Жамбыл Жабаев шығармалары 1 том

Уялды ма, корьщты ма? Тогызын ат-тонымен шыгарып, Саурыкка экеп беред1. Саурьщ алып тогызын, Аман-есен кайырып имбердт Жазыгым кайсы Орманга. Орман мен! олт1рем1н депт1, Ол кай жершен арманда. Каражак, Каукыл, сен, Айтамысын Орманга. Айтайын, балам, Орманга. Егер айтсац, кайтасыц. Айтпасам, Кулайдан кайтсын. - Бар, Орманга айткын, - деп, Цоя берд1 Орманга. Каукыл тунде барады, Орманга барып жылайды, Козд)н жасын булайды. Жылаганын Цаукылдыц Орман батыр сурайды. Осылай дед1 Саурьщ Деп жылай беред;. Ауып келген екен Саурьщтьщ конысы, Расы ед! сонысы. А та жер1нен сын кетп, Мыкты жерге куш кетп. Амалы катты бала екен, Ыцгайсыз жерде ;с етт1, Амалсыз б!зге [сгетт]. Ертец отыз К1С1 баральщ, Кудай баска салган сон, Аузына каральщ. Тамырласып, достасып, Адамымызды алальщ. Ертец отыз К1С1 атка М1н е д 1, 240

Каражак, Ка Отыз К1С1 бар Саурьщ тург Елу Ж1Г1Т кас Бак дэулет1 б Жау келер ме Ж уйр:к ат, ер Турган ед1 ка Керме тастан К^атар-цатар Темен келт Ат КОЛТЫГЫ Б1р топ К1С1 а Саурьщтьщ к Жаннан аска Б1р топ К1С1 п Орман батыр Кез жетет1н Саурьщты та Жаудан кала Мен жылкы Саурьщ кайд Ауылга кара Ж отм д! сола Кер1нбеЙ1н к Кайыргын ж Асыльщ сейл Оз обалы ез! Орман Саурь Саурьщ ауыл Кайырлы жа Кашкен1н ауы Бас ауылга б Тамактарын Озенменен ж Шауып барды

укыл ]нпндс, рады. ан жылкыньщ 1Ш1нде, сында, басында, е муньщ касына. р Ж1г:т бэр1 сай, ару-жарак асына. н кеп адам, тепл1п, СОГ1Л1П, артынан. кез1 бар ан кырагы. пшнде р келед1. жер емес, анып кередк р ер емес, жакка барайын. да, - деп сураса, й кетт;, - деп, ай айтьщдар. кез1не, жауап сезше. леп жаяу шал !не. ьщ кайда деп сурады. л жакка кетт1 деп, ауап кылады. ылы - бас ауыл, барып тусед1, !шед1. жагалап ы 241



Сыпатайдьщ ауылына. Шакырып алды Сыпатайды касына. Орман батырыц кеп туст1 Бас ауылдыц басына. Аылдаскалы, Сыпатай, С1зге келд1м осында. Цалай кылып кутем13 У й Т1гел1к басына. Онан соц ертш кслд] Диканбайды касына. Диканбай батыр уй)нсн шьщты. Б13 Дулат болып Кудайдан корьщсак-шы. Саурьщ салды жел жакка, Сен: салдьщ он жакка, 031М13 отырмыз Цалыц казак ел жакта. Дауымызды алып бер, - дейм1з бе? Жауымызды шауып бер, - дейм:з бе! Б13 Кудайдан корьщсак-шы. Жалпы Дулат болып Орман батырды кутел1к. ТОГЫЗ уЙД1 Т1ГеЛ1К, Бнен1сояльщ, Ж1г1тт: катар кояльщ. Тогыз уйд! ауылдьщ А як жагына Т1гел1к. Орманды шакырып, Орманды конак кылмакка. Бие калды сойылып, Уй де калды Т1Г1Л!П, Ел калды жиылып. Ал Саурьщ барган жок, Эл! Орманды корген жок. Цашке де отыр 1Ш1нде, 242

Диканбай отыр осында, Сыпатай отыр касында. Саурьщ кайда к е т деп, Кайта-кайта сурайды. Саурьщ келе жатыр деп, Б1р Ж1Г1Т есж ашады. Сэлем берш К1ред1. Орман колын устады, Корсетт! бутан нусканы. Сен де менщ улым деп, Ецксй;п бетшен суЙ1пт1. Уэкш балам сенсщ деп, Шыгармады касынан, Цус ушырмай басынан. Токтаткан соц, Орман бил1к кылады. Ой, б;р бил1к кылайын, Жаратса Кудай ылайым. Терт аяктан кашу жок, Ек1 аяктыда сату жок. Терт жуз 6Г13Д1, Аркан жшпен, Бидай, талкан, жуг1мен. Аркадан ауып кел1пс1н, Сендерде азьщ жок, Бул ющде жазьщ жок. Кыбыланыц кызыл жел1, Соккан екен самалы. Жас та болса бул Саурьщ, Жаннан аскан амалы, Жузелген ерд1ц самалы. Дулатпын деп кепс1н;п, Бекп1н деп бексшбе. Калын Дулат тусына, Саурьщтай батырдыц, Сен! салдьщ он жакка. 243

Жа Кд Да Се Мь Б1р Аш Б1р Та Б1р Са На Ду М Ам Ш Пе Ам К^ Бе Ке Ке Ду Бе М Са Ж Да К,а Са Цы Са К,а Са Ж На

аулы жерге барганда, дред1 екен куцнне. аулы жерге барганда, ез толады 1Ш1не. ьщ карганын туягы р туйгынга етпейд]. ш уы келген жер1нде 1р ойран еалмай кетпейд). амам карга жиылса, 1р сур карга жетпейдг аурьщтай батырым амысьщды эперген. ушпанды керсе, эссаган деп тап берген. малменен ер Саурьщ, Ш опп жаткан Орманды енде гып алдына экелген. м ал м ен ......уйш е экелген ^удай берген журект1, ерген Алла т т е к п . ебелектей кеп Дулат, еппгщ м ен 1С)н жок, ушпанга кылар кушщ жок. ек кылатын [ипцдс, ьщ болсац да б1р гана, аурьщтай м сщ жок. ау жагына ел бермей, ау жагына сез бермей, ай душпаныц кет1п ед аурьщка алынбай. ыргыз-казак жур ме ед1 аурыкка жалынбай. ан камьщ кал гысыр (?) ауыт-сайман сайланып, Жалан кылыш байланып, айзасын таска туйреткен 244

Саурыкка к;м жеткен. Кутылдын мойындагы мшдеттен. Асулы жерд1 кузеткен, Жылцынын бэрш тузеткен, Мацдайына бац берген Саурьщтай батырга, Дулат тугш качакта Клм шак келген. Рас, Шапырашты Сенен аз ед!м. А з да болса сенен баз ед!м. Даулы жерге барганда, Саулап турган сез ед1м. Жаулы жерге барганда, Найзаньщ ушын безед1м. Келд1 ме мсч)н кезепм, Келсе мен1ц кезепм Кезепмд1 б1р бермей, Эртед!ц менщ езепм. Шапырашты мен ед!м, Елд[ц шет1н кыстаган, Келденен найза устаган, Душпаннан кантаган. Акыл, кайрат 1с кылып, Кезект! жерде саспаган. Ерег1скен душпанды Тарьщтырган кара кел1дей Шокитып тастаган. Шапырашты мен ед1м, Ет1мде бар т1рл1Г1м, Аузымда бар б1рл!Г1м. Ерепспе метмен, Кай жауымнан каймыгып, Кайда жэкетай деп жалынып, Кайда саган айтып ем. Найзаньщ басына, 245

Желект1 мен байладым. Каптаган калын жауымды В)р шыбьщпен айдадым. У а, кауым тур жиылтан, Ацылменен ойлаймын, Еш душпаннан сагым сынбады. Ерег1скен душпанды Тубш е жетпей тынбадым. С ен Цасараудыц 1Ш1нде Кайда сотып турган дауыл ен, Жылцы болсан, жауыры ен Сен кайда Малдыбай, Конысбайдыц Б1рге туган бауыры ен. Сен Кордайдын аетында Кеб)к курттап жатыр ен. Кешег) сен Жайлау тиметен ауыл ен. Сен кайдагы дур сдщ, Канша мальщ болеа да, Жосып кет)п жур ед:н, Ж ун жеп, жабагы кускан дур ед1Ц, У с т 1н толган К1р ед1н. Сан тиметен сасьщтыц Кеше гана б1р! едщ. Сен Цаецарау 1ш:нде Султанкелд! Бекенсщ, Атып салган тскемс)н. Эч1не езщ суктанып, Эз1н туб1не жетерс1Н- Э з малыцды М1не алмай, Э з асьщды 1ше алмай, Этерс!ц, бэсе, етерсщ. Б[ЗД1Ц Шапырашты 1Ш1ндет1 Кайыршы Тшенпидей екенс1ц. Аузы-басьщ бур:с1п, Кол-аятьщ тырысып, 246

Кершгенмен урысып, Долы катын сиякгы, Кудайдыц урганы екенсщ. Мен отырмын сез сейлеп, Нурым цызыл шоктай боп. Бул сез1мд1 сынацдар, Жаныс, Сикым, Ногайбай мырза, Тагы да Ботбай боп. Ею беттен тамтык жок, Ана б!р таска тус!п, Жаншылып калган боктай боп. Бет1нд1 адам керпс)з, Жайлауда буршак урган Боктай боп. Агыным ак боз аттыц арынындай, Дауысым аккан судьщ сарынындай. Ек1 бетте тамтьщ жок, Кудай урган, Казып алган картоптыц орынындай. Мен сейлейм1н улкен уйд1ц тершдей боп, Сен отырсьщ шал болып, Мен отырмын жас ж М т ер1мдей боп. Жан б1ткенд1 бойьща токсынбайсыц, Майлыбайдыц баласы Кер1мдей боп. Ж уртка аян мен1н дабысым, Дарылдап, несш метпмен былшылдайсьщ. Аузьщдагы кусыгьщ мен богыцды жеп. Аузына келген1н кайтармайды, Осыныц макул ма жыйылган кеп. Би1м атын атайын Сарыбайым, Саржандай болысым, Тузелген мен1ц конысым, Ешк1мге кеткен емес намысым. Ешк1м би-болыстан кем емес, Жен! келсе танысым. Бэйге атынан кем емес, Ж упрсем мен1ц шабысым, 247

К!мге кетт! намысым. Басьщ сенщ шатылган, Басьщ булга сатылган. Саурьщпен ерепсем деп, Байзацтай батырьщды, Цоцанда лэшкер кусбсп, Зецб;реккс байлап атылган. Басы бэлеге шатылган. Лэшкер Е^усбепц, Саурьщ екш баласы, Сездщ келер данасы. Акылы бар к!С1лер, С ез м э н 1С1н карашы. Кешеп дэу Сыпатай, Ол Ботбайдьщ баласы. Сыпатайды арбага тацып ап, Лэшкер кусбечне. Олт1рем1з деп ап женелд1. Сыпатайдьщ жазыгы, Цалмакка цашып кетед деп, Дулаттыц езшщ кылган жаласы. Мынау Ботбай баласы, Сен де Ботбай баласы. Сонда тагы Дулатыц, Жазьщеыз 1с кылды деп, Саурыкка кел1п жалынды. Сенен кайрат болмаса, Сыпатай батыр кетп деп, Сыпатай бутан не етп деп, Саурьщ батыр барыцыз, Сез1ме кулак сальщыз. 1с1 акка Цуцай жак. ................. 1С1 ак, Деген сезш еспп. Сыпатайдай батырды, Осекпен устады. 248

Тузеген батыр нусканы. - Олай болса барайын, Мэн1С1не карайын. Тун уйцыга карамай, А т терше жарамай. Бэленшенщ кок жоргасын Сен маган экеп бер, Ек1атпен косактап, Лэшкер Кусбегш е барайын. О к т балам деупн ед1, Алдына барып жылайын. Ек) ат М1Н1П ап, Кун-тун катып женед1. Саурьщ ек1 жорга атын мшш ап, Б)р кун, б1р тун жур)п. Олардан бурын барыпты. Лэшкер Кусбепнен сурады, Сонда берд1 Т1лег1н, Куанып ерд1н журег). Балам, негылып журсчн деп, Лэшкер Кусбеп Саурьщтан сонда сурады. Журег1ме кан туст], Кисык емес дэл туст1. Ауылдагы арызым, Мойнымдагы парызым, Сыпатайдай батырым, Эсскпенен арбага тацылды. Сыпатай С1зге не кылды, Не тобасынан жацылды? Сыпатайдай батырым, Кеше гана алдьщда, Булбул кустай сайраган, Елдщ камын ойлаган. Сыпатайды арбага тандырган, Дулаттьщ ез!Н1ц айткан есеп . 249

Тшекке келд1м мен С1зге. Илег1мд1 берсещз деп айтамын, Бермесен13 таксыр кайтемш. Алдыца кел)п жылаймын, Кезд1ц жасын булаймын. Экш балац шын болсам, Таксыр С1зден сураймын. Берсец таксыр кеп турмын, Тшег!мд1 бер деп турмын. Неше кундей кун катып, Неше тундей тун катып, Эрец деп С1зге кеп турмын. Цалмакка карап Цимылдаса ел!М13, Душпанга кату белыми. Экш балам, - десец:з, Сыпатайды бер1Н13, Б1р каеык канын киьщыз. Осек айтып журген арада, Ж урег1М!3 ак жол боп, Ел1-журты жылады, Кез1Н!ц жаеы сел болып. Б1р катар жанныц серкес!, Ел-журтыныц еркес). Эппак мен1 жылатпа, Алатауды кулатпа. Эппак 1ске елт1рме, Цылма таба осек айткан душпанга. Маган сенсещз, Бул ты1ме кенеен*з, А к канын жерге тамызба, Болмасын ел-журт таба. Эппак мен1 жылатып, Турсацыз унатып Кол кусырып сурады, Кусеке! - деп турады. 250

Окы балам десещз, Б1р цасык канын бер)Ц[з, Деп Саурык сурады. Э д е т екс1п келд1ц деп, Балам, саган берд]м, - деп, Жанган отты еш!рд1м, Канын саган кеш1рд1м, - деп. Бар жумысыц бул болса, ЖуМЫСЫЦДЫ 61Т1РД1М. Кош, балам, енд1 не? - деп, Улыксат берд1 ез1не, Кабыл цылды сез1не. Ол тун1 енд] конды да, Ертен кайта салады. Эулиеатадан Карсы алдынан шыгады. Алып келген кагазын, Шекербектерге салады. Сыпатайдай батырды Оулиеатада ажалдан, Айырып алады. Сыпатайды босатты Саурыктай батырьщ. Сыпатайды ел1мнен айырды, Айырганы зайыр-ды. Басында Ботбай куса да, Тусш де болды катер 1С. Намысыцды эперген, Жанжалды жерде тэу берген, Орыска кеткен намысты Осы батыр экелген. Саурыктай батырга Кандай адам шак келген. Саурыктай батырдьщ К е з т оттай жандырган. Ерепскен К1С1Н1 25!

Тшекке келд;м мен С1зге. Т]лепмд] бсрсен)ч деп айтамын, Бермесец:з таксыр кайтемш. Алдьщ а кел1п жылаймын, Кезд1н жасын булаймын. Экш балан шын болсам, Таксыр С1зден сураймын. Береец таксыр кеп турмын, Тш епмд1бер деп турмын. Неше кундей кун катып, Неше тундей тун катып, Э рец деп С1зге кеп турмын. Цал макка карап Кимылдаса ел1М1з, Душ панга кату бел1М1з. Э кы балам, - десещз, Сыпатайды бер[Н!ч, Б]р касык канын киыцыз. Эсек айтып журген арада, Журег1М1ч ак жол боп, Ел]-журть[ жылады, Кез1н!ц жасы сел болып. Б1р катар жанныц серкес!, Ел-журтыныц еркес1. Эппак мен1 жылатпа, Алатауды кулатпа. Эппак !ске елпрме, Кылма таба осек айткан душпанга. Маган сенсещз, Бул т1Л1ме кенсец1з, А к канын жерге тамызба, Болмасын ел-журт таба. Эппак мен1 жылатып, Турсацыз унатып Кол куеырып сурады, Кусеке! - деп турады. 250

О к т балам десещз, Б1р касык канын бер!Ц13, Деп Саурьщ сурады. О д е т е к с т келд1Ц деп, Балам, саган берд1м, - деп, Жанган отты еш1рд1м, Цанын саган кеш1рд1м, - деп. Бар жумысыц бул болса, Жумысыцды бтрд1м . Цош, балам, енд1 не? - деп, Ульщсат берд! ез!не, Кабыл цылды се'йне. Ол т у т енд) коиды да, Ертен кайта салады. Эулиеатадан Парсы алдынан шыгады. Алып келген кагазын, Шекербектерге салады. Сыпатайдай батырды Оулиеатада ажалдан, Айырып алады. Сыпатайды босатты Саурыктай батырыц. Сыпатайды ел1мнен айырды, Айырганы зайыр-ды. Басында Ботбай куса да, Тусш де болды катер 1с. Намысьщды эперген, Жанжалды жерде тэу берген, Орыска кеткен намысты Осы батыр экелген. Саурыктай батырга Кандай адам шак келген. Саурьщтай батырдыц Кезш оттай жандырган. Ерепскен К1С1Н1 25!

Ес-тусшсн тандырган. Найзаны таска егеген, Колдьщ алдын богеген, Атын М1н г е н кылацнан, Сулуды кушкан бурацнан, Ж1Г1ТТ1 жиган ещрден, Кай душпанга Кет!п ед) намысыц, Жер жарады дабысыц. Колыцдагы аеылдыц, БшмеЙС)Н ГОЙ МЭН1С1Н. Душпаныц кашканда, Артынан кусам, жеткенм1н, Алдынан барсам, тосканмын. Жасыгына копс1к жок, Асылда аздык жок, Ауданыц аз десец де, Таразыга салганда, Бэрщд1 де баеканмын. Лэшкер Кусбепнщ Окш балам деген1н!ц мэню1: Калмактыц алые конысын, Шакырасьщ ел1м деп. Кетш жур екен намыеы. Саурьщтай батырды Лэшкер Кусбеп Шакырып алды касына. Текежэум1т аргымак М1нг1зед1 аетына. Алтын кымкат жамылтып, А сы л КИ1М кипзд:, Алтын дулыга киг13Д! Саурьщтьщ басына. Отыз Ж1Г1Т ерт)п касына, Калмактыц бастьщ ханына, Калдар ханныц журтына жене;ц, 252

Кару-жарак асына. ЕгСС1Г[ Жур1П б1р КуН1, Урлап алып баласын, Алып келш баланы Лэшкер Кусбег)не беред1. (К араты акылыньщ данасын). Кайратына как турган, Айтканына нык турган. Алып келш баланы, Таза кылып баккызган. Тш еп кабыл болтан соц, Ерл)пн батырдыц унаткан. Жауыныц баласын алып, Жауын жаман жылаткан. « О к т балам сенсщ», - деп, Саурьщ солай атанган. Т)лсг! жаудан кайтпаган. Саурьщка еш адам Э сте жаман айтпаган. Эппакпын деп аксынба, Дулат сен1ц де. Тун болса келецкел1, Жарга бармаган, Нен артык сен)н катыннан. Саурыктай батырдыц, Козгайын оныц затынан. Андас шешен дауды алса, !ле судыц арасынан, Басып озган ерлер гой Катардагы халкынан. Ол батырлар умтылса, Етег1н-жец1н кымтанса, Турамай с1рэ, кетпейд1. Айбаты оныц кем емес Тсм1рден соккан талкыдан. Жауды керсе токтаткан, 253

Дауды керсе сез тапкан, Жауды керсе ел шапкан, Атасынан ел баккан, Ешк1мге залал кылмаган, Шашылганын жинаган, Меймандарын сыйлаган, Душпандарын кинаган, Кай )С] бар Саурыктыц Бул халыкка сыймаган. Ерег1скен душпанды Тезге салып тузеткен. Даулы жерге барганда, Тш мен жагын безеген, Еш адамнан корьщпаган, Елд1ц шет1н жайлаган, Мамага атын байлаган, Сол кез!нде Саурыкка М м жетем деп ойлаган. Эз1 адамныц батыры, Кеп уст]нде ерул1. Эд1лд)г]не карасац, Эдшетпен сурасац, Одш етсп баласына Болмайды жакыны. Бурадай басы сакылдап, Душпанды жерд! кергенде, Алтын тус1 жаркылдап, Даулы жерд] кергенде, Ек1 кез1 тунжырап, А к сауытын жамылган. Ерепскен душпанга, Карт бурадай шабынган. Улы жузд1ц батыры Сэт!мен табылган. 1ш1нен каттау ки)нген, Кайратына халык суй:нген, Душпаны катты куйшген, 254

Досы катты суЙ1нген, Алтыннан бурамалы Дулыгасы басында. Кайратты туган ер жМт, Бэр; де тур касында. Сен Цаскараудыц 1Ш1нде Малдыбай Цонысбайдыц Айрылмастай кайдан б1р1 ед]ц Тула бойыц И1р едщ. Коныс тимей езще, К)рмедей боп жур ед^н. Жылцы болса суреп), Жорганыц б]р) едщ. Сен цайдан Дулаттыц Жыгылганын суйедщ, Цор болганда ер ед[ц, Каскараудыц б1р1 ед1ц. Барып турган езщ сорлы кор ед1ц, Жылкы болсац, торы ед1ц. Осыньщнан кагынган, Тула бойыц курыскан, Шеке басыц тырыскан, Журген жер1цмен урыскан, Бэлекетт)бастаган, Басыца бэле жастаган, Ек! бетте тамтык жок, Сен1 К1С1 демес Кдскарау, Бекер жолга тастаган. Аузы-басыц шошацдап, Эсектен баска айтпаган, Бэлекеттен кайтпаган, Уялатын бет!ц жок, Устасатын кет1ц жок. Орып салган миядай, Ек1 бетте тамтык жок, Ара салган уядай. Сен!ц айткан ол сезщ 255

Бул халыкка сыя ма-ай. Осек болды айтканын, Дардай к;с] боп калдьщ, Сенщ жацсы емес пе Жаман сезден кайтканын. Басьщ жаман жалкау бас, Бул сезд) мен1н айтканым. Бойыц сен!ц курыс боп, Журген жерщ урыс боп, Цанша осек айтасыц. Дардай К1С1 боп калдьщ, Былжырап бекер кайтес)ц. Уялатын тусщ жок, Суйенет1н к[с;ц жок, Уятпенен !С!Ц жок, Кырьщ-елуге кеп капсыц, Адамшылык тур1ц жок. Уят ойлап сактансац, Анау уйд1ц катыны, Аузыца сией[н деп отыр. К1сы:к сенщ арьщ жок, Бул уяттан сактанган. Арынды бел1це байлап, Айрандай тегш!п жатпаган. .... дау осек таппаган, Журген жер1ц дуылдап, Катындар отыр шуылдап, Э сек айтар ш)рк1ндер. Э зщ жаман к]сю1ц, Тыныш отырмайсьщ булкшдеп. С езщ жаман к)С) екен, О т алардай келецдеп. Сарыбас кайтып сез таба алмай, жиылган жаксылар: «Жамбыл жен/й», - деп бшед1, Жамбылдьщ жолын бер1п женелтед1. 7^93 .ж'ыл. 256

ЖАМБЫЛ МЕН ДОСМАГАНБЕТ Эуел) тамам сездщ ]птидасы\"\", Жиенн1ц жиырма уш те ед1 жасы. Сейлей)н Жамбылменен айтысканын, Жарандар, кулак салып, сез тындашы, Жамбыл да ез тобынан асып журген Кеп акын беттей алмай кашып журген. Сейлеуге кара сезге кустан жуйр)к, Кен)Л1н талай жанньщ басып журген. Сейлеген талай топта тацлай кагып. Журтына елецменен журген жагып. Бул кунде Досмаганбет не болганын, Керерс1н тамаша гып тургын багып! Бала екен сезге жуйр!к Досмаганбет, Жасынан журген екен енер )здеп, Кеб1сбай. Царанбайда жаткан екен, Цысты кун )здеп кел1п нагашым деп. Сол кезде Жамбыл акын ол да келген, О л е т уйкы-туйкы соккан желден. У й 1нде Коб1сбайдьщ кона жатып, Олецд1 б1лген)нше сабай берген. Бул Жамбыл сез сейлейд1 таныркатып. Олещп бастан-аяк аныратып. Жантай мен Суйшбайдьщ айтысканын Жырлады б1разырак дауылдатып. Саламат-аман турсам, керерм1н, - деп, Ол т у т Досмаганбет калды жатып. А л, енд1 сейлер жел!п Жамбыл акын, Ежелден топты жарган дацгыл акын. Сейлед) сонда Жамбыл бутан карап, Тан аткан ]Ш!-бауыры аттай жарап. Алдына кел1п: - Кэне, сейле, - дед), _________ Баласын сен де акын жаца талап *' 1птидасы - араб сез], бастамасы, алгашкысы. 257

Ол бала сез сейлед! тшд1 безеп, Отырган эдеппенен кен)л тежеп. - Сейлей бер, бшгенщше, Жамбыл ага, Б]р келген мейман ед!ц, берд:м кезек. Сейлед1 сыпыра жел1п Жамбыл акын, Кершд1 кеп акыннан сез1 батым. Жарандар, жуз жыл дэурен сурген болсан, Ойлагын, б1р басьща ажал жакын. Сейлед1 сонда Жамбыл накыл айтып, Жуык боп агайынга жакын айтып, Ел1Н1н улкен-к1Ш! баршасына Отырды эр нускадан акыл айтып. Сейлед1 муд!рместен сары тацга, Озшен баска жоктай бул жаЬанда. Отырган терт туйел I Жалайыр, - деп, Тиед! сезд1ц шет1 анда-санда. Баяндап эцпмесш бастан-аяк, Айтыскан Жамбылменен сез1 мынау. Жожбьм.' Самгаймын канатымды, ал, аспанга, Дуб1рлеп дауысым кетс1н бар жаЬанга. Шрем с е т сезбен, Досмаганбет, Аягьщ тис1н жерге анда-санда. Сен мен; жеце алмайсыц, арбасан да, Терт бурышын тон:рек[1ц жалмасац да. Жалацдап аш борщей келдщ кайдан, Жаксыльщ Жалайырдан алмасац да? Аргы атам - аруакты ер Карасай, Тецселген дуб1р1не тау менен сай. Шр!М бар жыр несерш аспанга аткан, Сункардай сацкылдаган ер Суйшбай. 1лгерще Ш еже, Балта^ заманда еткен, Асекен\". Букар жырау арманда еткен. Солардьщ аруагы маган конып, \" Шеже, Балта - Х!Х гасырдагы хальщ а^ындары. 43 Асакен, Асанкайгы - философ-акьш. 258

Ел муцын жырмен толгап, несерлеткем. Сейлеймш, ерепссем, ектем-ектем, Тускендей жайдьщ огы саган кектен. Шын кызсам, сез1м - жалын, домбырам - найза, Курсаулы сауыт болар маган шекпен. Баласы улы жузд1ц - Абак, Тарак. Кетерген акылгейге мен1 балап. Кангырган аш боршей акын келсе, Бул Жамбыл Ж1берет1н сезбен сабап. Куйындай кекке шапкан мен б1р пырак, Арамыз екеум1зд1ц алыс-жырак. Теменде шьщыльщтаган сен торгайсыц, Айтыспа, м етм ен , акын шырак. Сейлейсщ барган сайын ектем-ектем, Тускендей ата-анасыз аспан-кектен. Аралап Абак, Тарак, журсец-дагы, Тусп еп п тер1 шалбар, каптал шекпен. Ол да еткен А сан кайгы, Букар жырау, Ол кунде шапкыншылык, канды бурау, Караспай жарлы-жалшы нашарларга, Хандардыц максаты сол - журтты кинау. Атамыз бэр1М13Д1ц - Абак, Тарак, Акынды керген!м жок сендей салак. Бойында саралыктыц белг!С! жок, Тал тусте кеткендей-ак уры тонап. Ал, Жамбыл-ау, Жамбыл-ау, Сез сейлей1н мен саган, Таудан аккан булактай Жас есп 1р1м баламын, Жапырагы жайкалган, Келге б:ткен курактай. Лак, текедей бакылдап, Мазамды алдьщ шыдатпай, Цойдагы азбан кошкардай, 259

Сезщд! мен отырмын С1рэ де с е т и унатпай. Элен1НД1 кыскарткын. Мунан былай узартпай. Буындырам мен сен), Б1р шыгармай ун1нд), Желкецнен тускен тузактай. Жаудыратам кез]цд), Калдырамын соз;цд1, Карацгы тун болганда Алдьщда жанган шырактай. Акында шайыр акпамын, Аспанга ушкан пырацтай. Сез1нде сенщ асыл жок, Кубылып турган сынаптай. Мен1менен айтысып, Жете алмайсын муратка-ай! Жас баламен шайкасып, Айтысып елец байкасып, Жас акыннан сур!Н1п, Кальп[ журме уятка-ай. Жете алмассын куганмен, Мен б!р асыл туганмын. Белд1 кынанй буганмын. Аргымактай буданмын. Тулгацды сен)н айтайын, Тулпарлыгыцды байкайын. Сулыга тойган казанат, Маган кайтып жетерсщ. Алдьщда журген пыракпын, Енд1 маган чсгсрс]ч?! М етменен айтыссан, Тубщ е ез1ц жетерс!н. Бул арадан кетерсщ. Кас)ре1-кайгь[ шегерс!н, Ала алмасац, алысып, 260

Арманда болып етерсщ. Ацындыгыц шамалы, А ла каш на екенсщ. Тонауга тускен урыдай, Ат-тонынан айрылган, Канатынан кайрылган, Жасыган жездей майрылган. Басьщда женд1 беркщ жок, Адам корер керк1ц жок, Акынмын деп сестенбе, Сез1цде куат, серпш жок. Эз пигыльщнан тапкандай, Кейп1ц жаман, Кейкуат^, Байдын малый баккандай. Кулакка маза бермед1ц, Дацгаза дабыл каккандай. Алдында жиган малыц жок, Мойныца салган салык жок. Ку кедейс!н кант ырган, Жауласарга елщ жок. Жыршы емессщ, баксысьщ, Дуниеге тапшысыц, Баксы да, С1рэ, болмадыц, Элен айтып онбадыц. Ел 1Ш1нде азыпсьщ, Б1р Кудайга жазыпсьщ. Ш екпенщ жок сен1н де, Сен б1р журген зэл1м-д1. Б]р бойында сэн1ц жок, Аралап Абак журсен де, У ш кун жатар жайын жок. Жаман тамды салдырган Орыстан закун уйрен1п, Агайын кон]Л'н калдырган. Жатка жерд1 алдырган. ____________ Елщ де б1р байлык жок, ^ Кейкуат - «Алпамыс батыр№ жырындагы кейшкер, койшы. 261

Казан аскан жерше Сабан-топан жактырган. Кеште ой наган бацсыдай Саган кобыз шалдырган. Сен; кер1п отырмын, ез1мнен-оз1м капалап, Тус1не с е т ц карасам, Жун1 тускен жапалак. Жараткан нем, Кудай-ай! Нагашы журтым ер екен, Сауьщкойшыл ел екен. Кетеред1 акын деп, Муныц несш сэн кылып. Б13Д1Н елде бул болса, Аяк жолын таба алмай, Кетер ед1 кангырып. Ал, Жамбылым, Жамбылым, Оленге жуйр1к дацгылым. Еркек болеан, кашпагын, Кайратьщды карыштап, Эн ер1ц болса, бастагын. Урыскак катын секшд1 Аузьщнан от шашпагын. Мшщд1 айтып бсрсрм)н. Акыным, Жамбыл, саспагын. Асканга тоскан кезек-т1, Алдын ала баспагын. Армансыз бол, акыным, Акындыгьщ болмаса, Жок екен баска накылыц. Юм жыгылып, к;м жыгар, Байкармыз созд1н акырын. Цартайганша какылдап, Жел сезге б1р тоймайсьщ. Жецем1н деп ойлайсыц, Мен!менен ойнайсыц. 262

Эсем болсац, бэсен бол, 931ЦД1 езщ кетер!п, Сонша неге болмайсыц. Цонац конса уЙ1це, Тышцан мурнын канатып, Тышцац лак соймайсьщ. Бергенше кудайдыц, Канагат кылып тоймайсыц. Ел кыдырып сумецдеп, Жасыцнан кылган эдет1ц, Елден-елге тыенш, Жамбастай жатып ш1ренш, Тен'преуд] коймайсын. Астьщ а М1нген ер; г; жок. Цол берген мьщты П1р1ц жок, Не басыца кун туды? Б)р жаньщда тыным жок. ЭМ1Р1ЦД1 ОТК13Д1Ц, Коп С031НН1Ц !Ш 1 НДе Б1р дэлелд1 шыньщ жок. Халыктан дуние суранып, Жарыган, с 1рэ, жер1ц жок. Айтканыц ылги от)р1к, Соз1це сен1ц сену жок. Е сМ ц бар да, терщ жок. Алысып элщ келе алмас, Ылдиын кеткен, ер1н жок. Б!р откен соц дуние, Кбайта айналып келу жок. Корыкмайсын, бейшара, Элерщнщ шагынан, Кетер ем урып б1р жерге, Азырак коркып отырмын Сакалыцныц агынан. Отырсьщ гой кушиып Кой баккандай ку кедей. 263

Байлыгын айтсам Тарактыц, Каларсьщ сен ундемей. Ц а л д а й , Маман, Кел]бай^, Байлыгы таскан кунде удей. 1леден эрман кесм ген, Жер1н каптап малы жур, Юм айтар муны шын демей. Калдайдьщ багы жанып тур, Жаркырап ашык Ш1лдедей. Жылкы мен койы есепс!з, Журттан аскан байльщпен, Туйес;н жур жундемей. Ел1мдег1 байльщты Айта берсем, сез жетпес, Сусап калар тш-кемей. Акын болсац, ашык айт Елщ деп байльщты, Б13Д1Н елд1 кундемей. Елщ сен1н оцбаган, Енд] не деп айтамын, Ксдсйлшт! м1н демей? Жш/был/ Солай ма, бала, солай ма! Зыгырына Жамбылдьщ Тисен, саган оцай ма! Ц у ы р а м ы н енд1мен Акындьщтыц апшысын, Керген1м жок ем!рде Жел сездщ мен тапшыеын. Олец)м асау тещздей Эрге карай шапшысын. Толкындай сезд1 сапырып, Арыстандай акырып, Шыгайын енд1 айтыска. Нажагайдай сез1мд1 \" Калдай, Маман, Кел]бай - Орта жуз, Найман елшщ 1р1 бай-феодалдары. 264

Жаркылдатсам алдында, Ес1н, шыгып адасып, Бше алмассьщ экецн1ц Элгенд]г)н цай туста. Сез бшмейт1н баласын, Акындыкка шаласьщ, Мен1менен айтыспа. Кем1тес1ц кедей деп, Басца сезд1 таппайсьщ, Жечс1п журген немедей, ЕлщД! кур мактайсьщ. Малды санап мактанбан, Малында емес ел багы. Коргаган жаудан халыкты, Ерлж пенен данкты, Ел1мн1н кушт1 аруагы. Ел1мде болды батырлар: Карасай атты уранды. Асынып жау жарагын, Ел1ме шапкан калмакка Орнатып кара туманды, Салатугын ыланды. КаЬарына шыдамай, Цалмак кезген Шыганды. Кылышынан етк1зген Каракесчр КаЬанды: Жауынан жерд1 босатып, Осындай атак К1м алды?! Бупнгщей сез!ме, О-дагы саган кумэнд1. Кеп сезщнщ 1шшде, Б1р сез1н жок унамды. Байкалып эбден сыналды. Елден алгыс алмайсын, Кетер1п К1тап, Куранды. М етменен устасып, 265

Бшмейсщ Кудай урарды Женбек кайда Жамбылды. Ссн1ц айткан елен1Ц Тараган бпден ушкын-ды. Цысым керсен Жамбылдан, Деп журмег1н губ1ндс, Кандай 1ске тап кылды. Ерл1Г1ц болса мацтангын, Калмакты куып кашырган. Айдарынан жел е с т , Алатаудан асырган, Айбалта, кылыш асынган, Жанындагы жабдыгы Наркескен, канжар асылдан. Карасайдай батырлар Кику салып аттанса, Ел1ме тиген жаулардьщ Алмадай басы шашылган. Айтшы, осындай ерлерд! Елщде даццын асырган! Айта алмасац бундайды, Айтыспа, сен антурган. Корыксан неге айтыстыц, Агарган сакал, шашымнан?! Ата-ана сыйлап кермеген, Бнэдеп ескен жасыцнан, Сен б 1р журген сауыскан. К ес1р т улкен басыннан. Мен1менен айтысцан Сендей талай кеппен1н Кек:рег1 басылган. Уэ, ку тацдай Жалайыр! Менен асцан ел)цде Бар ма, С1рэ, б1р шайыр. Жамбыл жырау толганса, Домбырасын цолга алса, 266

Пар келт1рмес ешк1мд1. Сез дауылмен согушы ем Сендей ацымац муск1нд1. Ауыльща алып бар Шашылган б1зден ушкынды. Суй1нбай акын устазым Сез канжарын суырып, Душпанга ост[п куш кылды. Кудай аткан ку молда, Бсрсксщй ушырып, Кет1реЙ1н пыстыцды! Арбаеткелд1ц туб)нде^' Б1р кун, б1р тун шайкасып, Энер1н эбден байкасып, Кулмамбет те жецген жок. Жецбек турмак Кулмамбет, Нысанага келген жок. Караксрей Тубек те, Жалайырда Каркабат''^, Бу да айтысып, керген жок. Жамбыл, Жамбыл болгалы, Жамбыл атка конгалы, Ешюмге намыс берген жок. Жецыйп кайтты Кулмамбет, Кур сулдес1, елген жок. Кепш1Л1кке бет бурып, Азгырушы адамга, Караспайтын саранга Жамбыл эсте кенген жок. Ецбепм С1ЦД1 ел!ме, Ел шннде ер!ме. Сол уш1н багым сенген жок. Тарта сейле тЫщц, ТаНИМЫСЬЩ П!р1ЦД1? \"^Арбаеткел - Капшагайдьщ аяк жагындагы Ушаралдан темендеу, атпен ететугын кылта жер. Б^л 1ле езен]н]ц б^рынгы белпл1 еткел). *\"Ц ул м ан б ет, Кзриабат - XIX гасырдагы айтыс акындары. 267

Танымасац тр1цд1, Айтайын сенщ М1Н1ЦД1. Эдеппенен сейлер ец, Егер болсан бЫ м дг Журттьщ бэрш умыткан Хан, патша шенеунш, Сен сьщылды молдалар. Б етте уетап Куранды, Эт)р]к айтып, елд! алдап, Тараткан кисык уранды. Аятын окып ышкынып, Ауруга дем уш трш , Молдалар уксас жыланга. Балуан болсац, белсенш, Шык куреске сыбан да. Барыц болса, карышта, Емесп]н саган куданда. Сен - куйкентай, мен - туйгын, Жур жайыца одан да, Эл1щц бшмей алыеып, Аптыгып сейлеп асыгып, Жольщтьщ кырсык лацга, Цаптаган кара туманга. Арка тутып акырып, Бул Абактьщ баласын, Жангырьщтырып мен шьщсам Алатаудьщ саласын, Жайлау, кыстау, мекен цып Эзен б1р сай-саласын. Копт)пн айтсам Абактьщ, Аз гана ауыл Жалайыр, Карамдь[ кермей каласыц. Ку ауызды, ку молда, Цайтер екен? - дееем мен, Эршеленш барасын. Тш типзсец бабама, 268

Эртке куйш, жанасьщ. Ажырата сейлепн Бай, кедейдщ арасын. Кур кепкеннен пайда жок, Сейлепн сезд1ц данасын. Жыгылганды, жыкканды Сонда бшер эр адам, Озшщ бшсе шамасын. Узын сонар жуйршпш, Эцпм еге канасыц. Узыннан жыр боратсам, Сонда ес1цнен танасьщ. Албырт жиен, Жалайыр, Маган карап не дейсщ, Д ед1н маган кедейс1ц. Мен коргасын сакамын, Сен - утылгыш кенейс1Н- Мен - б1р соккан дауылпаз, Сен - салмаксыз, к... бос, Ебелек каккан ебейс1н, Б4р устасып калсам, - деп, Куиищц байкап шенейс1Н- Мен жайынды айтайын. Жалайырсыц, кедейс)н, Кедейл)кт)н белг1С), Жакын-жуык келмейс)н. Шыккан жер1Ц мен болсам. Менен шыккан сен болсан, К1мд) К1мге тецейс1н. К,ысы-жазы ау салып, 1леден балык коймадьщ. Ш1р1ген суйек жесен де, Карньщ шыгып тоймадьщ, Туздап балык кактадып, Сары майдай сактадьщ. Ел!н кедей болган сон. 269

Жайым калай болар? - деп, Дарияны жакгадын. Э з малыцды орг!31п, Жер1цде мал бакпадыц. Конак конса уйще, Сою га мал таппадьщ. Тайдьщ майын бермейпн Нес1не байды мактадьщ? Айльщ жерд! ауызыц Б1р-ац кунде аттадыц. Би мен болыс колына Шыгыны болып кетед1 Жазы-цысы тапканьщ. Заманацыр болды ма, Эз тукымым ез]ме Жау болып, карсы шапканьщ Ел байльиы 031нде, Тш байлыгы сез)мде, Малы жоц тацыр кедей, - деп, Эт!р1к жала жаппагын Ерепссец мен1мен, Мен уетаесам сен!мен, Шыгып кетер аптабыц, Молда емессщ, сицырсыц, 31К1р**^айтып зарлаган, Жаназа^ окып елгенге, Шдия^ алып жалмаган. Шаригат жолы мынау, - деп, Карангы, надан хальщты Козд1 жумып алдаган. Кедей елее, уЙ1не. Кущрен1п бармаган. Аттана шауып, бай елее, Кирагаттам Куранды, 31К1р - ауру адамга айтылатын баксы сарыны. ^Ж аназа - Ислам д1н1ндегшерд1ц елген адамга оцитын намазы. ^ Пщия - дуга жолына жумсалатын шыгын ацы. 270

К у ш -т у т сарнаган. Кайыр-чекет бермесен, Сез1ме м е тц кенбесец, Дозак бар, - деп коркытып, Кылмаган пэлец кал маган, Оцбайтын молда жер1 осы. Жаксы керсе молданы, Коз бояушы зулым, - деп, Кеппнлж неге каргаган? Эз1ц де б1р кун ш уу дейсщ, Элмей калмас жанды адам. Жарым тунде шабасыц, Эл1п кетсе малды адам. Елде коп эл1м молда, залым молда, Халыкка залымдыгыц мэл1м, молда, Сыбырлап азгырасыц эзэзыд1, Цосылмас б1зге сен1ц каньщ, молда. «Кудай б1р, Куран шын», - деп азгырасын, Ораза\"', намазсызды жазгырасыц. Жол сызган келешекке еш нэрсен жок, Мунымен кайтып журтты мэз кыласын. Ацдап бас, салгыртсынбай аягьщды, Ек1Н!н б1р! елер, ерепссе, деген сез бар, Есще тус)рем1н баягынды. Абакка кай казактыц малы жетер. Кез кермей, жалган сезд1н бэр! бекер. Елщде кысы-жазы балык аулап, Тенпреп осыменен кун1н етер. Молда акын, сонша неге мактанасыц? Мактанып, кетерыш, шаттанасыц. Балыктан тапканыцды шыгынга сап, Старшын, би болысты аткарасьщ. Пенде жок жаксылыкка таласпайтын, МеЙ1рс1з бай кедейге караспайтын, Би мен ку алдап канын, ^ Ораза - рамазан айында м тдетг! турде орындалуга ти!ст: д т и парыздардыц б]р]. 271

Теспей сорып Мшез бар иттерд]ц аластайтын. Байлардыц купцы жаман мактайтугын, А т мшш, асын 1шкен жактайтугын. Нашардыц куш1менен пайдаланып, Жер: осы маган байдыц жакнайтугын. Ку молда, орыны жоц сарнамалык. Байлар жур кедей куннн пайдаланып, Байды мактап, нашарды аузьща алмай, Мунымен оцаласын кайда барып?! Шыкпайсьщ кыр басына муныменен, Болды, сезд1 сойлсгнг куныменен. Жамбылдыц айгай салган даусыменен, Тау мен тас эн косады ун1менен. Кетерсщ жерге К1рш, жынды, антурган, Мен саган каЬарлансам шыныменен. Не токталып, не жен!п, не жен1Л1п, Созылып отырганша курпменен. А з сезд1н тэт'плн! болар балдай, Отырсыц айтыспак боп коц!Л1ц дардай. Кабанды^- Бактыбай мен ап келсец де, Келед1 шаужайымнан ешк1м шалмай! Котере кеп мактадыц ел1цд! сен, Айтыссац бугын бекем белщд! сен. Бул жакка кул;п кел!п, жылап кайтсан, Табуга киын болар жср]цд] сен. Эдепт) мейман болсан, сыйыц болар, Сый бшмес сныр болсан, киын болар. Алыстан ацеап кел1п, шаршап кайтсан, Тагы да б1р бас коскан жиын болар. Бул 1СТ1Н уагында болганы анык, Айтысты кетерел;к жогары алып. Сейлеген кенш 1ндеп сез1н болса, Осымен б;р к1шкентай догаралык. ^ Кабан - ХУШ гасырдагы Жалайыр тайпасыныц 1р; акыны. 272

/%эс.м<зе<2нбе?й.' Ал, Жамбылым, Жамбылым, Ежелден жуйрж дацгылым. Кезекпенен сейлел1к, Со'ймд] тоскын, Жамбылым. Алпысца жасьщ келгенде, Тогшш, тасып дариядай, Басылып цалган арыныц. Молдалыгым айып па Уйреткен саган Кудайды Куран со ли укпаган Сендей надан оцбайды. Зекет алса, молдалар, Ужмакка журтты жолдайды, Молда епрж айтпайды, Оны Кудай колдайды. Елеуретш сейлейс)ц, Алактатып козщд] Эзэз1лден сабак ап, БуЛД1р1ПСЩ СОЗ)НД). Куранга тш типзсен, К у !Й р ^ ' деЙМ1Н 631ЦД1 Мен б1р енд} сейлей1н: Жалайырдьщ бегшен, Белгш1 ата-тег1нен, Айтуга тура кеп отыр Абак, Тарак шепнен. Нокта агасы - колбасы. Дулаттыц^ бЬге не пайда Цумырскадай кобшен. Тер1п айтып келсрм[н Бергщен аргы елщнен, Эулие ата, Шымкенттен. Бозадан баска асы жок, Жар жатактыц астында, ^ Куп[р - араб сез!, Д1ннен шыгу, Д1н жолынан безу деген магынаны бшд1ред]. Дулат - Улы жуз курамына енетш ]р[ тайпалардьщ б]р]. 273

Теспей сорып Мшез бар иттердщ аластайтын. Байлардын кулкы жаман мактайтугын, Ат мшш, асын 1шкен жактайтугын. Нашардын куш1менен пайдаланып, Жер1 осы маган байдьщ жакпайтугын. Ку молда, орыны жок сарнамальщ. Байлар жур кедей куинн пайдаланып, Байды мактап, нашарды аузьща алмай, Мунымен оцаласьщ кайда барып?! Шьщпайсьщ кыр басына муныменен, Болды, созд] сойлег1н куныменен. Жамбылдыц айгай салган даусыменен, Тау мен тас эн косады ун1менен. Кетерсщ жерге к)р!п, жынды, антурган, Мен саган кайарлансам шыныменен. Не токталып, не жец1п, не жец1Л1п, Созылып отырганша кун!менен. А з сезд1ц ТЭТТ1Л1Г1 болар балдай, Отырсьщ айтыспак боп кещлщ дардай. Кабанды\" Бактыбай мен ап келсец де, Келед1 шаужайымнан ешк1м шалмай! Котере кеп мактадьщ ел[цд] сен, Айтыссан бугын бекем белщд* сен. Бул жакка кулш кел!п, жылап кайтсац, Табуга киын болар жер1цщ сен. Эдепт! мейман болсан, сыйыц болар, Сый бшмес сиыр болсан, киын болар. Алыстан анеап кел1п, шаршап кайтсан, Тагы да б)р бас коскан жиын болар. Бул 1ст!ц уагында болганы аньщ, Айтысты кетерел1к жогары алып. Сейлеген кещ лщ деп сез1ц болса, Осымен б1р к1шкентай догаральщ. ^ Кдбан - ХУШ гасырдагы Жалайыр тайпасыныц 1р) акыны. 272

/Тос-мазанбет?!.' Ал, Жамбылым, Жамбылым, Ежелден жуйрж дацгылым. Кезекпенен сейлелж, Сез1мд1 тоскын, Жамбылым. Алпыека жасьщ келгенде, Т е п л т , тасып дариядай, Басылып калган арыныц. Молдалыгым айып па Уйреткен саган Кудайды Куран с е з т укпаган Сендей надан оцбайды. Зекет алса, молдалар, Ужмакка журтты жолдайды, Молда ет1р1к айтпайды, Оны Кудай колдайды. Елеуретш сейлейсщ, Алактатып кез1цд1 Эзэзшден сабак ап, Б ул д ]ртсщ С631НД1. Куранга тш типзсеп, КуП1р^ ДеЙМ1Н 031НД1 М ен б1р енд1 сейлей1н: Жалайырдьщ бепнен, Белгы1 ата-тег1нен, Айтуга тура кеп отыр Абак, Тарак шепнен. Нокта агасы - колбасы. Дулатгын^' б!зге не пайда Кумырскадай кеб!нен. Т е р т айтып келерм1н Берг1ден аргы елщнен, Эулие ата, Шымкенттен. Бозадан баска асы жок, Жар жатактыц астында, Куп1р - араб сез!, дшнен шыгу, Д1Н жолынан безу деген магынаны бшд1ред;. ^ Дулат - Улы жуз курамына енетш 1р1тайпалардын б;р1. 273

- Кунге куйш тускендей, Цыздарьщньщ шашы жок. Б^р^н-б^р^ кеп дескен, Бозакормен ептескен. Жакынынан баска касы жок. Досмаганбет бул молда, Эрб1р энге салады. Меркщен берп туганыц Салган кыстак, каланы. Уй басына бес тауык, К;рсян^ боп карады. Кысты кун1 болганда Кешк1ннен елген бугынын Тер1С1н сылып алады. Алып к е л т базарга, Ыстап ет1н сатады. Бес тиыннан акша алса, Жерден алтын тапкандай Куанып уй)не кайтады. Енд1 айтайын, Жамбылым, Меркщен берг1 елнцц, К1рсянга жазылган, Бэр! орыска кен1мд1. Мен1менен айтыссан, Сындырармын бел1цд1. Откенд; айтып, менменсш, Кетерес)н кещл1нД1- Ол кундег! батырлар, Бэр1 жерге комыд;. Елд1, мше, булд1р!п, Жайлады жау жер1цд1- Айта бермей еткенд1, Шыгарып кумар-шер)ЦД1 Айтсайшы, Жамбыл, тагы да, Абактан енд) ул бар ма, ________________ Куткараты н ел!ЦД1. \" Юрсян - крестьян, шаруа. 274

Кекектен баска кусыц жок, Кекпектен баска ш ебщ жок. Козы жауырын курай жок, Ж1Г1Т1ЦН1Ц куш! ЖОК- Кекнэр^б ш к ен К1сщей, Адамьщныц тус1 жок. Тус1 менен ес1 жок. Ет1н нанмен кебейткен, С ой п п , к... шемейткен, Сиырын айдап, ок-ек, - деп, Тапкан анам еркек деп, Цоркып, бугып калмаспын. Егер кырсык шалмаса, Алдыма жуйр1к салмаспын, Шапкан жерш киятын, Куш!н колга жиятын. Э т т р кылыш алмаспын. Тарлан тартып калыпсыц, Аузьщнан шалыпсьщ. Буыньщды бек1Т!П, Аягыцды дэл баскын. Кумар болса айтысу, Жыкканымыз алуга, Журтка олжа салуга, Бэйг[ге Т1Г1П мал-басты. Айтысам деген онда жок, Келе-ак ез)ц жармастьщ, Сендей-сендей коп акын Кергенде м е т еттген. А ты сса колды болмай ма, Таяк етсе ет1цнен. Мерк1ден берг1 туганыц, ОН-ОН уЙ1Н б]р!ПП, Эрб]р тауга бек)нген, Шегаралас болган сон, ^ Кекнэр - наша, корцормен тартады. 275

Хан Орманы^ бас болып, Кыргыз тапкан шепцнен. Эз: жацсы сл!ннен, С е т и , т и т кес1рщ, Коштср[ц басып жыл еайын, Берекемд1 кет!рген. Сия салдым сауьч ка, Еумармын жастан сауыкка. ЕлщД! кыргыз шапканын, Олжага кыргьч батцанын, Жылы ес!мнен шыгыпты, Ит пе, цой ма, тауьщ па? Акыным, Жамбыл, жальщпа. Асыгып елец айтам деп, Б1р киеге жолыкпа! Елщ кедей болган сон, Мал таба алмай, кыз саткан. Мен!ц жеген бальным Мунан жаман болып па?! Менменсшген сендейд1 Б;з де акынбыз 1здеген. УЙ1нен жылан шыккандай, Жаз кетсе, кацгып, куз корген, Байлыгыц сен;ц кайда бар? Мал орнына кыз берген. Б)р жарамды ж игп, Дулатьщнын Алпысбай, Кунде арак 1шкен1, Орыстьщ уй) тускен;, Закоскес1 киярдан, Алдында тактай устел1. Сен Абактьщ жуйрМ, Мен тулпары Тарактьщ, Жацылдырма Т1Л1МД1. Жараткан, Тэщр1м, кушт!С1Н, ________ Дуниеге жан гып жараттьщ. \" Орман - XIX гасырда ем1р сурген кыргыздьщ шоц манабы. 276

Алуан-алуан ел етш, Жер ж улне тараттыц, Бэрекелд)- Жамбылым, От)р1кт] шындай гып, Жалган сезд1 дындай гып, Журтты аузына караттын. Сатып алып кеселд1, Пайдасы канша арактьщ, Салты осы ма елщнщ?! Би1, байы, болысын. Босатпас алдын кабактып^, Арак десе, жымьщдар. Кулкыны курып кылмыцдар. Мейл!, казак, орысы. !шпесе басы ауырар, Калага жакын конысы. Кунде салып сальщты, Зар кактырып халыкты, Мойнынан туспес борышы. Жер1ЦД1 сатып улыкка, Жесе, тоймас куныкпа, Тарылган журттьщ ор!С1. Оразалы деген!н Карындасын ез1 алып, Ес)тпеген жол салып, Б1р тентект!ц кес1р1, Шулады Дулат козгалып. Коп узартып созбальщ. Бул да жетер басыца, Эдшд1ктен озбальщ. Жамбыл.' Албырт жиен, Жалайыр, Ел1цде бузык жок болса, Цожакан 1ШТ1 неге арак? Эулие, сопы кеп болса, ззЦабак - арак сататын дукен. 277

Кепке тиер кес:рщ, Кожа мен молда бек болса, Дэулетп ататек болса, Бойыцда арамкек болса, Молда емес, ол эзэзм, С уй к1м с13, журтка жек болса, Сол Кожакан болысьщ Мекеге барды кажы боп, Боза, арак 1шкен соц, Айтады несш кажы деп, Пара тагы жейд] екен, Ел 1Ш1нде казы боп, Арамтамак, ак бшек, Кол астын жемей, колдай ма? Басшы эд!л болмаса, Журтка эдщц1к орнай ма? Ел коргайтын ул туса, Елд1 душпан торлай ма? Шацымды менщ шалмайсьщ, Урсан да камшы борбайга! Кырсык шалса жолыцды, 1с1цд1 Кудай оцдай ма?! Терт тул1к мал турганда, Сойдырып [ношка согымга, Шаригат жолы сондай ма?! Сен бшмейс1ц, мен айтсам, Косшыбайдын атасы, Кайырсыз бай Калдайыц Тогайдан торай коймаган, Адалдап жиган малдайын. Ажырата бшмеген, А д ал мен Ьарам кандайын. Шаригаттьш*' жолында, Арам жемек бар ма екен? Албырт жиен, Жалайыр, ____________ Елщнщ салты мынадай: Шаригат - араб сез!, м^сылман д)н)н)н жарльщтары мен зац ережелер;. 278

Жасын кэмш толтырып, Цыз ес1рд1ц буладай. Алыстан келген сэудегер, Б1р керег1н сатып ап, Кечдемсс)н саткан боп. Кыздарыимен жатып ап, Заукын сафа^'\" кылады-ай, Мактанарльщ жэЙ1ц жок, Ж елтнген кец!л басылып, Жел1ккен жуйр]к тынады-ай. Сэудегер, молда зулымсьщ, Хальщтыц конн боядыц, Кайь[р баскан тумадай. О да сенщ кес1р:н, Кемуге себеп нес1бец. Алты ауызды ала боп, Басыцды торе сурады-ай, Мен боламын ханьщ, - деп, Хан салыгы калыц, - деп, Хандыгым журтка мэл1м, - деп, Ел!цД1 кысты, канады-ай. Ханнан кор)п канауды, Ат, айгыр калмай жараулы, Куйзел1п журтьщ жылады-ай. Котерд]ц журтка бас кылып, Кайыры кепке тимеген, К^аны кара залымды, ЗаЛЫМДЫГЫ МЭЛ1М-Д1, Алдына тура бара алмай, Барып жауап ала алмай, Айта алмадыц зарыцды. Жылкы, туйе, снырмен, Кой, ешк!Н1 сойыс деп, Тартуга тарттыц барьщды, Тартып алды ер1кс13 ____________Ж ук артатын нарьщды, ° Зауцын сафа - араб сез1, ойын-сауык магынасында. 279

Коз жасына карамай. Жылатып, кемп1р-шалыцды. Хан жарлыгы солай деп, Букара бЬге оцай, - деп, Жер жаксысын бай алып, Бай патшага тепелш, Эр1С1ц к а п ы тарылды. Ел цоргайтын срлер)н Алдына барып бас и т , Алдиярлап жалынды. Терелер кел!п, жэй салды Алтынемел бел1нен, Жайлау, цыстау мекен гып Курецбел деген ж ертен. Мал, басыцда ер1к жок, Жауга бердщ жерщд1, Журе алмай коркып шен]нен. Жоктамай намыс, арыцды. Мьщты болсан, сураттын Ханга неге елщд]?! Каны кара сумырай, К а п ы басты бел1цд1. Ун шьщпадьш, туншьщтьщ, Шыгара алмай [нер)цд]. Ханныц сес1н кайырып, Ел1цд1 даудан айырып, Алмадыц калай кег;нд1?! Эулие болса, кайда ед1 Еекелд1 би мен Балпыгьщ?! Тереге е л т еуратып, Нашарларын жылатып, Кад1рш бымей халкынын, Байтак жаткан кеп елге Тщц кес1р шарпынын. Елеуреп ец ент:пп, Басылды ма каркынын?! 280

Ат-тоныцды олжа гып, Кайт ел1це, жарцыным. Жалайырдыц 1шшде. Серпц бабац Балгалы, Балгалынын байлыгын Отырсьщ ба салгалы? Байлыгын сонша кеп болса, Негып журС1ц бул жакта Зекет, кушыр алгалы? А нт урган, - деп айтады Жалайырды Каргалы. Цажылык калып жайына. Кожаме г, Кожакан УЙ1нен арак кетпейд1, Сез1мн1ц бар ма жалганы? Бэр^н де айтып берерм1н, Тагы да болса калганы. Ауыч б)рл!к кыла ма, Аш улы болган кект1С1н, Байдан кедей бел1Н1п, Байга кара кершш, Кедей ашу етпес1н. Аузыц бармай отыр ма Айтуга Келбай, Маманды. Мырза, Куш1к, Жалайыр, Андаста зулым Аманды? Кедейге жаны ашымай, Жаксыльщ 1здеп басына, Жоламай пэнде касына, Маман берер сазацды, Шулатып бала-шаганды. Карсы жауап айтуга Келт1рмеген шамацды. Жалакор деп айтамыз Журтына бул1к салганды. Би мен болыс, бай, манап. 28!

Пристав, князь, чиновник Шулатты бала-шагацды, Кай жаксьщ бар оларга Карсы турган табанды. Кариямын, сураймын, Сез1ме жауап бер деймш. Сикыршы залым, ку молда, Буган жауап бермесен, Кыс к... сен дейм1н, Сез иес1 мен деймш. Ашып кара кезшд1, Ж ендеп сейле сез!цд1. Бола алмайсыц сен, С1рэ, Мен1менен тец деймш. Сендей-сендей акынныц Сезбен жанын емдеймш. Элецмен шын тасысам, Агып б:р жаткан селдейм1н. Халыктьщ доеы юм десен, Айтамын мен, б1лмссец. Элгенменен барабар, Б)р баеынды К1рлесец, К ем ус13 б)р кун каласьщ, Кепш:л]кт1 тшдесен, Кепшш!к - дария кел дейтш Сол дариядан кансам, - деп, Эршм-ак анеап шелдейпн. Елд1 жауга бермейтш, Ш епне душпан келмейт1н. Ерспсксн ерлердщ, Канн [а душпан жабылса, Шыбын курлы кермейт1н. Бакытын журттьщ ерлетш, Мэцг1 рухы сенбейт1н. Есецпреп журмесец, Ел/й неге даттайсьщ? 282