Фараби ғылым туралы кітап

Р ы л ы м т у р а л ы К 1т а п ЭЛЕМ ОЙШ Ы ЛДАРЫ

ж ИГ -'^АРАСАЙАУДАНЫЭК)М]Н^ АУДАНДЫ)^ К1ТАПХАНАСЫ КММ' ,ИЩАГИ\"'\"

Хальн$аральн$ Абай клубы Э л Ф а р а б и атындагы 1^азац улттьп^ университет! Элем хальи^тары адебиет! институты Редколлегия: К,ырымбек Кешербаев (тер ам ) Роллан Сейсенбаев (жа{/апты хатш ы) А{$марал Сырга^паева А ^тотм Райымк^улова Асхат Аймагамбетов Ахан Бижанов Ралым^айыр Мутанов Ралия ^урмангалиева Рарифолла Ес<мов Дархан К,ыдырэл! Дуйсен ^асейшов Жабайхан Абдильдин Жадыпбек Алтаев Клара Сер!кбаева Клара Таджикова Мухтар Т1леуберд! Наталья Сейтахметова Сауытбек Абдрахманов Улм^бек Есдэулет

Э бу Насыр Мухаммед ибн Мухаммед ибн У зла г ибн Тархан э л -Ф а р а б и ат-Т^ркид!ц туганына 115П жыл толуына АРНАЛАДЫ



ЭБУ НАСЫР ЭЛФАРАБИ Fb!Ab!M ТУРАЛЫ Ш ТАП BeciHmi том s Халыкаралы^ Абай клубы Алматы * 2019

ео ж 1/14 КБЖ 87 е 19 Элем халмктарынмц идебнгп, омери тармхм, фнлсдфасы. ам д<н) --------------------------------------------------------------------§> УЛЫ ЖАЗУШ ЫААР МЕН ОЙШЫЛДАР К !Т А П Х А Н А С Ы ФИЛОСОФИЯ ! -Х Х 1 гг. СЕРИЯСЫ Д^язя^с/иям млясы/; ^Лм)снм*;м ж.т с сиор/я УММНИСУИрл/^М(Н( Ум СЯЛСЯ/ИМ мМл)1'ММГЯ! ж'3//с еяляеммдя^м ^ жо^ярмля/му, л;я^ял;е/ия/^мл; изг)^/<м мурямм ся^/ияу, МЯСМДГЯ/И/ИЯ^ .М^ря^я/И/г/ММ( ясырылу /им/.мг)/.7^'//< яр/м/иь/рум оя^ярля.мясы ^л^.мс/я/и^ МЯ/(МЗ()М;Я)/' !Г/ИМся;ими ялу, бясыи М/М^ЯД^ /ияря/иу^ л/м// 0я^()ярля.мягм бяммни/я леяры^ к#р<М К}тапта Каза^станныц айтулы суретичлер] Н . Бубэ, А.Аканаев ецбектер! пайдаланылган Э 19 *3бу Наеыр эл Фараби: 7 томдыц жинагы. - Алматы: ИБ; Халыцаралыц Абай клубы. -2 0 1 9 . ISBN 978-601-7983-03-1 Т.5: Рылым туралы К1тап. - 2019. - 288 б., сурет. ИЗБЫ978-601-7983-08 6 ИВЫ 978-601-7983-08-6 (том 5) ЭОЖ 1/14 ИВЫ 978-601-7983-03-1 (жалпы) КБЖ 87 О Хальщаральщ Абай клубы, 2019 О ЖК 2019

ОНЫНШЫ РАСЫР Эл Фараби болган Улы ^алалар Отырар Рей Мекке Бухара Хамадан Кордово Самарканд Тегеран Хорезм Багдад Мерв Александрия Джей Иерусалим Балх Дамаск Туе Хомс Амман Нишапур Халеб Барсу Каир Мосу Ассирия Улы елдер Вавилон Ниневия Айван Сирия Бахрейн Палестина Ирак Иран Ортальщ Азия Улы езендер Сырдария Тигр Евфрат Н1Л



К1РЮПЕ Э. Нысанбаев, F. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова



Эбу Насыр ел-Фарабидщ рухани-зиятты мурасыныц мол ер1 кепцырлы екен1 баршамызга аян. Эл-Фараби е з т щ энциклопедиялыц дары- ныныц арцасында философиялыц, е л е у м е т т 1К, са- яси, этикальщ , эстетикальщ меселелермен б1р- ге, жаратылыстану жене математика саласындагы кептеген ауцымды гылыми меселелерд1ц туЙ1н1н шешкен галым. Ойшылдыц ез1Н1ц гылыми мурасын далдыруымен б1рге, осындай курдел1 меселелерд1 шешу1, елемд1к гылымныц даму тари- хында ез1нд1к багасын алып, адамзаттьщ табигат пен оныц зацдылын;тарын тануга деген унем1 артып келе жатцан куш тарлыгы на зор ын;палын типзген1 сезс1Э. Улы ойшылдын, шыгармалар жинагы на ен- ген бул том эл-Фарабид1н, гылымдагы, оныц жаратылыстанудагы, ягни медицина, физика, хи­ мия жене т.б. салалардагы, сондай-ац «гылым патшасыо аталган математикадагы 1зден1стерге 11

Э. Нысаябаев, ^ Цурмангалиева, Н. Сейтахметова арналады. Бул томга галымнын, «Евклидтщ б1р1н- Ш1 жене бес1нш1 кггап К1р1спес1ндег1 тус1Н1кс13 тустарды тус1нд1ру>, «Геометрияльщ денелерд1ц табиги к;упиялары мен рухани шебер амалдар тура- лы К1тап<>, «Адам денес1н1н, мушелер1 туралы Ари- стотельмен кел1спеген Галенге айтылган уеждер> жене белг1л1 трактаттары енген. Олармен танысцан к;аз1рг1 оцырман орта- гасырльщ ислам гылымыныц проблематикасы- на бойлап, оныц философиямен тыгыз байланы- сына кез жетк1зед1 жене гылыми эдмшаманыц к;алыптасуы, Т1р1 жене ел1 табигатты тану уде- рЫн1н ^аншальи^ты циын ер1 курдел1 болганын да керед1. Будан 1зден1ске беЙ1м, ойлы сщырман бурын ум ты лса да цызык; деректерге цаньщ бола- ды. Аталган деректер цатыгез уак;ыт аяушылык; танытпаган еткен заманалар мен оцигаларга деген сщырманныц ^ызыгуш ылыгын оятары сезс1Э. Сол заманда ем1р сурген галымдардын, ашцан б1Л1М1 б1рте-б1рте умыты лады, онын 1здер1 адамзат тарихы сырын ¿шке буккен цалтарыстарда гана сак;талады. 1^аз1рп заман керег1не ж аратуы ек1талай мундай б1Л1м еткеннщ енш к1нде цалады, деген- мен де, ол тацданарльщ жолмен тарихк;а цайта оралады екен. Тарихта «ез м т д е т т орындаган)> б1Л1мн1ц жетшт1ктер1, бук1л гумырын таным б и 1Г1- не ерлеуге ж умсаган ежелг1н1ц ойшылын сезс1Э тан, цалдырып, терен, ^анагат сез1М1не белесе де, цаз1рг1 гылымга к;ажет1 ш амалы болады. Алайда, тарихта деген ^ызыгушылыгы сарцылмаган адам уш1н мундай 61Л1М - адам парасатынын, улылыгы мен дамуыныц символы рет1нде цабылданады. Сондык;тан ол турацты медени цызыгушыльи^ца мен,г! ие болмац. Ралымдар тарапынан б1рауы- 12

Мркпе здан ислам м эден иеттщ классикалык жене «ал­ тын гасырыо деп мойындалган ислам медениет1нщ, гылымы мен философиясыныц еркендеу шыцына жеткен умытылмас жет1ст1ктер1, соларды зерттеуге ден койган зерттеупплердщ ерб1р ж ана буынын тан калдырары сеэс13. А дам Т1рш1л1г1н1н, барлык керсетк1штер1 ца- з1рг1 заманнан езге еткен деу1рлерд1 саралай бастаган д а,еж ел г1н 1ц кем ец гер л ер 1гы л ы м ган ебер - Д1 деген мэселеде, алдымен, олардыц ж асамаганы емес, даму уст1ндег1 гылымга цосдан жацалыгы таразы басына койылатынын айту лез1м. Бул - гы лы мга с1н,1рген ен,бег1 гы лымньщ ортагасырлык даму кезец! аясында табиги цубылыстар мен адам муцтажын етеуге деген куннен-кунге артып келе жаткан кызыгуш ы лы к тургысынан ед1л багасын алган Эбу Насыр ел-Фарабиге Т1келей цатысты жайт. Ралым табиги-гылыми меселелерге кеп уакыт пен куш -ж 1гер жумсаган. Ибн Халиканны ц гумырбаяндарында Эбу Насыр ел-Фарабидщ кеп ен,бектенген1 ж айлы айтылады, сондай-ак ол жазган колжазбанын сацталуына мулдем мен бермеген, ейткен1 ол уш ш гылыми меселен1н максаты мен болашагын, мет1нмен 1^оса, сухбат арцылы аныцтау мацызды ед1. Бул оныц жеке ш ыгармаш ылыгына катысты жагдай, ал Аристотельд1ц мет1ндер1н талдаган кезде, ол грек данасынын, жазган ер жолын кастерлеп, зор му^ияттыльщ таныткан. Сондьщтан оньщ жаратылыстану меселелер1не арналган герменевтика лык шыгармалары са^талып, ез1Н1н физика, ес1ресе, математика саласындагы трактат- тары, ек1н1ш ке орай, жогалып кеткен. А лайда, ел- Фарабидщ жаратылыстану саласында сакталып 13

Э. Нысанбаев, Г. Цурнангалиева, Н. Сейтахметова калган шыгармаларыныц ез1 - математика, физи­ ка, астрономия, оптика, метеорология салалары бойынша мол гылыми-теориялык жене теж1рибел1к деректер болып табылады. Дегенмен де, антикальщ ойшылдардыц жа- ратылыстануга арнаган шыгармаларын талдау ерцашан шынайы сипатта бола бермейт1н1н осы туста атап еткен жен. Тус1нд1рет1н теориялардыц баяндалуында пролиферативт1 цагидатты енг1зу салдарынан, гы лымда б1рдей угы мдарды ц ертурл1 угы ны луы на жол бер1лед1. Булар жацалыцтардыц ашылуындагы бастапцы нукте болуымен цатар, тус1нд1р1лет1н мет1ндерд1ц еуелп магыналарын тус1нудег1 улкен адасушылыцты да тугызган. Осыган байланысты Аристотельд1ц кептеген ецбектер1 неоплатондык дестур арнасында тус1нд1р1л1п келд1, сонымен цатар, галымныц жа- ратылыстану меселес1не арнаган кейб1р шыгар- малары оныц шек1рттерше тел1н1п те кетт1, нети- ж ес1нде, П .Рикерд1ц п1К1р1нше, «тус1нд1рулер жанжалыо орын алды. Аристотель цайтыс болган сон,, тус1нд1рудег1 мундай ж ан ж ал ж агдайды ц туындауына оныц ез мектеб1нен ш ьщкан ше- к1рттер1 себепш1 болган, б1рац к е т н , орта гасырда араб Т1ЛД1 философтар, олардыц 1ш1нде Эбу На- сыр ел-Фараби де бар, мундай ж анж алды н бол- мауына атсалысцан. Эл-Фарабид1ц ез1не к е ­ лер болсак, оныц да кептеген туындылары ерк1н тус1нд1рмеге уш ыраган. Штайншнайдер, Вюстен- фельд, Видеман, Жильсон, Хортен, Дитерици, Риттер жене т.б. беделд1 галымдардыц п1к1р1нше, эл-Фарабид1ц туы нды лар ж иы нты гы на, ездер1н шыгыс-перипатетикалыц мектеб1не гана емес, 14

K ip íc n e шыгыс-аверроисш i мектеб1не жатк;ызып журген авторлардыц белг1С1з ш ыгармалары да ен1п кеткен. Эбу Насыр эл-Фараби езш щ жаратылыстану са­ ласы бойынша жазган шыгармаларында гылымнын, MeHiciH эуелг1 бастаулардан шыгарады. Бул жерде ол «гылыми таным бастауды, се- бепт1 жене заттект1 угы н у арцылы соларды нег13- ге алатын зерттеулерде пайда болады (ейткен1 6Í3 к;айсыб1р заттын, эуел п себеб1н тус1нсек, сол затты б1лет1Н1М1зуе сен1мд1 боламыз. Эуелг1 бастаулар- ды да заттектерге деЙ1н Ж1ктейм1з)»^ деп айтцан Аристотельд1н, 131мен журд1. Аристотель мен Эбу Насыр эл-Фарабидщ табигат философиясы б1ршама рационалды турде болды, ягни ол «езгер1стерд1 тугыза алатын жене олар- ды аягына дей1н жетк1зе алатын, басцаша айтсац, 1ш 1нде езгер1с ж асауга iniKi урд1С1 бар табиги нысандардын, ж иынтыгы рет1нде<>^ угынылды. Эл-Фарабид1ц «уадыт» пен «орыно мэселелерше цатысты кептеген ойлары Аристотельд1ц niKip- лер1мен туспа-тус келед1. Бул жерде Аристотель- дi тус1нд1ру шецбер1нде гылыми теорияга деген исламдыц кезцарастын, пайда болуын атап эту цажет. Ол цозгалыс пен уа^ыт мэселес1н езара бай- ланыста к;арастырады (муны 6Í3 онын, ен, курдел1 epi эйг1Л1 мэселес1мен, ягни мен мен болмыс меселес1мен танысцаннан бастап, ешцашан естен шыгармауымыз керек). Ш ын мэн1С1нде, ел-Фараби аристотельдш метафизиканы исламдык, арнада царастырып, оны цайта жасады, бул жаратылыста- ' Аристотель. Сочинения в четырех томах. Т.З. - М., 1981. Физика. Книга первая. -С .61. з Коплстон Ф. История философии. Том II. - М., 2003. - С. 74. 15

3. Нысанбаев, f . Цуриангалиева, Н. Сейтахиетова ну щырыныц метафизикальщ сипат алуына себеп болды. Эл-Фарабид1ц гылымдагы рационалдыгы гылыми-философияльщ б1Л1мн1ц ерекше тур1н - ис­ лам рационалдыгын цалыптастырды. Аристотель е ц б ек тер т, ecipece, оныц «Мета- физикасы» мен жаратылыстану трактаттарын тал- даган араб Т1ЛД1 дереккездер Батые Еуропа гы- лымын дамытып цана цоймай, алгаш рет Париж университет1нде еуропальщ философия мен хри- стианшыл теология арасындагы ж анжалга да себеп болган. Э. Ж ильсонныц niKÍpÍHnie, мусылман фило- софтары, ecipece, эл-Фараби тус1нд1рген математика мен физика мэселелерк «табигатты тусш д1ру yniiH оте икемд1 api жем1ст1 угымдар мен цагидаттарды усынатындьщтан, олардан ешк1м бас тарта ал- майтын ед1. М ундай физика алацдауш ылыкты тугы зуы мумк1н ед1 немесе тус1ну уннн курдел1 бо- луы мумк1н ед1, 6ipaK ол, ic жуз1нде, сол кездеп жалгыз жуйел1 физика болатын. Алгаш цы рет орта гасырдыц адамдары б1рден табигат кубылыстарына бер1лген тольщ тус1н1кке кол ж е т к 13Д1. Олар мундай ту ст д 1р уд щ непз1не алынган 1ргел1 угымдарды ас­ трономия, физика трактаттарынан табатын....^. Эбу Насыр эл-Фараби «табигат^ угымыныц MOHÍciH философиялык тургы да аныцтауга талпын- ды. Антикальщ гылымдагы табигат Гарыш, Уни­ версум жэне т.б. синонимдер рет!нде кабылданган десек те, Платонныц элемд! «идеялар элем1<>жэне «заттар элем1)> деп белу1нде табигат пен рухты же- ке-дара карастыру ацгарылады. Егер де, Аристотель табигат - кандай да 6ip саналы нэрсе жэне табигатца ^Ж ильсон Э. Ф илософия в средние века. 1922 г. Глава седьмая. 1-5 (переиздано в 2005 г.) 16

Hipitne сай eMip суру цаж ет десе (дел осындай идеяларды 6Í3 даос философиясында кездест1рем1з), эл-Фараби - табиги бастауды саналы нэрсе ретшде таныса да, оны тануда исламдьщ цагидатты, ягни табигат бас- тауында трансцендентт1 таза синтез бар деген идея- ны устанды. Гылым, б1л1м - (ильм) - араб-мусылман, ecipece, классикалыц дэстурде ерекше цурметтелген жене басца гылымдардыц барлыгы белг1л1 6ip тэ^1лдер мен цагидйттарга багынуы т т с болган, оларга: бас­ тауды аньщтап алу, зерттеу пэн1н аныцтау, М1ндет пен мацсатты аныцтау, зерттеуд1ц цажетт1Л1гш, зэрул1г1н, TÍnTÍ, жан,алыгын белг1леу (бул yniiH мусылман галымдары салыстырмалы тэс1лд1 цолданган). Ортагасырлыц ислам шыгыстануында жург1- з1лген барлыц зерттеулерде 6Í3 Ф. Розентальга' жасалган С1лтемеге жолыгамыз, ол беделд1 «ала- ма<> тэфс1рлер1не суйене отырып, «ильмо - «аламо - б1л1м, гылым деген сез ^уран мэт1н1нде 750 рет кездесет1Н1 туралы айтады. Бул терен магыналы ескертпе, 1^асиетт1 буранный, гылым мен 61Л1М- ге деген тез1мд1 api рационалистт кэзцарасын дэлелдейд1 жене бул кезцарас мусылман элем1н философиялык;-гылыми рефлексияга бет бурые жасауга туртк1 болды. Орта гасыр мусылман элем1нде гылым мен гылыми пэндерд1н, дамуы ек1 HerÍ3ri м1ндетке не- Г1зделет1н: 1) 1^удайдын, рационалды жаратцан элем1н бултартпас деректер арцылы дэлелдеу. 2) Адамнын, 03ÍHÍH, жеке OMipÍHe цуд1ретт1 мэн- * Кар. Розенталь Ф ¡анмнми. М., 1974.

3. Нысанбаев, £ Цурмангалиева, Н. Сейтахметова магынага устеу уш1н гылымды дамыту жене о^ыту аркылы элемд1 тануы , сол элемде ез1н-ез1 аш уы. К у р а н мэт!н1ндег1 тэрт1п, уйлес1мд1 тутастьщ пен элемд1 жаратудагы мацсаттылык; - галымдарды 61Л1М салаларында да осындай тэртш пен уйлес1мд1л1кт1 жасауга туртк1 болып, абсолютт1 бастау туралы 1л1мге соцгы нукте к;оюга мэжбур етт1. Б1р кезде эртурл1 деу1рд1ц ж азу с т и л т зерттеумен айналыскан белг1л1 б1р зерттеупп, о р та гасырда нукте ец ж т койылатын тыныс белпс1 болган деген тужырым жасаган. Эрине, сол деу1рдщ мэн- жагдайын ескерсек, мундай кубылыстыц болуы зацды да, ейткен1 муны ц бэр1 алдын ала аньщталып койган ед1. Нукте - метафизикалыц сауалдарга бер1лет1н с о ц г ы эр1 п 1К1р т а л а с т ы к а ж е т етпейт1н жауап. Б1рак кейб1р гылым салаларында, айтальщ, математикадагы нуктеде мундай бюмагыналыц м агы н а болмады. Эбу Насыр эл-Фараби нуктен1 тузу сызьщпен жене т.б. салыстырганда, оны ец жогаргы децгейл1 абстракция деп б1лген. Ол когнитивт1 удер1стег1 абстракция мен абстрактылы б1Л1мн1ц орнын аньщтаганда, математикальщ б1Л1мге ^атысы бар угымдардыц бэр1н егжей-тегжейл1 ^арастырды. Тамыры ежелп, мэжуси заманалардан тартылган орта гасыр элем1Н1ц б1ршама зор, жетк1л1кт1 гылыми елуетт1 болатын. Натурфилософияныц, колданбалы, жаратылыстанудыц, эзотериялык (тылсым) гылымдардыц дамуы осы гылыми б1Л1мнщ шектес салаларына Ж1ктелу1не септ1г1 тид1, кейш бул гылымдар пэнаралык; гылымдар деп аталды. Сонымен ^атар, цаз1рг1 б1Л1м беру удер1С1нде де, пэнаральщ гылымдар мацызы оте жогары екеч!н атап ету дажет. Гылымдардыц осы- 18

Мфкпе лайш а бел1ну1 удер1С1нде философияга ерекше мэн бер1лген жене тек философтар гана жаратылыстану гылымыныц мэселес!мен айналысуга, гылымдар мен гылыми б^л^м берудщ багынышты ж уктелу жуйес1нде оларга сай кел етт орынды аныцтауга ездер1н гана лайьщты деп есептеген. Аристотельд1н, айтуынша, тек философия гана емес, гылымныц ез1 де тацданудан жене теория КУРУДан басталады. Грек д!Л1нде теорияльщ б1Л1м еркашан курметке белен1п келген, сондьщтан да Ван дер Варден мен Нейгебауэрдщ п1К1р1нше, гректер Архимедтщ ез1не де куменмен караган, ейткен1 оныц кызмет1 колданбалы сипатта болып, галымныц емес, коленер иес1Н1ц Т1рл1гше кеб1рек келет1н. Антикальщ философтардыц ортасында да тэж1рибен1 менс1нбеу орын алган. Аристотельд1ц 1л1м1нен кей1н экспери- ментальдык гы лы мга деген кезкараста б1рша- ма бетбурыс жасалып, гылымныц практикальщ мен1н 1здеуге ден койы ла бастады. А ри стотел ьдщ натурфилософиясы адамды Универсумныц тутас тус1н1г1не жольщ тыруы ти1с Гарыштыц б1рыцгай терт1б1н аньщ тайтын ембебап цагидаттарга жол ашып берд1. Аристотельд1ц биология, физика жене т.б. табигат туралы (гректер уш1н табигат туралы барлык гылымдар - физика болган) гылымдардыц дамуына коскан бага жетпес улес1, сан-алуан турл1 барша заты езгер1ске тусет1н, барлык нерсе максатты турде жузеге асатын, адам баласыныц мен1 жузеге асатын елем туралы гылыми б1Л1мд1 жуйеге тус1румен багаланады. 0з1Н1ц улы устазына сын айта бастаган кезде Аристотель материалист1к кагидаттарга нег1зде- 19

В. Нысанбаев, f . Цурмангалиева, Н. Сейтахиетова летш ез 1л1м1 мен жаратылыстану гылымдарыныц Ж1ктелу1н ж асау уш 1н, Академиямен кош айтыскан. Философиялык тэс1лдер аркылы танылган табигаттыц алгаш кы TycÍHiri рет1ндег1 н атур­ философия элемнщ мэн-магынасы мен оныц тутастыгын, сан-алуандыгын цамтып ашуга талпынган. Ф изиканыц антикалы к кезецде ец мацызды пэнн1ц 6ipi рет1нде таны луы - элем мен табигатты уст1рт тус1нд1руге талпынуымен катар, теорияльщ таным нэтижелерш бакылау мен сипат- тау тэс1лдер1 аркылы растаумен байланысты. Грек гылымы болмаса, ортагасырлык ислам гы лымы да болмас ед1 жэне ислам гы лымы грек гылымын кайталаган деген кец таралган, 6ipaK Ka3Ípri кезде еск1рген niKip бар. Бул тургы да ор­ та гасыр ислам дэyipiнiц галымдары коскан улес - ислам гылымын Аристотель идеяларынын 1зба- сары epi антикалы к б1Л1мд1 гы лыми б1л1мн1ц ке- лес1 кезец1не сайыстагы колж алгау тэpiздi жет- к1зуш1 рет1нде тус1нд1рет1н «от алауы* концепт1 шецбер1нде гана багаланады. Ортагасырлык ислам гылымына деген мундай кэзкарасты ц болуын гы лымны ц б1л1м жуйес1 мен рухани сала рет1ндег1 узак тарихи дамуында, жалпы гы лымны ц даму удер1С1ндег1 антикалы к тамырдыц мацызды жэне басты кызмет аткаруы- мен тусш д1руге болар ед1. А й талы к, гылым тарихыны ц белг1л1 зерттеуш 1с1 С.Самбурский былай деп жазады: «Жуздеген жылдар бойы гы лымны ц жасап к ел уш щ сыры ек1 нег13- ri факторга: Византияда жэне IX г. мусылман Ренессансында грект1ц философияльщ жэне гы лыми урд1С1Н1ц уз1лмеу1не; сондай-ак, кей- ÍH аристотельд!к философияныц, оныц 1ш1нде 20

Мркпе гы лыми жацтары ны ц да, уш монотеист1к Д1нн1ц дуниетанымына ену1не байланыстыо^. Гылым тарихында ортагасырлык ислам гы- лы мыны ц дербес емес сипаты ж айлы; онын, грек мурасы на «арамтамактык'> ж асап, 1^айта ерлеу дэу1р1нде Еуропага сол мураны жетк1зу куралы гана болганы жайлы; ислам галымдары гректерд1ц ынталы шек1рт1 болса да, шыгармашылыгында ж асампаздьщ болмаган ж ене т.с.с. п1К1рлерд1 кез- дест1руге бЬлады. Осындай П1к1рд1айтушылар, тео­ рия рет1ндег1 гылым - ежелг1 грек мэдениет1не, ал эксперимент рет1нде - X VII гасырга карыздар деп есептейд1 екен. Сонымен, аталган тарихи кезецдер арасындагы манызды буын болган ортагасырльщ ислам гы лы мы ж огалган болып ш ыгады, дел со- лай ортагасырльщ жэне кайта эрлеу еуропальщ гылымныц исламдьщ дереккэздер1 де жогалады. Тек соцгы кезде гана батыстьщ гылым тарихшы- лары «Словарь научной биографии^ (1970-1980 ж ж .) сиякты 1ргел1 ецбектерге ислам галымдары туралы макалалар лег1н енг131п, «Энциклопедия истории арабской наукио (1996 ж.) деген басы- лым шыгарып, ортагасырлык ислам гылымыныц «цукыктарын калпы на келт1р1п<> отыр деуге бола- ды. Дегенмен де, ислам элем1Н1ц эз1нде де гылым тарихына арналган зерттеулер аз. 1с жуз1нде Дж. Салибтыц «Арабтык гылыми ойдыц пайда болуы мен дамуыо атты ецбепнен баска, бул тацырыпты цамтитын жалпылауыш ецбектер жоцтыц касы. Кез1нде ислам мэдениетшщ алтын гасырында, ис- ^ Цит. по: Гайденко П .П ., Смирнов Г.А. Западноевро­ пейская наука в средние века. Общие принципы и учение о движении. - М.:Наука, 1989. - С.24-25. 21

Э. Нысанбаев, F. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова лам гылымына катысты бес жузден астам ману­ скрипт болган екен. Олардыц аз рана бел1г1 ауда- рылып, гылыми айналымга енген, ал калгандары окылмаган куЙ1 ез зерттеуш1С1н кутуде. Сондыктан ислам гылымы - эл1 игер1лмеген, зэрул1Г1 айкын зерттеу KenicTiri деуге тольщ нег1з бар. Эртурл1 мемлекеттерд1ц, халыктардьщ жене мэдениеттердщ Халифат кол астында болуынан калыптаскан тарихи жагдайларга байланысты, ортагасырльщ ислам мэдениет! эртурл1 ыцпалды (сырткы жене жерг1л1кт1) бойына ciqipin алды. Ираннын, еж елп мэдениет1 аркылы ислам элемше накты дэлел гылымдардын,, математика мен керкем эдебиеттщ бастауын берген Унд1 мэдениет1н1ц эле- менттер! кабылданды. Сирия мэдениет1 аркылы элемге философияны сыйлаган грек мэдениет1 игер1лд1. Халифат аумагына Эдес мектеб1 мен Аф и­ на Академиясынын, идеялары жалгасын тапкан гылыми ортальщтар да к 1рген. Гректерд1ц бедел1 философиялык зерттеулер1нде гана емес, гылымда да устем болган. Христиандардын, ьщпалы мен грек галымдарыньщ аудармалары ерте жарьщ керд1, несторианшыл мектептерде Гиппократ пен Га­ лен ецбектер1, антикальщ элемн1н, астрономиялык жене математикалык шыгармалары белсенд1 ау- дарыла бастады. Грек гылымын унатып, онын, жо- лын кугандардыц арасында омейяд билеуш1с1 Йезид I баласы астрономия, медицина, химия са- лаларынан б1ркатар шыгарманы аударган, TinTi, «философиялык тастыо тапкан деген сэз бар^. EipaK аударма ici мен гылыми бипмнщ eHyi омейяд халифтары Мэнсур мен Мамуннан ^ Бартольд В. Культура мусульманства. http://www. krotov.info/libr_m in/b/bartold.htm l. 22

Мркпе бурын болганын ескеру кажет. В.В.Бартольдтыц п1К1р1нше, «мусылман кезец1ндег1 гылымныц жене мусылмандьщтан бурынгы Ирандагы грек гылымыныц жет1ст1ктер1 арасында эл1 толык ашылмаган байланыс)> бар^. Гылыми шыгармаларды аудару сирияльщ-несториандар комег1мен гана емес, грек ойшылдарыныц гылыми шыгармалары ертеде аударылган парсылардыц пех­ леви т1Л1нен де жасалган. Соным&н, орта гасырдагы ислам галымдары эртурл1 этностар мен медениеттердщ ек1Л1 болган жене олар эртурл1 д1нд1 устанган, б1рак олардын араб-христиан Хунайн ибн Ы скак, парсы Ибн Нау- бахт, еврей Машаллах, турк! эл-Фараби жасап кет- кен гылыми б1Л1мнщ б1ртума корытпасы пайда болган мэдениетке коскан улес1 б1рдей. Егер антикалы к б1Л1м осы мэдениетт1н, ажыра- мас бол1пне айналган болса, онда бул алдыцгылар ж асап кеткен б1Л1мнщ б1Л1м беруд1ц кажетт1 бол1Г1 рет1ндег1 медени удерете жацгырып кана коймай, ислам медениет1н1н, жаратылыстану, гылыми жа- цалыктар мен техникага куннен-кунге терецдеп, кецейген кызыгушылыгына сай, кедеге жарауын да керсетед1. Ортагасырлык ислам гылымы ис­ лам оркениет! койган жан,а эскелец талаптарга толык сай кел1п, сириялык т1лд1 алмастырган араб т1л1 гылыми айнылымга тусед1 жене бул Т1л- Д1 галымдар гана емес, 61Л1М 1здеген шэк1рттер де ж аксы б1лет1н. Бул гылым — жагдайлар мен гылыми идеялардын, кездейсок токайласуынан пайда болмай, гылыми 1зден1ст1н, куатты еерп1Л1С1 ^ Сонда, http://www.krotov.info/libr_m in/b/barto^d. М т1. 23

Э. Нысанбаев, Г. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова рухтандырган гылыми жене философияльщ ойдыц максатты козгалысыныц нэтижес1. Мундай зиятты козгалысты зертханамен салы сты руга болады. М унда нег1з1 мен Т1Л1 эртурл1 дестурлер алгаш рет б1рге балкы ты лы п, ездерш щ ойын кешпенд1 бэдэуилер мен поэзия плш ен бэр1не ортак абстракция мен катац гылыми угымдар децгей1не кетер1лген араб т1л1нде б1лд1рет1н б1рыцгай гы лы мга айналады. Араб Т1л гы лымы ныц нег1з1н калагандарды ц арасында этникалыц тургыда арабка жатпайтындар да кеп ед1. Ортагасырлык исламныц зиятты цозгалы- сы эртурл1 галымдардыц зерттеу 1зден1стер1 туй1сет1н жолды таба б1лген. Олар гылыми шыгар- машылыцтыц бурынгы нэтижелер1н б1рлесе пайымдаумен катар, Ралам мен адамды танудагы ж аца тэс1лдерд1, бурын белг1с13 болып келген - тригонометрия, алгебра жене т.б. пендерд1 ж асауга б1рлесе отырып, атсалысты. Сондыктан да, ортагасырлык ислам гылымы толыгымен д1ни дуниетанымныц ыцпалында, касац кагидаларыныц кыспагында болган жене табиги элемд1 зерттеуге, сол аркылы ерк1н зерттеу- Ш1л1к 1зден1стерд1 ы нталанды руга мумк1нд1г1 болмаган дейт1н зерттеуш1лер кателесед1. Куд1- ретт1н1ц би1г1не умтылып, шабыттанган нак осы ортагасырлык исламныц галымы табигатты зерттеп, сол табигат аркылы элемнщ кудфетт1 Курылысын тануга талпынганы аян. Болмысты, ягни табигатты Жаратушымен байланыста та­ ну - Д1нге цайшы келмей, кер1с1нше, м актауга турарлы к 1с дегенд1 айтатын ислам галымдары осыны мецзеген. Эткенн1ц гылыми 1здетстер1ндеп осындай та- 24

Шркпе рихи бузып шыгу гылым дамуындагы сыртцы жене 1шк1 фактордыц, эк стер н ал и стт жене интер- налист1к детерминантанын. жагымды уйлесу1 мен косылуынан гана м у м к т болган нерсе. Рылымга мэдениет феномен! ретшде ж у г1нгенде, оныц, б1р1н- ынден, табигат, когам жене адам туралы б1л1м жиынтыгы, ек1нш1ден - когамныц рухани ем1р1Н1ц белг1л1 б1р саласы екен1н атап еткен жен. Осындай б1рл1кте ем1р сургенд1ктен, бул гы лым ес!^ не каз1р бар зерттеудщ кайсыб1р пен1 мен объект1с1 ж айлы б1л1м жинайды, ейткен1 фи­ лософия ежелг1 гректерд1ц философиясынан бас- тап, ес1ресе, Аристотельден бастап, ой талда- уы нда жене онын, кызмет1нде тарихи-логикальщ тургы ны ц кагидаты н игер1и алган. Сондьщтан, оныц гылымныц объекты немесе пен1 туралы бурын зерттегендерд1ц айтцандарына кулак аспа- уы немесе гылыми меселелерде, алдьщгылар алган б1л1мн1ц ы кпалы н сез1нбеу! мумк1н емес ед1. Соны- мен катар, бул жагдайда оныц когамныц рухани ем1р1н1ц баска салаларыны ц ьщ палына тетеп беру1 жене енд1р1с пен каржы, техника жацальщ тары мен елеуметт1к куры лы мдагы , саясаттагы , б1л1м бе­ ру ж уй есш д еп жене дуниетаны мдагы езгер1стерд1 кабылдамауы да мумк1н болмайтын. Ортагасырлык ислам гылымымен когамныц шагын зиятты тобы гана айналыскан жене бул топ елеуметтш тургы да уйымдаскан институт еме- ст1н. Буган карамастан, ол гылыми кызметтщ алгышарттары мен жагдайларына, гылыми зерт- теулерд1ц тацдалуы на, белпл1 б1р меселелерд1 шешуге катысты меселеде жогарыда аталган факторлардыц ыкпалында болды. Б13 езгер1ске тускен Т1рш1л1к ету тес1лдердщ, коленер мен 25

3 . Нысанбаев, Г. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова ауы лш аруаш ылы к енд1р1с1н1ц, ж ацадан пайда болган техникальщ жацальщтардыц ортагасырлык исламдьщ гылыми ш ыгармаш ылыкка Т1ке- лей ecepÍH еркашан жене барлык нэрседе б1рдей багалай алмаймыз, ейткен! сол дэу1рд1ц гылымы эдетте уст1рт-к1таби 1стермен кеп айналысцан. Ол эксперименталды жумыстармен айналысса да, кэбшесе, табигатты зерттеуде эмпириялык бакы- лау тэж1рибес1не суйенет1н. Табигатты езгерту гылымныц М1ндет1не к1рмейт1н, гылым оны жузеге асыруга талпынбайтын да. Оныц койган максаты - адам араласпай, сол калпындагы мэцг1 Куд1ретт1 терт1пт1 тану гана ед1. Ойткен1, 1^удай табиги элемд1 кемелд1л1кке умтылып жаратцан. Ал айда, экономикалык, каржылык жене эскери факторлардын,, агротехниканыц, кенттенуд1ц, колонер жене сэулет-цурылысынын, 1с-эрекет1 жа- нама турде болса да ез ecepÍH тиг1зетш жене ол ортагасырлык ислам гылымыныц дамуы мен оркендеу1не де т у р т т салды. Ортурл1 медениеттер мен хальщтардыц арасын- да орнаган 1штей, карым катынас тарихи прогрес- т1ц басты факторы е к е т гылымга аян. Еылым мен мэдениетт1ц дамуы жене кулдырауы жаграпия- лык немесе aya райы жагдайымен, нес1лд1к не д1- ни ерекшелштермен емес, осындай 1штесудег1, карым катынастагы хальщтыц немесе медениетт1ц алатын орнымен аньщталады. Ортагасырлык ис­ лам мэдениет1н1ц еркендеу1, арабтардыц елемд1к 1штесуд1ц, эзара ic-эрекет пен карым-катынастыц куре тамырын дамыта отырып, бакылауында устауы — карым катынаста арабтардыц жетекш1 орынды иелену1н1ц нетижес1. Арабтар бакылауында устап отырган керуен жолдарымен, тещз жолдары- 26

Hipícne мен мата, демдеу1штер мен тетт1 тагамнан баска жаграпиялык мел1меттер, астрономияльщ дерек- тер, енер мен хальщ коленер1 туындылары, фоль­ клор мен едебиет шыгармалары айырбаска тусет1н. Кен келемде сауда жасау математикальщ есептерд1 шыгару yniÍH мол материал берд1, алыска жасала- тын саяхаттар астрономияльщ жене жаграпиялык б1л1мн1ц дамуы на ьщпал етт1, ал коленерд1ц да- муы колдарбалы эксперименталдык енерд1 дамыт- ты. Арабтыц саудагер кепестер1 керуендер мен тец13 кемелер1н жасактады, шаИарларда багалы мата токылып ж атты , тамаш а к&РУ^ алтын жене кум1с буйымдары жасалатын. VIII гасырда Басра жене Куфа шаИарлары гылыми орталыктарга айналды. Сол кездщ ез1нде Эбу Насыр ел-Фараби жасап шыгарган гылымдардыц «картасыо белг1л1 болган. Онда гы- лымдар теорияльщ жене практикалык гылымдар деп белтген . Теориялык гылымдарга — Цудай ту- ралы 1Л1мнен туратын метафизика, логика, ариф­ метика, музыка, геометрия, астрономия жене т.б. жаткызылатын. Практикалык гылымдарга — саясат, экономика, этика жататын. Рылыми б1л1мн1ц ортагасырлык Ж1ктелу1 тур 1нде ел-Фараби жуйелеген тарамдалган жене арнайы б1л1мн1ц бо- луы ортагасырлык ислам танымы саласыныц кецею1н айкындай тусед1. Еылымдарды Ж1ктеуд1ц рел1 мен мацызын бейтаныс жерде не бурын жасалмаган саяхаттар- да багыт-багдар С1лтейт1н ж аграпияльщ немесе аспандагы жулдыздар картасына уксатуга болады. Ол ортагасырлык сан алуан турл! гылымдардыц арасында жол С1лтеп, ертурл1 гылымдарды зерттеу- де б1р1зд1л1кт1 сактайтын жене б1Л1м беру удер1С1н 27

Э. Нысанбаев, Р. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова дурыс уйымдастыруда, танымдык сауалдарга жа- уап 1здегенде Т1рек болатын. Гылымдардыц ж1ктелу1мен таныскан сетте жене оны жасаудагы логикага ден цойганда, ортагасырльщ исламдагы гылыми б1л1м нег1зделген 1ргел1 цагидаттарды, оныц пропедевтикалык не- г1з1н тус1нуге болады, ейткен1 кейб1р гылымдар басцалардан бурын пайда болган. Гылымдардыц Ж1ктел1м1 ойдыц карапайым нэрседен курдел1 нэрсеге карай ойысуын бейнелейд1. Онда б1Л1мнщ калы птасуы ндагы белг1л1 б1р кагидат сакталады жене сол аркылы табиги елемд1, адамды, цогам мен 1^удайды тану кагидаттары да сакталады. Ол ой- ды ойлау кызмет1не дайындайтын жене медицина мен химия сиякты жаратылыстану пендер1 басым табигат е л е м т тануга септ1Г1 тиет1н математикалык гылымдар мен логикадан басталып, кеЙ1н гылыми танымныц шыцы есептелет1н — Кудайды тануга жетелейт1н метафизикалык меселелермен таныс- тырады. В.В. Бартольдтыц айтуынш а, IX жене X г., ягни ел-Фараби ш ыгармаш ылыгы д еу1р1нде, гы лыми ж умы стар «нег1з1нен Тигр мен Евфрат езендер1н1ц алабында, Басра сияцты ежелг1медени ортальщта (Куфа Аббасидтер билеген шакта бурынгы мацыздылыгынан айырылган болатын), Антиохиядан грек гылымы апарылган Харран- да, халифтер астанасы Багдадта шогырланган ед1»^. Басра шаИарында ел-Ж ахиз, ел-Кинди шыгармашылыкпен айналыскан, ертурл1 гылым­ дарга арналган елу шакты трактаттан туратын жене исламдык орта гасырда ерекше танымал з Бартольд В. Культура мусульманства. ЬМр://\\уту\\у. к г о ^ у .т ^ /И Ь г _ т т /Ь /Ь а г 1;оЫ.111; т 1. 28

Шркпе болган «Тазальщ агайындарыныц» гылымдар эн- циклопедиясы жасалган. Багдад та эл-Хорезми мен ел-Баттани сияцты белг1л1 математиктер ем1р сур 1п, гылыммен айналы скан, ел-Фараби 61Л1М алган. Б1зге Геронныц «Механикасы», А рхим едтщ кептеген трактаттары тек кана араб т1л1ндег1 ау- дармалар аркылы жеткен. Ислам м едениеттщ ек1лдер1 аркылы еуропальщ айналымга кептеген техникалык жацалыцтар енген (тусбагар, кигаш ж елкен жене т.б.) жене олардыц б1разы Д ы тай мен Унд1станнан келген. Аударма кызмет1мен, аударылган едебиетт1 тус1нд1румен катар, ислам орта гасырында ку* рылыстьщ, жер елшеудщ, металлургия мен сау- данын, колданбалы меселелер1н шешумен тыгыз байланысты ж аца гылыми багыт калы птаса бас- тады. Астрономия мен математика, минералтану, сипаттамалы жаграпия каркынды дамып, экспе- риментальдык гылымныц нег1здер1 калана бастады. Бакылау мен экспериментт1н. механиканын, гидростатиканьщ, оптиканыц жене физиканыц баска да салаларыныц кептеген меселелер1н шешуге септ1г1 т и г е т белг1л1. Орта гасыр ислам галымдары дисстиляция, тете буландыру, балкыту жене сузг1 аппаратурасын ойлап тапкан. Айталы к, мыса- лы, Мухаммед ибн Ахм ед ел-Бируни ез1 жасаган «конустык куралдын,» кемег1мен металл жене баска да заттардын, тыгыздыгын дел аныктаган. Бирунидщ елшеулер1 аркылы алтынныц тыгызды- гы каз1рг1 елшем б1рл1ктер1не салганда - 19,5, ал сынаптын, тыгыздыгы - 13,56 тец болган. 1^аз1рг1 деректермен салыстырганда Бирунид1ц нетижелер1 елдекайда дел болып шыгады. Физиканыц дамуы- на улес коскан ислам галымдарыныц арасында ел- 29

Э. Нысанбаев, £ Цурмангалиева, Н. Сейтахметова Кинди, Бану Муса, Обд-ар-Рахман ибн Насыр жене т.б. болган. Эбу ЖYciп ибн Ы скак (800-879) Еуропага ел- Кинди деген ес1ммен белг1л1, ол физикадан баска астрономия, химия, оптика сиякты гылымдармен айналыскан, музыканын, маманы болган. Ок1н1шке орай, оныц кептеген ецбектер1 б1зге жетпей жогалган. Еуропага eл-Kиндидiц ецбектер1 Дже- рар Кремонскийдщ аудармалары аркылы мел1м болган. Олар метеорология, заттардыц менш1кт1 салмагын елшеу, тец13 лыксулары, оптика жене т.б. меселелерге арналган. Будан баска ол кару жасау- да, тем1р мен болатты пайдалану жайында б1рнеше К1тап жазган. Басрадан шыккан ел-Жахиз — ислам елемшщ ец улы зоологы деген атакка ие болган галым. Оныц бул саладагы беделшщ ыкпалы парсылык «Эл- Казвинио жене мысырльщ «Эл-Дамири» ецбектер1не деЙ1н жалгасын тауып келген. Оныц «Китаб ел- Хайвано (Хайуандар туралы К1тап) деп аталатын К1табында жануарлардыц психофизиологиялык беЙ1мделу1 туралы деректер бар. Ол кустардыц ауган кездеп ем1р1нде болатын езгер1стерд1 алгаш кы рет байкаган, жануарлардыц 1шек карнынан ам- миакты кургак айдау жолымен алу тес1л1н кайта сипаттаган. Эр-Рези (864- 925) менш1кт1 салмакты гидро- статикалык таразылар (муны ол мизан-ел-табия деп атаган) тес1л1мен аньщтау бойынша зерттеулер журпзген. Оныц гылыми пайымдаулары козгалыс, материя, кец1ст1к жене уакыт меселелерше катысты болган. Мизанул Х икм а ез1нщ ецбектер1н заттардыц ауырлыгына арнап, кептеген катты жене суйы к заттардыц кестелер1н жасаган. Бул 30

№ркпе ецбектерде суйьщтардыц температурасын багалау, цылтутчкт1к кубылысын бакылау, И1нт1рек те- ориясы жене курылыста таразы ларды колдану меселелер! кер1Н1с тапкан. Салмак пен елшем ту- ралы тарауларды Ибн Ж ами жене ел-Аттар жазган. Эбд ар-Рахман ибн Насыр Мысыр базарларын- да колдануга арналган салмак пен елшем туралы ейг1Л1 трактатын жазган. 1857 жы лы Америкадагы ресейл1к консул Н. Ханыков *ел-Хазинид1ц «Даналык таразыла- ры туралы К1тап<> деп аталатын трактатын таба- ды. Бул трактатта Бирунидщ «Алтын мен багалы тастардыц келем дей катынасы туралы^ деген К1та- бынан уз1нд1лер бер1л1п, ел-Бирунид1ц «конустык Куралыо мен оныц нетижелер1 сипатталады. Эл- Хазини арнайы жасаган куралдыц кемег1мен (оны ол «даналык таразысы)> деп атаган) Бируни бастаган зерттеулерд1 жалгастырган. Эл-Бирунид1ц заттардыц тыгыздыгын аныктаган кезде пайдала- натын су туралы айткан нускаулары кызыгушылык тугызады. Ол суды б1р кайнардан, б1рдей жагдайда алу каж ет деп жазады, ейткен1 суга жылдын мез- г1л1 мен ауанын, жагдайы есер етед1. Бул ел-Бируни судыц тыгыздыгына температура мен судагы коспалар есер1н б1лген1н делелдейд1. Сонымен б1рге, ол дел астрономиялык ж е ­ не ж аграпиялык елшеулерд1 де жург1зген. Эклиптиканыц экваторга келбеу бурышын аньщтап алган ортагасырлык галым оныц гасырльщ езгер1стер1н тапкан. Унд1станга жасаган саяхат кез1нде ел-Бируни Ж ер радиусын аньщ тау тес1Л1н аш кан, оныц елш еу1нде бул шамамен 6490 км болган. Ол А й туты лган кезде, А й тусш щ езгеру1н, Кунн1ц толык тутылу кезшде 1 кун теж! кубылысын 31

3. Нысанбаев, F. Цурмангалиева, Н. Сейтахнетова бакылап, сипаттады, Ж ерд1ц К унд1 айналуы ту­ ралы niKip айтты. Ол Унд1стан туралы колемд1 шыгарма жазды жене санскрит т1л1не Евклидт1ц «Бастауларыно жене Птолемейд1ц «Элмагес1н<> ау- дарды. Ол-Бирунид1ц замандасы, ipi физик болган мысырлык Эбу эл-Хасан эл-Хайсам (эл-Хайтам) (965- 1039) Еуропага Альгазен деген атпен бел- г1л1 галым. Онын, басты шыгармасы 1572 ж. ла- тын т1Л1не аударылган «Оптика К1табы» деп ата- лады. Бул ецбек Птолемейден Роджер Бэконга деЙ1нг1 кезецдеп оптиканыц толык баяндауын бе- ред1. Птолемейдщ трактаты эл1 табылмаган кез­ де барлыгы Альгазенн1ц шыгармасын ж ай гана Ti3iM деп ойлап келген. Б1рак птолемейл1к оптика ж ацадан аш ылган кезде (араб тычнен аударылганда) журтш ылыктыц Альгазеннщ одан асып тускен1н де, оныц ецбег1Н1ц - антикалы к галымдардыц жет1ст1ктер1н ары карай дамыткан б1регей ецбек е к е т н е кез1жетед1. А л Альгазен - араб галымы эл- Хайсам е к е т тек X IX гасырда гана белг1л1 болды. Оныц Heri3ri ецбектер1 оптика саласына жата- ды. Эл-Хайсамныц 1ргел1 ецбеп - «Оптика жайлы трактат» (К1таб эл-маназир) оныц eciMiH Ш ыгыс пен Батые Еуропа елдерше эйпл1 етт1. Ок1н1шке орай, бул к1таптыц арабша нускасы сакталмаган. Ол б1зге латын т1л1ндег! аударма аркылы жетт1 - «Opticae thesaurus A lh azeni arabis» («Араб Альха- зен оптикасыныц асыл казыналары»). 0з1Н1ц гылыми эксперименттерш жург1зу yniiH ол куралдарды ойлап тапты, оларды колдан жаса- ды жене антикалык галымдардыц гылыми мура- сын дамытты. Ол кору теориясын жасап, кезд1ц анатомияльщ курылысыныц сипатында 4 жаргакты 32

Мркпе жене 3 суйьщ затты аньщтады. Олардыц барлыгына атау бер1п (цасац кабьщ, кез бурш агы, ж ы лты р дене жене т.б.), кез бурш агы б е й н е т кабылдайды деген болжам жасады. Кездщ торлы кабыгында бейнен1ц болатыны туралы ол б1лмед1 жене оныц кезкарасы гылымда X V II гасырга деЙ1н устемд1К куры п кел- д1. Е к1 кездщ б1рдей керу каб1лет1н ол ортак керу нерв1н1ц кызмет1мен тус1нд1рд1. Егер антикалы к галымдар затка Караганда кезден сеуле шыгады дегенд1 делелдеп кел- се, эл-Хайсам кер1с1нше, сеуле ш анщ ан заттыц ер нуктес1нен кезге карай сеуле барады деген- д1 делелдеди Сутас пен шыныдан кез бурш актыц улг1С1н ж асаган ол косдецес линзаныц кемег1мен керу каб1лет1н тузеуге болады деген идеяны ай- тып, карт адамдарга оку уш1н линзаны пайдала- нуды усынды. Эл-Хайсамныц айтуы нш а, жарьщ б1рден та- рамайды, ол кы ска болса да белг1л1 б1р сетте гана тарайды. 1^аз1рг1 кейб1р галымдардыц айтуы н­ ша, ол алгапщы рет жасырын бакылау камера- сын (арабша «камара» - карацгы не жеке белме де- генд1 б1лд1ред1) ойлап тапты. Сацылау негурлым тар болса, сурет согурлым айцын кер1нед1. Жал- пы оныц «Оптикасы», ежелг1лерд1ц трактаттары сиякты, нег1зг1 максаты мен тес1лдер1 бойынша таза математикалык сипатта жазылган. Орта гасырлар оптикадагы «Аль-газенд1к есепт1» сактап келд1. Бул есепт1 ол математикалык жолмен шыгарган екен жене математиктер оган кызыгушыльщпен карап, сактап келгендей. Ж арьщтыц сынуына катысты зерттеулермен айналысканда ол сыну бурыштарын елш еу тес!Л1н ойлап тапты жене сыну бурышы тусу бурышына 33

3. Нысанбаев, £ Цурмангалиева, Н. Сейтахметова пропорционалды емест1Г1н те ж 1рибел1к турде де- лелдеп берд1. Эл-Хайсам сыну бурыштарын елш еу амалдарын сипаттап, сындырушы орталардын, тыгыздыгы негурлым ертурл1 болса, согурлым сеулен1ц ауы ткуы да кеп болад ы дегенд1 айтты. Эл- Хайсам сыну зацынын, накты тужырымын таппа- ды, ол тусуш 1 жене сынган сеуле лердщ сеулен1ц тусу нуктес1нен ойша ж ур г131лген перпендику- лярмен б1р ж азы ктьщ та ж атуы н керсетш , Птоле­ мей нетижелер1н б1ршама тольщтырды. Жазык* ден,ес линзанын, у л к е й т т керсету есер1, кору бурыш ы туралы тус1Н1к жене онын; затка дей1н- Г1 аракаш ы кты кка теуелд1л1г1 туралы ел-Хайсам б1лген. «Куйд1рет1н шар» туралы трактатында Птолемейд1ц елш еулер1н нег1зге алып жене ете дел жасалган денелерд1ц кемег1мен ол мынадай туж ы ры м га келед1: ерб1р шыныдан немесе соган уксас заттан ж асалган тег1с эр1 мелд1р шарда кун сеулесш щ ж ы луы шардан алш ак жаткан белг1л1 б1р каш ы кты кта ж иналады жене бул каш ьщ ты к оныц келденецд1г1нщ терттен б1р1нен аз болады. Эл-Хайсам атмосфера биж тМ п де кызык жол- мен аныктаган екен. Онын, усынган тес1Л1 тари- хи ж аца ер1 кызык. Осыган дей1н Ж ер атмосфе- расы ете алыста, мумк1н Айдан да алые жерде орналаскан деп ойлап келген. Эл-Хайсам акшам шегарасынын, нег131нде (ол оны еж елг1лер сиякты 18 тец деп алады) атмосфераныц би1кт1Г1 52000 адымнан аспайды дегенд1 айтады. КеЙ1нг1 оптик- тер, мысалы, Кеплер, бул нетижен1ц кател1Г1н делелдед1, ейткен1 ел-Хайсам жарык сеуле атмосфе- радан б1р гана нуктеде ш агылысады деп ойлаган, ал шын мен!С1нде ез жолында сеуле атмосферадан б1р- те-б1рте ауыткиды. Дегенмен де ел-Хайсамныц кол 34

Шркпе жетк1зген нэтижелер1 ортагасырлык гылым упин ж ацалы к ед1. Нел1ктен А й мен Кун, тас тебемен салыстырганда, кекж иекте элдекайда улкен бо- лып кэрш еттш пайымдау, галымга заттыц кезге кэршетш кэлем1 мен оныц каш ыктыгы арасындагы байланысты айкын тус1нуге мумк1нд1к берд1. Исламдык гылым тарихшылары эл-Бируни мен эл-Хайсамныц гылыми шыгармашылыгы ортагасырлык ислам гылымыныц б!рте-б1рте уст1рт сипатынан ажырап, эксперимент практи- касына карай, ал физиканыц - философиялык пайымдардан эксперименталдьщ гылыми пэнге карай ойысуыныц мысалы бола алады деп есеп- тейд1. Б1рак бул п1к1рд1 батыстык зерттеунплер Колдамады, олардыц айтуынша, экспериментт1к тэс1лд1 Птолемей де колданган, ал ортагасырлык ислам физиктер1 оны тек кайталаган. Буган карап, эн,г1ме ортагасырлык ислам галымдарыныц гылым рет1ндег1 физиканыц дамуындагы мацызды улес1 туралы емес, тек кана дэлд1кпен кайта ж ур г131Л1п, бакылауы дурыс болган тэж1рибе туралы болуы ти1с. Б1рак, б1зд1цше, мундай т ю р уш кары жэне тарихка кайшы, ейткен] ол ортагасырлык ис­ лам галымдарыныц ецбетн антикалык мураныц сакталуымен гана багалайды. Тарихи деректерге суйенсек, Халифаттыц эр- турл! аймактарында турган галымдардыц арасында гылыми б1л1м тез тараган. Ислам элем1Н1ц эртурл1 аймактарыныц мумк1нд1г1нше 1штесуд1ц, тыгыз карым-цатынастыц орнауы, гылыми б1л1мнщ ортак арнада дамып, гылыми жэне зиятты ортада ерк1н айналымда болуына мумк1нд1к тугызган сиякты. Ислам элем1 галымдарыныц эзара байланысынан, араласуынан туындаган гылыми атмосфера, сол та- 35

3. Нысанбаев, F. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова рихи кезецде еркендеу1н 6Í3 байцап отырган зиятты козгалыска жагымды эсер еткен ортага айналды. Ислам географтары жасаган жаграпияльщ кар- талар мен жаграпияльщ мэл1меттер Халифаттыц эртурл1 а й м а ц т а р ы арасындагы тыгыз a p i же- дел тутсул ер д щ дэлел1 бола алады. Бул карта- ларда Халифаттын, Испаниядан бастап, Туркмтан мен Инд езен1н1н, теменг! агысына деЙ1нг1 эртурл1 аймацтары туралы толык мел1меттер мен сипат- тары бер1лген. Оларда «басты шаЬарлардыц сипа- ты, ендеу жэне казба байлыгы энд1р1с1н1ц затта- ры, мэдени ес1мд1ктер жайлы анык e p i накты мэл1меттер, олардыц кейб1р1н, мысалы, мактаны арабтар Еуропага алып барган (арабтар мактаны Сицилия мен Испанияга тараткан жэне батысеуро- па Т1лдер1нде оныц арабша атауы сацталган), e r ic T Î K жерлер мен шелдердщ орналасуы кэрсет1лген. Тек араб географтарыныц аркасында гана, Ka3ipri галымдар Алдыцгы Азия мен Орталык Азияныц соцгы мыцжылдьщтагы aya райы мен физикальщ* жаграпияльщ жагдайыныц онша езгермегендМ ту­ ралы туж ы рым ж асай алды»з. Ислам саяхатш ыларына, саудагерлер1 мен га- лымдарына белг1л1 болган жаграпияльщ кец1ст1к, гректермен салыстырганда, элдекайда аукымды болган. Олар Каспий тец1з1н1ц шыгысындагы жэне Ундщытай тер1ст1г1нде жаткан жерлерд1 сипаттаган, 6ipaK сонымен катар олар EpTic пен Енисей езендер1н1ц жогаргы агысына алып ба- ратын жолды б1лмеген, гректерд1ц жазгандарын кайталайтын. Арабтардыц жаграпияльщ гылымы, эздер1 жинаган Ж ер туралы жаграпияльщ Бартольд В. Культура мусульманства. http://w w w . krotov.info/libr m in/b/bartoM .htmt. 36

Жркпе мэл1меттерге кайш а келсе де, элемнщ птолемей- л1к кер1н1с1 мен оныц ж аграпиялы к теориясын басш ы лы кка алган ед1. Олардыц картографияльщ материалдары, едетте, Птолемей карталарын не- месе ежелг1 парсылыц сулбалык карталарды кайталайтын. Экватордын, онтуст1гшде орналаскан Зан­ зибар мен Мадагаскарды жацсы б1лсе де, араб галымдары ыстьщ климатта ем1р суру мумк1н емес дегенд1 айтцан. Олар ездершщ алдында болгандар сиякты, адамдар мекендейт1н курлыкты жет1 климатта бел1п, олардын, ен колайлысы - ор­ та, терт1нш1 климат деп есептеген. Бул суык жене ыстык белдеулерден б1рдей каш ьщ ты кта жаткан жерлер жене Багдад сиякты ислам элем1н1ц орталыгы сол жерде орналаскан. Сондыктан, олардын, осындай тус1н1г! бойынша, ислам ор­ та гасырындагы медени-жасампаздык кызметке климаттык жагдайдын ыкпалы болды, ес1ресе, бул гылым мен мэдениетт1н, еркендеу1не эсер ет- т1. Сондыктан ислам галымдарынын кезкарасы мен ойынша, ислам елем1н1ц медени-жасампаздык миссиясына, гылыммен айналысуга, б1л1м алуга жене олардын, элемдеп мэдени дамудыц ш ыцына айналуга колайлы жагдай жасаган табигаттыц ез1 де карай ласкан тер13Д1^. Ж аграпиялы к деректерд^ц молдыгы жагынан, жаграпияльщ турл1 едебиетт1ц саны жагынан, ор­ та гасыр дэу1р1нде ислам дерек кездерше тец ке- лер1 жок- Араб жаграпиясынын, ец улы жет1ст1П- не, ел-Баттанни мен ел-Хорезми ецбектер1мен коса, ел-Бирунид1н, астрономиялык-жаграпиялык жене геодезиялык шыгармаларын жаткызуга болады. Сонда. 37

3. Нысанбаев, f . Цурмангалиева, Н. Сейтахметова IX гасырда сипаттамалы жаграпияныц туцгыш улг1лер1 (Ибн Хордадбект1н, ецбектер1 (шамамен 820- 912/913), Кудама ибн Ж афар (X г. 1-жарты- сы), ел-Якуби (897 не 905 жы лы кайтыс болган), сондай-ак Халифаттан тыскары ж аткан елдер мен хальщтар жайлы кияли жене накты мэл1меттерден туратын саяхаттар туралы ецг1мелер (Эбу Зайда ас- Сирафи (X г. басы), Бузург ибн Ш ахрияр шыгармасы жене т.б.) пайда болады. Саяхаттарды суреттеу ж ан­ ры Ибн Фадлан (X г.) мен Эбу Дулаф (X г.) жазба- ларында, Эбу Хамид эл-Гарнати (1170 ж. кайтыс болган), Ибн Ж убайр (1217 ж . кайтыс болган) жене Ибн Баттута (1304- 1377) саяхат кундел1ктер1нде да- мытылды. X I-X IV гг. ж аграпияльщ сезд1ктер ж ан­ ры мен Раламды ж алпы сипаттау - бурыннан 6epi ж инакталган ж аграпияльщ материалды коры- тындылайтын космография пайда болды. Еуропада ел-Идрисидщ (1100-1165 немесе 1161) eciMi баршага мэл1м болды. Ж е т т с картасы бар оньщ шыгармасы орта гасырдыц ен, Teyip ж аграпиялы к трактаты саналган. Ислам галымдары биологиялык 1зден1стер- де, ecipece, ботаникада едэу1р жет1ст1ктер- ге кол жетк1зд1. Ислам ботаниктер1н1н, коптеген жет1ст1ктер1 белг1л1, ecipece, Испания жер1нде жург1з1лген зерттеулерде, Диоскридт1н, жет1гт1к- тер1мен салыстырганда алга басу байкалады. Олар гректердщ кепкен ес1мд1к жинагы на (герба- рийше) ек1 мьщ ес1мд1к тур1н коскан. Олар укып- ты api кереген бакылаушы рет1нде жаца, сирек ес1мд1ктерд1 табу уш1н алые елдерд1, тау-тасты, тец13 бен езен жагалауларын шарлады. Олар паль­ ма мен карасора сиякты ес1мд1ктерд1ц жыныстык 38

H ip íc n e ерекш елш терш аш ы п, ес1мд1ктерд1 кебею ам алы на б а й л а н ы с т ы Ж 1к т е д 1. Багдадта, Кордовада, Каирде жене т.б. ка- лаларда ботаниканы уйрету уш ш жене гылыми зерттеулер мен теж 1рибелерд1 ж ург1зу yniÍH ар- найы ботаникальщ бацтар болган. Айтальщ , мы- салы, кордовальщ дер1гер ел-Гафики (XII г.) эйг1Л1 ботаник epi емд1к ес1мд1ктерд1ц маманы болган, ол кунды емд1к шептерд1 Испания мен Африкадан тер- ген десед^ Ол ес1мд1ктердщ накты сипатын жене араб, латын, бербер Т1лдер1ндеп атауын берген. Аб- долла эл-Байтардыц eciMi Ж ерорта тен,131 елдер1- не ейг1л1 болган, ол орта гасыр Испанияныц ец улы ботаниг1 жене фармакологы болган. «Карапайым дэр1-дермек пен ас о деп аталатын трактатында ол ез гумырын жинауга арнаган Испания мен Солтустш Африканыц медицинальщ емд1к ес1мд1ктер1н э л т п е TÍ3ÍMÍ бойынша жуйелеп ш ыккан. Оныц кепкен ес1мд1ктер жинагында (гербарийде) Испаниянын, Ж ерорта тец131 ж агалауы нан Сирия жерш е деЙ1нг1 аумактагы ес1мд1ктерд1ц улг1лер1 болган. Ол мыц терт жузден астам медицинальщ препараттыц сипатын келт1р1п, оларды ежел- ri жуз елу автордыц ецбектер1ндеп деректермен салыстырган.Оныцдер1л1кшэптертуралы трактаты I г.-дыц александрияльщ дэр1гер1 Диоскоридтен X V I гасырга деЙ1нг1 аральщтагы ец улы гылыми шыгарма рет1нде белг1л1 болган. Ортагасырльщ деу1рд1ц ес1мд1к елем1н зерттеген эл-Аввам жуз- деген ес1мд1К турлер1Н1ц TÍ3ÍMÍH ж асап, оларды ecipin, кебейту туралы накты нускау берген. Ботаникадагы жет1ст1ктердщ нетижес1нде аг­ рономия жене баубацша ш аруаш ылыгы ж аксы да- мыды. Бул салада да ислам галымдары ipi жет!ст1К- 39

6. Нысанбаев, F. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова терге кол жетк1зд1. ^алампыр жене кызгалдак сияцты гулдерд1 колдан алгаш рет ecipreH мусылман багбандары болатын. X II г. аягында Севилияда ем1р сурген Эбу Закария эл-Авван агрономиядын «Ки- таб эл-Филалах» деп аталатын трактат жазды. Бул ецбекте ол алты ж уз ес1мд1кт1ц сипатын 6epin, елу шакты жем1с агашын ecipy туралы мэл1меттерд1 келт1ред1. Сондай-ак, трактатта топырактар мен турл1 тыцайткыштар, ес1мд1ктердщ аурулары мен оларды емдеу туралы айтылады. Орта гасыр ис­ лам гылымыныц тарихшылары, Испания бактарын бупнге дей1н сакталып келе жаткан мусылман ж аугерш 1л1г1Н1ц ен, дурыс нэтижес1 деп багалайды. Ислам галымдары жануар элемше арналган 6ipa3 ецбек жазган. Айтальщ , 1405 ж. Каир- де кез жумган эл-Дамири деген зоолог хайуандар Т1рпйл1г1нщ нагыз энциклепедиясын жасаса, Эбу Убайда ж ы лкы тул1Г1не арнап жуздеген трактат жазган. Ж алпы, гылыми-мэдени жет1ст1ктер ортага- сырлык ислам когамыныц б1Л1м беру децгей1пе де, 61Л1МН1Ц адам ем1ршде мацызды орынга ш ыгуына да ыкпалы болды. Орта гасыр ислам мэдениет1 адиб пен галымды жеке карастырган. Егер адибт1ц гылыми 61л мн1ц ертурл1 салалары бойынша б1л1М1 болатын болса, галым адам - гылыми б1Л1мнщ накты саласы бойынша жогары кес1би маман бола­ тын. Мусылман эл ем тд еп гылымнын, алгашкы ортальщтары меш1ттерде орналасатын. Булар ез1н- Д1К сипаттагы университет сиякты болатын, ейткен1 мунда Д1ни api зайырлы гылымдар окытылатын. Кейб1р меш1ттерд1ц аты шынайы университет рет1нде араб-мусылман тарихында белг1л1 болган. 40

Мркпе Олардыц 1ш1нде Дамаск1дег1 Омейядтардын, улкен меш1т1 (732 ж . нег1з1 каланган), ейг1л1 каирлык Эл- А схар мецпт1 де бар. Ф.Роузенталь «Б1л1мн1ц сал- танатыо деп аталатын ен,бег1нде тамаш а керсетш бергендей, ислам б1л1м мен б1лет1ндерге курметпен Караган, М ухаммед с.г.с. пайгамбарымыздыц ез1 былай айткан екен: «Ралымдардыц жуз1н керу намаз о ц ы г а н м е н тец)>, ал Эли болса: «Б1л1м жи- на: бай болсац, ол сенщ керк1н„ кедей болсац ол сенщ асыраушыцо деген екен. Ралымдар жайында айтылган мынадай тамаша накыл сез бар: «К1тап- тар - галымдардын, багыо. Цаз1рг1 лексиконда галымнын, гылыми кызмет1н1ц жем1с1н сипаттай- тын дел осындай нез1к эр1 бейнел1 сезд1 табу киын. Б1л1мд1 таратып, гылымды дамы ту уш1н устаз бен шек1ртт1ц, окытуш ы мен окушыныц, зерттеудщ нысаны мен зерттеуш1н1н, болуы аздьщ етет1н1 бел- г1л1 жайт. Рылыми жене б1Л1м беру удер1С1 баян- ды болып, даму уш1н буларга т1рек болатын жене ары карай дамыта алатын уйымдастыру шарала- ры мен материалдык'техникалык куралдардыц ке- шен1 болуы т т с . Орта гасыр исламга катысты бул, ец еуел1, К1тап шыгару енеркес1б1н дамыту, К1тапха- налар мен университеттерд1 ж асау дегенД1 б1лд1ред1. Ерте орта гасыр деу1р1нде ислам медениетшде уни- верситеттер пайда болган. 755 ж. Кордовада, 795 ж. Багдадта, 972 ж. Каирде университеттер ашылган. Салыстырсак, Еуропада Монпелье университет! 1180 ж ., Винченцеде 1205 ж ., Падуяда 1222 ж ., Фло- ренцияда 1349 ж. ашылган екен. Университеттер ел-Фарабидщ «б1Л1м жене гылым карталарыныц* институттанган кер1н1с1не айналды. Орта гасыр деу1ртдег1 гылым (каз1р де со- лай) аталган медениетте К1таптардыц жене 41

а. Нысанбаев, F. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова к1тапханальщ кордыц болуына теуелд1. Арабтар цагаз жасаудьщ купиясын алгашцылардыц 6ipi болып цытайлыцтардан уйренед1. А л мал Tepici- нен жасалатын цымбат пергаменттщ орнына зыгырдан алынган арзан цагаз жасауды алгашцы рет арабтардыц усынганы тарихи дерек болып табы- лады. Ж . Рисслерд1ц «Арабтар медениет1<> деп ата- латын К1табында, арабтар зыгырдан цагаз жасауды Самарканда уйренген екен, кей1н олар зыгырдыц орнына Алж ир мен Мысырда кеп есет1н мацтаны цолдана бастайды. Осылайша б1л1м таратудыц арзан цуралы мен материалды цайнарына цолы жеткен ислам мэдениет1 б1Л1м беру KenicTirÎH кецейтуде жене гылымды дамытуда ж аца ее р п 1Л1С жасады. В. Дюрант е з т щ «Мэдениет тарихында)> кггап ш ыгаруга нег1з болган цагаз енд1ру ici мэдениетт1ц дамуындагы ж аца кезец болганын кepceтeдi. 1^агаз енд1рет1н алгапщы мануф актура Багдадта 794 ж. пайда болады, дел сондай мануфактура 800 ж. Мысырда салынды, ал 950 ж. цагаз Андалусияда ш ыгарылабастады. Штаптарды ш ыгару yniiH цажет арзан ш ик1затты Сицилия мен Испания, к е т н Ита­ лия мен Ф ранция да енд1ре бастады. А йталы ц, Си- цилияда мундай eндipic 1102 ж ., Германияда - 1228 ж ., Англияда - 1309 ж. жолга койылды. Ортагасырлыц ислам гылымыныц дамуындагы тагы 6ip мацызды фактор - сол кезде ашылган тама- ша к^ апханалар болатын. Op6ip б1ршама мацызды меппттщ цасында к 1тапхана болатын. К ^ ап ты ба- сып шыгарудыц аркасында к1тапхана цорлары едэу1р улгайды, олар жуздеген мыц данага жетт1. Бил1к басындагылар да т т а п жинаумен айналыса- тын. «272/885 ж. дуние салган исф ахандьщ 6ip сау- дагер epi жер иеленупп К1т а п ал уга 300 мыц дирхем 42

№ркпе жумасаган. 312/924 ж. кайтыс болган Багдадтагы б1р лауазым иес1нен 2 мыц динар тураты н К1таптар калган. 357/967 ж. Багдад би л еуп п стщ булшпп улынан 17 мыц м укабалы К1тап терк1ленген - деген ецг1ме ел аузында журо * деп жазады Мец^. Штап ш ы гару енд1р1с1 дамуы ны ц аркасында кейб1р жеке жене ц о г а м д ь щ К1тапханалардагы К1тап саны сол кездег1 бук1л еуропалы к К1тапханалардагы К1тап санынан асып тускен. К 1тапх^нальщ 1ст1ц дамуы мен К1тапха- налардыц таралуы гылыми уйымньщ орта гасыр уш1н ж аца б1р тур1Н1ц, ягни «гылым у й л е р т щ о пайда болуына себеп болды. Ш тапхана «даналык казынасыо деп аталса, мундай «гылым уйлер1*> к1тап сактаумен катар, окытып, сол жерде орындалган жумыс уш1н акы алатын^. Бул жер­ де, едетте, колжазабалардыц кеш1рмелер1 жаса- латын. Галымдарга, кеш 1руш 1лерге ж ене К1тап туптеуш1лерге, сондай-ак окушыларга жердемакы теленетт. Сонымен катар, гылыми уйымдастыру тур1Н1ц езгеру1мен б1рге 61Л1М беру жуйес1 мен оныц ед1стер1 де езгер1ске уш ырады. Эуелг1 кез- де окытудын, ец жогаргы тур1 болып саналатын айткандарын ж азгы зуды ц орнын тус1нд1ру ал- мастырды. М уныц нетижес1нде б1л1м беру удерйп меш1ттерден, сол заманда кец тараган зиятты п1К1рсайыс пен талкылаулар белсенд1етет1н медре- селерге кеш1р1лд1. Осындай факторлар гылыми б1Л1м1 ерлеген зият­ ты жагдайды аньщтады жене муныц нетижесшде ^ Мец А. М усульманский ренессанс. - М.: Издательст­ во <ВиМ>, 1996. -С .1 7 1 . ^ Сонда, 174-6. 43

Э. Нысанбаев, Г. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова ортагасырльщ ислам гылымы мен оньщ ок1лдер1нщ бедел1 кептеген жылдар бойы асцацтап турды. Ортагасырльщ ислам гылымы сияцты руха- ни кубылысты дэлме-дэл куйш де кайта цалпына келт1ру мэселесшде ед1снамальщ тургыдан дурыс шеш1мге келу гылым тарихшыларына оцай бол- майды. Бул туста, адресе, оныц жалгастырып турган «туЙ1ндер1н» аньщтаудьщ мацызы зор бол- ды. Мундай «туЙ1ндер<> гылыми пэндер де, гылыми тужырымдар да, тэж1рибел1к-эксперименталды база да, б1л1мн1н эр саласыньщ ерекшел1г1н1ц де эртурл1 болуына царамастан цураушы бел1ктерд1 белпл1 б1р тутас б1л1мге, ягни ортагасырлыц ислам гылымы деп атауга болатын гылымга айналдыра- ды. Бул туста жалпы философияльщ дуние- таныммен табиги турде байланысты жене гылыми б1л1мн1ц е з ш д т аксиомалары рет1ндег1 гылымда тужырымдалган мынадай жалпы жагдайлар ере- кшеленед1: мысалы, цозгалу узд1кс1зд1г1 жене эуелп цозгалтцыш идеясы немесе ортагасырльщ физикадагы «бостьщ> жене т.б. туралы айтуга бо- лады. Ортагасырльщ ислам гылымыныц ертурл1 пэндер!нде цайсыб1р удер1стер мен ц у б ы л ы с т а р д ы ц нацты гылыми угынылуына септ1г1 тиетш ж ал­ пы философиялыд категориялыц угымдар кер1н1с беред1. «Формам, «материям, «актуальды бол- мыс^, «потенциальды болмысо, «себепо, «кемел- Д1к дэрежес1<> жене т.б. категорияльщ аньщтамалар арцылы галымдар нак;ты жаратылыстану немесе медицинальщ проблемаларды тусш д1рт, шешуге талпынган. Бул жерде, б1рш нпден, ортагасырльщ гылым- нын, нег!з1нен, царапайым пайымдау сипат- 44

Мркпе та болуы, оныц гылыми зерттеу практикасы кэптеген жагдайда бацылау мен дерект1 матери- алды эмпириялыц турде жинауы байцалады. Экс- периментт1 ислам галымдары физика мен хи- мияда цолданса да, ол гылымныц дэлелдеу базасына, жалпы мойындалган жене барлыц жер- де цолданылатын цуралга айналмаган ед1. Б1рац, ек1нш1ден, бул туста дуниен1ц курылысын, оньщ цурылымдьщ бел1ктер1н тус1нд1ру уш1н бел- г1л1 б1р кйТегориялыц сулбаны колданатын ис­ лам галымдарыныц философиялыц-ед1Снамалык эрудициясыныц жогаргы дэрежес1 де кэр1н1с та- бады. Эйткен! гылыми б1л1м куры лы сы ньщ нац осы «жогаргы децгейлер1нде<> галымдар «эуелг1 нег1здерд1'> тануга талпынатын жене олар цозгалыстыц немесе заттыц куЙ1нщ б1р гана ж еке жагдайын гана тус1нд1руге емес, сол козгалыстыц ез1н, заттыц ез1н, табиги элемн1ц тутасты гы мен зацдылыгын тан уга ум ты латы н ед1. Элемд1 игерудщ осындай теориялык децгей1, бук1л гимаратты кетер1п турган гылыми б1л1мн1ц цаццасы, гылымныц т1рек угымдарына сай калануы ти1с деген тужырымга нег1зделген. Мундай угымдарды эмпириялыц тэж1рибеден не­ месе кундел1кт1 теж1рибеден алу мумк1н болмайды, оларды сана гана жасай алады. Сондьщтан да араб- ислам галымдарыныц пайымдарында гылыми б1Л1м шынайылылыгын тексерудщ 1шк1 елшемдер1н та­ бу аса мацызды болган. Бул 1зден1стерде логи­ ка мен оныц цуралдарына улкен ум1т артыла- тын. Заттар елемш пайымдаудыц осы децгеЙ1нде галымдар, ж еке деректщ б1р тур1 гана тексер1л- мей (мысалы, цозгалыстыц нацты б1р тур1 гана), цозгалу мумк1нд1г1н1ц ез1 немесе заттыц цозгалысы 45

6. Нысанбаев, Г. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова жене баска заттармен езара эрекет ету каб1лет1 тек- сер1лет1н акылдыц саласына енет1н. Дегенмен де, орта гасыр деу1р1ндег1, нег131- нен, жеке тулгалардыц жене когамныц шагын гана бел1г1н1ц кызыгушыльщ нысанына айналган гылыми 1зден1стер теориялык курылыс децгеЙ1не деЙ1н шарьщтаган. Еылыми нактыльщ тыц сол та- рихи кезец1нде кабылданган елшемдер1не сай, олардыц 1ргел1децгеЙ1не ш убе келт1р1лмейт1н. Мы- сал рет1нде ел-Фарабид1ц осыган катысты б1р пайы- мын келт1ру жетк1л1кт1 болар: «...осы енердщ есер1 (химияныц - беташар мацаланыц авторлары) тек Кана егжей-тегжейл1 зерттеуге нег!зделу1 т т с ... Демек, оны философияны зерттеп болган сон гана зерттеуге болады. Буган жетем деген адам, абсолют- т1 даналык болып табылатын жене игер1лу1 адамга заттардыц шынайы жагдайы мен сол енерд1ц нагыз м е т н тануга мумк1нд1к берет1н философияныц ертурл1 салаларында ез б1Л1М1н кецейту1 кажето'^. Сонымен катар, гылыми б1Л1мде карапайым Т1лде тужырымдалган деректер тур1н дег1 кундел1кт161л 1М де, дурыс магына децгейшдег1 пайымдаулардыц баска децгейлер1 де байкалады, бул, эс1ресе, математикальщ гылымдардан гер1, жаратылыста- ну гылымдарында кеб1рек байкалады. Ортагасырльщ ислам галымдары математи­ ка, химия, медицина жене астрономия сиякты гылымдарда ерекше елеул1 жет1ст1ктерге кол жет- к1зген1 белг1л1. Осы гылымдардыц ортагасырльщ ислам деу1р1ндег1 дамуына жене олардыц пробле- матикасы кер1н1с тагщан Эбу Насыр ел-Фарабид1ц энциклопедияльщмурасынатокталайык. Айтальщ, ^ Аль-Фараби. Естественно научные трактаты. - А л­ ма-Ата: Наука, 1987. - С.190. 46

№ркпе «Химия енер'нщ кажетт1л1Г1 жайлы» деп аталатын трактатында эл-Фараби орта гасыр мэдениет1 уш 1н химиянын, мацызын ашып беред1. Эз трактатын ол былай бастайды: «Бул трактатта 613 алдымызга бул енерд1ц цажетт1л1г1 туралы айтуды жене онын, цандай жолмен дэлелденеттш керсетуд1 мацсат ет1п цойдыц...»^. Расында да, ортагасырлык ислам мэдениет1н- де гылым рет1ндег1 химия жем1ст1 нетижелер алганед1. «Химия» термин! арабтын «эл-химиясы» арцылы грект1н, «сИете1а» («сИео» - куямы н) деген сезден ш ьщ цан деген т к 1р бар. Бул алхимиянын, металлургия, металдарды балцыту, цую енер1мен байланы сын мецзейд1. Басца п1к 1рлер бойынш а, бул термин мысырльщ гылым деп аталып келген алхимия пайда болган цунарлы топырацты, ягни Мысырды белг1лейт1н мы сы рлы к «хми» иеро- глиф1нен ж асалган екен. Бул енер туралы «Хе- ма» к1табында ж азы лган. Сондыцтан да алхим ик- тер ездер1н щ аргы тег1н Тот Гермес Трисмегистен таратцан. Айталык, мысалы, ислам галымы эл-Надим (X г.) химиянын, непз1н Бабылдан ш ыццан Улы Гермес цалаган деп б1лген. Гер­ мес Бабылга бабылдыц мунара цулаганнан кей- 1н келген екен. А л хи м и к тер е з д е р т щ ыдыстарын Гермес бейнеленген мермен тыгындагандьщтан, «герметикалыц жабу» деген сез т1ркес1 сол кезде пайда болады. Орта гасырдагы алхимиктерд1ц басты максаты жай металды асыл металга айналдыру болатын. Осылай алхимиктер X V I г. дейш боска элек болады. Мацсатца ж ету упин алхимиктерге ек1 цупиялы нерсен1 ж асау керек болатын, олардын б1р1 кум1ст1 Сонда, 187-6. 47

6. Нысанбаев, f . Цурмангалиева, Н. Сейтахметова рана емес, сондай-ак; коргасынды, сынапты жене т.б. металдарды алтынга айналдыруы ти1с ед1. Сол кездег1 наным бойынша, бул препараттын атауы эр турл1 болган жене ол - царапайым металды асыл металга айналдыру касиет1мен цоса эмбебап дэр1, OMip мен жастыцтыц элексир1 (арабша «ел-иксир», rpeKTÍH «qeptov», ягни «кургак*> с е з т е н шыккан), «философияльщ тасо. А л «ац арыстан» деген атау- мен белг1л1 баска нерсе - «бела тинктура» басца ме­ талдарды кум1ске айналдырып Ж1беред' мыс. Ортагасырлыц ислам алхимияньщ осын- дай нанымдарынын нег1з1нде ежелг1 грек натур- философтарыныц элемн1н эуелг1 бастаулары, терт эуелг1 элементтер1 туралы ойлары жатыр. Бул элементтерд1ц белг1л1 6ip ж агдайда езара 6ipi- He-6ipi айналып кету цаб1лет1 бар деген кезцарас болган. Элементтерд1н езара айналуы туралы идея- лар кей1н Аристотельд1ц ж араты лы стану теория- ларында дамытылады, б1рац оларды металдарга колдану нэтиже бермед1, е й т к е т олар заттардьщ физикалыц цасиеттер1не байланысты болатын. Айталыц, мысалы, Айюб эл-Рухави (769- 835) ал­ тын мен кум1ст1 салыстырып, алтынныц согура ыцгайлы болатынын курамындагы кум1спен салыстырганда, ылгалдын кеб1рек болуынан, сары тус1н жылудыц мелшер1мен тус1нд1рген. 1^алайы мен цоргасында, алтын мен кум1ске цараганда, ылгал коб1рек болады, сондыктан олар тез бал- циды. А л тем1рде топы рак коп api ол цургацтау ке- лед1, сондьщтан оны балцыту циын. Сонымен, алхимия практикага жене тож1- рибел1к деректерге жольщцанда алынган деректер- д1 ж анаш а, енд1 заттардын химиялыц цасиеттерше нег1зделген тус1Н1ктерге м уктаж ед1. Ол ту сш 1кс13 48

Hipicne терминдер1 жет1п артылатын, пайымдаулары туспалдап, адам тус1нбейт1н т1лмен бер1лген жум- бактардыц 1Ш1нде калды. Бул туралы эл-Фараби «Химия енер1н1н, кажетт1Л1Г1 жайлыо трактатында айтса да, ол химия гылымы нер алган кунарлы ор­ та болатын. Исламдьщ орта гасырда Heri3ri алхимияльщ теориялардыц нег131ц а л а н д ы , угы м дьщ аппарат жа- салды, зертханальщ куралдар жасалып, теж1рибе жасаудыц ед1стемес! сипатталды. Сол кезецдеп хи- мияда, александрияльщ кезецмен салыстырганда, рационалды тустар басым болса да, мистикалык дестур ел1 сакталы п келген. Ралымдардыц зерттеу жумыстарында б1ршама алга ж ы лж у б а й ц а л а т ы н жене олардьщ химиядагы жет1ст1ктер1 X VII га- сырга деЙ1н ез багасын алып келд1. Бул жер- де ортагасырльщ химияны зерттеуш1лер ислам галымдары теж1рибе практикасын дамытканын айтады, ал олардьщ алдындагылардьщ зерттеу багыттарына «туманды ацдау<> тен болатын. Ислам галымдары кук1рт тотыгын, азот тотыгын, азоттьщ кум1ст1 жене баска цосылыстарды а н ь щ т а д ы , олар сурме мен куш енд1 айырып, cipKecy кыш кылын жене кушт1 минералды кыш кылдардыц epiTiH- д1лергн алган. Ислам ел д ер тд е жогары сапалы кант пен шыны жасалатын, бул елдерд1ц галымдары сия, лак, цемент жене жасанды ш ж у жасаудыц маманы болган. Ha3ipri химияныц нег131н калаган Эбу Муса Ж абир ибн Х айтан (721- 815) Куфа каласында eMip cypin, Еуропага Гебер деген ес1ммен танымал болган. Б1ркатар 1збасарлары болса да, ол X V га- сырга деЙ1н ец узд1к галым рет1нде белг1л1 болган. XIII г. Роджер Бэкон оны M agister m agistrorum деп 49