Жамбыл Жабаев шығармалары 1 том

Дэм таткан Б е т е шекер тактайдан, Кисынымен айтеам да, Кай жер)мнен жакпаймын. Кудай костаган Айымбет, Оныц шенше кандай жан келед1. Ботбайдан шыккан Сыпатай, Илеуберд), Сикымбай Елд)н шетш жерлеген, А т кетпеген кермеден, Кисык ]ст[ жендеген. Сыпатай батыр сейлесе, Кандай адам кенбеген? Калган елд] жетк131п, Жуйр1Г1н багып жуг]ртксн. Ерепскен душпанды Жаннан гуц]лткен. Кылышын журш б1леген, Душпаннан 1)лек члеген. Оттан кылган журсг!н, Кудайым берген тыепн, Этк1зген Кудай бшег:н. Кайтармаган жанынан журег1н. А са таяк ел)нен, Асыл жэукер тускен емес белшен. Сексен беске келгенше, Шенш душпан баспаган, Аулын жау шаппаган. Ерепскен душпанын Жерден жаман кактаган. Есен мен Жанкойлык, Есенбай деген ушеу<, Тшеукабыл б1реу1, Мал мен басы кеп берш, Кудайга кабыл т)леу[. Усенбай шыкты жасынан, )76

Майемердщ касынан, Керген К1С1 шошынган, Булбулдай Т1Л1 сайраган, Елд]ц камын ойлаган, Ацыракайды жерлеген, Тш еп бар ма бермеген? Тшеукабыл бес улы, Жазьщ жерге сыймаган. Малы жерд1 кернеген, Туйес1н алып Т)чдеген, Малы шенгел кездеген, Кайда душпан бар болса, «Кайдасьщ?» - деп 1здеген, Корага койын и;рген. Ел-журтыныц бэр)не, Жарлык айтып буйырган. Душпаныньщ бэр1 де Аягын тартып тыйылган, Иреегш ен киылган. Жанкайлыктан шыгыпты Козыкс, С1ргел1, Телемю. Телем1стен шыцты Байкулак, Душпаны еткен зар жылап. Байкулактыц баласы - Батырбек пен Сэ/цбек Неше турл1 мэн! кеп. Сэд]бект1ц баласы - Ыдырыс пен Кустут1н. Батырбект1ц баласы - Тэнеке о да шьщты жасынан. Ыдырыс пен Кустут1н, Тэнекемен ушеу) немере, Алые емес басынан. Душпанды жец!п кашырган, Алматыньщ б1р шарын билеген, Шешендерд! сейлетпей, 177

Аузын кемтрюпен туйреген. Бацты берген басына, Тацты берген астына. Кэр]п пенен жес:рлер Кеп жнылган касына. Есенбайдыц улы - Б1реу] Шагатай, Этен мен Жауыштан, Шагатай шыкан жасынан, Кылып еткен бект!кт1. Атына шугадан салган Токым мен герд!кт] Кылган екен ерл1кт!. Уш улы бар екен, Маман, Жолан, Дэнен. Жолан деген мсш щ Кырык К1С1Л1К уй бар. Ерег1скен душпанга Неше алуан 101 бар. Азуын айга бшеген, Бай теседей Т1С1 бар. Дэнен деген елшен Сэмен батыр ол шьщты. Мыц сан цолды кашырып, Ьи;к таудан асырып, Кыргын-жойкын )С кылып, Пэрменесш куш кылып, Сэмен деген ураны Жсрд] жарып барады. Сэмен деген уранга, Елдщ бэр1 карады. Ер Сикымбай кешеп Ол да Сэмен улы ед). Куретай мен Шалабай Жанашырдьщ б)р1 ед), Ногай батыр 1Ш1нде, 178

Саламат, Малмак ол ед<. Тесекте уйьщтап жатпаган, Даулы жерд] кергенде, Бегелш сезден кашпаган. Ерл1Г1 оньщ устаса, Аткан октан кайтпаган. Душпанды жерд; кергенде, Шошынбайды журег1, Кабыл ед) т[лсг]. Кербезд1Г1уетаеа, Шыр айналдырган бслд)кт], Кылып еткен ерл1кт:. Шыгып журген кумардан, Бэйтеректей шынардан, Ерл1к пенен бектткт!, А т керпе мен терл1кт1 Шагатай шыгарган. Усенбай деген б1р улы Додадан шыккан, Дулат деген би шыккан, Жацылмаган сезшен, Пара берее, жарым тиын алмаган, Арамдьщтан аузына Ештеме де салмаган. Ерег1скен душпанныц Кет1нен куып калмаган. Цар1п пенен касерд1н Цае пен кабагына караган. Колы жеткен жаксыны, Э з кец1Л)не еанаган. Ерег1скен душпанды Жаудан жаман талаган. Буйдае деген ел1мнен Шортанбай шыккан байлыкка. Шырмэмбет Карчак. Шьщты бил)кке, 179



Мырзальщ онан аспаган. Акыл менен кенеске Еш адамнан саспаган. Мырзальщ пен бектжке Еш адам онан аспаган. Ногайбайдьщ аргы атасы, Малдыбай мен Цонысбай, К^ай соз1м калды жуыспай. Э кс с) оньщ Дэулетбак, Аруак орнаган екен, Кыдыр мен бак. Ногайбай М1НД1 алтын так, Талмаган екен тш мен жак. Жэрдем болтан аруак, Олгенше бак кетпей, Астынан так кетпей, Халкынан шыккан жуйрн< ед1, Сейлесе, алдына ешк)м салмаган. Терт Дулаттын 1чпндс Ешк[м озып, аузынан со*йн алмаган. КЫ ЗЫ Л Т)Л1 бэйгш), С031 болган ЭЙГШ1, Ерепскен душпанныц Журет1 болган кайгылы. Каскараудан шыккан Ер Жайнак Жасынан шыгып жайнаган. Ер.йк кылып жасында, Жанына кылыш байлаган. Карадан шыккан хан Жайнак Орта жаска келгенде, Болыс болып ел)не, Шаруага сайланган. Шаруаныц 1Ш1нде Кар1п пенен касерге Эд)лет1н ойлаган. Топ 1Ш1не келгенде, )80

Булбул кустай сайраган, ЭД1ЛД1Г1Н б1ЛД]р]'СН. К ар т пенен касердш Жылаганын кулд!рген. Жаман 1СТ1 кылмаган, Жамандыкка кенш бурмаган. Ки)м/н киген тазадан, Ерег1скен душпанды Куткармаган жазадан, Кеп жасап кайтты дуниеден, Досына эсте тимеген. Карш пенен цасерд], Б)р ез1не жинаган. Каекарауда Карабай, Жаеынан шыккан белшш, Туган айдай кер]Н)п, Тарткан жайдай керЫп, Майлыбай деген ул ед1. Кер)м шыкты жаеынан, Кайратып халкынан асырган. Ел1н жауга бермеген, Сезш дауга бермеген, К]С!С1 жок батырдьщ Сез1не ермеген. Батырлык пен ерл]кт1, Шешенд1к пен ерл1кт1, Жау ашпаган ес1пн, Кеудес1н туньщ жараткан, Шешен 031 К1С1 екен, Жанды аузына караткан. Кер;м батыр атанып, Елдщ шет)н шеттеген. Ерег:скен душпанга Даяр болып ептент. Кебекбай шьщты жаеынан, Кызыл Т1Л1 сур1нбей. )8!



Ер сасатын жершде Акыл танкан бегелмей. Ерепскен душпандар, Кеткен емес б)р жагынан туншмей. Кебекбайдын жан тац калган сез)нс. К1м шак келген ез!не. Заманында тол ган жан, Уакытымен болган жан, Сейлеп кетсе сез1не, Келт!рсе Кудай кез!не, Дуа берд! ез:не. Жаксы керген к!С1ге Оц коз; мен караган, Нэсш1 нурдан жараган. Улкен сияз топ болса, Жан аузына караган Жаксы керген ж М тп Эз кецшше санаган. Ерег1скен душпанды Кекпардай талаган. Тэу[р болган ж тт т е р Ксбексцд! жанаган. Жылаганды кулд]рген, ЭДМД)Г1Н б]ЛД1рГСН. Эд!лд)Г1н карасан, Кара кылды как тшген, Б1р Цудайды ак бшгсн. Акылы толып к!р)скен, Атты М1н ген жур[стсн, Сулуды кушкан бетш тен. Тамагына бал жеген, Шекер, бал мен кур!штен. Топ !Ш!не барганда, Сез бастаган дурыстап, Заманында ешюм аспаган. Улкен сияз топ болса,

Сечд) баетап каскайган. Заманында Кебекбайдан ешюм аспаган. Эд1лд: созд) бастаган, Айткан сезден кайтпаган. Жандарал турса алдында, Эдш ет сезден кайгпаган. Ш ойбек хан Цара ун,г1рд1 жерл с ген, Елд1ц шетш бермеген, Кеудес1н кекпен кернеген. Шегебай, Шойбек атанып, Ешк)мгс намыс бермеген. Шегебай, Ш ойбек екеу), Атасы болган Жаныстан, Асып шыккан алыстан. Ерспскен душпанмен, Жолбарыстай алыекан. Жаныстан уш ул туган, Жарылкамыс, Жанту, Жантаннан. Ол Жантудьщ баласы, Жайылмыс, Байыс, Жанбай, Нук)с, Цыбырай, Отем1с, Балшепр, Кулболды - Оркайсысы туыпты арыс-арыс. Жайылмыстьщ 1Ш1нен, Бэсенкул шьщты басында. Бэсенкулдан жет1 ул туы, Жетеу) де жулкынып шьщты жаеынан. Шойбек шьщты хан болып, Элшекей шьщты нэн болып, Ниязбек шьщты жулкынып, Жекелей шьщты туршш. Жус1пбек шьщты карасац, Оймактай аузы бур]Л1п, Жауы калды сур)шп. Ерег1скен душпандар, Жалгыз жаннан тунЙ!)п. 183



Асы п келд] алыстан, Атасы болган Жаныстан, Жаныстан шыккан, Теле бид1н аруагы Жер мен кекке жайылган. Ол теренщ аруагы Улы жузд1 билеген. Ерепскен душпанды Кайыс ган жаман илеген. Цатарынан бойы озган, Акылдыдан ойы озган, Аузына дуа бек конып, Бул керемет оздырган, Шешендерд! койгызган, Парны ашканды тойгызган, Э д)Л Д ][1Н б]лд!рген, Ерег1скен душпанныц Журег)н тыд1рген. ЭД1ЛД1Г1Н содан бш, Жылаганды кулд!рген, Атасы болган Жартыдан, Суйег1 болган алтыннан. Боянбай, Туганбай Шьщты жасынан. Отыз улды Кененбай шьщты, К1ш1Л1ктен жаралган Екеу1Н1н касынан, Ос1п-енген жасынан. Отыз улды Кененбай болып, Саржан мен Саймасай - Екеу1 шьщты болыс боп, Ол деген улкен коныс боп, Шашасы жерге тимед1, Мацдайы кунге куймсд). Олгенше мандайына Тацдак тимед!. 184

Кыры сынбай журед1, Саймасай мен Саржан Базылдыц улы ед1. Булардын, цад1рш Дуан болып б)лед). Элдекен деген байы бар, Малы жерге сыймады. АЛТЫН Мен КуМ1СТ1Ц Уйш де есеб1 жок. Атасы Жаныс болган сон, Онан бай еткен кесек жок. Еспенбет, Жанак ол екен. Онан туган Ормакай Оньщ туган улы екен. Оньщ улы Смайыл Болыс болган басында, Болыс болып ж ур и т Цылшылдаган жасында. Сонда Мэцке баласы Хатшысы болган касында, Жол таныды жасында. Сез: к1рд! пошымга. Туз татып тусында, Жуйр)к болып дуанга, Жаксы деп ауызга )Л1нд) Ктшкенеден жасында. Усынган жерде дау тапты, Кысылган жерде сез тапты, Сез сейлед! к!д:рмей, Дуниеден кайтты кайран ер, Кызыл Т1Л! суршбей. Акылы жеткен шешен ед), 1е бастаган кесем ед1, Жасында кетт1 жалганга. Тэщр 1с:не шара жок, Осынша Цудай салганга. 185



Саймасай мен Майлыбек Тасболаттыц улы ед1, Айтулы бскт!ц б;р! ед1. Журт таппаган амалды Алпысбай табар басында, Жаудан корыккан жан Оньщ б;р келер касына. Мизам жайына келгенде, Алпысбайдан б!р пенде етпеген. Ал, амалына келгенде, Т1р1 пенде жетпеген. Жаудан корыккан пенделер Касынан кетпеген. Пара дауга келгенде, У рыска К1С1 бермеген. Мизамына суйен1п, Элшеп шьщты куш бермей. Алысканын жыгады, Табанга тускен душпаны, Т]р[ жаны шьщпады, Алысканын жыгады, Болысып журген адамы Канат байлап, Аспанга ушканы. Мысакан Алпысбайдьщ улы ед;, Ерег1скен душпанга Кайтпас цара П1л ед1. Жамбыл, сен1н айтысайын деген)не Жалпы Дулат куледг Шапырашты, ел ед;н Уш жуз уйге толмаган. Кыдыр мен бак ол басында Сенщ басыца конбаган. Дулат деген ел ед1м, Тастаса уст1не нне туспеген. Мешмен ерег!скен к)С1лер !86

Бармагын аузына салып т1стеген. Тсн1м болса айтар ед1м тепсш ш Оцым болса айтар ед1м ексш1п. Бул жацтагы Албан болса, Ол жактагы Суан болса, Кайтср ед1ц Сарыбасыц, Атын алып кутан болса. Кайтсм!н атын алып, куалап. Атын тартып, шапанын жауып, Жолында гуртан болса. Неге кетпей отыр кара бала. Сарыбасыц сейлей берсш, Таусылмас сез1 дана. Шапырашты, Дулаттан Терт аг алдым. Тшенш1 пушык шалдан Берте ат алдым. Ояздан келд1м де, Белет алдым. Онан былай кайкайып, Орге салдым. Бшсец - кызайыц, Бшмесец 1(удайыц, Деп отырган елге бардым. Тогыз кун сол арада елен айтып, Терт ат, б1рталай Е сепс13 шапан алдым. Онан ат ттзпнш бурып, Бер1 салдым. Тезек деген терене елец айтып, Сары ат алдым. АуЗЫНДа тук Т1С1 жок Кэр] ат алдым. Балгалы Белектщ бабайына елец айтып, Онан да мшшмеген кур ат алдым. Базылдыц Саржанына елец айтып, !87

Арка Каск Неме Ек! М Куна Ботб Айго Жире Б)р т Жакс Бул ж Отыр Неде Аяйм Элще Шанш ... Ше Дулат Жара Сыпы Ш етш Каргь Жол т Дулат Кез ж Тэц!р Карас Куры Палы Еш п Дулат Дулат Дулат Ешб)р Мен б Ш уу

асы жауыр б;р ат алдым. карау Ботбайдьщ ерес1не елец айтып, МуЙ13! Т^П-Т^К ан епз алдым. ай Сыпатайдыц ожасына елец айтып, ен тебел ат бастап, огыз алдым. сылар жиналып жатыр деген соц, жерге мен !здсп келе калдым. рсыц бул жерде кара бала, ен ум1т кыласыц. мын сен! бейшара, е карап сейле Екей гана, шып сейлеп отырсыц екей гана Дулатты, тты Дулат кылып аткан Алла Тагала. ыра б)р ай ж у т т к ш , шен ете алмайеыц. ьн анмен еш жакка тауып кете алмайеыц. ттыц б1р шет)не жетпейд!, р1м суймес пендес!н ею етпейд^. сан б)р] жуан, б!р) дара агаш, ы к жалгап умтылсан бой жетпейд]. ыц Дулат 1нннде мен турганда, енден1ц сез: етпейд1. тты Дулат кылган мына Кудай, ттыц терт Т1рег]ц бш есщ бе-ай. ттыц б;луш1 ме ец терт т]рег]п, р адам баспаган кеюрегш. б!р жуйр;к, дегенде жаннан озган.

Келшшектей майысцан Сен б1р жазган. Куш-туш айтысканмен, Е ш тм н ен басылмайды кек1рег!м. Казыгурттыц баурында цалыц Дулат, Шапырашты, не таптын текке шулап. Байлыц пенен кепт1кт1 мен сейлесем, Ет-журег1м турады тайдай тулап. Каскараудын 1Ш1нде Сарыбас атым, Хан-карага кеп еткен сыйапатым. Бект1кт1, батырлыкты мен сейлесем, Кеткеншектеп шыкпагай азаматым. Булбул кустай сайраган мен!н тш1м, Булбул кустай шыгады менщ ун1м. Цал ын Дулат топырлап атка М1нсе, Шапырашты, немене керген кунщ. С ейлетпепн Т1Л1ЦД1, Ундетпег1н ушщц. Шыгарар болсан ун1цд1, Тарылтармын куннцн, Кагармын жыньщды. Шакырып алып бул жерге, Сактадьщ ба мунынды Уштацбалы дейтугын, Жазган сенщ ел!цд1. Сенщ уинн бул жерге Байладым бекем бел!мд[. Ереыссец мен1мен, Баспассьщ шен!мд1. Жан гсл) бай, Нуракан Отпен тарткан жел1мд1, Мен б1р ЖуЙр1К СеН1МД1. Ол сыкылды бай бар ма, Сорлы, сен]ц елщде. Шапырашты халык ед]ц, Тенгермейм)н бойыма. !89



Не бар сенщ ойында. Ол басында бшупн ем, Жазган сен)н жайыцды. Уш арыс Жаныста Бугежек Оймауыт, О да жатыр алыста. Шамац жетсе, бэйгенд! ал, Мен]мснен жарыс та. Егер шаман келмесе, Ундемей отыр калыста. Бэйген1 озган алар Я, цалган алар. Мен сейлесем, ]шщ оттай жанар. Дыбысьщды шыгармай, Уйден шыккан сумырай, Керместей кец<л!ц калар. Кыбырайдан шыккан Тыешбай, Оны айтсам болады кен!л)н жай. Тшешт!ц улы Жомарт-ай, Арылмаган байлыгы, Байлыкпен еткен жарлыгы. Шойкараныц ш ш де Байбосынныц Конырбай, Мырзальщ онан етпещм, Жалгаса да жегпейд]. Бект1Г1мен елее де, Бектж бойдан кетпейд1. Парны ашканга кой еойып, Аямаган тамагын. Ку!Йнс жуз К1С1 конса да, Б1р жаппаган кабагын. Ат жокка ат берген, Асы жокка ас берген, Жалацашка ки1м боп, Байлаусызга б)р туй!н боп, !90

Ел болса жиын боп, Шойцараныц баласы - Далбай, Дэстен, Коспак, В]рдемс цылар оснак. Шынымен сейлесем, Отыра алмассьщ касыма-ак. Атасы оныц Шыгысбай, Тугызган артьщ б1р Кудай. Тулпар м!Н1п, ту устап, Шьщкан екен тайынбай. Эс1п-енген1н сурасац, Ол батырыц осылай. Цыбырай Сарыбас - батырым Ес)кбай мен Оразбай, О да менщ жакыным. Кожамберл) бардыц, Юм табады акылын. К,ара бала, кеп-ей отырсьщ, Цысылады такымыц. Жарылкамыс Жанту улымын, Косылган ыстык-суыгым. Ерепспе мешмен, О да мен}ц жуыгым. Ерепссец мен!мен, 1с1м тусс1н сен1мен. ТЫ мд1 алсац кор болмай, Журе берпн жен1цмен Сен бурынгынын жолымен, Енд1 не деп айтасьщ. Алдырмаймын, кайтесщ? Алатугын жер1нД1 айт, 1ш1ндег1 шерщд1 айт, Кетпейтугын женыд) айт, Ж ететугын ел1нд1 айт. Неше дуан жерд1 алган, Тэшкеннен бер! жерд] алган, 19!



Албан, Суан о-дагы - Жарыкшактыц баласы, Улы жузд;ц каласы. Нанбасан эуел1 Албан, Дулат ел кылган, Аскар таудай бел кылган, Текест1 барып жерлеген, Малы жерд] кернеген, Абак би мен Жайнакты, Атасын сен карашы, Алдына салып айдапты. Шешендйтн айтайын: Булбулдай К1С) сайрапты. Батырлыгын айтайын: Кылышын таска кайрапты. Цолы-куппн айтайын: Эрк1мн!н жайын ойлапты. М[игеч аты кек берте, О да осал К!С1 емес. Жайнактыц улы Жансерж - Абак бид1ц Ниязбек кенжес1, Пудайдыц суйген пендес!. Кырык атанга алтын жамбы артады. Оз1м керген1м жок, Керген тс:: Тунджке бес мьщ жылкысы Бар деп айтады. Сорлы Шапырашты Буган несш айтады? Куш жетпеспен алысып, Арбацдай бер)н кайтсдк Жансерке мен Байсерке Ер Жайнактыц улы едг Кад]р1н, сыйын казак бтед1. Аргы атасы сайын белек Кудайназар дер ед1. 192

Оньщ бэрш козгасам, Ш апыраштыга гиед!. Айттьщ улы дер ед1, Айттан шыккан Абак би Кызыр назар кылган жер ед1. Цундь[ булды дауласа, Абак биге баралык дер сд]. У т н е кел1п екеу) Екеум13 де сырларын, Кош болдык дер ед1. Курман деген ел!нен Бусырман деген бай шыккан. Бусырманньщ баласы - Тазабек деген ер шыккан. Орыс пенен орманнан Э сте бет1 кайтпаган. Цаймыгып Т1л:н тартпаган, Еш адамнан корьщпаган, Тазабек батыр аганды. Т!зес1 жауга коп еткен, Мей)р)М1 елге кеп жеткен, Журег1 кайтпас ер екен Кыргыздан да кайтпаган, Орыстан да кайтпаган, Жалган сезд1 айтпаган, Шошынбаган журег1, Кайтпаган б1р Алладан тшег1, Сондай болган сурец). Орыспен урысып, Отыз орысты елт]р1п. Кемелше келт1р1п, Шалтабай мен екеу1 Каты п барган Кулжага. Дуниесш шаштырмай, Акырына келгенде, Кайтып келд; журтына, 193

Уйретскен ултына, Кар жаудырып кабакка. Муз кондырып муртына, 031 Т1р{ кун1нде К]м батып ед1 сыртына. Атамкул мен Кожамкул Кызылбер1кт1ц улы едк Ц ы З Ы л б о р )К Т ]Ц 1Ш1НДе Керсйку.ч, Сакау дер ед1. Керейкул, Сакау 1Ш1нде М аксут жаннан аскан ер ед1. Тамам Албан жиылса, М аксут 61ЛС1Н дер ед1. М аксут шыкты басынан, Жиырмадагы жасынан, Кайратын хальщтан асырган. Ерепскен душпандар Аягына басылган. Кай кылыгын ерлерд1ц Сарыбас акын жасырган. Шормак шьщты Коцырбор[к деген елшен. Суаннан шьщкан Кожбамбет, Суан деген ел ед1, Ол Суанньщ сег)з улы бар ед1. Терт Акшаныц баласы Терт кулакты кемедей. Тертбауырдьщ баласы Тем]рден соккан шегедей Суаннан шыккан Кожбамбст Бойы би1к тебедей Кебежедей карыны, Аргымак аттай арыны, Жер жарады дабылы. Тш1 булбул ш еш ет, Жол бермейт1н кесем:. 194

Ерепскен душпаннын Туныгын енд1 шайкаган, Жацсы-жаман бэр1н де, Эдшетпен байкаган. Ерепскен жершде АйдаЬардай ыскырган. Артык жеген шепни Артыгын алып кустырган. Эдш етш бурмаган Эд1летт1 К1С1 екен, Кун шьн арып турмаган. Цызылбер1к Дэркембай Бай, би болып журген жасында Жаксымен басын косып, Б1р журген касында. Кудайын енд1 ойлады К,ырык, елуге келгенде, П т р деп Цудайын таныган, Мекеге барды асыгып, Туйеге мшш асылып, Кебежеге тецдел1п, Кунэс1нен пэк болып, Жаца туган баладай Юрппк жуз1 оцалып, Мекен1 барып айналып, Жазында барып Мекеге, Куз1нде кайтты жайланып. У йге кел1п, далага шьщпады, Куран мен тасбигы колында, Кыдыр шырак аузында. Колында бар тасбигы, Бутында бар дэрет1, Аузында бар шарияты, Басында бар дэулст), Сондай болган сэулет1, 9 з! Албаннын эуле п. 195



Кеюрек деген хальщтан Байназар мен Жайлаубек Буларменен алыскач. Сайлауда Байболатпен Узднмлз алыскан. Болыстыктан тус1рген, Улкенд1пнен юнпрейткен. Онан баскага жаратпай тастаган. Тастаганын улы к костаган, Канат косып екеу1, Болымсыз созд1 айтпаган. Екеу] б [рдей бас косып, Бет алган жерден кайтпаган, Жарамсыз 1СТ1 кылмаган. Кылатугын 1С1не, Кылмай кон)л] тынбаган. Еш пендеден Екеу1Н1ц сагы сынбаган. Кылган юш тындырган. Ерс1)скен жауын сындырган. Мизамнан баска айтпаган, Айткан сезден кайтпаган, Мизамын тауып сейлесе, Жуанды жйпшкергкен, Ж[н1[иксн; уз)лткен. Кез1не жасын чзшткен. К1м басады шен1ме. Ат тоздырып келем!н Айдын шалкар кол)ме. Мен1ц кулк1м келед1 Шапырашты сен)ц ел1не. Ел1ме енд1 карасац, Адам улы батар ма? Шабынып кылыш шабар ма? Шабырканып мылтьщ асар ма? М уньщ бэр!н естгн], 196

Жаны бар к!С) тыныш жатар ма? Цыдырлы мен цызулы Аты Дулат халцында, 1лееем1С1н наркыма. Шапырашты басьщмен Оз)ц царашы артьща. Тамам Дулат б]ри<се, Коям ын ба ерк1це. Эл! кетпей отырсыц, Мен жетпей цоймаймын Вз)м айтцан серч )ме. Мен ескенмш 1(ула менен жиренд1 жетелеп, Сез сейлеймш тетелеп. Кеп Дулагтьщ 1шшде Кермеден аты кетпеген Байльщ, кепт1к онан етпеген. Шапырашты жазган-ай, Кысца Ж1б)ц курмеуге жетпеген. Шапырашты тустен кетпеген. Багып ед1ц сальщты, Тус1рмедщ жарыкгы. Жуг;рем]н алыска, Эрец тартар дабыска, Жарыкшактьщ уш улы Шыдамаган алыеып. Атьщды тартцын да, Ж енегш дабыска. Караймын мэн1ске, Ес1М1 белгЫ жаксылар Караган бул 1ске. Бул жерден не деп кайтады, Жапырактай Албан мен Дулатка Неменес1н айтады? Тер:с1нде шел) жок, Керш1п жаткан ел! жок, !97

Сарыбас жаксылары бастамастан б тууы, оньщ Ж Дулаттыц тар лады.

Кур бекер н е т айтады, Ештеменщ ж е т жок. Ксц[рдекген алайын, Саган Т1СТ1 салайын. Айтып кара ел:цд1, А йта алмасац ел!цд1, ЭкшенД1 кетер!п, Таппаймысыц жен:цд1. Кай айтатын ел!ц бар, Кай сейлейтш жен)н бар, Уш атаныц баласы, Уш -ак жуз уйщ бар, Кай келет!н куйщ бар. Кетпейм1С1н бул жерден, Басында с е т и Кай женд] мньщ бар. Калын Дулат 1Ш1нде, Кыдырлы мен кызулы менде бар. Шокай киген шалгышы Тусте жаткан сенде бар. М етм енен айтысар, А йта алмасац елщД1, Кай жер1нде жонд] бар. Дыбысыцды шыгармай, Кетпейм1С1ц касымнан. Ерег:ссец м етм ен, Туман болып кетпейм1н Шапырашты басьщнан. соз]н б[Т1ргенде жиналып отырган казактыц отырып Жамбылга: «Сен айтысыцды бурын Домалак деген эйелден Жарыкшактыц Жарьщшак атанган себеб1, онан Албан, Суан, рауын сен алдымен айтып бср», - деп эм1р кы !98

Жбямбыл^ы/^ <зй?и^аны.' Сурауларына жауап бср)н. онымен б1рге жалгастыра айтысын бастаганы: Алматы деген шэрще Журт жиналып жатканда, Кыбырай, Цожамберл1 болыс Жамбыл уйге кел деп ай тц ан да, Сэскеде келд1м уЙ1нс. Тамам жаксы ат байлап, Отырсыздар жайланып, Кол ауызы етке майланып, Табакка кол койганда, Сыпыра жаксы шайланып, Тамак 1Ш1П, етш жеп, Майга ауызы майланып, Домбырамды оцгере К1р1п келд1м ерк1ндеп. Ю р т келд;м уЙ1не Шэй !Ш)п отырган кезшде, Ногайбай мырза ш1ренген. Домбырамды койдым да, ШэЙД! б1р ге !ШКеН1М. Эдей деген старшын Турегеп орын берген. Отыра калды м орныма. Домбыра алган бул К1М деп, Ногайбай мырза Тер1с козбен карады. Танып турып танымай, Ек] коз; жеп барады, Осы неме екен бе деп, Сейлемед1 шаншымай, Кызьщды урайын ек1 бай, Жур ме едщ кацгын жарымай. Б]рге отырган жолдасы, Касындагы Касабек. 199

!яр жо Белт)р1 Тур!мд Отырга Дэу1тэл Дед: бе Ыр жол Оцкей Кожам Кыбыр Отырды Кырын Онкей Сейлем Суй)мб Былай Б]р агаш Кеп оты Жамбы Екейде Ногайб Сез сей Орнын Камшы Сагыны Отырды Б[р ауы Айта ал Урайын Домала Б1р ауы Олецд1 Домала Б1р ауы Бет алд Тацдайы

лдасы Дэулетбак, 1кт:д баласы. д! кер1п Ногайбай, анныц б)реу) л1 улы Байболат екер шошыма. лдасы кек1ректе Байназар дэуд1ц касында, мберл! болыс уйшде, рай, Мамай ку бар, ым да 1ШТ1М шэй. на алды Ногайбай, дэуд1ц касында мессщ муцаймай. байым баягыда елец айтад деп, шты кушакдап, ырдыц сипактап. ыл деген немен'з г) осы ма? байдыц алдында йленн ашыла. тауып айтпасац, ы тиер басыца. ып журген немедей ыц такап касыма-ай. ыз сауал сурайын лмасац олсцд], н ба басыца. ак, Жарыкшактан бастап, ыз айтшы, керей)н. козгашы ак, Жарыкшактан. ыз елец озбашы, дыца терме айтып, ыцнан тозбашы. 200

Кожамберл) сен1 макгайды, Бул маган нел1ктен Жакын ксл!п жактайды. Кейб1реу елец айтысса, Бекер аузын боктайды. С утм б а й д ьщ !Н)С1 деп, Парасат кылып мактайды. Суй)мбайдан баска елецш1, С;рэ, маган жакпайды. Домалактан козгашы, Жарыкшактан озбашы. Бет алдьща бакырып, Тандайыцнан тозбашы. Жамбылдын, келд! кезеы. Мактамазам кызы екен Домалактай енем!з. Цасиетт1 енем1зден Енд1 сейлеп келем13. Домалактай енем13 У ш катынньщ б!р) екен, Сары бэйбш е мьщты екен. Кецшд1 бай карамай жур екен. Байлык пен байдыц жылкысы Есеб1 жок кеп екен. Жылкыдан келсе б1р куш, Улкеп ак жолым уЙ1 бар екен, Жолым уйден санылау кершдй Домалак енем касында, Бас жагында басында, Кушактасып еуй)С1Н, Ек[ кожа шам жагып, Эзшмен ойнап к утсш , Ат басындай Куранды, Отыр екен б1р кожа, Цатар окып отырган. Жузшен нур тамгандай, 20!

Касиетш бшед;, МеЙ1р1М1 жанньщ кангандай. Сары бэйбш еден жасырынып, Суйк1мд1 б)р жан екен, Астына бейшара тусед1. Тун койнында оранын, Бэйб!шеден урланып, Тунеп журген шагында Жукт1 болын калады. Айы жет!п турганда, Ел кешпекпн болады. Толгатады анамыз, Ертец кенйп барамыз. 1ыйм ауырып отыр деп, Анамыз журтына тунейд1, Ертен кепнп барам деп. Тан да атады кун шыгып, Ж урт к етп ей калады. Б е с т уакыт болганда, Кыргыздан шыккан Аккошкар Ш аппак болып келед). Мен бугш Бэйд1бект1ц Кеп жылкысын аламын. Батанды бер Домалак, Сен[ц батацды аламын. Цалаганымды берес)н бе? Мен батамды бсрей)н бе? Куанышы сенде болсын. Кол жайып батасын беред). Кандай бата муныц деп, Аккошкар к е т аттанып. Барасыц, барасыц да аласын. Куанышы сенде, - деп. Танга жуык болганда, Сан жылкыны шулатып, Тай-кулынын тулатып, 202

Айдап енд1 келед:. Домалак тыска шыгады, Аккошкар касына келед1. Калагачын бар ма? - деп, Келш сейлей беред1. Кеп жылкыньщ 1ш!нде Токсан ек1 цулыны бар Б1р сары айгыр бар ед1, Енес1нщ шуынан Басканы Т1ПТ1 кермеген, Шыбыннан баска конбаган, Желден баска м]нбеген, Мойнына курык тимеген. Соны енд1 бергш, - деп, Солай жауап кылады. Асауды калай устап аласыц Жуген, курык тимеген? Устасам устап аламын, Устамасам калайын. Курайт, жануар, Кутыц менде, жануар, Бер1 келг1н б1зге, - деп, Кудер1цд1 узбе, - деп, Казыгыц калды менде деп, Ецбегщ кетт! сенде деп, Курайттады Домалак - 1С1МД1, Цудай, женде, - деп. Айгыр сонда келед1, Омырауын и1сксй берсд). Басына жуген жугендеп. Айдады жылкыньщ езгесш, Аккошкар тугендеп. Ею аякты тусады, Тырп етпед! жануар, Жуас малга усады. Туе мезгш! болганда, 203



С ег13 ул келд1 артынан. Айгырды не гып байладьщ, Топ жылкын кайда, - деп, Домалактан сурады. Домалак жайын айтып турады: — Балалар, оган бармандар, Тупк! казыгы б1зде, - деп, Тащ а жуьщ болганда, Жылкыц келер мунда, - деп, Бар акылын айтады. Артынан куып барсацдар, Олар б)зд; кайтед). Мерт боларсьщ, балалар. Шылбырына оралып, Жалынып анам айтады. Оньщ т)Л1н алмады - Барамын! - деп, болмады, Сепз! б1рдей жонед!. Сагага таман келед1, Сага еудан етед:. Сонда кыргыз куады, Ж уз К1С] буктырма койып, Б1р таса сайга кетед]. Алабына тус1р]п, С ег131н устап алады. С епзш б1рдей бауыздап, Атын жпып алады. Бэщцбек бай артынан Б1р тобымен келед]. — Балаларьщ Г1л алмай, Осы жерден жонед). Балаларьщ мерт болды, Цайтпайтыны серт болды. Барып кара ульщды, Жалган, - деме мунымды. Ьэйд;бектер кетед),

Кайта оралып келед). — Балалар те п е ел1пт1, - деп, Кбайта келш, сейлейд1. Домалак енем бас болып, Жег1п арба айгырга: — Элгенге енд1 кайгырма. Екеу) кел)п женед1, Эл1кт] салып арбага, С еп з улмен келед]. Тез баламды кемпн, - деп, К1ип жуз, орта жузге, Кцйрмей кешк1н, - деп, Бэйд1бек токгар емес мазалап. Домалактай енемнщ, Касиет1 кеп ед1. Танга жуык болганда, Жылкьщ келер, - деп е;й. Ел уйьпстап жатканда, Тун ортасы болганда, Курайт салды Домалак. Сары айгырдын дауысына Тау жангырыгып, тае кулап, Кулакган ет1п барады. Тан еаргайып келгенде, Пальщ жылкы шуылдап, Бэр! жосып келед]. Кешт1 дагы женед), С епз кундей кешед1, К ун1-тун1 ТЫНЫМ ЖОК, Тыным кылган кун1 жок. К)Ш! жуз бен орта жуз Такап барып конады. К)нп жузбен орта жузде Бас коскан жиын бар едг Барамын мен соган, - деп, Домалакка коз1н кырын салгын, - деп, 205

Цалца етш отыр осыны, - деп, Айтты дагы женед1. Домалак катты толгатты, Сырык бакан орнатты. Тарт баламды, дегенде, П реп тартып тус1рд1 Жукт1ц сыртына, Ыр пышак арнап койып ем. Бала келд1 дунияга, Алып кел деп енд1 Куанды ана ьщырана, Соган бер1п жолымды. Ол жакка кеткенде, Цолына алып баланы, Кол ын еалды балага. Бар денесш коред1. Шошагы колга туседй Еркек екен муныц, - деп, Еркек бала екен1н, Б;рак басы жаралы, Енбекке сук колын сугып алады, Бала талмаусырап калады. Ана болды назалы, Сары бэйб)шеден болганын Зер1п сонда гана б)лед1. Юпн жуз бен орта жуз Бэйд1бект1 кош:рш келем1з, - деп, Салып ауылга келед]. К1Ш! жузде б[р оташы бар ед]. Кейде емш, кейде ембей Талып жаткан баланы керед1. Суык колдьщ орны, - деп, Кезш ше айтып беред1. Жарылган жер:н басыныц Ойып алып тастайды. Тасбаканыц суйеымен 206

Ецбепн енд]ред1, Жарасын жамап емдед!. Уш айда бала жазылды, У ш айда б)Т)п жарасы, Кудайдьщ куд1рет1не карашы. Тобес) жарык болды, - деп, Жарыцшац деп атады. Жарыкшактан туды уш ул. Б)р) - Дулат, б1р1 - Албан, б1р1 - Суан Бэйд1бекте кеп Дулат Болды жуан. Жуандьщтыц белг1С1 сол емес пе, Эркайсысы болып кет1п Эрб1р Дулат. Бурынгыдан ест1ген, Кулак канып тус1не, Ата жайы, ел сез1. Домалактай ананьщ Жайы мэл1м б1зге осы. Ата жайын укпастан, Кур мактанга жармаскан, Сен Дулаттьщ б1р ез1. Сарыбас акын менмш! - деп, Кылма жуан, жалак ер1н, Ш убар бет, Аузьщ жаман. Жаман сейлеп отырсыц Неге маган. М айкеттщ сеп з улыныц б1р) ед1ц, Оцбаган дагдыц жаман. Аузы басыц куарган, Аузы басыц суалган, Кайда сенщ ата-бабац, Тулпар М1Н1П ту алган. Б1р жаксылык кермеген, Артынан ешк!м ермеген. 207



Мен де Шапыраштыньщ улы ед:м, Алтыннан кылып] сермеген. Кеп Дулаттьщ баласы, Расынан-ак сенен аз ед!м. А з да болсам, батыр ем. Топты жерге барганда, Саулап турган сез ед]м. Жаулы жерге барганда, Атамын деп пестонды, Кек беренд] кезенд]м. Келд1 мен]]] кезег1м, Келсе мен]ц кезепм. Кезепмд1 б]р бермей, Оргснд] менщ езепм. Сакалыцмен жалпылдап, Тересщ Жамбыл тезегш. Сырттан жур1п жорыпсьщ, Бай кайырын саган байлайын, - деп, Жаксыларды корпсьщ. Шапырашты мен ед;м, Калыц Дулат сен едщ. Аз да болсам эуел1 Ш ирепме келмейс:ц. Дардай К1С) жалпылдап, Сейтш бокты жемепн. Цалап келген жер1мнен Алмай кетед], - демегш. Сакалыцмен жалпылдап, Кущцз урген пттей боп, Улкен басьщды к]ш]рейт1п, Не гып калдьщ иттей боп. Бэленшеге жабысып, Канын сорган биттей боп. Ескожа деген ел!мнен Ерл1к пен бект1кке Юм журген мен!ц шен!ме?

Асыл жауЬар кеткен жок, С1рэ, менщ бел1мнен. Саурьщ шьщкан басынан, КОК ш ы б ь щ т а й И1Л1П, Ерл)к кылган жасынан. Экец Саурьщ! - дегенде, Душпанын кунд!к жерден Дабылымен кашыргач. Ал, Саурьщ! - дегенде, Кыргычдын жылаганы жубанган. Калтырамады кандай жау? Ерепскен душпанын, Карсыласып келгенн1ц Тебес1н ойган. Кайтканы бар ма есен-сау? Кыргычга тыныштык салмаган, Жауы бар ма алмаган? Жумасында ел шауып, Кыргыз жаман зарлаган. М)нген атын жараткан, Журтты аузына караткан. Кылышы кия шабылган, Жуйр!к аттьщ бэр1 де Пушпагынан сабылган, Найзасын канга туйреген. Мактанбагын, Сарыбасжан, Калын Дулат шпнде, Дэу Сыпатай басында, Андасы бар касында, Эл1 терес! жанында, Каскарауда Карабай, Бет-жуз1не карамай, Каскарау Кырбас батырды Сураншы шылбыр тагып мойнына, Кан тамшылап койнына, Б1рталай жерге суйреткен. 209

Су Ду Со Су Со Ек Не Эу Се Эз Кы Ду Ай Ка Ко Су Ж Ал Еш Аш Ка До Ду Су Ау Ая Ка Су Са Ке Жа Эс Т} Са Ко Кы

уранш ы елт1рд1 деп, улатьщ сонда шулаган. онда калай корыкты ураншыдай батырдан. онда Сураншы: к)-ак к)С)мен кырамын. еге карап турамын? уез, Атамкул, ен бер1кел, - деп, з касына шакырган. ылышы бар булкынган, ушпанды жерд1 кергенде, йдаЬардай жулкынган. алын Дулат кергенде, орыкпай ма деп сикынан. уран шыдай батырдьщ, ан келмеген шен}не. лмастан соккан ак кылышы ш кетпеген белшен. шуланган к1С1ге абагын жаман туйшген. осы катты суй)нген, ушпаны жаман куйшген. ураншыны кергенде, узын ешюм ашпаган, ягын бей[йл баспаган. арсы келген к)С1[й, уйрст;п тастаган. абырльщпен саспаган, елденен аткан мылтыктан анын сактап коргалап, сте б)р кашпаган. }леукабыл, Майемер арыкемерде шабылган. оканньщ ханы Кудиярга, ыргыз бенен сартка 210

Албан, Дулат кеп болганда, Ал, сонда негылган? У ш бел1нд1 бул Дулат, Б1р бел)Г11лен1ц ар жагында, Айсаныц карын ерлед]. Батыр деген Сыпатай Жау карасын кермед1. Сыпатайдай батырьщ Тунде урк1п женелд1. Сарыбулактьщ касында, Аныракайдьщ тасында, Соган басы тыгылды, Тыгылган жерден келмед). Тойшыбек пушык Каскарау Кэр!ммен кас екен. Кыргызда Жангараш, Жантай Кэр1ммен дос екен. Шал, - деген екен Кэр!мд1, Досына енд1 болысып, Сен1 шауып алад, - деп, Шабуылмен кунде хабар беред1. Тунделет1п кеп кеннп, Уш кун, уш тун уркштг Кэр)м кетт1 темендеп, Актогайдан барып шьщты, Карт бурадай шемендеп. Тшеукабыл, Майемер, Сарыкемерде шабылды. Тшеукабыл, Майемердщ туысы !лен1ц тубег1не тыгылды. Кутырган Цокап колы Буларды коршап алады. КЫЗ бен Ж)Г1Т Т131Л1П, С у ]Ш1не жыгылды, Ж уреп жаудан шагылып. Суга аккан сорлылар 211