Фараби Қайырымды қала

ФАРАБИ ^ а и ы р ы м д ы 1$ а л а

№ UMFU*mi4 )K ЭЛ-ФАРАБИ ЭЛЕМ! \"^ A P .W W W - - \" А У Д А Н М К )1 АПХАИАСЫЧ, .У м й д у д ^ ы .,,,,, АУДАНДЫ)(ЮМПХАНАСЫ ^ETS ТОМДЬЩТАЦДАМААЬ 1 ШЫ^АРМАААРЖИНА^Ы Б)р)нчч том

Хальщаральщ Абай клубы Эл Фараби атындагы !^азац улттьн^ университет! Элем хальн^тары эдебиет! институты Редколлегия: !^ырымбек Кеш ербаев (тера^а) Роллан Сейсенбаев (жа{/аптм хатш ы ) А^марал Сырга^паева А^тоты Райым^улова А схат Аймагамбетов Ахай Бижанов Ралым^айыр Мутанов Ралия К,урмангалиева Рарифолла Ес^мов Д ар хан К^ыдырэл! Д уйсен К^асеЙ!нов Жабайхан Абдильдин Жадыпбек Алтаев Клара Сер!кбаева Клара Таджикова М ухтар Т!леуберд! Наталья Сейтахметова Сауытбек Абдрахманов Улы^бек Есдэулет

Эбу Насыр Мухаммед ибн Мухаммед ибн Узлаг ибн Тархан э л - Ф а р а б и ат-Т^ркид!Ц туганына 1150 жыл толуына АРНАЛАДЫ



ЭБУ НАСЫР ЭЛФАРАБИ ЦАИЫРЫМДЫ ЦААА Б!ршци том Халыкаралык Абай клубы Алматы * 2019

ЭОЖ 1/14 <§> К Б Ж 87 Э19 Элем халыдтарыньщ эдебиет), енер!, тарихм, фэлсафасы , б)Л!М!, эм д!н! # УАЫ Ж АЗУШ ЫААР МЕН ОЙШЫАДАР КМ АПХАНАСЫ ФИЛОСОФИЯ ! - Х Х ! гг. С Е Р И Я С Ы Дязя^с/яян Рссиублмкясь:ны/( сиорж мимисм/мА'ммц П л ся я ся м ь: анср сялясындя^ь: б^сс^слсс/и/л/и/ жо^ярмлятиу, д;язял;ся1ям<)м^ ^м^уянь: ся^/ияу, зер^слеу ,мсм нясихя/имяу ж э н с м^уя^яж д ;ске ясь:рмлу /им^^м^^н яри:и:ыр^ бя<?^)ярлямясы <<сМ?бмсмми//( м я^ м здм /к) ся/им н ялу, б я см и м^ьмяру ж ^ н с /яяря/му^ йя^ярля^мясы баймнм^я жярыл; ка/мМ К^апта Каэакстанньщ айтулы суретш}лер! Н . Бубэ, А .А канасв ецбектер! пайданылынган Эбу Насыр эл-Фараби: 7 томдыц жинагы. - Алматы: ИЭ; Халыцаральщ Абай клубы. - 2019. ЮВМ 978-601-7983-03-1 Т.1: Цайырымды нала. - 2019. - 248 б., сурет. ЮВЫ 978-601-7983-04-8 ДЗВМ 978-601-7983-04-8 (том 1) ЭОЖ 1/14 ИВЫ 978-601-7983-03-1 (жалпы) КБЖ 87 О Хальщаральщ Абай клубы, 2019 О ЖК «К5», 2019

ОНЫНШЫ РАСЫР Эл-Фараби болтан Улы 1$алалар Отырар Рей Мекке Бухара Хамадан Кордово Самарканд Багдад Тегеран Хорезм Александрия Мерв Дамаск Джей Иерусалим Балх Хомс Туе Халеб Амман Нишапур Каир Барсу Мосу Улы елдер Ассирия Ливан Вавилон Бахрейн Ниневия Сирия Палестина Ирак Иран Ортальщ Азия Улы езендер Эмудария Сырдария Тигр Евфрат Н1Л



Туркп элежннщ кернект! мэдени ескертк1ш1 Уацыт пен кец1ст1кт1ц кекжиег1 тогысцан кезде улт тарихы басталады. Сол арцылы туп тамырымызды б]лу- ге, ултты ц тарихымызга терен, у ц 1Л1п, онын, курмеул1 туй1н1н ш еш уге м ум к1нд1к туады. Б ]здщ тарихымызда ^ас1ретт1 сеттер мен цайгы лы окигалар, сурапыл согыстар мен цацтыгыстар, элеумет- т1к тургыдан к,ау1пт1 сынак,тар мен саяси к;угын-сург1н- дер аз болмады. Муны умытуга дацымыз жоц. Орасан зор кен,1ст1кт1 игере б1лген турк 1лер улангай- ыр далада кеш пел1 жене отырыцшы еркениеттщ ез1н- д1к ернег1н цалыптастырып, енер мен гылымнын, жене элемд1к сауданын, орталыгына айналган ортагасырльщ цалалардьщ гулдену1не жол ашты. Орта гасырлардагы Отырар цаласы елемдш еркени- етт1н, улы ойшылдарынын, б1р1 — Обу Насыр Ол-Фараби- д1 дуниеге екелд1. 2020 ж ы лы у лы философ, гулам а ойш ы л Обу Н а­ сыр Эл-Фарабидщ 1150 ж ы лды ц мерейтойын ЮНЕСКО келем 1нде Цазацстанда елем хальщтарымен б1рге атап е т п е к т з . Ол-Фарабидей ерекше тулга туралы , онын, ду- 9

ниеж уз1л 1к медениетке цалдырган мурасы туралы кещ- нен толгап к е л1ст1 ойлар айтар кез келд1 деп ойлаймын. Эбу Насыр М ухаммед Ибн М ухаммед ибн У зла г ибн Тархан ел-Фараби ат-Турки — улы гулама, энциклопе­ дист, турк1, ислам философиясыныц жарыц ж улдызы, элем философиясыныц зацгар тулгалары ны ц б1р1. Рула- ма галымдыгыныц арцасында елемге танымал болган жерлес1М13 Эбу Насыр ел-Фарабид1 елем галымдары, Аристотельден к ей тг1 Ш ы гыстан шыццан Ек1нш1 Устаз деп мойындагалы ы цы лы м замандар етт1. Еулама галым гарышца тен гажап уйлеспктщ Ана-Ж ердег1 т1рш1Л1кте де болуы керект1гш пайымдап, цогамныц даму зацдылыктарын болмыстыц мецг1Л1к зацдарымен уштастыруга умтылды. Адам цауымын- да бейб1тш 1л 1к пен тыныш ем1р, кемел цогам цалыпта- стыру у ш 1н, т1рш1л 1кт1ц бастауы — елем д еп заттардыц тер^'б1н тану цажет. Элемдег1 уйлест1кт1ц сырын б1лмей, кем 1л цогам цуру м ум к 1н емес. Эл-Фарабид1ц кемел цогам концеп- циясы осындай терец с е т м г е арца суйейд1. Эл-Фараби этикасыныц жогаргы категориясы — бакыт, оган 61Л1М- С1з ж ету м ум к 1н емес. Э лем нщ уйлес1мд1л1г1 мен оныц цуры лы мы ны ц есемд1Г1н танып-б1лу де ерекше бацыт. Дала е л 1 мен отырыцшы халы цты ц, ег!нш 1Л1к пен кешпел1 ш аруаш ылыцтыц уштасцан жер1не, сол за- мандагы аса мацызды сауда жолдарыныц тогысцан ту- сына орналасцан еж елг1 Отырардыц мэдени кембесшен ел-Фараби сынды кесек тулганы ц уз1Л1п алга ш ы гуы те- Г1н емес. Эл-Фарабид1ц Ш ы гыс, Орта А зи я , Дешт1-Кыпшак, Кавказ халыцтарыны ц медениет1не жасаган ыцпалы ер тарапты ем узац уацытца созылганын атап айтцан жен. Ш ыгыстыц улы ойшылыныц шыгармашылыц мура- сына деген улкен цы зы гуш ы лы ц елемде де, Казацстанда да толассыз артып келед1. Эл-Фарабид1ц ез1нен кей1нп медениетке, Ш ыгыс жене Ортальщ Азия халыцтарына, соныц 1Ш1нде турк! ж урты мен цазац халцы ны ц медени- 10

етш щ дамуына ыкпалы узак жене жан-жацты болды. Тарихи деректер ел-Фарабид1ц турк1 тайпасынын, деу- летт1 ортасынан шыццанын нег1здейд1. Эл-Фараби дуниетанымы жаратылыстану, фило­ софия, этика, саясат мэселелер1н кец ц а м т ы г а н аса уй- лес1мд1 ж уйе болы п табылады. «Е к 1нш 1 Устаздыцо адам- зат когамынын, пайда болуы, мемлекеттш курылым, елеуметт1к болмыстыц турл1 формалары, акыл-ой мен этикалы к М1нез-цулыц умты лы стары туралы ойлары ез1 ем1р сурген дэу1рд1н, мэн1н айкындайды. Деш п-Цы пш ак ацындары Жус1п Баласагун, А хм ет Иассауи, Махмуд Каш кари шыгармаларында улы турк1 ойшылынын, ра­ ц и о н а ли с т а жене гуманист1к идеялары аньщ кер1Н1с та- пкан. Эл-Фараби ецбектер1 батыс еуропалык ортагасыр мен Ренессанс дэу1рлер1ндеп философия жене жаратылыста­ ну гылымдарыныц ер леу1не Т1келей ы кпал етт1. Еуропа- ныц ортагасыр мен жаца дэу1рдег11р1 ойш ылдары Р. Бэ­ кон, Д. Скот, Ф. Бэкон, Р. Декарт, Г. Лейбниц, Б. Спиноза сынды галымдар ездер1нщ теорияльщ шыгармаларында ел-Фараби, Ибн Сина, Ибн Руш д ецбектерш кец пай- дал анды. Эл-Фараби ез деу1р1нщ де, мына уш цы р X X I гасыр санатына да жататынын казак ха лк ы курметпен атай- ды. Осыган орай, дел б у г т ел-Фараби трактаттарын шет eлдepдiц басты Т1лдер1не озьщ ойлы аудармашылары аркы лы аударту басты м1ндет1м1з. Б ул кезек кутт1рмей- т1н к е л е л1 ецбек. Ш ы гы с пен Батыстыц у лы ла р керуен1 бугш де адам- зат баласымен б1рге ундес1п б1рге Т1леулес болы п келе жатыр. Олардыц мыцдаган ж ы лдар бурын ж азган ец- бектер1 буг1нг1 к ун н щ кажет1не ауысуда. Халыкаралык Абай клубыныц «Философиялык ойлар К1тапханасы<> сериясын Эл-Ф арабидщ жет1 том- дык казак ем жет1 томдыц орыс т1лдер1ндеп шыгарма- ларымен б]рге агылшын т1Л1нде жеке б1р том К1табын ш ыгаруын ризашылык сез1ммен куптайтынымды жасы- 11

рмаймын. Соцгы жылдары цазацтыц айтулы жазушысы Р о лла н Сейсенбаевтын, эл-Фараби ен,бектер1н зерделеуде, кептомдыц К1таптарын шыгаруында, Абайдын, ецбек- тер1н терен, ой кез1мен цайта царап ш ы гуга жан салга- нын ерекше атауды жен санадым. Кецестер заманында ел-Фарабидын, ен,бектер1н жан-жацты зерттеуде, насихаттауда Мескеудег1 атацты Ш ыгыс университеттщ директоры, озьщ ойлы галым Бободжан Рафуровтыц, атацты философ Артур Сагади- евтыц, цазац философы, ел-Фарабиды зерттеупп Агы н Цасымжановтыц ерен ецбектер1н цурметпен есте устауы- мыз цажет деп б1лем1н. Дана бабамыздын, ен,бектер1н1н, ф ак си м елер т елем к1тапханаларынан жатпай-турмай 1здеу, табу, цазац ой- ыныц, цазац гылымынын, басты м1ндет1 саналуы ти1с. Т е л тарихын б1лет1н, багалайтын жене мацтан е т е т т халыцтын, болаш агы зор болады деп сенемш. Эт- к еы н мацтан тутып, буг1н1н нацты багалай б1лу жене бо- лаш ацца он, кезцарас таныту - е л 1м1зд1н, табысты болуы- нын, кеп1л 1. Жан,а Казацстаннын, жан,а урпагы, цастерл1 баба­ мыздын, ецбектерше адал, ем бер1к ниетпен царайтыны- на сен1м мол. Эл-Фарабид1н, тецдесс1з ен,бектер1 Дешт1-Цычшад руханиятынын, цайнар кез1 болганын цашанда жады- мызда устайьщ. Цасым-Жомарт Тоцаев Цазацстан Републикасыныц Президент! Астана. Ацорда 01 цараш а 2019 ж ы л 12

№ Рухани устаз Эбу Насыр Мухаммад ибн Тархан ибн Узлаг эл-Фа- раби ат-Турки - улы галым, ислам философиясыньщ жа- рык жулдызы. Эбу Насыр Фарабид1 бук1л элем галымда- ры мойындаган, Аристотельден соц ек1нш 1 устаз атанган Шыгыстыц гулама, энциклопедист тулгасы. Шыгыстыц улы ойшылыныц шыгармашылык мурасына деген улкен кызыгушылык; бук 1л элемде жэ- не Щазакстанда да толассыз артып келед1. Эл-Фарабид1ц эз1нен кей1нг1 мэдениетке, Ш ы гы с жэне Орталыц А зи я халыктары, соныц шннде дуй1м турк1 ж урты мен ца- зац халцыныц мэдениет1н1ц дамуына ыцпалы узац ж э­ не жан-жакты болды. Тарихи деректер Фарабид1ц цазац халцыныц курамына енген турк1 тайпасыныц дэулет- т1 ортасынан ш ыккандыгын нег1здейд1. Эл-Фарабид1ц туган жер1 Отырар каласы, онда цалыптасцан еркени- ет ортагасырлардагы тарихи цатынастар мен сауда жол- дарыныц торабындагы аса 1р1 мэдениет пен гы лы м орта- лыгы болды. Фараби дуниетанымы жаратылыстану, философия, этика, саясат мэселелерш тугел цамтыган уй лес1мд1 ж уйе болы п табылады. «Ек1нш1 Устаздыц> адамзат цогамыныц пайда болуы, мемлекетт1к курылым, елеу- метт1к болмысты ц т у р л ! формалары, акыл-ой мен эти- 13

кальщ мш ез-кульщ нормалары туралы ойлары ез1 ем1р сурген дэу1рд1ц мен1н айцындайды. Т ур к 1 т1лдер1н- де жазылган Жус1п Баласагун, А хм ет Иасауи, М ахмуд Кашцари шыгармаларында у лы турк1 ойш ы лы ны ц ра­ ц и он а ли ста жене гуманист1к идеялары аньщ кер1н1с та- пцан. Эбу Насыр Фараби ш ыгармаш ылы гы нег1з1нде ца- лыптасцан рухани жене медени кец1ст1к идеялары казак; даласыныц улы гуламалары - Абай мен Шекэр1м ойла- рында ундест1к тапты. Фараби ецбектер1 ХШ -ХУ1 гасырлардан бастап ла- тын, еуропа Т1лдер1не аударылып, к1тап болы п басыла бастады. Откен гасырдыц отызыншы жылдары Париж каласында Фарабид1ц ец мацызды ецбектер1н1ц б1р1 «Му- зыканыц Улкен К1табы<> жарыц керд1. Еуропаныц ортагасырлар мен жаца деу1рдег1 1 ой- шылдары Р. Бэкон, Д. Скот, Ф. Бэкон, Р. Декарт, Г. Л ей б­ ниц, Б. Спиноза сынды галымдар ездер1нщ теориялык шыгармаларында Фараби, Ибн Сина, Ибн Руш д ецбек- терш кец пайдаланды. Эл-Фарабид1ц пайымдауынша, философияныц мацызы ете зор, ейткен1 нагыз бацытца ж ол С1лтейт1н философияльщ б1л1м катып цалган 1л1мдерд1ц жиын- тыгы емес. Эрб1р жаца урпащ арцылы еселен1п, толы гы п отыратын бШ м арцылы толысатын даналыц. Ш ыгыс медениетшде рухани устазга, рухани тамы- рларга, рухани цундыльщтар мен дестурлерге деген 1зг1 цатынас цалыптаскан. Ол-Фараби адамзат баласыныц шекс1з кемелд1кке деген умты лы сы ны ц зерделеуш 1лерд1ц б1регеЙ1. Ол ез дэу1р1тц де, мына уш цы р X X I гасырдыц да санатына жатады. Ш ы гы с пен Батыстыц улы ла р керуен1 буг1н де адам­ зат баласымен б1рге ундесш б1рге Т1леулес болы п жатыр. Олардыц мыцдаган жылдар бурынгы ецбектер1 бугшг1 кунн1ц н;ажет1не асуда. Одри Азулай ЮНЕСКО ныц Бас Директоры Париж 11.10.2019 14

АЛЛА ТЭРБИЕЛЕГЕН АДАМ БАЛАСЫ Эссе Роллан Сейсенбаев



№ 1 Кен сарайдыц цац тершде бойын Т1К устап цасцайып отырган цапсагай денел1, кец мацдайы жарцырап ашыц жуз1 ойга шомган, Ы дырыс ад- Дэул1 Рустани Султан алдына кел1п жыгылган ек1 жаушыга назар да салган жоц. Ол кептен бер1 ез ойымен ез1 болып унс13 цалган. Цабылдауында отырган уез1рлер1 мен сарай цыз- меткерлер1 томсырайып кездер1н сарайдын, еден1- нен алмай бастарын темен салып кет1пт1. — Турыцдар! — деп буйырды Ы дырыс Султан. — Эл-Фараби цайда?.. Орындарынан атып турган ж ауш ы ж 1Г1ттер Сул- таннын, не деген1н толыц ести алмай цалып ед1. Бес кун, бес тун ат ауыстырып шабудан талмаган цос жауш ы эбден шаршап-шалдьщцан болатын. Олар- дын, «613 б1лмед1к> дегеннен басца айтар жауаптары жоц екен1н ацгарган Султанныц егде тартцан уез1р1 1лгер1 жылжып:

Роллан Сейсенбаев — Мен сейлей1н, Султан... — дед1. — Саган да кезек келер, — дед1 Султан оган жактырмай ^арап. — Сейле жаушы!.. — Устаз уй 1нде, мэртебел1 Султан!.. — Неге мен1н, алдымда емес?.. — Оны б1лмед1к!? — дед1 орта ж астагы алпауыт ж ауш ы ж1г1т. — К 1м б1лед1?.. Ешк1м ундеген жо^. — Эл-Фараби менщ ш акыруы ма не жауап берд1?.. Соны айтыцдар... — Султан дауысын ке- терд1. Ж ауш ы лар тагы да унс^з калган. — Алтынмен аптап, кумк:пен куптейм 1н, тек мен1н, Султандыгымнын, байрагыныц астында бол- сын деген1мд1 дурыстап жетк1зд1цдер ме?.. — дед1 Султан. — Жетк1зд1к, Султан ием. — Сонда Устаз не дед1?.. Ж ауш ы ж1г1т жауап ката алмай бегеле бердй — Сейле! — деп буйырды Султан. Даусында ен- д1 з1л бар ед1. — Мен1 парсы да, йахуди де, араб та, ез1мнщ турк1 тектес султандарым да байрактарыныц асты- на шацырган. Бармадым. Мен ешкаш ан еш к1мн1н, байрагыныц астына тыгылып ж ан сактауды ой- лаган ем естн . Султаннын, ниет1не алгысымды жет- К1з1н,дер. Тэн,1р разы болсын!.. Устаздын, айт^ан сез1 осы Султан ием... — деп бегелд1 ж ауш ы ж 1ггг. — Сыйымды цабыл алды ма?.. — Алтыньщ ызды кер1 кайтарды. — Ж ауш ы ж 1г1т ег1з терйпнен Т1г1лген кома^ты жол дорбаны иыгынан алып жерге койды. — Алтыннан неге бас тартты?!. — Султаннын, дауысы енд! ызгарлы шьщты. 18

Тауенел Ж ауш ы лар унс13. — Сейле!.. Ж ауш ы, сейле!.. Сез устаган алпауыт ж ауш ы Ж1Г1Т тайсал- мастан: — Бостандьщ ацш ага сатылмайды... — дед1 Ус- таз, Султан ием... — Бостандьщпен ол не 1стемек сонда?.. — Тэндр1 суйген адам акш ага да, бил1кке де цы- зыцпайды, — дед1 Устаз. — Енд1 неге цызыгады? — Ешнерсеге... Тек Тендрге жалбарынып жан сугарады дед1. — Маган тагы не селем айтты?..— Ы дырыс Сул- танныц ацшыл жуз1 тунер1цк1 тарта берген. Ж ауш ы ж 1г1т ж етк 1р!н1п алып, байсалды дау- сымен сез бастады. Бул терец сез ед1. Терец сезд1 жетк1зуге ер1кт1 кец1л эм ер ж урек керек ед1. — Султанга мына сез1мд1 ж етк1з1цдер — дед1 улы устаз Султан ием... — деп бегелд! ж ауш ы Ж1Г1Т. — 6м1р1мн1ц кеб! ет1п, азы цалган туста, циырга кеш1п, жалгыздыц деген жалмауызга жалбарынып жапа-жалгыз жатып ем1р1мн1ц мэн1 болган ецбектер1мд1 аяцтамацпын. Тец1рден соны т1легем. Тэц1р1м Т1леу1мд1 берер туста, кундш Т1рл1г1це б1р дирхемд1 жетк1зсец Т1леу1цд1 берейш, дед1. Мен кел1ст1м. Тэц1р1м Т1леу1мд1 берд1. Ыдырыс Султанныц сез терк1н1н угатынын маган жазган ха- тынан таныдым. А л керйпнше, сез1мд1 уцпаса, — ж ауш ы Ж1Г1Т бегеле берд1. — Эбу Насыр М ухам ­ мед ибн Мухаммед ибн Тархан ибн Узлаг ел-Фараби ет-Турки унпн Тэц1рден т1леу Т1лес1н! Султаныц мен1ц айт^анымды 1стесе Тец1р оган да жол С1лтер. Султанныц 1С1н баянды цылуын тец1рден мен де т1леп ж урерм1н. Осы сез1мд1 ж етк1зщдер. Далганы Тец1рд1ц цолында. Султанныц ьщыласында. 19

Роллан Сейсенбаев Ж ауш ы ж1г!т басын темен салды. — Бара бер!н,дер!.. — дед! Султан. Е к1 жауш ы ж1г1т шег1нген куйде ес1кке беттед1. Сарбаздар соцдарынан ерд1. Ацы лш ы , кецесш1 уэз1рлер1 Султанныц буйрыгын к у т 1п бегелген ед1, Султан оларга да цолын сермед1. 2 Кен, сарайда Султан ж алгы з цалган. Эл-Фарабид1н, жауабы Султанды тыгырыкда экеп Т1реп тастап ед1. 8кес1 Бекзат Султан Эл-Фарабид1ц «Мемлекет басшысыныц нацыл сездер1» деген К1табын басы- на жастап ок;ыганын кез1мен керд1. Э кес1 Эл-Фа- рабид1 ардак; тутты . Б1рак узак гумырында Устаз- бен б1рде-б1р рет дастархандас бола алмапты. Сол ем1р!н1н, ек 1н1ш 1 болып етт1. Эл-Фарабидей гула- мага цоятын сурацтарым коп деуш1 ед1. Ол кезде жас Султанныц жанын еш су рак; цинамайтын. А л к;аз1р буны да жауабы жоц кеп сурацтар к;инайды. Узак тундерд1 уйцысыз етк1зед1. Терен, езеннщ агы- сына царап кун кешед1. 1^алыц ормандай сурацтар жанына бугалык, болып буралган, жанды жеген. Тэнд1 элс1реткен. Сонан да улы Устаздыц цасын- да болуын цалаган Ы дырыс Султан Устаздыц ба- сына ецсес1 би1к уй салдырып, жей-куй1н жендеп ерекше ырысты жагдай тузегЫ келген ед1. Ы дырыс Султан Ш ыгыстыц улы Устазын эр- к 1м де цасында устагы сы келет1н1н б1лет1н. Со- лардыц алдын алгысы келген. Б1рак ол кер1пкел ниет1 болар емес. Уакы т-тец1зде ерк1н ж узуд1 цалаган эл-Фара- би басына байлык, емес, бостандьщ т1лепт1, ат ба- 20

Тэуенел сындай алтынды емес, жезден согылган дирхемд1 тацдапты. Bip кун1ме 6ip дирхем жетед1 дейд1. Соны цанагат тутам дейд1. Бул к;асиет1 теуекел ед1. Tenip- ге табынган адамныц сез1 ед1. Тэн,1рдей бу дуниенщ де, о дуниен1н, де ризыгын катар Т1леген иманды сез болатын. Tenip оган т1леу1н 6epinTi. Ана-жердщ цушагынан патшалар кеткен- де, олардын, алтын, кум1с табак;тары i^oca кетед1. Ок1н1шке орай, патшалар ездер1н елм ейттдей, алтын кезелер! де мен,г1 цолдарынан туспейт1н- дей кер1нед1. Кэн,1л цартаймайды деген осы. Бул Ана-жерде бил1к еткен барльщ патшалардыц ба- сынан етер трагедия болатын. Олар бул дуниеде м эц п Tenip гана е к е н т ес- тер1нен шыгарады. Адам-пенде м ухи т толк;ынында кеп1рш1ген кеб1к цана. Ол кэбж су бет1не кетер1лед1 де, лезде суга туншыгып жогалады. 1^ас цагым сэтт1к цана, фэни т1рл1к. Цуанышы келте, кайгысы к;алын, тагдыр-т1рл1к. Адам-кэбж- т1н, O M ipi 6 ip гана келте жолга сыяды. Ол мше: Туды. Суйд1. Олд1. Он уш napin. 1^ан-к;ызыл цумнын, бет^нде цалган н;умырск;а табан к;ыск;а жол. 1^ан-к;ызыл цумда эрекп1ген жел турса цу- мырсца табан жолдьщ елес1 де цалмайды. 1^ан-к;ы- зыл цум ж утцан алып кен;1ст1к унс1з. Ыдырыс Сул­ тан Ш ыгыс Устазыныц «А кы л мен Рылым К1табын<> оцыган. Адам уш1н басты кундыльщ Ацы л мен Тэщ р деп жазган сэз1н журег1не уялатцан. Сон,гы кезде араб аспаныныц астында улы Устаздыц терен, ойларын оцыр, оны ж урей н е ж етк1з1п угар Kici бар ма екен? деген ойга жи1 бер1лет1Н1 бар... Ертеде Адам-пенде Пайгамбарларды nip тута- тын ед1. Бара-бара пенде Пайгамбарларды сый- лаудан да к а л д ы . Ойткен1 олардын, сэздер1 6i- реуге ж ан берсе, б1реуд1 от боп эртеп TycipeTiH . 21

Роллан Сейсенбаев Пайгамбарлар дэу1р1 таусылган соц-ац жер бет1- не нагыз Ойшылдар мен нагыз А^ындар кетер1лд1. А л дел цаз1р жер бет1н ж алган пайгамбарлар, жалган ойшылдар, жалган ацындар жайлап алган. Нагыз Пайгамбарлар, Ойшылдар, Акындар умыт цалды. Дуние цалай-щалай шайкалады цудай- ау!. Ондайда пенде елекке тусед1. Ойшыл сабыр сацтайды. Сол сабыр сацтайтындардыц 6ipi — ел-Фара- би. ToH,ipre табынган, ацыл neci Адамды цурметте- ген улы Устаз. А л дел цаз1р ж алган Пайгамбар-лар- дыц, жалган Ойшылдардын,, жалган Ацын-дардыц заманы е к е н т е Ыдырыс Султаннын, кез1 анык; жет- кен. Сонан да жалгыздьщ жанын жеген эл-Фараби- ды касына устап бауырына басцысы келген. Eipa^, ол ойы icKe аспайтынына кез1енд1 анык ж етш отыр. Шыгыстын, улы Устазынын цалауы Бостандьщ бо- лыпты. Байлык; емес, бил1к емес, Бостандык;. Байлык та — зындан. Бил1к те — зындан. А дам га Keperi Ерк1нд1к екен. Сол гана ма?.. Ана-жерде пенде езш е не KeperÎH б1лмей-ак; етер- ау?!. Байльщ пен Бил1кке тун ш ы гу азабын Байын, да, Патшан, да керге тусер туста гана пайымдар. Адам нен1 болса да кеш угады-ау, — деп ойлады Султан. Ыдырыс Султан гулама галымныц жан Te6ipeHÍciH укты . Дел таныды. Оз1 де толганды. 1^айгылы ойга бер1лд1. У й ц ы с ы з т у н ОТК13д1. 22

Тауенел 3 Тацертец сарай адамдарын тугелдей алдына шацыртты. — Шыгыс устазы Эл-Фараби бостандык;ты па­ ласа, б1з адамгерш1л1кт1 тацдайьщ . Улы устаз эр к у т м е б!р дирхем жумсаймы н депт!. А л б1з, Устаз- дыц б1р дирхем1 ешк;ашан таусылмасы уш1н дуга сщиьщ. Галым эл-Фараби мен1ц Т1лег1мд1 ^абыл алмады. Рен1ш жоц. А л б1з галымныц тацдауын цурметпен цабыл алайыц. Эйткен1 галым Эбу На- сыр М ухаммед ибн М ухаммед ибн Тархан ибн Уз- лаг эл-Фараби ат-Турки Ш ыгыс гылымыныц ала- уын элемге ас^а^татдан улы тулга. Ол маган терен, б1л1м1мен Ьем цайыспас к;айсар м1нез1мен унады. Оган кеше с1здердщ де кездер1Ц13 ж етт1. Солай ма?.. — ЖеттИ.. ЖеттИ ЖеттИ.. - дест1 сарай 61л- г1ш тер 1. — Улы Устазды араб халифатында унатпайтын к;алыц орта бар. — Бар... Бар... Жетед1... Дурыс!.. Дурыс!.. — Не у ш 1н екен1н б1лем1с1здер?!. — Жок;. Б 1з бшмейм13... — С13 айтыцыз!.. С13 айтыцыз!.. С1з айты-цыз!... — Эл-Фараби ез ем1ршде адамныц бацытца же- ту жолдарын талмай 1здеуден к;айтцан емес. Э ду- ниеде бацыт болса керер, б1рац адам Ана-жерд1ц уст1нде бацытты болуы керек. Ралымнын, кексеген1 адам бацыты. Бул гажайып адамгерл1К умтылыс. Ыдырыс Султанныц ацицатк;а толы ойларын ж урт уйып тыцдауда. Олар Султанныц ойлы сез- дер1н тоск;ан. — Тэщ р Ана-жерге пайгамбарларды ж 1беру- дей Ж1берд1. Б1рац б1здер оларды кере алмайтын, 23

Роллан Сейсенбаев сезе алмайтын макулыкпыз. Б1з сацырау, мыл- кау, сокырмыз гой... Атымыз бен туйем13 бэйгеден келсе куанамыз. Бук1л сахараныц халкын шула- тып той жасаймыз. Б13Д1Ц ецбек 1стейт1н кун1м1з- ден той тойлайтын кундер1м1з коп. Таусылмайтын той. Той еткен соц-ац — таусылмайтын екпе. Тау­ сылмайтын цызганыш. Таусылмайтын араздьщ ка* лын, ерттей цаулай женелед1 Уяттан кан-^ызыл 1^ум ^ызарады. Б уг1н Араб Халифаты дагдарыс уст1нде. Шы- гыста ауруын жасырган елед1 деген сез бар, сонан да 613 цаш анда аки^атка асыгуымыз керек. Ацицат шабан козгалатыны туралы да улы устаз б1зд1 ескерткен1н умытпайык;. Эл-Фараби т1р1 турганда Ш ыгыс мэдениет1н1ц оты ешпейд1. Элемд1 жараткан Тэщрге Ьем адам ан;ылына сенуд1 б1зге сенш тапсы- рган улы Устазды цурмет тутайык! Буг1н Шыгы- сты элемге танытатын жалгыз гана тулга бар, ол — эл-Фараби. Тэндр соны колдасын! Б1зге дауа тауфьщ берсш. Тещрден узак, гум ы р т1лемеЙ1к. Ол есс1зд1к болар. Тэц1р сен1 кунелер1н, уш1н умыты п узак; жол- да ж алгы з цалдырса азап шекпейм1С1ц? Олай бол- са, Тец1рд1н, б1зд1 умытпауын Т1лей1к. Тэн,1р 613Д1Ц рухымызды уацытында ез1не кайтарсын. А л 613 Ш ыгыс даналарыныц ецбектер1н1н, мецг1 жасауын Т 1л е й 1к . 4 Ж ет1 кун еткен сон, ж ауш ы Ж1г1ттер Ыдырыс Султанныц отты сез1н Дамаск1ге жетк1зд1. Отыз жет1 кун еткен сон, Дамаск1ден шьщцан атакты саудагер А бу Мел1К керуен! Эбу Насыр ел-Фарабид1ц сез1н туйен1ц комына, аттын, жалы- 24

Тауенел на ж ауып, шешеннщ т1л1не орап, бук1л араб саца- расына, парсы тауларына, ун д1 орманына, к;ытай жазыгына, улы Устаздын, Отаны Деш т1-1^ыпшак; да- ласына ж етк1зд1. Сол сез, М1не! ^ ан атм жаммрмлжа^йа, адаж а^млм тоз- б а ум жаземн/ Р;/лажаемн, Ерш, е ж е т ¡/лдарм жен ^мздармн ^^¿рледен ^ л т еш^ам^ан А н а жерд^?( тес^нен жо^алып ^:/рмн к е т н е ^ е жазсмн/ А та ж е- кенн^^ болаа^а^мн тере/( омлан, О т а н м !/иин ж а нмн сада^аеа сал^ан Асмлдарм т^ее:лж есш / П а т н^алар азбау^а, зулиелер алжмжауаа, ^мзжеткерлер ба:/кесне ¡/рмларза амналжауйа жазсмн/ Мен ел^жд^ де с^мд^ж. Жер^жд^ де е^мд^ж. О та н н а н %мжбат д^- нме жо?(. О т а н Адаж ж анмнан да ^ м ж бат екен. Со нам да ?т/еан елд^?( ттм/ммн: т:/зу ум^:н, лгас батм рлар О таннм ^ ба^м тм н кезден арм жен на­ жмем :/илн жандармн %маан. Туган Отырарын ес1не тус1р1п, кен,1Л1 цобалжы- ды. К екей1н тескен зарлы жыр жолдары тег1лд1. Сол жыр, мше!.. ^(аи^м^тасм?(, т у з а н жер — у$алм% ел:ж, Пе б^р ж:/йр;к болдмрм^ ж мрау дейен. Ж арм адм ж жен, ?$анатпмж тналдм жен:?(, Ж а ^ м т жолза еармлмн т^ара/уженен. Л*ер^ оралжам жмлдармж ж а т м р аамн, ^асмретнт^^ жаемна кез жумнар. О, жарат/^ан, кен нетпкен а^мжаам?(, ^ ж ем^млдм т е з мемм, т е з сумнар. Змялм аз бф т ^ т а ж т^рм^:л^кте, Эк^жд^кке к^лл^е^ ж ^ р е д ;. Кек^рекнен еез^н:н, к^рс^нм^: кен, Ж анмж жен^^ т^рн^^й^н, т:/^мед:. 25

Роллан Сейсенбаев 5 Ж ер жаИанды арабтьщ к;ан-к;ызыл цумындай сырганаган жалган сез билеп бара жатты. Адал- дьщ аузына кум куйылды, арамнын, араны ашыл- ды. Адал арамга, арам адалга тецелд!. Аспан айналып жерге туст1. Кун тутылды. Ж ер-Ана кундренд1. Жанар таулар аткылады. Тен,13 жагасынан асып-тасцан топан су Ана- жерд1 жутып жатты. TeH¡ip гана ундеген жок;. Мен де унс1зб!н. Tenip Ана-жерге кайтып пайгамбарлар T ycip - мейд1. Пенде сок;ырга, сацырауга, мылк;ауга айна­ лып болган. Ана-жерге TeH,ip енд1 оз1н1ц ак; туын тус1ред1. Соцыр керет1н, сацырау естит1н, мылк;ау сейлейтш болады. А гарган ак; аспанныц к;ац тер1ндег1 аппац кун к;ан цызыл к;уммен шагылысады. Аппа^ кунн1н, астында тас талк;ан болган цызыл так;ыр келбей жа- тыр. Сол к,ан ^ызыл так;ыр уст1нде унс1зд1к орнаган. Сол цан к;ызыл так;ырды таптап мацгаз туйе керуен1 к;озгалады. Олар асцац T yp iK галымынын, цунсыз ец б ек тер т Багдаттан алып Египетт1н,, Сириянын,, Палестинаныц, Константинопольд1н„ Испаниянын,, Ливиянын,, Эфиопиянын, К1тапханаларына апара жатыр. Енд1 Ш ыгыстыц к1тап сацтайтын барлы^ цоймаларында бул колжазбалар к;урметпен сацта- латын болады. Ана-жер Т1р1де, данышпандары жогалмайды. Кед1мг1 адамдардын, иг1л1кт1, рахымды icTepi де, жер беттен жогалып кетпейд!. 26

Тэуеиел Ж урегщ д1 Тещ рдщ сез1мен сугар да, Тендрмен б1рге болуга ум ты л. Ана-жердщ цасиет-цадырын таны, Ана-жер т1рег1н, екенш уц! Эл-Фараби бабамнын, улы ен,бектер1 ел1Н1ц ес1нде м е ц т сацталсын, эм урпацтан урпацца ^аси- етт1 сездер1 казак; ултыныц елмес белг1с1ндей сана- да бекуге жазсын! А л Тэндр1м тербиелеген А дам улы Эбу Насыр М ухаммад ибн Мухаммед ибн Тархан ибн Узлаг эл Фараби ат-Турки мэцй гулама! Сен соны жадыцнан шыгарып алып журме, цазац уланы. А л п ы с сег1з ж ы л бойы цара ж ерд1 таптап ж у- р1п, буг1н гана улы устаздын, терец ойларына бойлай ен1п ж аны ж ады раган, замандар толцы- нында бабамыздыц сездер1Н1ц м е т мен м э т - сш1н; ш атасы п к е т п е у т , ер кесек ой ы ны ц цалтары- сына сеуле тус1р1п, сол ойды аньщ угуга ж ан салып Устаздын, р ухы н а барша меЙ1р1ммен бас иген — Роллан СЕЙСЕНБАЕВ Аллмтм 27



ЭЛ-ФАРАБИД1Ц ЭЛЕУМЕТТЖ ЭТИКАЛЬЩ К63ЦАРАСТАРЫ ТУРАЛЫ B.F. Гафуров, А.Х. Цасымжанов



Эткен замандардыц мэдениет цубылыстарына ленинд1к таптьщ тургы дан бага беруд1ц сектанттык; ер1сс1зд1кпен жене томага-туйык;тык;пен уш цайна- са сорпасы к;осылмайды. Ондай сектанттыцтыц б1р кер1н1с1 «тарих деген1м1з - еткен заманга итер1Л1п тасталган саясат» дейтш формула бойынша тарих- тын, зеул1м-зеул1м к;абаттарына нац к;аз1рг1 жагда- яттьщ т1келей проекциясы рет1нде царау болып табылады. Тарихты тек б1р гана жолмен - оныц еш- т е ц е с т уз1п-жулцымай немесе оган б!рдецелерд1 жамап-жаецамай, оныц ез1н1ц сол болган к уй 1нде тутас мойындау жолымен гана мецгеруге болады. Б]рак мойындау деген1м1з - берш де кеш 1ру, жер- келену, соган тек к;ана суйс1ну деген сез емес. Не нерсеге де болсын ез1нщ объективт1 елшем1н 1^ол- дану керек. Ленин буржуазиялыц объективизмге материализмд1 царама-царсы к;ояды, ал материа­ лизм партиялыльщ ты, о^игага ^андай да б1р бага бергенде оган тура жене ашьщтан-ашьщ жумыс- 31

Б. Гафуров, А. Цасымжанов шы табыныц тургысынан царауды талап етед1, сондьщтан да окиганыц объективт1 бейнес1н терен, жене тольщ жасап беред1. 1^азак халкы ны ц мате- риалдык жене рухани мэдениетшщ тарихын те- ориялык жагынан мецгеру уш1н бул принципт1к нускаудыц айрыкш а мацызы бар. Б1рац сонымен б1рге 613 еткен тарихты мецгеру мумкш нплн^нщ ез1 тек Октябрьд1ц аркасында гана, казак халцы б1р тутас кецес халкы ны ц бел1нбес бел1г1 болган- дыгы аркасында гана тугандыгын тольщ жауап- керш1л1кпен мойындауымыз ти1с. Тарихи мел1м- С1зд1ктен казак халкы ны ц со ц и ал и ста улт рет1нде гулдену1не деЙ1н шарьщтап кетер1лу1 еткен тарих­ ты ш ындьщ ка, каз1рг1 замангы адамныц рухани дамуына жене ез1н-ез1 тануы на жагдай жасайтын шындыкка айналдырады. Тарихтыц жасырын сакталып келген куш- тер1н1ц дуниеге екш нн рет кайта келген1 сияцты, со­ циализм тусында мецгеруд1ц кундылыгы мынада: бул куш ултш ылдыктыц, эгоизмн1ц жене ез1не-ез1 мэз болып масаттанудыц нег1з1нде емес, жерг1л1к- Т1 дэстур шындыгында да бук1л дуниен1ц курамды б1р бел1г1н цуратындыгын, бурын болмаган дуние- лерд1 жасайты н улттардыц езара достыгы нег131н- де болатынын тус1нуде, ол дэстур атап айтканда, эз1Н1ц ерекш елМ арцасында тутас денен1ц цажет- т1, жанды б1р клеткасына айналу каб1летт1л1гш- де жатыр. Сондыктан эл-Фараби тер1зд1 тамаш а да ерекше тулга туралы, оныц дуниежуз1Л1к медени- етке калдырган мурасы туралы, бул мураныц рел1 туралы сез болганда тарихи перспективаны сакта- удыц, маркст1к-ленинд1к тургыдан таймаудыц мацызы аса зор. Муны соншальщты б1р ж аца идея- лардыц бастамасына айналдырудыц ешб1р каж ет! 32

йл-Фарабидщ алеуметтж-этиналыц незцарастары туралы ж ок . Эл-Ф араби ез заманынын, перзент1 екен д1г1н 6 i 3 T y c Í H y r e т и 1с п 13. Э бу Н асы р ел-Ф араби дщ ж ек е басы ны ц ем 1р жо- лы , cipe, дуниеж уз1Л 1к тарихтын, логикасы-мен 6ip жерлерде барып тогысатын болар. Осындай тогы- суш ылык болмайынша оныц шыгармашылыгыныц ала-бетен ерекш ел1ктер1 TyeÍHÍKCÍ3 болып ц а л уы да ы кти м ал . А м а л неш 1к, онын, ем 1рбаяны ж е н 1нде- ri мел1меттер ете аз. Ол e3i турк1 тайпасыныц деу- летт1 6ip ортасынан ш ьщ цаны мел1м, буран делел - онын, тольщ аты-жен1нде «тархана деген термин- HÍH, болуы . Ол 870 ж ы л ы О ты рар кал асы н д а ту ган ы мел1м. 1зденуге, 1л1м-б1л1мге кум арлы к оны саяхат- ш ыльщ ца итерд1. Ол ез заманындагы кептеген меде- ниет орталы ктары : Х орасанда, Б агдадта, Д а м а ск 1де (Ш ам), А л еп п ода, К аирда (Мысыр) болды. Ек1-н1н, б1р1нде ол 6ip елден eKÍHHii елге ж ер ауы п оты р уга меж бур болып журд1, е й т к е т гы лы мы мен енер1 гулденген «кайырымдыо калалар ол заманда тек тул к и я л ед1гой. Е ц басты сы , б1здщ зам ан га ел-Ф а- рабид1н, тек HerÍ3ri ш ы гарм алары ган а к ел 1п ж етт1. Ол ш ы гармалар ежелден 6epi-aK ж ур тш ы л ьщ ка та- нымал болды, философияльщ ж ене гы лы м и ойдын, одан кеЙ1нг1 дам уы на олардын, тиг1зген ecepi талас- сыз. «М усылман Ренессансыо деген се т с13 атауга ие болган сол заманга тен ойлаудын, ез1не тен бел- Г1лер1 оны ц ш ы гарм алары нан белг1л1 6ip дереж еде ез орнын алды. Эл-Фарабид1ц шыгармашылыгын- да антик зам аны ндагы дестур-д1ц ж ене «EipiHini Устазо деп Ш ыгыста аталып кеткен Аристотель- д1н, тарихтын, бары сы нда к ал д ы р ган ecepi - неопла- тоншылдьщтыц, несторианшылдыктыц ecepi ж е­ не исламнын, ecepi-MeH А р и стотел ь идеяларынын, e3repyi айкын кepiнeдi. Эл-Фapaбидiц Аристотель- 33

Б. Гафуров, А. Цасымжанов ге бас и г е т сезс1з. Сол сияцты ол Аристотель иде- яларынын, ец жацсылары мен багалыларын ердай- ым тацдап ала бермейт1Н1 де даусыз. Б1рац 613 уш 1н ерекше багалы жары сол, ол Аристотель 1Л1мтщ формальдьщ жагымен рана шектелмейд1, ол диалек­ тика элементтерше, меселен1 царамащарсы цоюы- на белг1л1 дережеде кец1л белед1, сыртцы дуние мен сез1м мушелер1 аркылы жузеге асатын байланыс та- ным логикасыныц 1рге тасы болып табылатынын дэлелдейд1. Попшылдык Аристотель 1л1м1нщ фор- мальдык жагынан устап айрылмай, оныц 1Л1М1Н1Ц барлык гылыми жагын туншыцтырганын да еске- ру керек. К е й т Батыста гылыми 1Л1м мен ж аца леп атаулыныц баршасына ннркеу царсы шьщцан- да, онын, суйенген бедел1 осы бурмаланган Аристо­ тель болды. Догматца айналдырылган аристотель- нплджке карсы шыга отырып Галилей, ел-Фараби сиякты, сез1м теж1рибес1 аркылы алынган мел1мет- тер адам акылынан туган П1к1рлерд1ц кандайынан болса да артьщ турады деген Аристотель дагидасын онын, логикасыныц кунды ж агы деп б1лд1. ^азацстан Гылым академиясыныц галымдары эл-Фарабидщ Братиславада табылган логикалык трактаттарыныц аса багалы колжазбасын тус1н- Д1румен жене аударумен айналысуда; осылардыц 1Ш1нде Аристотельдщ «Топикасыо мен «Софисти- касына» оныц берген тус1Н1ктемелер1 бар. Совет- Т1к философиялыц едебиетте бул шыгармалардыц кещнен енбеген1 мэл1м. А л ел-Фарабид1ц берген тусш ш темелерш Аристотельд1ц ез мет1Н1 болмай- ынша угы нуга болмайтындыцтан, «Ертедег1 дуние Гегел1)>, философиядагы «Александр Македонский^ деп К. Маркс атаган Аристотельдщ мурасын терец оцып уйренуге ти1сп1з. Дел осы нацтылы жагдайда 34

Эл-Фарабид)ц алеуметтж-этиналыц кезцарастары туралы мэдениет проблемаларыныц бер1 б1р1нен б1р1 ажы- рамастай тыгыз байланысты болады деген жалпы ацикатка тары да кез1м1з ж етш отыр. Егер Казахстан, Орта Азия жене Таяу Шыгыс елдер1н сипаттайтын елеумет^ к, этникалык жене медени удер1стердщ барлык айцыш -уйкыш киын ерн ек тер тщ бет1не ел-Фарабид1н, саяхат сапарла- ры картасынын, сурет1н «жап-сырсак'>, осынын, ез1 1Х -Х гасырлардагы медени байланыстардын, мум- к1н жолдарын тамаш а ет1п керсеткен болар ед1. Мумк1н, осыныц ез1, араб халифатыныц 1Ш 1н д е болган шетке тарту ерекеттер1не жене оныц м жуз1н- де куй реу1не байланысты, сол заманда О ц т у с т т К а­ захстан «мусылман дуниес1<> деп аталатын дуниенщ медени-саяси ем1рш щ кеш1п кел1п орнаган орта- льщтардын б1р1не айналганын керсеткен болар ед1. Бурынры орталыктар, ез1Н1ц б1р замандагы саяси мацызынан айрылса да, медениет ошацтары рет1н- де сакталганын керген болар ед1к. Б13 е г т н п жене мал багушы тайпалардыц, тур1кт1к жене ирандык этникалык компоненттерд1ц байланыстарын, тур- л1ше д1ндерд1 устайтын тайпалар мен хальщ тардыц коян-колтык тыгыз «ем1р сурген1н'> жене т.т. керген болар ед1к. Мусылмандардыц христиандармен жене иудейлермен б1рге ем1р кеш кенд1Г1н керсетет1н орта гасырлар тусындагы бетен д1ндег1лерге деген кулак е с т т кермеген тез1мд1Л1к дшдерд1 салысты ру тен- денциясы мен ой ерк1нд1Г1 тенденциясын тудырды; мунын. бер! сол замандагы Ш ы-гыста Ек1нш1 Устаз аталып кеткен ел-Фарабид1н, философиялык кезца- растарынан кер1нед1. Улы отырарлыктыц ем1р кешкен заманын кез алдыца келт1рерл1ктей тарихи мел!меттерд1н, то- льщ болмауы, оныц ем1рбаяны жен1ндег1 дерек- 35

Б. Гафуров, А. йасымжанов тердщ аздыгы галымды асыра дэр1птеуге, бол- маган нэрсен1 оныц ес1м1не ж апсы руга кУКьщ бepмeйдi. Мундайлардын, eзi гылымга жат нэрсе жене онын, ес1М1н тануга зиянын тигiзeдi. Сол си- яцты эл-Фарабид1ц ем1р1 мен шыгармашылыгына терецдеп енбейшше, оны шындап б1лмеЙ1нше, аз- ды-кепт1 уйренш1кт1 ернекке айналып кеткен ры- царьльщ-етк1р элементтерд1ц eceбiнeн эл-Фарабидщ бейнес1н ж асау эрекет1 де нац сондай гылымга жат эрекет болып табылады жэне оныц танымдыц-эсте- тикальщ тургы дан берер1 аз болып шыгады. Эрине сез зергер1тц оз ойынан цосып бейнелеуге хацысы бар. Б 1рац муныц 031 ш ындыкка ж ацын цоспа бо- луы керек, дэл сол кезде мундай жагдай болмаса да сол дэyip ш ындыгына жанасатын цоспа болуы ти1с. Улы адамдар женшдег! мундай шыгармалардыц улг1лер1н дуниежуз1Л1к эдебиет берд1 де. Бул уш1н Бертольд Брехтьщ «ГалилеЙ1н» атасак та ж е т т жа- тыр; мунда галым тагдыры философиялык жалпы- лау дэрежес1не шарьщтап кэтepiлeдi, сол аркылы озектен1п, цаз1рг1 заманмен эбден Yндeciп жатады. Егер эз1м1зге ж акы ны рак мысал келт1рсек, Эуезо- вт1ц «Абайы)> эз халцы на зор эсер еткен жеке адам туралы цалай жазуды ц тамаш а улг1с1н керсетед1. Зерттеу, зерттеу, тагы да зерттеу - тарихи тацы- рыпты бейнелеуде ж азуш ы мен суретш 1Н1 шыгар- маш ылык табыстарга ж етк1зет1н нег13, М1не, осы. Эл-Фарабиге цайта орала отырып, мынаны ескерткен жен: сырттай эсер ету емес, 1штен сер- п1л1п шыгатын ой к уш 1не, идеялар драмасына ба­ са назар аудару керек. Эл-Фарабидщ сарай тэндре- г1ндег1 тынышсыз эм1рден аулак болганды унатып, ез1не тамаша лауазымдар усынып жатса да, кунш е б1р дирхемге канагат туты п, карапайым гана эм1р 36

Вл-Фарабидщ алеуметлн-этиналыи неэцарастары туралы сурд1, е й т к е т осы жагдай онын, алацсыз жумыс 1стеу1не мумк1нш1л1к берд1. Демек рыцарьльщ-ро- м антикалы к эшекейлер ш ы нды кка кайш ы келед1. Нак осы сиякты, ел-Фарабид1 казак; ет1п керсетуге тырысу да жасанды ерекет болады. Ол заманда улт болып б1р1гу удер1С1 аякталудан эл1 т1пт1 алые ед1. Сол сиякты оны езбек деп кес1п айту да ед1летт1к бо­ ла кояр ма екен. Факт1лер нег131не суйене отырып, эл-Фараби кей1н казак халкы ны ц курам ы на ко- сылган турк! тайпасынан ш ы ккан жене ол Ш ыгыс хальщ тарыныц медениет1не ж акы н катынасы бар кайраткер болды дей аламыз. Т еж 1ктерд1ц, езбектердщ, казактардын,, тур1кмендерд1ц, кыргыздардыц, уйгырлардыц ме- дениет1, дестур1 жене турмысы ете ерте заман- нан бер1 ортак болуына байланысты, олар ерекше б1рыцгай медени айм акка ж аткан. А тап айтканда, кешпел1 мал шаруашылыгын кеп жагдай-да оты- рыкшылык*ег1нш1л1к кес1б1 толыктырып отырган, онын, уст1не ш аруаш ылыкты ж урпзуд1ц бул ек1 тур 1 т1пт1 «таза^ к у й т д е бола бермеген. Он,туст1К Казакстандагы калалар кешпел1 жене отырыкшы халыктарды байланыстырушы буындар болып кел- ген. Оцтустш Казакстан мен Ж етмуды ц ортагасы- рлык калаларынын, жене мекенд1 жерлер1н1н, кал- дыктарын археологиялык жагынан зерттеулер ор- тагасырльщтын, алгаш кы деу1р1нен бастап (У1- У 11 гг.) Оцтуст1к ^азакстанны ц калалары мен Орта Азия калаларыныц экономикалык жене медени ж агы нан б1р т е б1р1 езара есер етш отыргандыгын керсетед1. Буган ес1ресе сауда катынасы колай- лы жагдай жасаган. Батые пен Ш ыгысты жалга- стырган Улы ж 1бек жолын, Мервт!, Самарканд- 37

Б. Гафуров, А. Цасымжанов ты, Букара мен Ш ашты Таразбен, Исфиджабпен, Цуланмен жене Отырармен байланыстырган керу- ен жолдар мен ж алгы з аяк жолдарды атап керсету- ге болады. Ж азбаш а деректер гана емес, сондай-ак аса бай археологиялыд материал да экономика- лык байланыстардын, сипатын бейнелейд1. Муны архитектуральщ енерлерд1ц, курылыс техникасы- ныц, к;олэнер1 мен керкеменер буйымдарыныц уц- сас белг1лер1нен де ацгаруга болады. Бул кездерде архитектурада, коленетнде бэр те ортак канондар цалыптасады, 6ipaK олардын, 6ip-6ipiMeH уксастыгы- на царамастан, ep6ip аймакта ез1не гана тэн ерекше мэдени дестурлер1 цалыптаскан. Буган дэлелд1 ай- гактын, 6ipi - А й ш а биб1 мазары. Дала ел1 мен оты- рыкшы хальщ ты ц, ег1нш1л1к пен кэшпел1 шару- ашыльщтын, уштаскан жерше, сол замандагы аса мацызды сауда жолдарыныц тогысцан жер1не орна- ласцан еж елг1 Отырардыц ез1т ц мэдени ортасынан эл-Фараби сынды кесек тулганы шыгаруы TeriH емес. Эрине эл-Фараби туган ^аласынын, дэстур- лер1нен элдедайда кец келемд1 дэстурлерд1 бойы- на сщ 1рд1. Ойтпей1нше онын, аты дуниеж уз1л1К мэ- дениет1 пантеонына жазылмас ед1. Оныц ц ы з м е т 1 эз1н1ц сырткы бейнес1 жагы нан араб Т1лдес деп ата- латын мэдениетт1н, аймагы шен,бер1нде кен, 9pic ал­ ды. Халифат айтарлыктай туракты саяси жэне эко- номикалык б1рл1кт1 ж асай алмаганына жэне ол эркашан турл1ше тайпалардыц жай жиынтыгы бо­ лып кала бергетне карамастан, мэдениет саласын- да байланыстар мен катынастардыц болуы едэу1р рухани прогрест1ц шарты болды. Ж алпы га б1рдей ортак Т1л идеялар алмасуга жагдай жасады. Мэдениеттщ кей1нг1 дамуына, сонын, 1ш1нде 38

Эл-Фарабидщ элеуметтж-этиналыц неэцарастары туралы Шыгыс, Орта Азия, Казакстан, Кавказ халыкта- рыныц мэдениет1не эл-Фарабид1н, жасаган ьщпа- лы ер тарапты болды жене узак уакытка созылды. Барлык этникалык топтардыц, соныц 1ш1нде турк1 тект1лерд1н, ек1лдер1Н1ц «мусылмано Шыгысынын, медени ем1р1не белсенд1 турде каты суы едеби Т 1л - д1 хальщтык нетзде дамыту ерекеттер1не колайлы жагдай тугызды. Т ур к1 т1Л1нде жазылган М ахмуд Цашкаридын, жене Ж усш Баласагунныц шыгарма- ларынан тамаша энциклопедист-галым ел-Фараби- д1ц рационалист1к жене гуманист1к идеяларыныц 1здер1 айкын кер1нед1. Эл-Фарабид1ц дуниеге кезкарасына жалпы бага бере отырып, ш ыгысты зерттеуш1 1р1 галым А .М ецтщ сез1н келт1рмеске болмайды: «мутаза- литтер араб философиясына ез1не тен ерекше багыт берд1, бул багыт кудайдыц мен1 жене атрибуты ту­ ралы ездерш щ дерекс1з зерттеулер1мен Спиноза- ныц 1л1м1не, ал ол аркылы б1зге есер1н тиг1зд1^. Улы ойшылдыц жене галымныц 1100 жылдык мерекес1не байланысты оныц ез ецбектерт басты- рып шыгару ж умысы ж ур г131лд1. Бул ез1 инемен ку* дык казгандай ауыр жумыс: араб т1л1н б1лумен ка­ тар, философия тарихын да, гылым тарихын да б1лу керек, м етш нщ рухани аркауын тауып, 1стелген жумысты дуниежуз1л1к гылымда бурыннан барла- рымен салыстырып шыгу керек. Казак ССР Рылым академиясы орыс т 'л 1нде «Философияльщ трактат- тар» мен «Математикалык трактаттардыо басты- рып шыгарды. «Философияльщ трактаттар» казак Т1л1нде де шыцты. Эл-Фарабидщ «Философияльщ трактаттары- на» бер1лген алгы сезде бул ортагасырлык Шыгы- * ЛЛ ^ А . М усульманский Ренессанс. М., 1966. С. 169. 39

Б. Гафуров, А. Цасымжанов стыц ipi галымыныц, api ipi ойшылыныц жалпы бейнес1н сипаттап беруге жене онын, философия мен гылымныц дамуына цосцан улес1не бага беру­ ге ерекет жасалды. Б1з баяндаган eзi-мiздiц баста- пкы багытымызды жене шын м ет-не келгенде, эл-Фарабид1Ц шыгармалар жинагы болып табыла- тын трактаттар сериясын бастыруда коздеген мак* саттарымыздыц тужырымын кайталап жатпай, Фарабид1 зерттеуш 1лерд1ц арасынан eзiмiздiц зерт- теулер1м1зд1ц орнын аньщ тагымыз келед1. Ол-Фа- paбидiц ен,бектер1 сонау еж елг1 заманнан (X III-X IV гг.) 6epi аударылып, жарыцда шыгарылып келед!. X IX гасырда М. Штeйншнeйдepдiц, Фр. Диетери- цидщ eH6eKTepÍHÍH, аркасында ел-Фараби цолжаз- баларыныц TeKCTepÍH сын коз1мен царап зерттеудщ 6epiK Heri3i салынды. X X гасырда турл1 елдерд1ц галымдары (JI. Арберри, Д.М. Данлоп, М. Мах- ди, A .B . Сагадеев, М. Тюркер, Г. Фармер) б1рцатар гылыми-сын К1таптарын шыгаруды жузеге асыр- ды. 1 9 3 0 -1 9 3 2 жылдары Парижде француз т1л 1нде ел-Фарабид1ц ец курдел1 ецбектер1Н1ц 6ipi - Эрлан- же аударган «Музыканыц улкен кггабыныцо 6ipiH- nii бел1М1 басылды. 1967 жылы бул трактат толыц куйш де тупнусцасы ны ц тш 1нде ж ары кка шыцты. Олай болса, 6Í3 ез1м1здщ аудармаларымызда гылы- мисын К1таптарга суйене аламыз, оларды еуропа- лыц Т1лдерде шьщцан ел-Фараби ец б ек тер тщ ау- дармаларымен салыстыра аламыз. Бул магынада алганда, орыс жене казак Т1лдер1нде ел-Фарабид1ц трактаттарыныц аудармасын бiздiц басып шыга- руымызга оларды 6ipiHini аш цандык сипатта кара- уга болмайды, олар тег1нде жалпы медени максат- ты - Казахстан мен Орта А зия жерлер1н мекендеген хальщтардыц тарихына катысы бар медени ескерт- 40

Эл-Фарабид!ц алеуиетт!н-этиналыц назцарастары туралы к 1ш т1 совет окуш ысына ж етк1зу максатын кез- дейд1. Б1зд1ц аударма ж умысымызга тек аударма ш ецбертде карауга болмайтыны - табиги нерсе. Тарихи байланыстар мен сабактастьщтарды зерт- теу, тупнускасы на дел келет1н угы мы н карасты- рып табуга тырысу, мет1ндерге ез кезкарасымыз- ды б ел тл еу медени дамудын,, алдын ала 1стелетш дербес жумыстар жург1з1лмеЙ1нше мумк1н емес. Бул жумыстын, каз1р п сатысыныц ез1нде-ак ел-Фарабид1н, ш ыгармашылыгын тупн уска ен,бек емес, тусшд1рме ен,бек деп есептеуге байланысты кейб1р дестурге айналган кезкарастарды кайта ка- рау кажетт1г1 туы п отыр. Б1з философияныц да- муын жаратылыстану тарихымен байланыстыра кел1п, эл-Фарабид1ц жараты лы стану гылымы са- ласынан колданган мурасынын, принципт1к ман,ы- зын керсетуге тырыстьщ. Б1з ж ур г1зген жумыстар, мет1ндерд1 дурыс угы нуда ж инакталган теж 1ри- бе логика ж е н тд е г1 трактаттарды гылымисын кез1мен дербес зерттеущ жузеге асыруымызга, ду- ниежуз1л1к медениетте ел-Фарабид1ц алатын орнын дурыс аньщ тауымызга м ум к1нд1к тугызып отыр. Бул ж ум ы ска б1з т1келей к 1р1С1п те отырмыз. Б ул ж ен 1нен алган да «Э л еум еттж -эти кальщ трактаттар» етпел1 буы н болы п табы лады . Б 1р ж агы н ан , б1з осы ларды басты ры п ш ы гар уга эз1р- легенде эдебиетте бар сын талкылауларга суйенд1к. Ек1нш1 ж агынан, б1здщ алдымызда ойшылдын, елеуметт1к-саяси кезкарастарын тарихи шын- ды кпен сал ы сты р у М1ндет1 тур д ы . Эл-Ф арабид1н, элеум етт1к-саяси козкарастары дерекс13 си патта ж ене тарихи ш ындыкпен ешб1р ж анаспайды дейт1н п1к1р бар. К огам ды к куры лы сты ц турл1ш е форма- ларын суреттеп б ер ген т былай койганнын, ез1нде, 41

Б. Гафуров, А. Цасымжанов тш т1 эти к ал ьщ м ур атты туж ы р ы м д ауд а сол ой- ш ы лды ц OMip сурген дэу1р1 бейнеленбей цоймайды. Сондыцтан бул бейне «айнао, тутас алганда, тарих гы лы м ы yniiH TinTi елеус1з к ал аты н нерсе емес. Шынында да, icTin мен1 адамдардыц калай OMip сурген1н керсетет1н факт1лер жиынтыгы- ныц мацыздылыгында рана емес, сондай-ак бел- Г1Л1 6ip дэу1рд1ц адамдарынын, калай с е з ш ге т н щ , Калай ойланып-толганганыныц мацызы да одан кем туспейд1 гой. Эйтпеген кунде 6Í3 тарихтыц тек кандасын гана Kepin, OMip тарихын каре алмас едш. Б13Д1Н, когамдьщ теж1рибем1збен салысты руга кан- ш алыкты келмей ж атса да, TinTi оган ж ат болса да, еткен замангы адамдардын, рухани дуниес! мейл1н- ше ш угы л кещ л белет1н, м укият зерттеуге туратын нерсе. Эл-Фараби ез деу1р1н1ц, атап айтканда, кай ж агын жене кандай тургы дан бейнелед1? Бул с у р а к к а ж ауап беру б1зден ел-Ф арабид1ц eMÍp с у р ­ ген ж агдайлары мен ем1рбаяны ж енш де тарихи мел1меттерд1 егж ей-тегжейл1 61луд1, ол калыпта- скан жэне сайып келгенде, ез1нщ шыгармашылык дар ал ы гы н ы ц Í3ÍH к ал ды р ган медени ортасы н кез алдымызга келт1ру1м1зд1 талап етед1. Эл-Ф а­ раби сиякты ipi тулганы ц пайда болу жагдайла- рын TycÍHyÍMÍ3 yniiH, м едениет ф еномендерш е ду- ниeжYзiлiк медениет пен д у н и е ж у з ^ к тарихтыц шeцбepiндeгi байланыс, сабак-тастык тургысынан Карау - методологиялык алгы ш арт болып табы- лады. M iHe, сондыктан да, сол дeyipдiц TYpлi ха- льщтарыныц медени дepeжeciн, олардыц байланы- старын, eл-Фapaбидiц устаздары туралы жене оныц жолын устагандар туралы нацтылы мeлiмeттepдi зерттеу, зерттегенде тарихка суйене отырып зерт- 42

Зл-Фарабид)ц алеуметпн-этиналыц назцарастары туралы теу - рухани медениеттщ, гылымныц жене фило- соф ияны ц тар и хы н т у с 1н у y n iiH дер ектердщ саркылмас кез1 болады. Оныц устаздары К1мдер болган? М уны ц ж олын устагандар К1мдер? Олар кайдан шыккан? Казахстан жер1н камтыган жене алгаш феодал- дык катынастардыц калыптасуына, Аббасид хали- фатыныц кираган ж урты нда пайда болган б1рка- тар мемлекетт1к-саяси б1рлест1ктерд1ц (буидтердщ, саманидтерд1ц, хамданидтердщ, караханидтерд^ц) куралуы на байланысты тарихи удер1стерд1н, бер1мен эл-Фарабид1 тудырган мэдени удер1стер сабацта- сып ж атканы кумэнс13. E ip a K Аббасид халифаты- ньщ ыдырауы Багдад-тыц медени eMipiHÍH онан api т о ц т а л у ы деген сез емес. Казакстанны ц тарихи да- муыныц бар-льщ факторларыныц жиынтыгы Жау- хари (астроном жене математик), Ы скак ел-Фараби (акын), М ахмуд ^аш кари, ел-1^имаки (географ жене саяси ойшыл), Ж усш Баласагун сиякты галым-дар- дыц жене баскалардыц, ягни медениетт1ц, кернект1 Кайраткерлер1н1н, тутас 6ip тобыныц пайда болуына колайлы жагдай тугызды. Жасанды белшектеулерден кашып, этика жене когам курылысыныц меселелер1 белг1л1 6ip дереже- де елеул1 орын алатын «Цайырымды кала тургын- дарыныц кезкарастарыно жалпы философиялык трактаттарга енг1згетм1зд1 айтпаганныц ез1нде, ез1м1з бастырган «Философияльщ трактаттарга» берген Kipicne макаламызда ел-Фарабидщ социоло- гиялык кезкарастарын белг1л1 мелшерде сез еткен болатынбыз. Социолог ретшде ел-Фарабид1ц рел! елеул1 екен1 даусыз. Оныц Ибн Синага жене Ибн Халдун- га жасаган ыцпалы жалпы жагынан да, жеке-да- 43

Б. Гафуров, А. Цасынжанов ра жагынан да 1здест1р1л1п карастырылган^. М1нс1з мемлекет курылысын жасап ш ы гу тэс1л1нде Пла- тоннын, 131мен жене этикалы к кайырымдыльщтар- дыц калыптасу удер1стер1н тус1нуде Аристотельдщ 131мен ж уре отырып, эл-Фараби булардыц элеумет- т1к-этикалык кэзкарастарынын, нактылы тарихи белплерш мулдем козгамайды жене мунын, эз1 та- биги да нэрсе, е й т к е т ол ез1 антик заманына укса- майтын жагдайда ем1р кеш т1 жене ондай жагдайга нактылы тарихи тургыдан карай алмады. Адамды саяси жануар деген Аристотельдщ бер­ ген белпл1 аныктамасын эл-Фарабид1ц кэзкара- сын керсетуге тольщ колдануга болады. Адамнын, когамдык табигатын мойындау онын, барльщ эти- калык жене социологиялык пайымдауларынын, алгышартын курады. Щогамды ж ет1лд1ру бакытца ж етуд1ц басты шарты болып табылады. Тек жет1л- ген когамньщ тусында гана жеке адам филосо- фияны зерттеу аркылы жет1ле алады. Эз1нщ же­ ке муддес1 уш ш , сондай-ак баска да азаматтардын, муддес1 унпн де ол мемлекетт1н, кызмет аткару Ы не эз улес1н косуга ти1ст1. Будан ецбек белЫ н м укият жург1зу кажетт1г1 туралы идея кел1п туады. А дам ­ нын, когамдьщ табигаты туралы эл-Фарабидщ ой- ын Ибн Бадж ага жене Ибн Туфейльге карсы болган Ибн Руш д одан э р 11лгер1 дамытты; Ибн Б адж а мен Ибн Туфейль тэц1р1Н1 мистикалык ой зердес1мен та­ ну аркылы ж ет1л1п, бакы тка кенелет1н жеке адам­ ды когамнан бел1п тастау кажетт1г1н талап етт1. Социологияда эл-Фараби когамныц пайда болу себеп тер т, когамнын, типтер1н жэне бул когамдар- дыц эм1рге каб1летт1л1г1н багалау сиякты мэселе- ^ Царацыз: Г. Лем. Очерк истории средневекового ма­ териализма. М., 1962. 44

Вл-Фарабидщ алеунетт)н-этиналыц назцарастары туралы лерд1 козгайды; бул ж агдайда ол феодализмге га­ на тэн жеке бастыц теуелд1л1кте болуын кез келген когамдык байланыстарды карастырудыц басты ел- шем1 деп царастырады. М онархтыц, бас эк1мн1ц тулгасына баса назар аудара отырып, ол булардын, адам гер ш 1Л1г1 мен б1л 1м д1л1г1 когам да кайы ры м - ды лы цты ж узеге асы руды ц нег1зг1 ш арты деп б1лд1. Эл-Фарабид1ц гносеологиясына тэн рационализм - ацыл-парасат адамныц барльщ проблемасын шешу- ге к;аб1летт1 к у ш деп тан уы - социологияда да кер1- нед1. Эл-Фараби этикасыныц ец жогары категория- сы - бацыт, ейткен1 баска б1рдеце уш 1н емес, тек ез! уш1н каж ет болатын иг1л1к жене ец жогары иг1л1к осы бакыттыц бойына шогырланган. Атап айтцан- да, космология мен этика, жалпы философияльщ конструкция (курылым) жене оныц практикалык магынасы осы шецберде уштасады, ейткен1 фило­ софия болмайынша, д у н и е т ц жалпы уйлес1м1н, оныц курылысыныц сулулыгын укпайынша шын бакытка жетуге болмайды... Бул дуниеде рахат деп б1лет1н1м1з баска дуниеде азапца айналуы м ум к1н гой... Эд1летт1кт1ц устем болуыныц шарты рет1нде баска дуниеге ж угш у, осыныц кер] ^нше - шын ду- ниедеп теж еус13 жалмауыздьщ тыц устемд1Г1, ож- дан мен намысты баса-кектеу уш 1н етелет1н акы си- якты нэрсе, акы дегенде, теорияльщ ой елденеше рет кайта оралган жене кеЙ1н Кант ете куш т1 турде айтып берген акы сиякты нерсе. Б1рак ед1летт1кт1ц о дуниеде кам там асы з ет1- л у м у м к 1нш 1Л1Г1, т 1п т1 де бул дуниедег1 ем 1рге мей- л1нше жирен1шпен карау деген магы нада тус1Н1лу- ге ти 1ст1емес. Э л-Ф араби бы лай дейд1: «К айы ры м ды адам ез1Н1ц ел 1м1н зорлап ж ед ел д етуге ти 1ст 1 емес, 45

Б. Гафуров, А. Цасымжанов э й т к е т eMÎpre деген су й 1спенш1л1кт1н, эз1 13Г1Л1К- тщ сарцылмас кез1 болып табыладыо. Дел осы жер бет1ндег1, бул дуниедег1 1зг1л1кт1 барынша жогары багалай отырып, «Меселен1ц менi о деген трактатын- да ол туатынныц жене елет1нн1ц 6epi мэцг1елмейт1н нэрсе емес деген туж ы рымга келед1. Эбден ж ет1л- ген адамдардыц гана жандары мэн,г1 элмейд1, ал зулым адамдардыц жаны мэл1мс1зд1к цуРУ^а жа- зылган деген цагидасы 6ipa3 элс1здеу ест1лед1. Ж еке бастьщ тургысынан Караганда, бацыт де- reHÍMÍ3, эл-Фарабид1ц niKÍpÍHnie, адамнын, адамгер- нпл1г1не нег1зделед1. Ол угы м га, философияльщ зе- рект1к пен терен, а^ылдыльщтын, устш е, жацсы М1нез-кульщ та к 1ред1. Бул соцгы касиет адамныц 1с-эрекет1нен TinTi тэуелс13 жат-цан, эуел бастан бер1лет1н б1рдеце емес. Ж азу енер1нде жет1ле ту- су шеберл1кке ж етк1зет1н1 сияцты, абзал ic-epe- кеттерд1 уйрену, осыларды зорлау жолымен емес, куанышка кенелетш табиги жолмен эдетке айнал- дыру ж адсы М1незкульщты калыптастырады. Mi- нез-кульщтар ic-эрекеттер арцылы жене KepiciHnie кершедй Ацыл-ой, адамгерш 1л1к этикалыц-адамгер- Ш1л1ктен айыргысыз нерсе: ацылды, демек, ол адамгерш 1л1г1 мол, кайырымды адам. Ж ет1л у уш1н эз1це-эз1ц барынша адал болуын, кажет, муныц, ecipece ез бойыцда бар абзал касиетт1 тани б1луге, соларга ие болуга жене соны дам ы туга цатысы бар. М1нез-к;улык;ты ж ет1лд1руд1 эл-Фараби дене- HÍ ж ет1лд1румен уксатады . Дененщ ж ет1л у 1 ден- саулы кка Т1релед1. Егер денщ cay болса, онда оны сактауга жене ныгайта тусуге жагдай жаса, денсау- лыгыц жок болса, онда оны табуга кемектесу керек. Дененщ саламаттылыгы OMÎp каж еттер1нде белгип 46

Зл-ФарабидЩ элеуметтй-этиналыц иазцарастары туралы б!р шараларды сацтауга байланысты. Р ухан и сала- маттьщ рет1нде жацсы м1нез-цулыц та ш аманы та- лап етед1. Ж аман М1нез-цулыцты ел-Фараби рухани кесел деп сипаттайды. 1с-ерекеттег1 шаманы ол ек1 шеткер1л1ктщ цац ортасы деп аныцтайды. Когам мен организмн1ц арасындагы уцса- стьщ ты мейл1нше м укият царастыра отырып, ол сонымен б1рге булардыц арасында айцын айыр- машылыц бар екен1н айтады, т1р1 организмн1ц му- шелер1ндей емес, жеке адамдарда е з т щ ерк1 бола- тынын, ол тутас б1р ж уйенщ элемент! рет1нде гана эрекет етп ей ттш атап керсетед1. Осы-ган байланы­ сты адамныц ез1н1ц ж ур 1с-турысына ж ауаптылыгы туралы идеясыныц зор мэн1 бар, бул жары мутаза- литтерге тен цасиет. А дам цауымыныц нег1з1, ел-Фарабид1ц т к 1р1н- ше, адамдарды б1р1кт1рет1н елеуметт1к сез1мде жене инстинкте жатыр. Адамш ы лы ц деген1М1з адамдар­ ды езара байланыстыратын бастама екешн, ал жа- угерш 1Л1к адамдарды б1р-б1р т е н ажырататын болгандыцтан, ол адамшылыцца ж ат нерсе деген п1К1рд1 атап керсете к е л т , ел-Фараби согыстарга царсы шыгады. Оныц бул идеялары «т1рш1л1к ушш» болатын зоологиялыц курест1 абсолютке ай- налдыратын елеуметт1к дарвинизмге цайшы келед1 де, Ч. Дарвинн1ц кернект1 1збасары П .А. Кропот- к и н т ц адам эволюциясында езара цолдау сез1М1н1ц мацызы туралы, адамшылыц нег1здерд1ц туцы м цуалап, беки берет1т ж айлы тезистер1мен уш тасып жатады. Рет1не царай айта кетел1к, адам генети- касыныц проблемаларын талцылауга байланысты бул тезиске цаз1рг1 уакы ттагы жаратылыс зертте- уш1лер1 зор ынта коюда. Адамдар ынтымагыныц мацызын баса айта 47

Б. Гафуров, А. Цасымжанов отырып, ел-Фараби сонымен б1рге ш ы нды кка жет- к1лжт1 дэрежеде реалист1к тургыдан карайды; ол жауласу жагдайларында жуастык пен кенг1шт1к- Т1 уагыздаудыц белг1л1 б1р рель атцаратынын, атап айтканда, бил1к иелер1нщ материалдык ИГ1Л1К- тер1н жене артьщшыльщтарын басцалардын, кол сугуы нан коргауга жол беретш пайдакунемд1к рель аткаратынын керсетед1. М1не, сондыктан да, ел-Фа- рабидщ саяси философиясы шындыцтагы елеумет- т1к ем1р нег1здер1н1н, 1ргес1н дозгагандьщ болып шыгады. К,айырымсыз цалаларды жазгыру туралы сез болганда, тарихи шындык ел-Фарабидщ кезка- расына ез логикасы бар дербес удер1с рет1нде енбе- стен, негативт1 ж агы нан енед1. Тарихи болмыспен философиялык конструкция уйлеспейд1, б1р1нш1С1 е з т е жат жене тарихи-уакыт жапсары жок кесте- лерге орналасады. Элеуметт1к-этикалык кезкарастарды «метафи- зикалык*> жене космологиялык конструкцияларга (курылымдарга) «сыйыстыруо ел-Фараби кезка- растарыныц ерекшел1ктер1Н1ц б1р1н курады. Еуропа- да XII гасырдан бастап ерекше кец тараган - микро- косманыц, ягни адамныц макрокосмамен - Элеммен туыстыгы, курылым жагынан пара-парлыгы тура­ лы такырыпты - жасап шыгарган да сол ел-Фара­ би. Ж ац а заманда калы птаскан адамды табигатка карама-карсы коятын кезкарас эл-Фараби уш1н жат нерсе. Дуниенщ жалпы иерархиялык, «вертикаль- дык'> улг1с1 кос- мостыц, мемлекетт1ц, адамныц курылысын айкындап беред1. (Мемлекет басшысы - Б1р1нш1 себеп!) Кунды лы к ш каласы, жет1лу дец- геЙ1 кудайга канш альщ ж акы н турганы на карай айкындалады. 48

Зл-Фарабидщ алеуметт)н-этиналыц наэцарастары туралы **^ Редакциялау жене транскрипциялау принцип- тер1 «Философияльщ трактаттарда» калай болса, мунда да сол сакталды: жарияланган ецбектерд! пайдалану, мейлшше сак; болу жене м е т т г е кажет- Т1 тус1н1ктер беру. «Кайырымды кала тургындарынын, кезкараста- ры» деген трактатында елеуметт1к-этикалык про- блемалар едэу1р орын алады, алайда сонымен б1рге онтологиянын,, таным теориясынын, жене космоло- гиянын; жалпы принциптер1н зерттеуге де мунда аз кещ л бел1нбеген. Осы жинакка енген «Бакыт жо- лын с^лтеуо трактаты на логикага катысты меселе- лер мен гылымдар классификациясы меселелер1 де енген. Акыл-парасат пен агарту 1сш1н; курескер!, согы- стар мен зорльщ-зомбылыкка ашына карсы ш ыккан ел-Фараби 1зг1 т1лект1 адамдардыц бер1не ж акы н, ер1 кымбат. М1не, сондыктан да дун и еж узш щ кеп- теген елдер1нде медени ем1р1нде бул мереке, сез жок, кезецд1 белес болады, дуниеж уз1Л1к медениет тарихында, онын, узд1кс1з байланысын куш ейтед1. Бабоджан ГАФУРОВ, директоры, ДГмамс акаде-мик Мэскеу \\алагы. Агын ЦАСЫМЖАНОВ, УЕА корресдонденуп ^аласы. 49