузде Хан кецес! курылды. Сондьщтан ек! жактыц 28

ортак муддес1 уш:н Кецес ез1нен баскалармсн жазбаша хат-кужат алмаспауды сурайды» деп колын койып, мер1н басып, ез екшеттМн бекемдеген; кун1 кеше. Ендеше бук1л Хан кецес1не кесем болган адам- ныц лауазымын мансук етш К1Ш1 жузден жырактауы б1р жагынан осынау бил1к бакталастыгынан ез1не лайьщты жол 1здеу сд]. Иэ, Едш-Жайык ек! езен! Жет1 журт конып, жет1 журт ауган жазира елке. Оны сонгы гасырларда жалпак жайлаган куба калмактар 1771 жылы тосыннан дурл:чп, 61р замандагы атажурты Жоцгарияга удере кешт]. Ресей ж)бермейм13 деп Орынбордан эскер аттандырды. Орыс елшщ саясаты ез1не, 120 мыц халкы, 30 мьщ тумен1мен казак жерш кектей куншыгыска жоцк]лген жонгар ойранынан халкын коргау уш1н Эб1лкайыр балаларынан Нуралы хан кол бастап, шЫ Айшуак султан, балалары Ес1м мен ГПрэл; ез эскерлер1мен неп1р калмакты кыспактап, сонау Алтайга дей:н урыс сала куганы ез алдына бф ерл1к хикая. Заманында кыпшак даласыныц б;р пушпагы болып, кеЙ1н ногай ордасы дэу:рлеген мекен будан соц б1раз жыл туяк дус!р]нсн тыныс- тап, тагы б)р улы кешт1 куткендей кербез жатты. Шурайлы шалгынды, саялы шагылды Нарын даласына ара-тура Жайьщтыц аргы жагынан Нуралыныц ауылдары кел1п кыстап кайтатын. Б)р шетш Астрахан гу- берниясына карасты кунд:р татарлары дендеп ене бастаган. Калмак ауганнан кейш арада отыз жыл еткенде барып Бекей Петербургт1ц ресми руксатымен Ед1л бет1не казак журтын коныстандырды. 1801 жылдыц 11 акпанында Бекей Кавказ шеб1Н1ц командир! ге­ нерал-лейтенант К. Кноррингке езш Ресейдщ кол астына кабылдап, Жайьщ пен Едшдщ аралыгына туракты коныстануга жер сурады. Кноррингке сез салгызган Астрахан казак полкшщ командир!, казак- ка эбден тамыр болып кеткен Поповтыц акыл-кецес:. Бекей ез ет)нтпн экес) Нуралы мен агасы Ес1мн1ц алдыцгы хан- дардыц улгю1мен кол астындагы халкын багыныста устаганынан бас- тады. Алайда, бабаларыныц бул жанкиярлык карекет1 кей&р агайын- ныц кызганышын тугызды. Осындай алауыздьщтармен алысып еткен экес1 мен агасы акыры эд1лд1к жолында курбан болды. Олардан кал­ ган бил1кт1 К1Ш1 жузде Хан кецес1 аркылы иеленген Бекей орыс пат- шасыныц колдауымен, ел !Ш)ндс ымыра орнаткандай ед;. Сол бейб:т турмыстыц нэтижес1нде коныстан таршылык кер1п келген хальщтыц б1р бел1г; кыс айларында Жайыктан ет1п, ежелг1 мекен Ед1л бойына деЙ1нг1 алкапты жайлады. Ею езен арасыныц ой-кырына кез сала ж у р т ел адамдары На- рынныц кыстауга колайлы, жайлауга жайлы коныс екен!н айтып, 29

Бекейд1 жогары ульщтарга жуг1нд1рд1. Жаца мекендерге уакытша 1рге теучп дагдыланган хальщ Поповпен ханнан бурын-ак Т1Л табыс- кан. Шекаральщ шеп басшысымен жакындаскан Бекей Ед1л бет1не коныстану жайын эбден елшеп-п1шт1. Сол жылдыц 11 акпанынан 11 наурызына деЙ1нг1 аральщта жа- зылган уш кужат Нарын даласын, Караезен мен Сарыезен ацгарын, Каспийд1ц солтустчк жагалауын казак ел тщ иел1Г!не каратуга жол ашты. Кордон командиршщ, казак султаныныц, эскери генералдыц ет1Н1штер1 мен Павел патшаныц эм1р1 бас-аягы б!р айдыц 1Ш1нде ба- балардыц байыргы мекен1не казак журтыныц табанын ТИГ13Д1. Экес) мен агасыныц Ресей алдындагы ецбег1н алга тарткан Бекей: «Мен ез1мд1 аса мэртебел1 император агзамныц панасына 'К1р1п, ресейлж дана тактыц бел баласындай болудыц сэт1н кут)п журген- М1н. Поповпен кездесш, журттыц ол туралы сырттай айткан курметке лайьщ жан екенше кез1м жетт1. Сейтчп, оныц Едш мен Жайык ара- сына коныстану туралы кецесш турмыс-т1рш1л:г1м13 уипн ип кадам рет1нде кабыл алдым. Егер де С13, шапагатты мырза, жогары мэртебел1 император агзам алдында м ет жэне кол астымдагы казактарды пат­ ша агзамныц камкорлыкка алып, Жайьщ пен Еды арасындагы далада еркш кешчп-конуга ракым ету1не ет1Н1ш жасаудыц камына К1р1ссец13, шекс!з куанышка беленер ед1м. Эс!ресе, орман-тогайлы жерлерде кыс- ты кундер1 пана боларльщ кыстаулар салуга руксат бер1лсе. Аса мархабатты императордан тек мырзальщ пен камкорльщ кутет1н журтымныц ез1ц1зге улкен сетммен жетк1зген ун1не кулак салгайсыз. Бугшде он мыцга жуьщ халкым бар менщ патша ракымына беленген1мд1 керген баскалар да карамагыма асыгады деген ум1ттемш» деген дипломатиялык хатымен Кноррингп елш1л1кке жумсады. Бекейдчц бул хаты 11 акпанда жазылган ед1. Кнорринг 13акпанда император I Павелге Бекей султанныц етш11ш туралы баянхат жолдап, казак билеупнсшщ уйгарымын колдайтынын ацгартты: «Казак бет1ндег1 кордонныц бастыгы полковник Попов кыстап шыгуга келетш казак халкына мен1ц нускауым бойынша меЙ!р1мд[Л]к танытып, керегенд1Л1кке, устамдыльщка шакырган акыл-кецес1мен сен!мдср)не ие болып, уйыган тыныштьщта устады. 11 акпанда мен осы Попов аркылы Юнн казак ордасыныц ханы Бекей султан Нуралыханулынан хат алдым. Ол С1здщ императорльщ агзамныц мэцгшш панасында болу ниетш б!лд)рд]. Сейтчп, кол астындагы халкыныц игшчг! уш1н Жайьщ пен Едш арасынан коныс 30

У- ] Павел патша. «Бекейд! ез1ме ыцыласпенцабылаламын» жу Григорий Волконский. 1803-1817 ж.ж. Орынбор эскери губернаторы Щазацтардыц езеннен ету! (Э. Рэклюд!^ ютабынан) 31

сурайды» дей кел)п, эр1 карай казактар хацында ез1не Попов жазган жэйттерд] баяндады. Генералдыц баянхатын алган Павел патша да шугыл турде: «Ктпи орда казактарынын Хан кенсс!нс терагальщ етуш1 Бекей султан Нуралыханулын ез1ме ыкыласпен кабыл аламын, калаган жерше кеш:п-конуга руксат берем1н, сол 13Г1ниетпен ез бейнем салынган ещрге тагатын алтын медаль усынамын; Астрахан казак полкшщ командир1 Поповка ецбегше жэне казак халкын тыныштыкта устау- дагы куш-ж!гер]не марапат рет1нде генерал-майор шенш берем1н; С13Д1Цбул туралы усынысыцызды тугел кабылдаймын» деген мэрте- бе,*н жарлыгын Кноррингке к;д]ртпестен женелттк Бул жарлыкка Павел патша 1801 жылдыц 11 наурызында кол кой- ды. Поповтыц ыждагаты, Кноррингт1ц жеделдМ жэне Павелд1ц шу- гыл шеплм] казак халкыныц тагдырындагы улкен бетбурысты оки- га болды. Осы уш лауазымныц б1р1 Бекейд1ц хаты бойынша шеш1м кабылдауды б)р кун кепнкт1ргенде тарих донгелег! баскаша айналар ма ед1? Ойткен1 дэл сол кун1 - 1801 жылдыц 11 наурызындагы кеште Петербургте сараЙ1Ш)л;к тецкер1с болып, Павел патша каскунемдж- пен елт1р1лд1. Императорды курбандьщка ушыраткан Петербургтег1 саяси бак- таластык Ресей билеучпс)Н1ц казак пайдасына ж ариялаган жарлы- гына салкынын тиг1зе коймады. Такка отырган кайгылы Александр экес1 Павелд1ц соцгы уйгарымына киянат жасамады. Эр1 бос жат- кан елке Ресейд1ц атажурт жер1 емес, кайта казактар тупк1Л1кт: ко- ныстанса, бодандыгымыз ныгаяды, Азияга есж ашылады деген им- периялык саясат эке шепнмш кош алдырды. Сейтш, Павслд1н бул жарылкауы Ресей Империясы зацдары толык жинагыныц Х Х У 1 томында: «Казак халкына Жайык пен Еды ортасында кеш1п-конуга жэне ыцгайлы болу упнн орманды жерлерде руксат беру туралы» зац кагидаты рет1нде рес1мделд]. Кавказ басшысы патшаныц Бекейге «калаган жер1не кеш1п-кону- га руксат берем 1н» деген жарлыгы колына тиген бойда казактарга Ед1л мен Жайык арасындагы кай жерлерде тупк!Л1кт1 коныстану колайлы екен1н аньщтауга Поповка тапсырма берд1. Ол жерлерд:ц сызбасын тус1руд1 мшдеттедк Кыстау уш1н орман-тогайлы койнау- ларды Бокейд)ц ез тацдауына беруд] усынды. 32

;/[ш?М<Я/9Х<ЖНМ<2М &3/9<ч' дз ^бэн/^ек ханы^нь^ /^^адан ся^:ан ке^ч еЭч. Шынияз а^ын Сарыезеннен теи'зге дей<н Бекей алгашкы жылы ежелг1 Сарайшьщтан алыстамай, Жалтыр- келд!ц жагасын жайлады. Айналып шапса, аламан бэйгеге кашык- тык болатындай айдынньщ шурайлы атырабын мекен ет1п, кешкен елге карайлады. Кайтыс болган анасы Акколтыкка кулпытас кой- ган жылы жыракка, Едшдщ саласы Цигаш езенчнчц атырауына кеш тартты. Бастапкы журтын баскаларга бшдчрер белг1дей болып «Бе­ кей шешссЬ> корымы калып баратты. Бокейдчн Еуропа курлыгына ету1 Ед1лд1ц ар жак, бер жагын елен- деткен окига болды. Осы манда бурыннан ерюн журген езге журт ендч етек-жещн жиып, консы конган казакка ыгысып орын беруге тичс ед1. Осы орайда I Александр патша «Калмактарга жэне Астра- хан мен Кавказ губернияларында коныстануга журген баска да ха- лыктарга жер белгчлеп беру туралы» бил1к етушч Сенатка жарльщ енГ13Д1. Жарльщпен бек1Т!лген ережеде Бекейге Сарыезеннен бастап Бог- да тауына дейчн, одан эр! Шепшагыл аркылы Дудат немесе Телепнев ватагалары бойымен Каспий тец131не деЙ1нг1 жерлер коныстануга бер1лд1. Патшаныц жарлыгында да, 1шк1 1стер мииистр1Н1ц баяна- тында да мыц болгыр Павел патшаныц: «Бекейге калаган жер1не кеш1п-конуга руксат беремш» деген б1р ауыз сез1 алдан жарылкай берд1. Патша есиет1н ешк1м айналып отпей, кай лауазым иес1 болма- сын казак султанына кещ стт беруге кулык бчлдчрд]. Бекейд1ц ез1 Астраханныц тубчнен, К)шкене аралдан коныс сайла- ды. Бэлк1м, ногайлы тусында «Хан сарайы» аталган жерге ырымдап конганы шыгар. Султан мунда кыс кыстап, жазда Нарын бектер1не кенип отырды. Оныц Едчл бетчне еткенше ез агайындары кызганы- шын жасыра алмады. Мацгыстау казагы мен Турюменге хан болып отырган [Прэл1Н!ц кол астындагылар оган карсы арандатуга дейш барды. Бчрде елд1ц Жайыктан етуш кадагалауга Ж1бер1лген Бекей адамдары П]рэл1 жагыныц бес жуз жылкымен еткен жиырма бес ка- рулы Ж1Г1ТТ1 токтатпак болды. Эдетте, мунша табынды багуга небэр1 бес жылкышы жеткшжт! ед1. П1рэл1Н1ц Ресей тарапынан хан койыл- 33

ган, ал Бекейдщ эл1 султан дэрежесшдеп кез1. Карулы топ «эл1 Бе­ кейдщ ез1не де жетем13» деп кокан-локы айтыпты. Сескенген Бекей Астрахан кордонынын инспекторына арыздануга мэжбур болды. Бекей Жайьщтыц берг1 жагына бакталастарыныц еткен)н куп кермед!. Агалары Царатайдын, ГИрэл1Н1н кол астындагы халык кел- се, Нарын даласы тагы да талапайга тусед1, ел жарылады, барымта ершид!! Петербургке деЙ1н таныла бастаган жеке бедел1 темендейд1. Шук1р, Ресей езш бурынгысынша Хан кенес1Н]ц терагасы атаудан эл1 жацыла койган жок. Бейб1т журттыц кесем1, орыс уюметшщ ыц- гайына беЙ1мделген тулга ретшде кабылдай бастаганын сезд:. Гу- бернаторлар мен патшаныц сетмш е к;рсс, байтак елкен1ц б1рден-б1р билеуш1С1 ез: болмак. Кеше гана алауыз болып, Жайьщтыц аргы жа- гында калган баккумар агайын, таккумар султандар енд: артынан Ед1лге ере кел:п, бил1Г1н жырымдаганын каламады. Каратай мен 1Прэл: ауылдарынан 1рге кызганганымен, агалары- ныц ездерше туыстьщ кезкарасы суымады. П;рэл] хан кайтыс бол- ганда оныц отбасын ез кол астына алып, камкорльщ танытты. КеЙ1н- нен 1812 жылгы хан сайлауында Каратаймен Т1зе косып эрекет етт!. Орынбор Бекейд1ц хан кецесшщ терагасы дэрежес1ндег1 ьщпалын эл1 де пайдалангысы келет1ндей. Картайган Айшуак хан 1805 жылы хан тагын ез ерк1мен мурагерл!к дэстур бойынша баласы Жантере- ге усынды. Айшуактыц бшнпн бурыннан-ак мойындай коймаган Каратай султан Байулы мен Жет1рудыц б1р бел1Г1н Жантереге кар- сы уг1ттед1. Ашьщ та астыртын эрекеттер1не ол Бекейд1 де тартуды ойлады. Оныц ьщпалына тускен Бекей сол жылдыц караша айында губернатор Волконскийге хат жолдап, уюметтщ Байулын шеттет1п отырганына наразыльщ сыцай таныткан. Бекейд:ц есебшше келер жылы Ресейге тагы бес мьщ тупн мал- мулк1мен коныс аударады. Енд1Г1 кеште терт тулМ сай аукаттылар аз емес. Ендеше, оларды косканда барлыгы он ею мыц уйл1, эр от- басыныц мушес1н есептегенде калыц ел куралады. Он ек1 миллион малдыц б1разы Букар не Хиуага емес, Ресейге сатылады. Б]рак халык енд1Г1 басшы ездер1н орыстандырады деп секемденумен болды. Ор1 Орал казак эскер!мен ымыраласып, Ед1л жак бетке ук1метт1ц рукса- тынсыз еткен П1рэл1 хан ьщпалындагы казактардыц эрекет1 мен уг1Т1 де журтты кобалжытты. 1804 жылдыц езшде б)ркатар ел Жайыктыц аргы жагына кайта бастады. Нарын ец1р1н туракты мекен етем1н де­ ген ук1мет алдындагы Бекейд1ц уэдес) орындалмауга айналды. 34

Орынбор эскери губернаторы Волконский казактардьщ кер1 кеш1н токтатуга куш салды. Орал войскосыныц атаманы Бородиннен тускен баянат бойынша, 26 наурызда бер1ш руыныц беделдю! Очем1с баста- ган ауыл бала-шага, мал-мулк1мен б]рге П1рэл1 елшщ казактарымен араласып аргы бетке етуге эрекет жасаган. 100 адамдык казак отряды бел! не кешкендерд1 езеннен еткЬбей ею рет коныстарына кайтарды. Б1раз ауылдар Ед1л-Жайьщ арасын туракты мекен етуд1 калама- ды. Олар Нарын койнауы мен тец13жагалауын тек кыс кыстап, ерте кектемде кайтадан К)ш: жузге етуд1 цолай керд1. Отем1с Цулмэл1улы баскарган бер1ш руыныц жайьщ бел!мшесшщ казактарынан баска да осы ниеттеп ел кеп ед1. Кейб1реу1 Шрэл1 ханныц адамдары куып экеткен жылкысын 1здеген болып Жайьщка карай жылыстай тус- Т1. Олардыц жок ]здеуге ез отбасын, бала-шагасын б1рге ала кету1 кайтып оралмайтындарын б)лд1рд[. Генерал-майор Завалишин 1804 жылдыц мамырындагы баянатында казактардьщ ден] Жайьщтыц аргы жагына кайта кеш1п кеткенте, Бекейд1ц кол астында небэр! б1р мыц тут1н калганына дабыл какты. Муны б1ле тура ез)Н)н 1ШК1 б]р себептер1мен Бекей жогары жакка хабарламауга тырысты. ГНрэл] жактастарымен одактаскан солкылдак агайыннан ертерек кутылга- ны жен бе? Ал Ресей ук!мет1мен карым-катынасы бузылмаса, Жайьщ сыртында калган калыц Байулынан б1рталай елд1 эл1 де бер1 карай тартуга ьщпалы жетед1. Арада ек1-уш жыл осындай абыр-сабырмен етт1. Акыры Алек­ сандр патша Нарын ещрш тек кыстап кайту уш!н пайдалангысы келет1н Клип жуз казактарына Жайьщтан эр1-бер1 етуд1ц ережес!н белг1леген жарлык шыгарды. Енд1 ел Астрахан губерннясына езенд1 муз курсаганда е т т , наурыз айында сец бузылмай кеЙ1н оралып ул- г е р у 1 ТИ1С болды. Бул ереже Бекейге катысты болмаганымен, оныц ерк)нд]Г]н эжеп- тэу1р шектед1. Аргы беттен кыстауга ел келгенде Бекейд1ц ауылда- рына Нарын бойлай конуга тыйым салынды. Ол тэрт1п сакталмаган жагдайда жерг1Л1кт1 хальщка уакытша коныска келгендерден бола­ тын зэб1рге, урльщ-барымтага ук1мет жауап бермейтт болды. Елд1 Жайьщтан етюзуге Бекей атына ек1летт1к берген куэл1к кайтарылып алынды. Енд] Орынбор шекара комиссиясыныц билет1 бойынша гана етк131лет1н тэрт1п белг1ленд1. 1808 жылдыц маусымында осы жарлык шьщканда Бекей царама- гында есептелет!н кейб1р ауылдар Юпи жуз шеб!нде жазгы коныста 35

Бекей ханныц басындагы ^ белп. XX гасыр ^Уй Атан ханшаныц хаты Бекей ханныц кесенеа. XX) гасыр. Ресей, Астрахан облысы, Краснояр ауданы, Юш) арал 36

отырган-ды. Кезтде Бекейге басыбайлы болмаймыз деп жырацтаган б1раз ел енд1 ук1мет билет! не кол жетк1зуге асьщты. Терт жыл бурын эскери тоскауылдан кушпен кимелеп бокейлжтен бел1не еткен Оте- М1с Цулмэл1улы енд1 Нарын бетше кайтадан суранды. «1808 жылдыц 8 карашасы. Бер1ш руыныц старшыны Отем1с Кулмэлинге Жайык езен1нщ 1ШК1 жагына етуге руксат беру туралы Орынбор шекара комиссиясыныц билет1. 1808 жылдыц 17 маусымында Орынбор эскери губернаторы, ка­ валерия генералы жэне кавалер Волконскийдщ атына бер1лген улы императордыц эм1р1не сэйкес осыны керсетуш1 Ктпн жузд1ц бер1ш руы жайык бел1мшесшщ старшыны Отем1С Кулмэлинге Нарын ку- мына кыстап шыгу уш!н далалык жактан )ШК1 бетке езш1ц жэне ага- йындарыныц малын етк1зуге руксат бершед1». Осындай кужаты бар Отемю еткелге деп белг!ленген Дендер ка- малы мен Гребенщиков форпостыныц ортасынан ез агайындарыныц 9200 бас малын жэне карамагындагы журттыц 144 мыц терт тулМн мыц жарым бакташыга каптата айдатып Нарын даласына бет алды. «Отем1стен туган он ед1к, онымыз атка М1нгенде, жер кайыскан кол ед1к» дейт1ндей, эулет1не дэулет1 сай осы кешт1ц б1р тусында туйе комында ыргалып болашактагы килы тагдырынан еш хабарсыз бес жасар бала Махамбет те келе жатты... Енд1 жиырма жылдан соц осы Дендерден сэл темендеу Калмыков тусынан кер1 еткен1 кылмыс саналып, сол камалдыц тем1р торында Махамбет ек1 кыс телм1рмек. Тагы он жыл еткенде «В!з неткен ер, неткен ер, Дендерден талып еткен ер» деп, мына мацгырган малын жауга алдырып, бала-шага- сын Нарында калдырып, Махамбет батыр осы Гребенщиков тусы­ нан Юнн жузге кайта бас саугаламак. Акыры тагы б1р он жыл еткенде - 1847 жылдыц казанында осы Дендердщ Караойында Махамбет акын мерт болмак... Жайьщтан эр1-бер1 ету енд1Г1 жерде киындай беретшш жэне оньщ би.'пп ез колынан шыгып бара жатканын сезген Бекей енд1 тез1рек ез ордасына хальщты барынша кеб1рек етк!31п алудыц камына К1- Р'ст). Ос1ресе, 1809 жылы оныц уг1ттеу1мен Артыккали султанныц карамагындагы адайдыц жуз уйл1к кецшалбар руы, берштщ ек1 жуз тут1н жарылгасы мен турымтай бел1мшелер1, жуз уйл1к бескаскасы, отыз уйл1к жайыгы, жуз уйлж самайы, елу уйл1к жацбаршысы, жуз уйл!к есенгулы - барлыгы 830 тут1н бер! етт1. Жайьщ берштщ ру 37

басшылары агайынды Жабал Бигалиев пен Отем1С Цулмэлиев ес1м- дер1 ук!мет кагаздарында жи! айтылып-жазылатыны осы кез. Осы жылдыц карашасында К1Ш1 жузде Жантере хан мерт болды. Ук1метт1ц тексерулер! оныц ел!М1нс Царатай султан жактастарынын катысы барын аньщтады. Бекейд1ц де ем1р1не кау)п бар деп ойлаган Александр патша оган биылгы кыс Астараханга кел1п туруга нускау берд1. Б1рак Бекей бул усыныстан бас тартып: - Император агзамныц еркш елемегеннен емес, б1рак аргы бе тег1 юлкуга байланысты мен Астраханга келт, камал )Ш1не тыгыла алмаспын. Ел арасынан жырактасам, журтым м е т тупкппкт] таста- ганга балап дурл1Г1сер. Бакылаусыз калган соц орыс селениелерше шабуыл жи1лер. Сондьщтан Красный Ярга жакын Байдак постыныц жанына коныстанганым жен болар, - деген уэжге бекшд1. Жанузац жырау Сарайшыцтан Сарайга дейж Бекей 1812жылга дей)н султан дэрежесшде калды. Кигаш езен1н1ц сагасынан езше коныс сайлады. К;шкене аралда ордасын г:г!п, кыс кыстап, жаз шыга Нарын бектер1не жайлауга шьщты. Осылайша б1р кезде ногай мен казак болып ел белюкен байыргы бабалар мекет Ед1л мен Жайык арасын б1рт1ндеп ез журтына жайлата бастады. Ал Жайьщтыц аргы бет!ндег1 саяси ахуал дурбелец ед]. 1809 жыл­ дыц карашасында Жантере бакталастарыныц колынан мерт болган- нан кейш Кшп жузд]ц хан тагы бос калды. Келер жылдыц басында I Александр жацадан хан сайлау туралы Орынбор губернаторы Вол- конскийге тапсырма берд1. Бекей султан Iшк1 орданы билеген1мен, Ресей у чин Едшден Сырдарияга деЙ1нг1 аральщ б1ртутас К!пн жуз- Д1ц аумагы есептелет!н. Жантерен!ц орнына 61рден-б1р сен1мд1 адам Бекей кершдг Алайда сол туста елкеде калыптаскан саяси ахуал Пе- тербургтщ бул ойын оцайлыкпен 1ске асыра коймады. Осы жайында астанага арнайы барып келген губернатор 1810 жылдыц сэу:ртде жан-жакка нускама жолдап, жацадан болатын хан 38

казактын ез тацдауымен койылатынын мэл1мдед1. Эр киянда ор- наласкан халыкка акылдасып, б;р уйгарымга келу онайга сокпады. Жантере казасына байланысты султандар арасында екпе мен еш- тест)к туды. Нуралы мен Айшуак балаларыныц мурагерлжке б)рдей куцы болуы халыцты ек1ге жарды. Тамыз айында Сыр жагасынан, Емб1 ец1р1нен жиналып бас коскан султандар, билер, халык ек1лдер: Орынбордан жуз шацырым жер- ге Елек езеншщ бойына жинала бастады. Ал Еды-Жайьщ ец1р1н!ц сайлаушылары Орынборга Нижнеурал шеб1 аркылы бет алды. Жол- женекей езара кел1ссездер жург1зген ек1 жак акыры палата, Жайык- тыц сол жагалауында орналаскан Меневой дворга келд1. Заманында Эб)лкайыр ашуга мшш, Орынборды аламын деп калыц колымен камалды коршаганнан бер1 орынборльщтар мунша неп)рд] кермеген ед1. Бул жолы хан сайлаймыз деп он мыц халык кала 1ргесше кел)п турды. Он жасар Ж эттр хан сайлауына экес1 Бекей бастап келген некер- Д1Ц )Ш1ндег] ец жасы. Экесшщ аргы беттег! к1нд1ктес те немере ага- 1н1лер1н осы жолы керд1. Ос1ресе, халык арасында хан атанган ка- Ьарлы К^аратай султан ерекше эсер калдырды. Аягын сылти баскан карасур адам сэлем берген Жэцпрдщ колын куректей алаканымен алып турып: - Бекей, мурагер1цд1 касыца ерткенщ жаксы ырым екен, ез1цд1 ак ки1зге кетеруд1ц белг:с1 болар! - деген. Картац тарткан Каратай бул жолы Бекей 1Н1С1Н1Нтуын кетерюуге келген1 мэл1м болды. Жантере казасына катысы бар деп канша ша- кырылса да Орынборга аяк баспай койган султан сын сэтте ук1мет алдына каймьщпай келд1. Оны устау у пин еткен жылдары кырга эл- денеше рет карулы отряд та шыгарылган. Енд; хан тагыныц тагдыры шеш1лер шиелен!ст! сэтте онсыз да дурл1ккел1 турган елд1ц беделд1- С1н бугаулауга Орынбордыц дэт1 бармасын тюкакты Каратай сезсе керек. Алайда, былтыр мерт болган Жантере ханныц туган агасы Сер- газы Айшуаков бастап сонау Сыр бойынан келген карсыластар жагы да осал емес-т:. Жантере окигасына Нуралы улдарыныц катысты- лыгын бетке басу аркылы олар ук1мет алдында ездер1н есес1 кеткен жак ретшде керсетпек. Айшуак тф], оныц б1р баласы так курбаны болса, ол орынды мурагерл1к зацы бойынша ек!нш1С1 - Сергазы ие- лену! тию! 39

Князь Волконский б)р апта бойы ск1 жак мэм1легерлер:н ез са- райына алдырып, пэтуага шакырумен болды. Султандар косы мен Орынбор ортасында шенеун1ктер1н сабылтып, ортак хан сайлаудьщ дипломатиясын эбден сарыкты. Ек1 жактыц басын косудыц жолын таба алмады. Сергазыны жактаушылар Каратай султанмен сыбай- ластыгына бола Бекейге де сырт бергендей. Акыры Волконский бар жауапкерш1Л]кт[ ез мойнына алып, то- сын кадам жасады. Ек1 жак ез калауымен ханга лайьщты деген ек1 адамды тацдайды. В!рак патшаныц жарлыгы келгенге д ей т олардыц ешкайсысы казак дэстур!мен кетер1лмейд1. Губернатордыц осы эм1р1 жету1 муц екен, кырдагы окига кез шеспестей ерб1Д1. Сыр бойынан келгендер эл1 де сабага туспестен ез косында турактай алмастан хан сайланар Сергазыны каумалап кырга карай жецкщг Ыркына кой- мастан ак ктзге кетер]п, аспандата шайкады. Ед1л-Жайьщ жагы да ее жиып, Бекейд1ц алдына Т1зе буккен. Ресей зацынан аттамайтын билеуш! ол рэс1мнен бас тартты. Сейт1п, К:ш1 жузд1ц ек1 елкес1 ез алдына дербес хан сайлап алды. Бакталастьщтан туган бул белпйс Ресей саясаты уппн ти!мд) сек1лд1. Волконский осы хакындагы ез пайымын патшага жетк1зуге асьщты: «Осынау туз халкымсн 1ргелес жаткан елкен1ц саяси ахуалын ойла- сак, мен Ресей ушш бул бел1Н1ст1ц пайдасы басым деген корытын- дыга келд1м. Ойткет казащарды ортак п1К1рге келт1ре алмаган екен- 613, ендеше 1ШК1 алауыздыгы олардыц Ресей шептер1не шабуылын элс1ретед1. Хальщ ез тацдауына масаттанумен калады». Волконскийд1н ек1 султан туралы патшага берген м1нездемес1не Караганда: Бекей Нуралиев Астрахан даласын мекендейд1. Султандардыц 1пйнде ец аксакалы. Парасатты, тэж1рибел1, патша тагына адал. Оны сайлаган султандардыц д е т ез туыстары. Карамагындагы Астрахан е т р т т би-старшындарын айтпаганда, аргы жактагы ага-!Н1лер1Н1ц ьщпалындагы хальщ 1Ш)нде колдаушылары кеп. Сергазы Айшуаков картайган Айшуац ханныц улы. Кастандык- пен мерт болган Жантере ханныц шЫ. Байсалды, алды-артын ойлай б!лет1н адам. О з т тацдаган хальщка аса кад1рл1. К)Ш1 жузд1 тутастай болмаса да б е л т экеткен журтын баскаруга каб1лет1 жетед1. Патша сарайыныц ез п1К1р1мен санасатынына губернатор сен1мд1 ед1. Сондьщтан ек1 султанныц ертецг1 кузыр-ек!лет1н каз)рден ой- ластыруга К1р1ст1. 40

Бекейге б!р замандары казак астанасы болган Сарайшык камалы- нан орда салып берген жен болады. Сол жерден ол Астрахан дала- сындагы, Орынбор шебшдеп, сол сек1лд] Жайьщтыц кыр жак бет1н- дсг) казактарга билш жург1зед]. Жаз кез1нде хальщ арасына кеш1п, ел тыныштыгын сактап, бейб1т ем1р, багынышты тэрт1п орнатуга араласады. Казакжер1 аркылы етет)н керуендерд1 коргайтын сен!мд) жолбасшылар тагайындайды. Оз! Сарайшьщтагы ордасында турган кезде Нарын кумындагы елд1 баскаруга туган агайындарыныц б1р1н кояды. Сергазы кыс кездер1 жогары Орынбор шеб1н мекендейд1. Жаз шыга орда :с1мен айналысу упнн хальщ колай керстш орындарга кешед1. Хиуа мен Букар керуен жолыныц бойында турып, оларды талау мен тонаудан коргайды. Оны хан кетерген аткамтерлер, куат- ты рулар да Сыр алабынан. Сергазыныц айтканын ек1 етпейт)н журт керуендерд!ц эр1-бер1 аман етуше кеп1лд1к бермек. Осыныц бэрш ой елег1нен етк]зген Волконский Орынборда оты- рып-ак Петербургтег1 патша атынан кун1 бурын кес1п-п1шт1. Сейт1п, I Александрга жазатын п1К1р1н ойша жинактады: «Бекей Ед1л-Жа- йык арасына ез ерюмен коныстанды. Ол келгел1 халык саны о с т , мал басы еселендк Астрахан мен Саратов губерниялары бурын етм - Д1 Орынбор елкес1нен алатын болса, енд1 ол кажетт1Л1кт1 жерг1Л1кт1 казактар молынан етеп отыр. Бекей султан уэдес)мен емес, 1С1мен жогары монархтьщ такка адалдыгын керсетумен келедк Осы кызмет1не бола жэне езшен кеЙ1нп урпактарын мурагерл1к марапатка белеу ушш оган хан дэрежес1н берген жен. Сонда Ед1л бо- йына келген хальщты Ресей карамагында туракты устап калуга бо­ лады. Ал Жайьщтыц кыр жак бетшде калган агайындары 1Ш1нен Бе- кейд1ц кол астына келуге Т1лек б1лдергендерге жол ашу керек. Б]рак болашак ханныц бил1Г1н Жайьщтыц аргы бет1не жург1зу ыцгайлы емес эр1 тэуекелд) 1с. Хан Жайыктыц сырткы бет1нде болган кезде- Р1 астрахандьщ казактар кайтадан байыргы мекендер1не умтылмак. Сейт1п, кезшде Жоцгарияга кашкан калмактар сек1лд1 кайтып орал- мауы мумюн. Сергазыга хан дэрежесш беру алые аймактардагы 1стер ушш ТИ1МД1. Жантере казасынан кеюн карт Айшуактыц эулет1не жуба- ныш уш^н бул кадамга бару уака емес. Осы жэйттерд1 1штей салмактап, ез1Н!ц саясаткерл!к шеш1М1не эбден сен1мд1 губернатор патшадан Бекей мен Сергазыны хан дэре- 41

жесше бекгткен грамоталар мен ханныц айрьщша белг1лер1н сурауга тэуекел сттт Оларды ульщтау уакытына ордальщтар Орынборга мал айырбастауга келер жылдыц жазы колайлы болмак. 1812 жылдыц 1 мамырында Бекейге «Цазактыц К[ш) жуз1тц ерекше мэртебел1 де аса курметт! ханы» деген жогары дэрежел1 грамота бершд1. Оныц такка отыру салтанаты маусымныц 7-С1 кун1 етк131лд1. Орал каласыныц 1ргес1ндег1 тогайда атты эскер сап тузед1. Князь Григорий Волконский улы мэртебел1 патшаныц ракымымен Бекейд1ц хан дэрежесше кетер1лген1н жариялады. Жарлык мэт1Н1 окылып, Бекей касиетт! куранга оц колын койып, ант берд1. Зецб)- ректер курк1реп, он ек1 дурк1н ок атты. Уш кайтара жишете сатырла- ган мылтык ун1нен кулак тунды. Жез кернейлер мен барабан дабылы астындагы атын ойнакшыткан кас-кагым сэт Бокейд) сабырлы сул- таннан эм1рл1 ханга айналдырды. Петербургтен арнайы Ж1бершген булгын тон иыгына жабылып, карабурыл тулк1 бер1к ецсес1н би1ктетт1. Кынына Александр пат­ ша мен ез ес1М1 жазылган булд]рге шашак кылышты бел1не байлап, ат устшде бойын тчктегенде, орыс жагы «Ура!»-лап, казак некер1 «Алдиар!» деп аркаланды. Патша ез грамотасында: «Сонымен катар, Б13, улы мэртебел1 император, барша султандарга, билерге, тархандарга, жэне де Юнн жузд1 мекендейт1н барлык рулар мен халыкка алдагы кезде де, б!зге бауырмал болып, жаксы карым-катынаста туруына карай, импера- торльщ шапагатымызбен иг! ннетте боламыз» деп хальщты хан бн- Л1Г1Н ек; етпеуге ундед1. Бекей хан дэрежес1мен елш тагы уш жыл уйытты. Астрахан да- ласын баскаруга эм1р1 жеткетмен, ем1р1 жетпестен 1815 жылдыц 21 мамырында Едшдщ тец1зге куяр сагасында, Ж1Г1Т мекен1нщ ма- цында кайтыс болды. Сейте тура, е зтщ арты - Жайык, алды - Ед1л тэуекелд1 аттанысымен халкыныц тагдыры упнн атаконысын мэм- легерл1кпен кецейте алды. Байтагынын б]р шет1н бабалар уысынан элдекашан шыгып кеткен Эж1 Тархан - Астраханныц туб1не деЙ1н кайта ер1стетт1. Сарайшыкты орда ету туралы ойынан айныса да, ез:не туп-ту- киян хандар тор1нде отырган Жайьщтагы осынау касиетт1 астанадан бастап, буюл Алтын ордага эм1рл1к ету упнн улы бабасы Жошы сал- ган Ед1лдег1 Берке сарайга деЙ1нг] аймакты жацаша географияльщ атаумен - Бекей ордасы атандырды. 42

Бекей тусындагы алгашкы он бес жыл К тп жузден енш1с) белек жана орданыц !ргес1н калаган коныстану кезещ ед1. Бул урд1с Бекейден соц сепз жыл так иеленген Шыгайдын кез!нде де жалгасты. Отарльщ ушанындагы окшау аралдай куй кешсе де, мемле- кетт1кт1ц барлык нышандарын кура алган, астана кетерген, шека- расын белг1леген Жэцг1р хан билеген жиырма ек1 жыл Ед1л-Жайык арасын казактыц кут мекен) 'ет)п еншыеу дэу1р1 болды. ^^^ Ел бил1Г1 казак султандарыныц колынан кеткен1мен, орданыц улттык каймагы бузыла коймаган орныктылыгы кешеп жиырма- сыншы гасырдыц тецкер1С1не деЙ1н жалгасты. Алаш пен кецест1ц алмагайыбы, одан ортак одактыц салтанат куруы - саясат жел1 сан кубылган сындарлы сэттерде Бекей ордасыныц туы жыгылган емес. К ос гасырльщ ш еж 1ресш щ тулгалары тугы рлы , эр окигасы тарих­ та катталган жылнамалы жеруйьщ. Кай дэу1рде де, кандай когамда д а 1заш ар о к и г а л а р ы м е н к а з а к м е м л е к е т т 1Г!Н1ц кп1п п р 1м у л п с 1н д ей уй ы ган шеж1рел1 елке. К илы кезецдерд1ц, катерл! асуларды ц бэр1не тетеп берш , казак­ т ы ц елд1Г1не б е р 1к К1рп1ш тей к а л а н га н , т у л г а л а р би л !Г 1м ен Т э у е л с 13 ел1М!зге еур оп ал ы к киел1 п уш п ак болы п ул аск ан атам екен орданы ц бастауы нда казакты ц хан ы Бекей тур ган ы К1мге де аян. *** Мше, арада ею гасыр еткенде Ресейдщ Астрахан облысыныц Краснояр ауданындагы К1Ш1арал ауылында казак ханы Бекейге шы- гыстыц дэстурл1 сэулет ул1тс}мен кесене кумбез кетерд1. Казак жер1Н1ц ш ег1н Е д1лд1ц а т ы р а у ы н а к о й ы л га н к у л п ы т а с ы м е н де м ойы ндаты п, аш ы л у салтан аты нда ек1 елд1ц ресм и адамдары на кол алыстырды. К ойнауы кара алты нды , кум-ш агы лы терт тул1кт1, б1р ш е п кекш ул ан гец]зд1 ордасы н у л ты н а ам анат еткен ел тутк а х а н ­ н ы ц е ц се л ! м а зар ы К1м д е р д 1т э у е т к 1з б ес! 43

«АСТАНА ЖУРТЫН МЕЦГЕРГЕН...» А^е^денел; жа^и/$ан .Жайб^якяи /<!ек^мем еми'м Частая, /^омыс а^жан хан Гумар Цараш Он терт жасар мурагер Жэцпр ес1М1Н1ц ук]метт!ц ресми кагазына тускет 1812 жылдыц 23 Ш1лдес1. Еды бойына еткел1 он жылдан асканымен Бекей эл1 Кич; жуздщ ханы аталатын. Енд1 берг1 жактагы бшнпн бекемдеп, Орын­ бор эскери губернаторы князь Г. Волконскийден езшщ ага-йп мен балаларын ру баскарушылары ет1п тагайындауды етйщ]. 1н1С1 Шек1 султан мен немере ййс; Жаналыныц улы жас СуЙ1Н1шкалиды бай- бакты руыныц билеуш1лер1 ет1п усынды. Оз1Н!ц улкен улы Тэукеге ысьщ руыныц Т13ГШ1Нустатты. Ал небэр1 он б1р жасар Жэцг1рд1 ногай руына басшы ет1п коюы- ныц сыры неде? Эл) ойын жасынан шыкпаган еренн1ц б1р агайын елд1 баскарып кету1 ек1талай ед]. Бекей губернатор пэрметмен ке- мекке ногайдыц белгы1 старшындары Айтпай Эл1бетов пен Жанту- ма Тойшановты коса тагайындатты. Волконский Бекейдщ ет1н1ш1н тугел орындады. Усынган адам- дардыц б эр т бил1кке б е к тп , эркайсысына аты-жен1 жазылган жеке мер устатты. Солардыц катарында болашак мурагер балац ЖэцНр 1ргел1 рудыц кеш1н бастады. Астрахан басшыларымен жарастьщта болып, элденеше рет ресми хатпен Александр патшага жугшген, Петербургке ез атынан сэлемнн депутация Ж1берген экес1 Бекейд1ц енегесш кер1п есейд!. 44

Эм1рл1 хандардьщ ез! мэцг1Л1к емес-т]. Жэнпр 14 жаска енд1 тол- ганда, 1815 жылдыц 21 мамырында Бекей кайтыс болды. Онымен 61рге кеш1н тузеп, ер1С1н узатып келген хальщтыц енд1Г1 тагдыры К1мн1н колында екен1 белг!С13елара кезец туды. Бекейлжтердщ арка суйейт1Н1, Ед1л бойына коныстануларына тткелей камкорлык жаса- ган тулга, Астрахан казак полк[Н1н командир! генерал-майор Попов болатын. Жазмыштыц буйрыгымен ханнан алты кун бурын ол да ба- кильщ болган ед1. Бекейге карап ел болып отырган, жаца коныска толык тамыр жа- йып улгермеген кальщ журт кесем1нен кез жазып ацтарылды. Б;р жагынан Астрахан, Орынбор, Оралга елецдедк Ханнан калган би- Л1КТ1 ез бет1мен колына алуга ешк1мн!ц дэт1 бармады. Нарын бетшщ елш1с;ндей болган Поповтан айрылган Астрахан тарапынын казакка катысты саясаты сэл токырап калган. Акыры оньщ мшдетш уакыт- ша аткаруга юрюкен В. Скворцов 25 мамырда Орынбор губернаторы Г. Волконскийге ханныц казасын хабарлап, орданыц болашак ахуа- лын 01ржакты етуд1ц лажына юрют). Скворцов ез М1ндет1н маркум ханныц халкын баскаруды к)м- ге тапсырганын аньщтаудан бастады. Султандар бил1кке таласып, кесемс13 калган журт Жайьщтыц аргы бетше кайта жецк1ле ме деп кауштенгсн жаца камкоршы кырагыльщты кушейтт1. Хальщтыц тыныштыгы кез келген жел сезден бузыла калмак. Ел козгалардай болса деп, ордадагы ахуал жайынан Орал войскосыныц атаманы Бо- родинд! де кулагдар епт. Олде Скворцовтыц ьщпалымен, элде агайынныц акылымен - ор- дада калган Нуралы эулет1Н1ц султандары да ес жиды. Осы бетке Бекеймен канаттас келген Нуралы балалары киын кезде б1рл1к таны- тып, саясат кеш1Н1ц басына Атан ханшаны шыгарды. Бул эулетте бетбурысты кезецдерде билж тагына суйен1п бай- ламды сез айткан акыл-парасатты эйелдер болган. Тег1 ол Эб1лка- йыр бэйб)шес1 Бопай ханшадан басталса керек. Ер1 каскунемдерд!ц колынан мерт болып, хан тагыныц келешег1 комеск] куйде турган- да Бопай ез1Н1ц кес1мд1 сезш айтып, мурагерлжке улы Нуралыны усынган ед!. Сол ахуал кайталанып, Бекей кез жумганда кагаз жуз1нде калма- ган есиет1не ауызша куэгер ретшде ук1метт1ц кез1н жетк1зген Атан ханша. Ханшаныц ьщпалымен алдында Тэуке ес1мд: улкен улы турса да Бекей кез! т1р!С1нде-ак жасы К1Ш1 Жэнпрд; бил1к мираскорлыгына 45

лайыц кергендей. Жылдар еткенде он жасар Сакыпкерейд1 мурагер ет1п жарняларда, ЖэцНрдщ ез1 де Фатима ханшаньщ акылын алмак. 1815 жылдыц 8 маусымында Атан ханша I Александр патшага ха жазып, Бекейд1ц мурагер1 е т т баласы Жэцпрд1 бек1ту туралы от1- Н1ш жолдады: «Барша мархабатты эм1рш1м1з! Мен1ц ер)м Нуралы улы Бекей ка­ зак журтыныц ез тацдауымен жэне С13Д1Цимператорлык мэртебец13- д)Н калауымен Жайьщтыц аргы бет1 мен Астрахан даласын жайлаган казактардьщ жеке эм1рл1ханы болган ед1. Жаратканныц жазуымен еткен мамырдыц 21-1 куш дуниеден етт;. Акыргы дем! алдында ез1- нен кей)н казак журтын С1здщ императорльщ эм)р)ц!збен бер1лген барша кукьщтар бойынша билеуд1 ез1Н1ц менен туган улы, 14 жасар Жэцпр ес1мд] баласына есиеттед1. Оныц жастыгына байланысты, кэмелетке толганга деЙ1н казакты баскаруга жанына хальщтыц ерек- ше кад1рлеу1 мен курмет)не беленген туган 1Н1С1 Шыгай Нуралиевт1 цоюга аманат кылды. Ер1м, маркум Бекей ханныц осы есиетш жога­ ры мархабатыцызбен бск!ту]Ц1зд1 сурауга батылдьщ жасап отырмын. Аса мэртебел1 патшамыз, мен Атан ханша, ер;мтн тег1 бойынша Ну- ралнева, осы ет1Н1шке маркум куйеу1мнщ хандьщ мор1н бастым». Атан ханша дэл сол куш осы мэтшд1 айнытпай кайталап жэне эр1 карай кецейте мэл1мдеп, Орынбор губернаторына да хат жолда­ ды. «С13Д1 мазалап отырганым, маркум ер1м Бекей хан Нуралиевтщ есиет1 Ресейд;ц жерпл1кт1утм етш е де мэл1м болсын» деп, ханша Орынбормен 1р1 сейлест1. Арада жиырма кун еткенде Бекей ордасыныц султандары мен старшындарыныц атынан байбакты руыныц билеушкй Шек1 Нура- лиев Жэцпрд! хан дэрежес1нде бек]ту жэне ол кэмелетке толганша орнына Шыгай Нуралиевт1 билеунн ет1п тагайындау туралы хат жолдады. Жас Жэцг1рд1 такца мыгым отырганша колтыгынан демеу- Д11Н1С1 Шыгайга аманаттаганда, Бекей оныц елтуткалыгын ескерсе керек. Ел атынан Бекей аманатын улыктарга жетк!31п отырган Шеюнщ де орданыц орда болуына ецбеп ешк1мнен кем с1цбеген. 1813 жылы Кин; жуз казактарын Жайьщтан бер1 жаппай етк1зуд1 ук1мет тарапы­ нан тжелей кадагалаган да Шек1 султан едй Осы жолы да бастама- шыл байыппен: «Оз аттарынан етйнш жасауга маган сен!м б[лд[рупплер Бекей ханныц еснет1н тольщ дэрежеде макулдап, бэр! 61рауыздан, енщан- 46

Астрахан. Бала кез1нде Жэцпр тэрбиеленген губернатор Андреевскийд1ц уЙ1 ) Александр патша Жаскус. Ханорда. Орда 47

дай кумэн келт1рместен, бер1к сен1ммен оныц улы Жэцпр Бекеев- Т1 ел басцаруга каб1летт1 деп таныды. Мурагер кэмелетке толганша ханныц туган агасы Шыгай Нуралиевт1 барльщ жагынан лайьщ адам рет1нде ечдср1не басшы етш тагайындауды сурайды. Соны куэлап ез мерлер1 мен колдарын басып маган тапсырган жазбаша уйгарым- дарыныц тупнускасын коса жолдаймыз. Жэцг1р Бекеевт1 осы дэре- жес1не бек1ткен жарлыгыцызды кутем^з» - деп журтшыльщ атынан мэл1мдеме жасады. 1811 жылдан бастап Астрахан азаматтьщ губернаторы болган Сте­ пан Андреевский Бекеймен жаксы сыйлас адам. Жэцпр оныц уйшде ок!л баладай ж ур т, Т1л уйрен!п, 61л1м-тэл1м алган. Камкоршысыныц колынан он ек) жасында кырга кеткен Жэцг)рд] колдап, ульщтарга ыкпал жасауы эбден зацды. Сейтш, тек агайын-туыс емес, Астрахан ЭК1МШ1Л1Г1 де Бексйд)ц есиет1не адалдьщ танытты. Патша сарайына, Орынбор эк!мш1Л1Г1не сауатты хаттарды жазуга астрахандьщтар му- рындьщ болды. Сейт1п, Шыгай Нуралиевт1ц тогыз жылдык бил1Г1 басталды. Хан атагы болмаганымен, орданыц жаца билеуш1С1мен карым-ка- тынасын Ресей ук1мет1 бурынгы Бекей кезшдег1 дэрежеде жал- гастыра берд1. Орданы баскаруды реформалау туралы Петербург ешкандай кадамга бара коймады. Тшт1, Жайьщтыц аргы бет1ндег1 К1Ш1 жузде хандьщты жойып, казак жер1н уш бел1кке ыцгайлай бастаганда да Бекей ордасы ЭК1МШ1Л1К езгер1ске ушыраган жок. Эз1рге ханы жок ордада келе-келе езге елкелердег1 сиякты султан бил1п орныгады деген уст)рт п1К1р калыптасты. Шыгайдыц бас- каруына аталас-тар арасынан ашык карсыльщ байкалмады. Дей турганмен, Эбшкайыр эулет1не тэн бил1ккумарлык пигыл кылан бермеу; мумк!н емес-т:! Тац бермес Шыгай хан Бекейд1ц Жэцпрден улкен улы Тэуке 1817 жылы кэмелептк жаска - он сепзге толды. Буган деЙ1н ешбф бегде м1нез!мен байкалмаган ол кенет ныдей бузылып, Орынбор эк1мшы1Г1нен артык та, кем де емес - езш хан етш коюды талап спт! Сол жылдыц 18 тамызында Тэуке губернатор Эссенге жеке ез атынан хат жолдап, ешюм кутпеген мэл)мдеме жасады: 48