Жамбыл Жабаев шығармалары 1 том

Сураншы е.тпрд] деп, Дулатьщ сонда шулаган. Сонда калай корыкты Сураншыдай батырдан. Сонда Сураншы: Ек1-ак к1С1мен кырамын. Неге карап турамын? Эуез, Атамкул, Сен бер1 кел, - деп, Эз касына шакырган. Кылышы бар булкынган, Душпанды жерд! кергенде, АйдаЬардай жулкынган. Цальщ Дулат кергенде, Корыднай ма деп сикынан. Сураншыдай батырдыц, Жан келмеген шешне. Алмастан соккан ак кылышы Еш кетпеген белшен. Ашуланган к]С1ге Кабагын жаман туйшген. Досы катты суй]нген, Душпаны жаман кушнген. Сураншыны кергенде, Аузын ешюм ашпаган, Аягын бейп1л баспаган. Карсы келген К1С1Н1, Суйрет1п тастаган. Сабырльщпен саспаган, Келденен аткан мылтьщтан Жанын сактап коргалап, Э сте б1р кашпаган. Тшеукабыл, Майемер Сарыкемерде шабылган. Коканньщ ханы Кудиярга, Кыргыз бенен сартка 2!0

Албан, Дула Ал, сонда не Уш белшд] Б)р бел1п 1л Айсаныц кар Батыр деген Жау карасын Сыпатайдай Тунде урк!п Сарыбулакты Ацыракайды Соган басы Тыгылган же Тойшыбек п Каскарау Кз Кыргызда Ж Кэр1ммен до Шал, - деген Досына енд1 С е т шауып Шабуылмен Тунделет1п к Уш кун, уш Кэр1м кетт) т Актогайдан Карт бурадай Тшеукабыл, Сарыкемерде Илеукабыл, [лсн!ц тубеп Кутырган Ко Буларды кор КЫЗ бен Ж)11 С у 1пнне жы Журег1 жауда Суга аккан с

ат кеп болганда, егылган? бул Дулат, лен[ц ар жагында, рын ерлед1. н Сыпатай н кермед1. й батырыц п женелд1. ын касында, ыц тасында, тыгылды, жерден келмед;. пушык зр1ммен кас екен. Жангараш, Жантай ос екен. н екен К э р т д 4, 1 болысып, алад, - деп, кунде хабар беред!. кеп кепнп, тун у р к т п. темендеп, барып шьщты, й шемендеп. Майемер, е шабылды. Майемердщ туысы не тыгылды. окан колы ршап алады. 1ТТТ31Л1П, ыгылды, ан шагылып. сорлылар 211



болсын не гылып. Ць13, келшшек жарарын Ек!ден туйеге М1нг:зш, Алып жаулар женелдй Патсайы, баршага Кокан колы кенелд), Желдей гулеп женелд]. Ел мактаган мактаншагым, Сонда кет1ц ашылды. Мал мен мулк:д, казынан, Айдалага шашылды. Шапкан атын бегед!, Кызыл царга ат туягы боялды. Жауга кеткен асыл ер Найзасын таска таянды. Арыстан туган ерлерден Кудай несш аяды. Цаскарау Кэр:боз, Бэуке Сураншыга шауып барады. Сенен кайрат болмаса, Калгань[мыздь! жау шабады. В]зд]ц Дулат кеп жылап, Сенен баска батыр таппады. Батыр деген Сыпатай Ацыракайдан шьщпады. Ботбайдыц шыккан батыры, Байтагы оньщ темен боп, А ргы жактан келмед]. Сенен кайрат болмаса, 1здер К1С1 болмады. Шагатайдай халыкты Ж)бермед1 Тойшыбек. Барайын десе барма, - деп. Оцкей батыр бэр; де, Алыста жатып бшмедг Жауды керсе куанган, 2)2

Тулпар мннп ту алган, Сураншы, Саурьщ! - дегенде, Кыргыз деген хальщтьщ Жылаган баласы жубанган. Душпанды жерд; кергенде, Муртынаи кул!п куангач. Каскарау Кэр1боз, Бауке кеп, Атын тартып, жылаган. Журген батыр унаган, Жаулы жерде бак берген, Душпанга жетер шак берген, Тацдайына сез берген, Асыл гауЬар кылып, От уощынды кез берген. Кай душпан сенен сау кетер Карсыласып кез келген. Катын, бала кетт], - деп, Жарамдысын алад, - деп, Жарамсызы калад, - деп. Сенен кайрат болмаса, Керегем13 кетт!, - деп, Топ Дулаттыц баласы, К О Н П П М С Н !С1 жок, Карсы келер к[С) жок. Кеп Дулаттыц баласыныц Жылаган мен шабылганда !С1 жок- Катын-бала зар жылап, Кун!-тун1 шуылдап, Ет журег1 суылдап, Кыз, катынды калыц жау Алып жопелд) дуылдап. Б1зде лажымыз курыды, Батырга келд1к шаккалы. Кырьщ мыц кол кел1н каптады. Сенен кайрат болмаса, Дулаттан к[С) баспады. 2)3



Жылап турмын езще, Жас таусылып, кан кел1п, Калган жанга сенеЙ!н, Жауап кылгын сейме. Ырыска шыккан батырсьщ, Кырылып, шабылып жатканда, Кайтып шыдап жатырсьщ. Найзацды тастан етк1зген, Шын туган ул ен, Калауыцды Кудай жетк1зген. Сенен кайрат болмаса, Ажалымыз жетт1, - деп, Кыз-кел)ншек жарамды, Жау колында кетт1, - деп, Атым тартып жылаймын, Сенен ракым сураймын. Талабьщ судай тасыган, Калын Дулат дегенмен, Жауды керсе жасыган. Бакыт берген Ж!Г1Т ен Эуелде Кудай басынан. Кырык мьщ колга жан баспай, Шапкан батыр аруакка-ай. Баска шагар К1С1М жок, Ш абатугын жан-жакка-ай. Атьща мш, батыр-ай, Жэрдем берер б1р Кудай. Шулап жатыр ел-журтьщ, Шаппаймысьщ намыска, Шулап жаткан аруакка-ай. Кырык мьщ колга караеан, 1леден бер! каптаган, Жас эйелд1 таптаган. Карсы келер К1С1 жок, Ел калмады шаппаган. Жел]С)н узш, жылкы алды, 214

Ырысын узш , мул)к алды, Сенен баска бул жерде, Жауга шабар К1М калды. Тек дейгугын к)С1 жок, Еш адамньщ !С1 жок. Б13ДЩ Дулат 1Ш1нде Артынан барар кЫ жок, БеЛ1М)3 б)ЗД[Ц у 31ЛД1. С е т керш шаптым да, Кецшгм менщ бузылды. Тал шыбьщтай буралып, С улу катын, сулу кыз Кез)не жас Т1зщщ. Калын Дулат 1Ш1нде, Ерлймнсн саны кеп, Жауга шабар жаны жок, Караагаштай Дулатты, Аныракайга трд1. Б13Д1Н елд)н адамы, Сураншыга шапкын, - деп, Бэр: б1рдей буйырды. Муны ест1ген батырдыц Туг; шьщты сыртына. Жаудыц кор!п кыргынын, Жаны ашыды журтына. Ел жиылып келгенде, Кальщ казак ез ел1м, Ел намысын коргамау, Ер ж1Г1тке б1р ел1м. Кайраты тасып батырдыц, Жауга карай акырды, Жолбарыстарын шакырды. Касына уш жуз кол ер1п, Актуякка М1нед], Он мыц колга тиед]. Уш кун, уш тун согысып, 2!5



Ещц б!зден ес кетт1. Мал мен жанды жиып ап, Кокан, манап солдатын Сыпырып кырып салады. Елдей кепнп экетт:, Жылкы мен койдын бэр)н де Жаулар жиып айдады. Алдьща кел1п Бауекец, Жау корлыгын айтады. Жаулы жерд1 кергенде, Кылытын таска кайрады. Артатугын жук калмай, Жиып алып, айдады. Ауылында тук калмай, Адамында сур калмай, Эйелш де нур калмай, Келденен жауга урынды. Жас баланьщ бэр! де Жолда жатып кырылды. Жауды керсе бак берген, Душпанды керсе тап берген, Кудай артык жараткан, Ол басынан турщдг Кылышьщ таска шабылды, Шагар к!С1 табылды. Арыстан ед1 журегщ, Душпан ед! т)лег]ц, Кетпес1н жауда бул кегщ. Жауды суймей жапырды, Кырып жойып камалга Ел шетшен кашырды. Сейт1п б)чд)ц Сураншы Дулатты да коргаган, Тыгылганда кояндай Дулаттьщ батыр деген;. Сол Дулатты сактаган, 216

Сураншы 613Д1Ц ер ед1. Кэне осындай ерд1 айт Ел намысын коргаган, Жатка намыс бермеген. Кур сезбенен ецештеп, Жамандарын айтып ед1щпц. Колынан бок келмеген. Ж :г т н сай болмаган, Душпанды алып, Кец1Л!ц жай болган. Жылап кслд1м ез1це, Келт1рдг Кудай кезше. Мен де сенщ туганыц, Алтын туым кулады. Алдына келш бейшара, Жайын айтып жылады. Шапса таста кетшген, Актуяк аттын туягы. Мшш журген Актуяк, Бул д ун и ен т пырагы. Сураншы, сен емес пе ец Бул казактын шырагы. Шырагымды жандырып, Жау колынан алып бер Жес!р менен жебгрд1. Жес1р, жеб[рд[ алып кетт1 дуылдап, Кыз, катын калды шуылдап, Ет-журег! суылдап, Тула бойы дуылдап, Сенен баска кгсг жок- Аргымак аты буплд1, Кал ын Дулат бейшара Дуниеден тун'лд), Таскотаннан бер1 карай А к шатыр мен кок шатыр Курт1н) жагалай тЙ1лд). 217

Кетп бу болып, Журген жер1 шу болып, Алгандары туйе боп, Сойгандары бие боп, Казактан алган малына Кыргыз бен сарт ие боп, Конып алып жагалап, К у р п келш орлед1. Топырактай ауыр кол, Жаннан коркар ер ме ед1. Оныеы келд1 оз!не, Кулац сал, батыр, сез)ме. Енд1пс1н ез)ц уксат, Барар-бармае оннде Сураншы сонда акырды. Андас, Нарбота, бер! кел деп шакырды. Тумабай, Шацкан, кайдасын? Шакырды енкей батырды. Дэукара мен Шымырбай, Шапшацырак келг)н, - деп. Туг: шыгып бет1нен, Сураншы батыр отырды. Уш Жуз К1С1 ЖИЫЛСЫН, Шагып келд) маган, - деп, Мен барайын оган деп, Уш Жуз К1С1 ЖИЫЛЫП, КурТ1Н1 томен кыдырып, Аттыц енд] токымын Шырганак Т1кке сыдырып, Шомбалганга карап бурылды. Шомбалганга шыгып турып, Жау карасын коред:. Уш жуз юс1 сырылып, Шоктай болып турады. Коркакгын туе! кашады, Сабырсыз жаман сасады.

Не гыламыз бута Жер цайысцан ко Топырактай мол Нарбота салып у Андас айтты кай Не гыламыз бута Кумырскадай К1С Кейшге кайтсак Ш ОШ Ы Н ДЫ 613Д1Ц Бутан кайтып кел Уайым салып бо Кдйталык, - деп Сонда Сураншы Тут1 шыгып сырт Аузы-басы кеп!р Тш1 сыймады ур Тунде жатсам ту Шырт уйкыныц Оц жамбасымнан Сэтт1 кунн!н сэтш Карасайлап агыз Тусйпйн муныц Осы колды кашы Кордайдан куып Кызыл канга бат Кыргын-жойкын Канына жерд1 са Тус1мде мен жур Кайтшы, кане, к Кылышын алды Тырманасын куы Талапкерд)н бэр) Бул арага келмей Буйткен гст1 кер Муныц катыннь Уялмай кайтып 2)9

ан? - деп, ол екен, екен уайым, йгыны. ан, - деп, С1 екен, кайтсд]. Ц К[С1М)3 , лер куннмгз. олмады, - зарлады. ашуланды журтына, тына. р1п, тына. усгмде, [нпнде, н жатыр ем, ше, зып, кот!не. ырып, п асырып, тырып, н 1С кылып, асытып ршпш. керейгн, - деп, суырып. ырып, ) де й ме? мей ме? ьщ емес пе? барасыц, 9



Ел карасын калай корсс)ц. Ауылдагы аксакал: Не гылып келд1ц? - дегенде, Не бет)цщ айтасьщ? Жаудан коркып кайтканша, Калыц жаудан тайсалмай, Жаралы болсац болмай ма? Аж ал келсе, уйде де К1С1 елмей ме? Бул ]С1ЦД1 жау да кермей ме? Жауга буйг1п сыр берсен, Душпанымыз кулмей ме? Айтшы, кэне, кереЙ1н, Цольщда ссн1н е л е т н , Кылышненен шапкылап, Эуел! сендсрд)н Кызыгьщды керейш. Ж]бермед1 б]реуш, Бэр1н-дагы и)рд]. Сураншы сонда Батырльщпен буйырды, Кыбыланын кызыл жел), Соккан екен самалы, Андастын тапкан амалы: Кешке жуык болганда, Ек! жуз жерден от жакты, Амалды Андас сол тапты. Сарт улыгына баргын, - деп, Отар деген б;реуд1 Колга карай шаптырды. Сураншы батыр К еп колмен келд1, - деп, Епетейс;з молы-ай, - деп, М е т ж;берд] бшг!з, - деп. Сураншы колы кеп келд:, Кисьщ емее, еп келд1. Мьщ солдат келд], 220

Алматы деген шэрмен Бес жуз казак-орыс келд). Кылыш, мылтык, зецбгрек, Батырлары ете кебгрек. Жецу уш1н буларды Айла мен куш кеп керек. Мыц солдат барыпты, Кордайдын асуын алыпты. Бес жуз-казак орысы, Сураншыныц касында калыпты. Бес жуз казак-орысы Сураншыныц касында. Пылыш, мылтык, зецбгрек, Орнап жатыр басында. С у т п)С1ргм уакытта, Келмек болды осында. Маган хабар берпн, - деп, Жгберш ед1 ез1мнен. Пабыл керсец сезгмдг, Тез дайындал, тезгмд1, Не дейсщ патшагар, Шакырып алды касына, Канжарын алды колына, Бояймын деп туымды, Панжар шаншып басына, Айтканына нанбады. А к кара бас туына, Келденец устап, Хабаршыны бауыздап, Панымен туын кандады. Айкай шьщты ер жактан, Айкайды байкаса, Кулагын салса кылжактап, Ет асылып, шай кайнап, Айкай-уйкай кым-куыт, Каптап келед калыц топ, 22!

Ел карасын калай кересщ. Ауылдагы аксакал: Не гылып келд;ц? - дегенде, Не бет1цщ айтасьщ? Жаудан коркып кайтканша, Калын жаудан тайсалмай, Жаралы болсац болмай ма? Ажал келсе, уйде де юс1 елмей ме? Бул 1С1ЦД1 жау да кермей ме? Жауга буйпп сыр берсец, Душпанымыз кулмей ме? Айтшы, кэне, керейш, Колыцда сен1ц елеЙ1н, Кылышпенен шапкылап, Эуел)сендерд)н Кызыгыцды кереЙ1н. Ж1бермед1 б!реу!н, Бэр1н-дагы и[рд1. Сураншы сонда Батырльщпен буйырды, Кыбыланыц кызыл жел), Соккан екен самалы, Андастьщ тапкан амалы: Кешке жуьщ болганда, Ею жуз жерден от жакты, Амалды Андас сол тапты. Сарт улыгына баргын, - деп, Отар деген б)реуд1 Колга карай шаптырды. Сураншы батыр Кеп колмен келд1, - деп, Епетейс:з молы-ай, - деп, Мен1 Ж1берд! бшг:з, - деп. Сураншы колы кеп келд1, Кисык емес, еп келд1. Мьщ солдат келд1, 220

Алматы дег Бес жуз каз Кыльпн, мы Батырлары Жецу ушш Айла мен к Мьщ солдат Корлайдын Бес жуз-каз Сураншыны Бес жуз каз Сураншыны Кылыш, мы Орнап жаты Сут п1С)р)м Келмек бол Маган хаба Ж1берш едг Цабыл коре Тез дайынд Не дейсщ п Шакырып а Канжарын Бояймын де Панжар ша Айтканына Ак кара бас Келденец у Хабаршыны Канымен ту Айкай шьщ Айкайды б Кулагын са Ет асылып, Айкай-уйка Кантап кел

ген шэрщен зак-орыс келдг ылтьщ, зецб1рек, ете кеб!рек. буларды куш кеп керек. т барыпты, н асуын алыпты. зак орысы, ыц касында калыпты. зак-орысы ыц касында. ылтык, зецбгрек, ыр басында. м уакытта, лды осында. ар берг1н, - деп, г езгмнен. еец сез1мд:, дал, тез1мд1, патшагар, алды касына, алды колына, еп туымды, аншып басына, а нанбады. с туына, устап, ы бауыздап, уын кандады. щты ер жактан, байкаса, алса кылжактап, , шай кайнап, ай кым-куыт, лед калыц топ, 221

Царасайлап,айцайлап. Асулы ет - асулы, Сойылган мал - союлы, Дуниес1 шашулы, Шабылган ел ашулы, Пыргыз бен сарт колы Кос-колацын тастады, Быт-шыт болып кашканы. Кашкан жаудыц бэр! де Жалпактаска жабылды. Жуйргк аттьщ бэр) де Катты шауып еабылды. Уш бел1Н1п бул цыргыз, Цыргыз цашты б1р белек, Сарт кашты ек] белек, Сураншы туст1 кет!не. К1м карайды сол кезде Сураншыныц бетте. Туягынан Т1К басып Келген екен Актуяк Шабатугын кез1не. Этегенн1ц аузында, Аккорадан барды да, Колдын алдын ерге кайырды, Пайырганы зайыр-ды. Шулатып алып баратын Кыз бен катынды, 6тегенн1ц аузында, Сураншыдай батыры Сол жерде айырды. Кашкан жаудыц бэр! де Этег енд) ерлед}. Дулаттьщ бектер1 Жау карасын кермедй Онды-солды Сураншыдай батырьщ Кылышын сермед!,

Жауга намыс Уш кундей ур Сураншы га б Карай алмай Айкай салып Тусш берд[ к Омар батпан Согысынан к Сураншыныц Ат бауырына Жауды аузын Жантацы кал 1здеген жауга Сураншыныц Жан кергнбес Эзгрет шерш Урысындай у Шапса канга Колындагы к Кылышынан Уш кун урыс Отегеннщ жа Кершбейд! е Кылышы кан Ер Сураншы Етек-жец1н к Отегснн)ц ба Ауыз суырды Кыргыздыц Абиыры ашы Актуяк атка Орге-кырга ш Шын ермек т Бокты езенге Актуяк ат та Кордайдыц а

с бермед1. рысты, б1р адам бетше. п Сураншы, кетше, ш етттщ кем емес ц согысы. ан кан акты, на каратты. лып тургандай а киямет керсетт1. ц езше, с кезше. ш1ц урысы. а тегшд1 кылышы. н кан кетт). с боп, агасы ел)ктен. нга бегелш, ы умтылды, кымтынды. асында, ыц касында каны шашылды, ылды. карасац, шабылды. табылды. е жеткенше, алмады. асуынан асканша, 223

Алдына цара салмады. Карасайлап акырып, Жау кет1нен калмады. Толып жаткан юсщен Жегп)с-ак к:с1 кутылды, Кылышы канга тутылды. Астындагы Актуяк Шапкан сайын жутынды, Сауыры сонда терлед]. Сураншыдай батырыц Жаудан кайтар ер ме едй Актуяк ат созылды, Шапкан сайын озынды, Туягынан шац шьщты, Шапкан жерден кан шыкты. Цырьщ мьщ колды Акырып журш жайлады. Уш жуз Ж1Г1Т касында, Толып жаткан ауыр колды Алдына салып айдады. Андас пенен Нарбота Булбул кустай сайрады. Кашкан кыргыз, сартьщды Эй-шайына коймады. Сыртынан корген к1С1лер Омар батпан шей:тт1н согысынан Кем емес, - деп ойлады. Кылышын таска жаныды. Сураншы екен1н Сарттьщ бег1 де таныды. Кордайдан кайтып аспады, Аягын кия баспады. Сонша кыргын 1Ш1нде Сабырльщпен саспады. Цазак улы бэр1 де Батырга аузын ашпады. 224

Парсы келген юсш] Суйрет1п атка тастады. Пызылды кеп-кеп жылкыны Сураншы алып, айырган. Пыз, кел1ншек, катынды Айгайлап жаудан кайырган. Салыста найзасы Пара таска етед1. Астына М1нген Актуяк Терт аякты жылкыга, Куса барып жетед1. Толып жаткан ауыр кол Тепсшш келген жер!нде, Аламын деп келген елшен, Пыргын болып таусылып, Пор болып жер1не кетедг. Мшген аты дулдул боп, Андас шешен булбул боп, Жалгыз Пудай т)леу боп, Нарботасы суйеу боп, Дэукара мен Шымырбай, Шарманнын б1р1 едг. О-дагы косылып, Ат жалына тунестг Ботбайдан шыккан Сыпатай, Ундемей жур Сураншы. Дулатка деп сойлед], Кырылган сарт пен кыргыздын, Пирап жатыр жолында. Талапкер болган ер Ж1п т Сураншыныц соцында. Астына м)нген Актуяк Шабатугын коцында. Сураншыныц оцынан туган жулдызы, Пырылмаган кундызы, Айгайдан ез) калмаган, 225

Куалаган душпанды У чатпастан кармаган. Шапырашты мен Дулатты, Сураншыныц колына бер, - деп, Жаксыларыц зарлаган. Жауга алдырмас, Дауга елд! калдырмас. Актуяк ат астында, Он кун шапса болдырмас. Сураншыны барлаган, Аруак пен кыдыр Басына келгп орнаган. Дулат деген ел екен, Жадагай жайдак ел екен. Шапырашты деген ел екен, Батыр туган ер екен. Тгпеукабыл Майемердщ бэйбгшес] Шапыраштыныц кел)ндер1не Тукым алыцдар, - деген екен. Куран окып сарнаган, Ерег1скен душпанды, Найзаменен кармаган, Кун:-тунг тынбаган, Душпаннан сагы сынбаган, Тамак жеген алуа мен шекерден, Шын ашуы келгенде, Мурты кетер Т1кши1п, Такиясын шашы кетерген, Намысыцды эперген. Жауды керсе тап берген, Мацдайына бак берген, Шешен кылып жак берген, Оз1це еркш шак берген, Таусылмайтын бак берген, Цырык жаска келгенше, Сезгц жаман, - демеген. 226

Ешб1р тере е Шенше оныц Ерл1к пенен н Ат еауырын б Губернатор, ж Каймьщпай с Тере, кара жи Кумтебеде уЙ Ешб1р адам б Сураншы бш Жанып койга Сермегенде ж Жаудан асып Тастан етер к К^ырык тогыз Е р л т оныц е Сураншыныц Ескожа деген Ерлер шыгар Журмеген ме Саурьщтай ба Он жет! жаек Аттыц м!нд: Белг1л1 болды К,аратал мен Ел бер: ауган Желтоксан ай Ботбайдан ш Тасыбек пен Каскелецд: е Сонда Саурьщ Жиырманыц Жет1суда каз Кулген куш к Жан-жагынан Елге тынышт

еркш батып ц келмеген. намыска бермеген. жандарал алдында сезд1 жендеген. иылып, Й1Л1п, болмады, шс1н, - демеген. ан ак болат жау кесер, п, тау кесер, кылышы. зга келгенше, ерлеген. ц ес1М1н н ел1мнен рып ен:реген, енщ шешмнен. атыр ка келгенде, белше, ы ел1не. Кексудан нда, йы болганда, шыккан Сыпатай, Диканбай ерлей коныпты. щ батырыц !Ш1нде, зактыц кем сд), н кунде жау, тык бермед). 227

Куалаган душпанды Узатпастан кармаган. Шапырашты мен Дулатты, Сураншыныц цолына бер, - деп, Жаксыларыц зарлаган. Жауга алдырмас, Дауга елд1 калдырмае. Актуяк ат астында, Он кун шапса болдырмас. Сураншыны барлаган, Аруак пен кыдыр Басына кел:п орнаган. Дулат деген ел екен, Жадагай жайдак ел екен. Шапырашты деген ел екен, Батыр туган ер екен. Тшеукабыл Майемердщ 6эйб1шес1 Шапыраштыныц кел1ндер1не Тукым алыцдар, - деген екен. Куран окып сарнаган, Ерег1скен душпанды, Найзаменен кармаган, Куш-туш тынбаган, Душпаннан сагы сынбаган, Тамак жеген алуа мен шекерден, Шын ашуы келгенде, Мурты кетер т)кши)п, Такиясын шашы кетерген, Намысыцды эперген. Жауды керсе тап берген, Мацдайына бак берген, Шешен кылып жак берген, Оз1це еркш шак берген, Таусылмайтын бак берген, Кырык жаска келгенше, Сезщ жаман, - демеген. 226

Ешбгр таре Шенгне оны Ерл1к пенен Ат сауырын Губернатор, Каймыкпай Торе, кара ж Кумгебеле у Ешб1р адам Сураншы бш Жанып койг Сермегенде Жаудан асып Тастан етер Кырык тогы Ерл)Г! оньщ Сураншыны Ескожа деге Ерлер шыга Журмеген м Саурьщтай б Он жет! жас Аттыц М1НД1 Белгы1 болд Каратал мен Ел берг ауга Желтоксан а Ботбайдан ш Тасыбек пен Каскелецд] Сонда Саурь Жиырманыц Жет1суда ка Кулген куш Жан-жагына Елге тыныш

еркш батып ын келмеген. н намыска н бермеген. , жандарал алдында сечд) жендеген. жиылып, уйш1п, болмады, шсгн, - демеген. ган ак болат жау кесер, п, тау кесер, р кылышы. ызга келгенше, щ ерлеген. ыц ес1мш ен ел1мнен арып ецгреген, менщ шен!мнен. батыр ска келгенде, Д1 бел1не, ды елше. н Кокеудан анда, айы болганда, шыккан Сыпатай, н Диканбай орлей коныпты. ьщ батырыц ц гш1нде, азактыц ш кем ед], ан кунде жау, штык бермед). 227

Б У Б О К Ж Е Б К Т О Д У Б Ц А Б О Б Т Б К А Б ^ У Т О А Д С А О Э С Т

Б[р жагынан калмактьщ Урылары талады. Б1р жагынан кыргыздьщ Орман ханы анталап, Кунде мазаны алады. Жылкыны тауга салыпты, Елу ж)Г)т касында, Бак-дэулст; басында, Каскелещпц асуын Таза багып алыпты. Онкей батыр жиылып, Дицанбайдын уЙ1нде Улы кецес курыпты. Б:зде 1Ш1М азьщ жок, Цонуга жазыц жок, Азыктан баска Б)зде жазыц жок. Орманга тартуды Б1з берсек, Тогыз юс; ж]берсек, Б1зге коныс ол берсе, Кецшш1кпен жол берсе, Аягын кургак арал кып, Басын берсе. ^ара коныр кеб!кт! киып, Уш жуз ат тарту 613 берсек, Тогыз К1С1 Ж1берсек, О да берер жауабын, Азыгы жок бейшара Демей ме: алалыгына сауабын Сабан, шепте, биеде кулын калмады, Айгырда жал болмады. Осы 1СТ1 кылмай болмайды. Эл) тере ж!берс)н Садьщан деген баласын. Теренщ баласын бас кылып,

Тогыз кю! барасыц. 1с мэшсше карасын. Диканбай улы Тасыбек, Б1р1не сен барарсьщ. Шапырашты Сэт барсын, Цасцарау Кебекбай ол барсын, Белт1р1к улкеш Сандыбай, Б1реу1не ол барсын. Жаныстагы Жет1бектен Олардьщ да б)р[ барсын. Цыргыз мэндеш! бардыц Жацпай деген баласы, Жет1бекте, Жаныста Шонсйд[ц кызын алган куйеу!, Балгожа, Медеу, Байзак, Оньщ барсын б1реу:. Шамырдын барсын 01реу1. Артык Аташ те кеде, Соныц барсын б1реу1. Сонда Диканбай сейледг - Ой, сендер ол онпмен) К,ылып отырсын, Б:з ол жерге кеш1п бартан соц, Цыртызга тыныштык салмайды. Б13Д1Н кара мойынньщ коз: Иесш тауып жоталмай, Шапыраштыньщ КУ баласы да Екеу1 б1рдей жогалмай, Жау ке]1нен калмайды. Онсыз б1зге тыныштык болмайды. Цыс 1Ш1нде белшш, МЭН1С1М!3 болмайды. Жактырмаймын мунынды, Тиын кермес куныцды. Кыс !Ш1нде белшш, 229

Ке прмепн сыныцды, - Деп отырган уакытта, Сыпатай, Саурьщ Жылцыдан келмей кеинкт), Ес)кт1ц алдына Кел1п турган екен екеу). ЭЛП С63Д1 еС1ТТ1, ЕС1К ашты б1р Ж1Г1Т. Сыпатай юрш келед!, Саурьщ б]рге К1ред1. Шуылдаган кеп адам, Ундеместен калады. - Ел 1Ш1нде, жау бетте Шект] цоргап жатырмыз. Эцг1мелер}цд] айтыцдар. Шулап турып, жым болып, Ж!герлср)ц кум болып, Неге ундемей цалдыпдар. Осылай Саурык айтады, Сыпатай, Саурьщ Кайсынын цызыцды Боктап-боктап жерлед). Ешб)р адам ундемей, Кайырып жауап бермед]. Шай куйып турган Тасыбек Сел-сел болып терлед1. - Енд1, Саурьщ, кайтссп, - Акыл еалып ез!не, Тасыбек карап турып терлед), Саурьщтьщ айткан сез!не. Сол кезде Саурьщтьщ, Жан кершбес кезше. Оз1не акыл салган сон, - Б ж е н 1с:м жетт], - деп, Таты б1зден керсрс[ц. Орман сендерд; менс)н)п, 230

Оцды жауап К1С1 орнына Барарында б Кайтарында Жан-жагьща Жаяу шалме Жаяу шалме Элмейм1н де Жонд) жауап Сен1 К1С! орн Ол еркек туы Б13 анадан ур Болып туыпп Канша алуан Цыргыз, каза Цудайымызг Уйкыдан сак Озщд1 031Нк Туралык та м Тогыз К1С1 ж Хан орманга Салынган ко Мейманхана Салынып ко Кешке деЙ1н Тускеннен с Тепе алып ж Кун1не б1р к Тогыз кун ж Ек! коз1н сат Эл1 Орманды Не жур!С!н д Тогыз кун бо Орман баты Келденец ке Б1р Ж1Г1Т кел

бермейд1, кермейдт барарсын, кор болып, а карарсьщ. ен ойнама. ен ойнасан, еп ойлама. п бермейд1, нына кермейд!. ып, ргашы пыз ба анадан. н коп шыгар ак арадан. га жылалык, ктанып, кор тутпа, мактанып. жонед!, а келедг онак уЙ1 бар, а уйге тусед!. ойган боза бар, н !шед1. сон аттарын женсд!. койдьщ ет)н беред1. жатады, тады. ы корген жок, деген жок. олганда, ыр келед, - деп, ерпе кушактап, ледт 231

Орм Жетк Жабы Орм Эйд] Шоц Цара Ек: Т Шар Канд Жанн Кара - Ай Шыр ГауЬ Орма Не гы Ксп-к Тогы Цама К)мн Цанд Жум Жум СонЭ - Б)з Баты Орма Алые Жуьщ Ыеть Суык Жазд Мусы Ерул Жыл

ман батыр уйге к:ред1. кен1 колын, жетнеген; етег1н ыла барып устады. ан барып отырды, ]к улкен К1С1 екен, цыдай болып отырды. ажак, 1(аугыл касында, Т!зес1н укалап, ртасынан жугш1п. дай цылып бастар, - деп, нан отыр туцш!п. ажак, Каугыл зарлады: й кешт1, алтын жузд1, рын СОЗД], Ьар жузд1, ан батырыц жол болсын депт). ылып журс]цдср? кенестер:цд1 кэне бпгс айтыцдар. ыз кун болды, алып мунда жатырсыцдар. н[н улысыцдар? дай б)зде жумысьщ бар? мысыц болса айтыцдар. мыстарыц б]тсе, кайтыцдар. Эя семлсмс)/.' з Караталдан, Коксулы жерден ауып келд1к. ырга сэлем берем13, - деп, шауып келд1к. ан батырымыз, ауыз жылытамыз деп келд1к. е журдш, щ журд1к, ьщ журд)к, к Ж У РД 1К, дьщ кад1р;н енд1 б[лд)к. ылманньщ баласымыз, леп, ер!н бузып, ел шауып, лкыны таудан ары куып, 232

Б1ресе бер1 куып, Орман батырга Жуз жылытцалы келд1к жуыц. Б1зде мал ц ы с т а й т ы н кен цоныс жок. Жайлайтын жайланып епн мен ер1с жок. Сабан, шепке Келш жатырмыз. Айгырда жал калмады, Биеде кулын калмады, Цойда куйрык калмады, Жан сактар жер болмады, Жейт1н азык болмады. Батырга уш жуз ат тартуды Экеп 6)3 берсек, Батыр б1зге коныс берсе, Басын кара коцыр кеб)кт1 кылып, Аягын Кургак аралы кылып, Батырмен катар жатсак. Ойсыз ул, Мисыз кул Ел шпнде бола ма? Кыргыздан б)рсу, Цазакган б1реуд1 сайлап, Тер1с-тентек болса тыйып, Дау-жанжалды б]Т)С)п, Ел арасында турса кайтед1. Анау Садьщан Эл1 теренщ баласы. Мынау Тасыбек Диканбайдьщ баласы. Мынау Ол1ке Мырзабек, Кэшкенщ улы. Мынау Каскарау Кебекбай деген ж т т . Мынау отырган Ысты Сандыбай Бол'пр1к батырдьщ баласы. Анау - Теке Шокан батыр, Мынау - шымыр Байзак батыр ауылыньщ ж]пт!, Осы кэд1мг1 Эшекей Баукещпч ауылыньщ жнтп. Мынау - Сикым Шомай. 233

Орма Орма Былт Жыл УЙ1н Тар е Не ба Алды - Ей, Из, е - Сау Кай е Саурь Берп Ботба - Мен Ел!мн Т]пт1 Сен Д Куда Аздап Сыпа Дулат Сауры Ел1мд Сауры Не ез С1рэ Балац !лен]ц Тогыз Саурь Сол а Елу Ж - Не Тогыз

ан отырып сейлейд1, анныц айтатын кеб! бар. тыр жылкысын Царабалтага кыстатса, лкысын кектем уакытында не карай айдаганда, езенге тускенде, ай, не манап жугенш колына алып, ынан шыгады да , батыр, б:р аттыц майын бер, - дейд1. ездерщнщ жылкыларын кайда? урьщ экетт1, - дейд:. езенге барсам да, ьщ экетп, - дейдт п езенге тусем, ай Сыпатай экетт1 дейд]. нщ Орман батырлыгым курысын, н1ц уш белйтнщ б[р1 1 ел1п калган екен гой. Дулат деген ел едщ, йга жакын жан ед!н. п кунэс1 бар екен, атай батырдыц кунэс1н ттын аруагына кешт1М. ыктыц кунэс)н кешпейм)н, д1 т)г[т] уг!Т1п тастаган екен. ыктыц канын урттамай, з канымды урттамай, да тынбаймын. цды тыныш уйьщтатпаймын, ]ц бер жагына да коймаймын. з Ж!Г1Т кайтады. ьщ турды, асудыц басында, Ж1Г1Т касында. гып кеш1кт1цдер? з кун жатып осында. 234

Орман батырдыц Келд1 ме сез1 кошымга. Тогыз кун жатып оралмай, Не болды осынша Жаксылык ниет бар ма. Жацсы сез1 жок болса, Айтатугын усы ны с бар ма. Каражак, Цаукыл сарнады Жанын еш тм коймаймын. Туйен1 берсе: елемен, Тук енед: деп ойлаймын. Азьщ, коныс бермек тугш, 1лен1ц ар жагына коймаймын. Тыныш уйьщтатпаспын баланды, Кек1ректен шыгарамын сананды. Кете бер, казак, кете бер, Керсетпе маган карацды. Цазактын атын экеп бер, Бул арадан женелс1н. Жей бер, казак, камыцды, Сенд1рерм1н шамыцды. Атын алып келед], Жаны Т1р! кенед1, Атына м)Н!п женед1. Жылкыдагы Саурыкка келед1, Орманньщ айткан ол сез1н Т еп е айтып беред1. Кек1рег!не Саурьщтьщ Ж1К шьщты, Ек1 беттен тук шьщты. Кыргыз еркек, б]з катын туыппыз ба? деп, Саурьщтыц келд1 ашуы. 1зденш журген бул жаудан Батырдьщ болмас кашуы. Кара муртты сылармыз, М э т н е карап турармыз, Б1р Кудайга жылармыз. 235

К Т А К С Т С С У Е К Б О У С Ж Е ! С Т А 1 А К А С Т К

Тасыбек айтты б)р сечд), Терт жуз епзбен Темен кетт1 астыкка, Саурыкда акыл салады. Саурьщ батыр шезде У ш жуз Ж1Г1Т жиып алады, Цаскелеинсн асып барады. Ойдан келетш ерлерд1 К^айырып тосып алады, Терме тасца салады. Ауылга айдап Ж1берд1. Кек берте ат астында, Саурьщ тосып калады, Тогыз Ж1Г1Т кеткен соц, Саурьщтьщ амалы катты ку ед), Саурьщ б1рдеме кылар, - деп, Умбеталы, Шаргын - Ею баласын бас кылып, Каражак, К^аугыл 1Ш1нде, Б1реу!н аман экелд1. Орман батыр ж)бергсн, У ш жуз ШС1Н1. Сендер енд1 журе бер. Жол аузына к!ре бер Ек1 жуз уй сальщшы, !ш1п-!ш)п бозасын, Сонда жатып калыпты. Туе ауган шак уакытта Айдап кеткен ег!зд1н 1ч1мен кел!пт1. Астыгымен терт жуз епзд1 Каскелещ е карай Айдап алып кеттт:. Саурьщ жолды тосып калыпты. Терме таста ецкейш, К,арт бурадай шецкейш. 236

Ылдиымен ат койып, Келет1н кеп адамды кер)пт). Кор)нбсстен турындар, Аттьщ мойнын бурындар. Жармысы етс)н К1С]Ц]Ц. Кудай кечепн берсе, Бул б1р тепн олжа, - деп, Тэуекел гып турьщдар. Жиырма-ОТЫЗ К1С1 Темен еткенде, Саурьщ оцды алды, Жанындагы мылтыкка кол салды. Кыргызга шьщкан карсыга Экец Саурьщ менм1н, - деп, Уш атады мылтьщты, Жогаргыны жогары, Т ем ен п т темен, Ек1 бел1Н1п цашады. Жогары кашкан к)С)Н]ц, Саурьщ туоп кет1не, К1м карайды бет1не. Мылтьщты келш атканда, Тутшге косты тупщп. - Экец Саурьщ! - дегенде, Цыргызда ес калмады. Кыргызга ту ап салмагы. Еспмсгсн кыргыз калмады. Кун батарга келгенде, Умбеталы атын тастап, Басшыга шыгып барады. Хан Орманнан тумай кет, Аягына ок тиген каргадай Клайда кашып барасып. Орманньщ улы сен болсан, Кашкен1н улы мен болсам, Тсреземп тен болса, 237

Цыл Ша Шы Най Ша Ша Аты Таб Бал Алы Кор Акс Таск Кут Айр Мыл Ек: Умб Ама Кол Цул Енд1 Ауы Умб Екеу Эне Мен Жур Шау Ана Кара Кезш Токт Мыл Тура Саур

лышпен, найзамен быса кетсец болмай ма? ынайы батыр сен болсац, йза, мылтык колыцда, быса кетсец болмай ма? бысуга дэрмен келмесе, ыцды тартып бул жерде, быса кетсец болмай ма? луан болсац бул жерде, ы са кетсец болмай ма? рыкканнан аягын ок узген сак каргадай ка кашып барасьщ. ылмайсыц менен, - деп, рылмаймын сенен, - деп, лтьщты басынан асыра атып ж1берд:. беталы келд) касына, анбыеыц Саурьщ, - деп, л кусырып ол келд1, лдьщ урып касына. 1 атына М1нпз, - деп, ы лга енд1 апар деп, беталы, Шаргынныц, уш де экстт). е б1р кезецге н шыгып кайтайын. ре бер, батыр, журе бер. уып шьщты кезецге, ау бара жаткан, ажак, Цаукыл, - деп, ш салды езенге. та, Каукыл, токта деп, лтыгын басынан асыра атып ж)берд]. а калды ол К^аукыл, рьщ барды касына. 238

Цауцылмысыц? - дегенде, Саурьщ, балам, сенбющ? - деп турды. Касына енд1 кеп турды. Не деп урыстыц агага, Жапанда пула далада. Ашып кара кез!цд1, ЕСТ1 меН1Ц С631МД1. Сацальщды сылып алайын ба. Агаларга не дед]ц, Цане сенщ цайратыц, Керсетш1 мен1ц ез1ме, Сугайын ба найза кезще. Экемдей улкен К1С1 ед!ц, Айтып турмын бул сезд1, Эз1ц айтцан сез1це. Орманга мен не жаздым? Урттагандай канымды, Шыгаргандай жанымды. Бэленше шапты болганда, С епзбектщ тогызы б [рдей туст1 Каскарау Кер1м цолына. Олт]р1ел) жатканда, ОтаНЫМ уШ1Н Ш1рК1НН!Н Канын 613 аламыз ба? Атын, тонын маган берс)н. Саурьщ юс) шаптырды, Сураганга сер1к бермед). «Кырамын муньщ бэр1н деп, Кет1рем1н арын», - деп, Кер1м батыр бермед1. Саурьщ М1НД1 атына, К е ц М келд1 шатына. Елу Ж1Г1Т ерд1 Саурьщтьщ цасына. Саурьщты керген сон, Кер1м байпацдай беред). 239