Жамбыл Жабаев шығармалары 1 том

Ныргыз агайындар Кенесарыньщ алтын жуй г; мен сары каска ер1н беред) де, суйегш тауып бере алмайды. «Он б1р жыра» деген жерге кемшген екен, б1лст)н адам ел1п капты деп жауап бсрсд). - Пап, болмас! - деп отырды да, Сыздык сары каск ердщ басын канжармен как айырып шапты да, жЫнпнк- Ж1Л1НШ1К алтындар алды. - Экемд1 елт1ру1н б1лсецдер де, алтынын алуды бымеген екенс1цдер. Уакасы жок, буйырган нэс!п кой! - деп, калтасына салды дейд1. Жамбыл Сыздыкка осы елецд] сонда айтыпты. Осы Сыздыкпен кездескен1н Жамбыл кеЙ1н улкен ертеы кылып та айткан. Сыздык батырдыц жалгыз кезд! дэумен кездесш, уцг1рге камалып, одан калай кутылганы жайлы ертег1Н1 ете кызык епи айтады. Олецд1 жазып алган - эдеби хатшысы Гали Орманов. «Сыздык султанга» атты елец Жамбылдыц улылыгын, оныц халкыныц еткен куидер), сол кундерде жасаган елеул1 кайраткерлер туралы накты угымы, ез1нд1к кезкарасы болганын айгактаса керек. Сэлс^и б^рбш, албмяр, Орын бсрб;^ ^асы^нан. Сен б%? коз сб/у/ Лснссоры асылбон. Смзбм^ ж;ямьмбы 5ул ^мбятим^бм кор^снбс, ^ум^ионборы^ бас урллл сс/иш ж?уруш; ем П/аруиарап^а шом/ыл^ан. ж'уз/^б; корнем со^, Енб/ басыл^ан. Дуыл2я ж?ур, ^оня^ бол, алый, бер/'/! %ол, ^/и/панарсм^, Сыбскс, .жоль/ бе^ен сол/ 5!

^онаи келм? ол^йны^ ^лтнын сары ^ос^з ер. ^Ана^ызды^ оружын Сымламс)ы жен б/р тиамны ал. Екеу;'нй^ ^ал^аны - Он б/р .жыра Эе^ен жгер. Оны до ам/и/иы аламын. №/нен м^ы^ы ^ям^ы-м/ер. /1?ианы% не орж оны - /зден кел;и арн?ь;нон, /)й/ий ^ылса сидем ер/ ЕСТЕ КАЛГАН ЭЦПМЕЛЕРДЕН^ Кенесары, Наурызбай заманында жаннан аскан ер болды. Казакты орыска бермеймгн деп, Сарыаркада согыс салды. Акмоланы, Ацтауды, Адырлы калаларын алып, солдаттарды цойдай цырды. Б;рак жер-дуниен! алып каптаган патша эскср; азаймады, кун сайын кебейе бсрд;, зенб1рег1н суйрет1п, Кенесары, Наурызбайдын сонынан калмады. Казакты и Кекшетау, Есш, Нура, Баянауыл, Каркаралы сиякты жаксы жсрлсрш тартып алды. Елд1 койга тиген каскырлай талады. Кенесары, Наурызбай сол таланган елд! коргаймын деп, касына мьщ сан батыр кол ерт1п журд1. Б]рак Кенесары жагадан алган жаудан женшетгн ер ме ед]? Ол етектен алган «нттерден» жен)лд] гой. Казакгын алаауыздыгы о ц ган ба? Кенесарыньщ Т1леу1ндем1н деп журген байлардын, терелерд1ц барлыгы да патша эскерше болысып кетт1, елд1ц шпне 1р1тк1 салды. Олар патшадан шен-шекпен алды, ага султан болды, заседатель болды. Сейпп, ел 1Ш1 езара бгрлЫ кет1п, ынтымагы жойылган кезде патшаньщ солдаттары Кенесары, Наурызбайды Сарыаркага тургызбай, мазасын ала берд1: ауылын шапты, мал-мулкгн талады, катын-балаларын туткындады. Акырында Кенесары ^ Екеу) - Кенесары мен Наурызбай батыр. ^Хан Кене. Алматы: Жалын, 1993. 146-148-66. 52

Улы жузге - Алатауга карай беттеп кешт1. Эуел! Балкашта, 1лен1Ц койнауында, жалайырдьщ шетшде жатты. Бул жер жуттан шалгай ед]. Орыс эскер1мен белдесуге куш жию уш)н: Дамау^а .Ж'а/ИЫИХ<ЯЛ&Ж1МС, Долм^а ал ^онбас, - деп, Кенесары соцынан ерген ел1мен, батырларымен 1леш кес!п ет!п, Шу бойын ерлей кешпед! ме?! Сонан Кордайда шапырашты Тойшыбек батырдыц ауылына токтады гой. Атагы жер жарган Кенесары, Наурызбай келд1 деген соц Улы жуз - Дулат ел1 калмай жиналды, кун1-тун1 Кенен1ц ауылын босатпады. Дулаттыц батыры Сыпатай да, шапыраштыныц ерлер1 Саурьщ, Сураншы да, коцыраттан шыккан Байзак та, тере Рустем де калмай келдй Кенесары ек1 кун удайы ешб]р адаммен сейлеспей, мацдайын устап, ауыр ойланып, темен карап отырып алды. Рустем тере де, Сыпатай батыр да Кенесары отырган ак боз уйдщ алдынан анадай жерден тусш, «алдиярлап» колын кусырып, руксат сураудан баска 01р ауыз тш катуга бата алмаган. Келгендердщ бэр1мен Наурызбай гана сейлескен. Сонда 19 жасар жас батыр Сураншы атыныц басын Кенесары отырган уйге преп турып, ес!кт!ц мацдайшасын кетерш, былай денчт: — Хан бепн басып, басын тукыртып, неге темен карай бсрсд]? Б;з уялшак катын кергел1 келген1М)з жок, ондай катындар ауылымызда жеткш1кт1, б!з ел бастаган, жау жаскаган батырды кергел) келдщ - депт1. Сонда Кенесары басын жулып алып: - Уа, ер1м екснс)н гой, атыцнан тусш, жогары шьщ! депт1. Сураншыга оц пзесшен орын бер1пт1. Сонан кей)н барып Сыпатай, Рустемдер де «алдиярлап» уйге к1рген екен. Б]рак Кенесары олардыц б1рде-б1р1мен жылы сейлеспей, езшщ уЙ1не баса-кектеп К1ргсн ер жМттермен ашылып сейлес1пт1. 17 жасар Байсейгг батыр да атымен куйгытып шауып ксл)п. 53

Кенесарыныц отырган уЙ1Н1ц дэл табалдырыгыныц алдына токтапты. Экес! Тойшыбек: — Бул не бейбастык, сен ханды басынамысыц? - деп шыга кел1п урысцан екен, Бэйсей1т кимелеп: -- Мен хан деп келгем жок, батыр деп келд1м, батырдан батыр корьщпайды, - деп, уйге К1ре берштг Кенесары буган да он тпесшсн орын берген. Кенесарыга ер]п келген ецкей батырларга Жет1судыц кшец айбынды ерлер1 косылып, Алатауды сшк'нткендей б<р калыц, кайратты кол куралады. Кенекецн1ц Жет;суга келген1н б1р кезде Суйшбай бэргм1з узак жырмен айтушы ед1к, сонан есте калгандары т)пт[ аз... дябьм а^ер^ен, Ир/имна сдуы?я бак^иер^ен, А*слб</' алмс?иан. И ор^м/рои, соуы^иы л/сар/^^рм.';, Жоуор уиуммм, Ламзясын какже ум/рш, 77оркескен^ з/сор^ылдоп, 77<у^рмзбам кел&' орыс^ан. ЖауЭы керсе Хлмясым суор^он, Тобыннан Бут^арбай, 77 устия^ан ТТэпбам, Жар?иуыл з/сали/ы Бу^ь/бс/м. Жола^ бамлан^он, Жбгу бея сямлан^ян, Бс//мь;рлар А*е.уг)/' Д*арбам^а... Аенесорь: келген са/^, О^/сем ерб; керген со;;, ^ л к /н жганнан осыпан, Бес ^зруын осын^н. ТбзлЭ; Саурьщ, Сыяатиам, Жйс АЪмсем/7??, Сурани^ы, Т^елб/ бзр/ ^аллмс/иан, Аенесары албына 54

б^А'см я'ек.ж'ал бос /мас/яы о!/ы^ор, Д*ямро?иуяорь! а лдмстио// Сондом ерлср оли/м/ <?ом, /7ум/но//ь;.мс/; ом^ос^он... - деп толгаушы ед1к. МЭМБЕТКЕ Уа, кад!рл1 Мэмбет1м, Ауыльщда алты кун, Дамыл алмай эндетт1м. Эн мен куйд) тогылтып, Айналацды сэнд1 етт1м. Атан бер!п, ат бер;п, Акырында дэндетт1ц. Алты ай ет)][ арада, Ауылыма сен жетт)н. Жамбыл уй) жаман деп, Атак жайып сен кегг!ц. УЙ1м жаман болганмен, Сез)мд] журт сыйлайды. Айткандарым жаккан сон, Алые, жакын тыцдайды. Сен жамандап кетсец де, Мен1 журтым кимайды. Бай ес1ркеп бермейд1, Айтканыма улайды. Кайтармасан бодауын, Тагы артынан тулайды... Айтпасыма болмайды, Цылыгы ннкс сыймайды. Тук кайыры болмаса, Нес1не мал жинайды?! 55

*** Сэд1рмекке ат шапты Суьщтебе баурында. Кыргыз. казак бас косты Сэке болыс ауылында. Катарлап уйд1 тжпрш, Камбалап казан кайнаттьщ, Жел)лсп бие байлаттьщ. Сауын айтып, ас берш, Акындарды сайраттьщ. Атана зорлык керсеткен Мырзабек пен Кзшксн]ц Басына таяк ойнаттьщ. СЭТ САЙЛАНАРДА Лашын кустай таранып, Сыртьщ супу кер1нген, НенД! медеу санальщ, Жел есед! жерщнен. Кайымады туйелер, Кысырады биелер, Кыста кырсыз, жут болдьщ. Елге жуг1НД1 уйе бер. Шыгынмен де шаршаттын, Енд1 кайпп куй енер?! КоргетмЬ сол болса, Нем1з калды суйенер! Пазбасам да мен онша, Елдщ ез1-ак жуйелер. 56

ЖАЛГЫЗБЫН ДЕП ЖУРМЕС!Н Сэлем айт барсац Абайга, Кецес1 кеткен талайга. Ауырды жецген кара жер, Сабырлы болсын калайда! Б)р жуткан судай дуниесш, Ащысын татып куймес1н. Жапанга б!ткен байтерек, Жалгызбын деп журмес1н. Кемелге келген асыл-ай, Таскынды тэн'р басуы-ай. Нар кетерген ауырга Аркасын тоссын жасымай! Т!ЛЕМ!СКЕ Ей, Тшем1с, Т)лем1с! Т]Л1Н м!рд]н огындай. Тиш кетсе куйд1рген, Сексеушд1н шогындай. Карсы келген жау болса, Кутылмайды согылмай. Кур сулдес) калганша Кара терге шомылмай! Кебекбай мен Ногайбай, Илщнен-ак именш, Жур гой сен! сога алмай! АБЫ ИЩА Мэмбетэл! ауылында, Атандым мен абышка\", Абышка - кыргызша шал деген сез. 57

Абышка деп мына кыз, Тшп кетт) намысца. Абышканьщ сакалы, Элде бутан таныс па? Абышканы байкасам, Емес екен алыста. Абышца ма, карашы, Б13Д1Ц эсем дауыека, Узак тацга карлыкпае, Улы дубтр шабыста. Айткан сез1м шет болса, Сынатайьщ калыска. Не болмаса женде оз;ц, Тулган тузу жан екен, Тусшет1н эр нуска... МЭЦКЕ ТУРАЛЫ Жангойльщ болысы пысьщ келед;, Мурындары пушьщ келед]. Ект арадан ептеп жсршдс, Кездер1н кысып келед]. Сездер1н узарта келед), Эцештн кызарта келед]. Эн1М1 азырак жерде, Устш е туз арта келед1. Ыцыранып отырып алады, Эр алуан кырга салады. Акыры Кудай жарылкап, Калгаларын толтырып алады. 58

АРТЬЩША ТУГАН АЗАМАТ Ж 1ПТТ1КТЩ КС'ЙНДС, Ж1герл1 болса ер болар. Турмаса жнлт сезшде, Нэс1Л1 оныц кем болар. Кажырлы болса майданда, Халыкка сез1 ем болар. Ел уш)н туган ерлердщ, Алды-арты дария кец болар. Б]рлп1 кетсе агайын, Эрк!мдерге жем болар. Б)Л1МС13 болса жолдасьщ, Кылган кайырыц сел болар. Артьщша туган азамат, Халыкка улкен бел болар. Серт адамды байлайды, Ер жМт серттен таймайды. Эршеленген кезенде, Эл1мд1 К1м ойлайды. Ж[гер1 болса ж ш тц , Орындамай коймайды. Аткан октан кайтпайтын, Эт1р1к сез айтпайтын. Кезснд! жерде кез болса, Коркып Т13Г)Н тартпайтын, Батыр Караш, Саурык, Шапырашты Этеген, Батырлардыц енбег1 Таныс маган ертеден. Жамбылдьщ да серт1 бар, Эдшдж кермей ем1рден, Журсг!ндс дерт) бар. 59

1шше Жамбыл тускен дерт, Зулымньщ салган ер п бар. Кырандай Жамбыл калкыса, Эз1 салган ерт жалын, Зулымга карай шалкыса, Елд1н серт1 - ер ссртг Душпаннын басын шарпыса! КАБАТ ТУСЫН КУН МЕН АЙ «А ум тн» деп кольщды жай, Цабат тусын кун менен ай. Алганьщ болсын сайма-сай, Капалык болмай кезшде, Ылги болсын мамыражай. Кос-костан тауып ул мен кыз, Мгнген! болсын жорга тай. Ертен ерте б1реу1 - Койга кетс)н кудалап, Туйеге кетсш б1реу1 - Ек1 кезш укалап, Еггн ексгн б!реуг - Су сагасын томалап, Оттыц басын шацдатып, Бгреу] жатсын домалап. Жылкы баксын б)реу] - Асауларды куделеп. Сез сейлесгн б1реу1 - Кеп 1Ш1нде субелеп. Жаксы лепес - жарты ырыс, Ескщен калган макалды Соза бер1п, кайтей!н, Бата аягы такалды. 60

есиЕТ Ой-хой, дуние серуен! Адам б)р кешкен керуен. Дуниен) кызык калдырып, Асамыз ем1р бел1нен. К1рсе, леб)з, шыкса, жок, Кау1п ет1цдер ел1мнен. Кылышбайдан таралып, Сез нускасы келшген. Дос-жаранга, кемтарга Кайырлы бол делтген! Кылган кайыр болмаса, Не экетесщ ем1рден? Дэулет! ннсн не пайда, Таусылмастай кор1Иген! Жалгыз мурац сол болар, 1(ол кайырыц бершген. Баска дуние б1р1 де Кем1лмейд1 кеб1нмен. *** Кеп карга тен келмейд] б;р сункарга, Кеп жылкы тен келмейд1 б!р тулпарга. Жаксынын эркашан да жен1 белек, Жаман адам жарамас б;р кымтарга. ШАЛТАБАЙГА Салкын кел1п тон-торыс, Сыртка сыздап карайсьщ. Сенен баска жок болыс, Деп езщд) санайсын. 6!

Шарга тусер шагыцда, Кара тер боп сабылдьщ. Аялган жок мальщ да, Ак жем болып шабылдыц. Елге сезщ жеткенше, «Жамагат!..» деп жалындьщ. Кол бил1кке жеткен соц, Салгырттыкка еалындьщ. Сан рет кеп алдыцда, Сагым еынып сарылдым. Сазаратын Жамбылга, Саган сонша не кылдым?! Баксы басы кацгырар, Бабын таппай тамырдыц. Жанды ес1нен тандырар, Кнынын-ай бабыцныц!.. ^АЛИГА Ей, Ордабай улы Калиым! Устгцде тур ак уй)ц. Касында тур кара уйщ. Атагыцды бшемш, Сыртьщнан-ак танимын. Атан сурап, ат сурап, Деп келгем жок жариын, Байдабектщ б)р! ед!н, Сары бэйбгше улы едгц. Сартаукумды мекендеп Баягыдан жур ед]ц. Сахарада конысьщ, Малга толы оргс1Н- Сойылыцды согып тур Улыгьщ мен болысьщ. Б1здей жаЬанкезбен] Цомытсынсац комытсын. 62

Б)рак айтып кетеЙ1н, Жуйм кайтып керген жок, Сенен коркып нетеЙ1н. Куле-куле журсш ел, Менменсшен бсйл1цд) Елге жайып отей]н. КЭК1МГЕ Бер: отыршы, Кек1м1м, Кандай екен ек!М1Н- Елд] билеп алуга, Кай арадан бек)д;ц. Элде бек!п келд1н бе, Арын сатып бет1цн1н?! Б1р тояйын дедщ бе, Акысын жеп жет;мн[Ц. Элде гарып коз жасын, КереЙ1н деп бекшдщ. Ашып жауап кайыршы, Комм, сенен от!нд]м. ТО^ТАГУЛГА Келд1н бе, акиыгым, алые жерден, Эт1пс1н самгап ушып аскар белден. Алмас пышак кап туб!нде жатпас деген, Хан-тере айналмай ма сендей ерден. Ер гана елш табар 1здеп ж ур т, Журсе де гумырында корлык керш. Куландай ак бугауын уз!П кашкан, Жет1пс1ц енд), М1не, елге келш. 63

КЕДЕЙ КУЙ! Узынагаш, Каратас, Калкабайдай кайран жас. Бекеттен^ нан коймайды. Жалан аяк, жалан бас. Оган ауыз жарымас, Сондадагы ар кылмас. Цалт-култ ет1п жургегй, Кысы-жазы карны аш. Кай гьш жаньщ ашымас, Неткен заман катыбас. Еткен енбек, теккен тер, Калай тукке татымас. Болмайды 1шкен асьщ ас, Кайт1м суйек жасымас. Муныменен Калкабай, Сордан кез1ц ашылмас. Агайынмен, бар, сырлас, Теггн гамак татырмас. Жарылкары жалгыз-ац: «Жетерсгн» дер, «басыц жас!» ЕСЕНЭЛ1 МЕШКЕЙГЕ Жаралгалы жегенгц казы, жамбас, Карныц ашты дегенге адам нанбас. Ет пен майды 1Ш!це ныгап тыгып, Адамшылыкка инедей орын калмас. Ылги лас кетерген ем1рщше, ___________ Атан епз сиякты сен бгр маубас. ' Бекет - Узынагаш бекет]. 64

Сен тойганмен, б1реулер аш калып жур, Деп ойлама тубгнде тер!цд1 алмас! ЦИСЫБАЙГА Ей, Цисыбай, Цисыбай, Бер! караты кымсынбай. Шапаныцды бергенше Коиййм тур тыншымай. Ет1Г!цд1 коса бер, Журс1н десен шымшымай. Бул Жамбыл б1р сейлесе кызып кетер, Пэтуа-б1рл1пнд1бузып кетер. Ебгн тауып устамай епнкпрсец, Байлап-матап койсан да у з т кетер! =!=* Уштокал болыс болды атпай-шаппай, Кдсыбай !с )стед!н ебш таппай. Курт)бай Уштокалга ер!п кетп, Адаскан ай жарыкта акбоз аттай. ЭД!ЛД!К КЕРЕК ХАЛЬЩ^А Узынагаш базарында, Сарыбайдьщ баласы Цнсыбай болыс болып турган кезде, кан базардьщ ортасында, касында б'рнсше улыкгар, торелер бар Цисыбай кездес1п: «Мынау Жамбыл деген казактыц акыны», - деп таныстырады. Торелерд1ц Т1лмашы Жамбылды кылышымен нускап: - Бул кандай акын, айгайлап агаш алганнын бэр! акын, анык акын болса, 613Д1 олецге косып айтып корс!н, - дейд;. Сонда улыктьщ жактырматанын б]лген Жамбыл шйнсн ызаланып олендетгп коя бередг. 65

Колы на ц ы л ы ш устаган, Акыл-ойы кыскадан. Качакты корлап жактырмай, Пылышымен нускаган. Кедейд] керсе керш1п, Сейлесуге ер1Н1п. Сендерге ермек болуга, Журген)м жок зерйтп. Базарга келсем тиын жок, КиСТуГЫН КИ1Мжоц, Кгс1 елтгрггш урыга Улыктан да тыйым жок. Байдьщ бабын таппаган, Улыкка сезгм жацпаган. Жалгаи акын мен емес, «Жазыцсыз тере» сен емес. Жарлы-кедей хальщты Жамбыл осы жактаган. Шаруанын куш жок, Ктруге бутгн уйг жок. Егш салар жер! жок, Сезш сейлер ер1 жок. Польша егер жер тисе, Байлардан оньщ кем! жок. Жарлы-кедей жасыныц, Куй; жок б)р басыньщ. Падгрлемей улык жур Хальщтьщ нелер асылын. Байдьщ орып астыгын, Табалмай эд]л бастыгын. 66

Акыны байдан ала алмай, Сорлы кедей жасыдьщ. Байдыц малый багасын, Куз П1шен1н шабасьщ. Польша тус]н цалган сон, Ецбеют кайдан аласьщ?! Жарлыны бай жалмасын, Умыгкач сон тэубе Алласын. Улыктан сол т!лег1м: Анык шындьщ журег!м, Нашарга сальщ салмасын. Сарнасын, акын сарнасын, Тореге сезш арнасын. Тыцдамаса ол тере, Халык тындар жалгасын. Жарлыга корльщ корсет;п, Эуреге бай салмасын. Агылсын жырым булактай, Теплсгн сырым курактай. Болыс-тере журген жок, Хальщты корлап, жылатпай. Шабарманы шаптыгып, Барады елдг шыдатпай. Болыс-тере, бнлерд; Кедейлер отыр унатпай. Жаз жатакта калдырып, Салыкка малын алдырып, Кедейлерге тецдгк бер, Кысы-жазы шулатпай! Халыктьщ сырын терейш, К,альщтап ушып керей]н. Шындыкты айткан Жамбылды, Терелер кеттт унатпай. 67

Сонда терелер Жамбылды жиратам. Кисыбайга ала кездер1мен карап, базардан сыргып кеткен екен. Халык «тара» деген улы к созш тыцдамай, Жамбылды коршап. «айта берщ1з» деп турып алыпты. Кычып алган Жамбыл халыктыц кызыгып, суйсзне тьщдаганына ершелене тусед1. Домбыраеын ш ертт. елецдг шгер) карай ерш1те беред1: Гегейш жырды халкыма. Хальщ тыцдап сез1цд1, Жаксы керсе ез1цд1, Тартынба, Жамбыл, тартынба! Булбулдайын сайрайын, Ж1гер1мд1 кайрайын. Сэулемд! елге тусгргп Аспандагы айдайын! Тас буршактай ушырып, Екпйп кушт1 сез дайын. Жиналып хальщ турганда, Тыцдауга коц;л бурганда, Сез дариясын козгайын. Толкыны кетс1н серпЫп, Токталмасын )рк1Л!н. Болыс елд1 аралап, Жарлыны шауып, жаралап, Сезгн сейлеп малдыныц, Кез1н ойып жарлыныц, Ас берсе бай саралап. Иттей кердгм терен1, Тамакка тойса урет1н. Халыктын акын перзент1 Акгарып сырды беретш. Жуйр1кт1ц акын ерен! Бэйгеде жауырын керетгн. Айткандары ет1р'к У.чыкка к!м бар сенет1н. 68

Сыздауык жара секшд1, Денен1 сыздап керетш. Жамбыл акын сейлесе, Жарасы калар жарылып, Ел ацгарып керетгн. Кызыл тйнм !рк1лме, Шер-кумардан шыгайын, К у м а р м ы н жастан Ш1рк1нге, Неден коркып бугайын. Шер1мд1 айтсам арылтьш, Тузелер тасып шырайым! 1штег1 ерт-жалынды, Жасырып юмнсн тыгайын. Куннен кунге кутейсе. Актармай калай шыдайын. Тыцдасын халкым кулак сап, Б[раз сейлеп керейш. Хальщтан аяп кайтем1н, Алланьщ берген кемейш. Жамбыл керд1 жасында, Шабындыны, шацдарды. Б1реуд1 б1реу талаган, Жырткыштьщты, зацдарды. Халыкты аскан дарага, Сатылып тамак парага, Кердгм сондай хандарды. Журсе де халык ашынып, Осыны кашан ангарды. Керсеткендер карсылык, Кайыршылап сандалды. Сандалдырып малды алды, Малды алмады жанды алды, Жарлыньщ батып жанына, Сермеген ханньщ кылышы, БГТ1П Т1рЛ!К тынысы, Ханныц колы кандалды. 69

Тун карангы дуниенщ Ататугын таны бар. Кдрангыньщ шырагы - Жанатугын шамы бар. Дуниен1н турагы - Тагдырдыц елшеу сынагы, еркендейт!н заны бар. Бакшалы сарай багында, Эдшетт] шагында, Салтанат курган халыкка, Шындьщ пенен аныкка, Сайрайтын булбул табылар. Бакыгы уш!н заманньщ, Халыктыц суйген акыны, Булбул болып танылар. Базарга келсем акшам жок, Суйгкт; конар бакшам жок. Сорлы кедей шаруаньщ, Кдйырлы тацы агкан жок. Цараль; елдщ халкына, Дурыстыкты айткан жок. Хан-торелер алдаса, Би-болыстар арбаса, Шаккыш жылан уытты, Хальщта шыр калмаса. Заманньщ айгак акыны, Юм айтар Жамбыл болмаса?! Соз тьщдар заман кез болса. Зарыктырмай тез болса, Жамбыл куэ емес пе?! Сезгмд! халкым тыцдаса, Акындар жаттап сарнаса. Жырыма улес жыр косып, Жамбылга да арнаса. Кисык жол тура шабылса, Елден кырсьщ арылса. 70

Жамбылдьщ жыры таскындап, Селдей болып агылса! Алым-салык жинаган, Жарлыны жаныштап кинаган, Душпанга курык салынса. Елдггг кет1п барады, Хан жайлаган казактыц, Корлыгы ет!п барады, Халык керген азаптыц. Жарлы-жалшы кедейлер - Ермсг] култ-мазактыц. Араны байдыц ашылган, Барды жок деп жасырган. Тебеген есек секпцц, Тепкшеп орын бсрмейд! Бос жаткан жер касынан. Осындай азап турлерг, Жуздеп ет1п келед!, Замананьщ басынан! Жаман эдет халыкта, Бай айтса болды «жарайды». Бай шыгармас жарыкка, Жаны ашып кгмге карайды. Жарлыга б1ткен жалгызды, Бай ез)не санайды. Канын сорып канайды, Днуанадай талайды. Каскь!р керген жылкыдай, Шуркырасар июкелен, Жулдырып коцын тарайды. Бай Ж1бермес пайдасын, Этк!3!п арбап, айласын. Мше, осындай сумдарга, Ж)гер1 Жамбыл кайнасын! Байлыктын туб! пайдадан, 7!

О пр1к-кулык, айладан. Урлык-зорлык, талаумен Жуздеп жылкы, мыцдап кой Байлар судай айдаган. Жарлыньщ кез жасынан, Жиналган малы зулымныц, Кеп]рш келдей тасыган. Бай байлыгын мадактап, Кез: жетпей осыган, Туншыгып боска туманда, Адасып талай хальщтар, Тете жол таппай жасыган. Бал аштырып баксыдан, Адастырып жаксыдан Кецыг калды хальщтьщ, Хан, тере, ульщ-таксырдан. Кысым жасап халыкка, Ары болды кан1шер, Пой} а тиген каскырдан. Эмгр бойы осылар Аяусыз елге кас кылган. Ек1 казан б1р уйге, Кысым жасап астырган. Жуан бшек камшымен Нашарларды коркытып, Мазалаган састырган. Салындыдай суга аккан, Калган халык мажаурап, Калыц ерт, апат, таскыннан. Айтшы халкым, бекер ме, Эмгр ест!п етер ме?! Жылжып жылдар еткенмен, Айлар асып кеткенмен, 72

Кундер цуып жеткенмен, Кокейден, сгрэ, кетер ме?! ЕрК1НД1К жоц е.гпмдс, Иел1к жок жер1мде, Багасы жок, пайда жок, Бакытсыз сорлы кайда жок, Желмен ушкан тозацдай, Боска кетт! тер1м де. Хальщпен б1рге калыктап, Айналаны шарыктап, Коз кергенд! аньщтап, Ецбепм бар мсн;ц де. Аскар тау гарш емес пе - Айдынды кол1 болмаса, Ер жн п гар!п емес пе - Бслпл] ел1 болмаса. Ел де гарш емес пе - БелгЫ белге конбаса. Агаш гар1п емес пе - Мэуесг ос!п турмаса. Су да гарш емес пе - Арнасы тасып толмаса. Эйел г а р т емес пе - Ерден багы жанбаса. Малдар гар!п емес пе - Шоп-шуйгшд1 шалмаса. Жаз да г а р т емес пе - Кургакшылык торласа, Кыс та гар}п емес пе - Карсыз тонмен муздаса. Кор1к гар1п емес пе - Салган темгр кызбаса. Уста гарш емес пе - Темгрдщ суын таппаса. 73

Акын г а р т емес пе - Байды ет1р;к маюаса. Заман гар:п емес пе - Эдшеттен аттаса. Хальщ гаргп емес пе - Айтканы )ске аспаса. Жгг1т г а р т емес пе - ЕцбеН алга баспаса. Аргымак гар1п емес пе - Арам тер болып аксаса. Малшы гар:п емес пе - Малый жендеп бакпаса. Баксы гарш емес пе - Эт1р1к айтып актаса. Кел де гаргп емес пе - Кач-уйрек келгп конбаса. Шебер гар1п емес пе - Агашты дурыс жонбаса. Заманньщ сыры емес пе - Заманга кайгы жемес пе, Домбырасын колга алып, Жамбыл акын толгаса! Кердгм талай байларды, Хальщтын багын байлаган. АйдаЬардай айбарлы, Елд1 сорып жайлаган. Талайлар кет Iг; жай калды, 6м1рден соры кайнаган. Акын канат жаза алмас, Хальщтын <ш) тазармас. Бузьщ болса айналан. Домбыраны колга алып, Жамбыл акын гулетп. 1штег1 шер козгалып, Куй артынан куй жетп. 74

Осы еленге Жамбылды, Кею реп дацгылды, Омгр Ш1рк1н уйретт1. Уайым ес)п, ер ж а т , Елд] кайгы тербетт1. Бас коса алмай б1р1Г1п, Тоз-тоз болып ел кетт). Ацыл айтар адам жоц, Парсы турар шаман жоц. Елдщ камын ойлайтын, Сауьщ-думан ойнайтын, Цас1ретс]з заман жоц. Цор болган елде талай ер, Ерд1 баскан кайгы-шер. Ер ецбеп кор1нбей, Пайдасыз кеткен аккан тер. Жамбыл отыр сарнаган, Елге соз1н арнаган. Жыр да кетт: гогчлйг Тасыган судай арнадан. Жамбылдьщ жагы талмаган, Жер1 жоц Жамбыл бармаган. Жуйр1к тарлан секшд1, Жуг]р1стен танбаган. Таудан ушкан кырандай, Понар жер1н тандаган. Денес1 кызып алганда, Алдына жан салмаган. Нызын Жамбыл шапканда, Кгмдер жолда калмаган! 75

КЭД1РБАЙДЫЦ ТОБЕТ! I Аяцтарын алдырып, Астымда атым болдырды. Айдалада калдырып, Куба жонга кондырды. Жаяу калдым кангырып, Не жаздым мен сол гурлы. Журтта калган журынмен, Ат аягын байладым. Дэр1 шеппен ем кылып, Ол'прмеуге ойладым. Мацайынан шыбынды, Буркгп, С1лтеп айдадым. Елд1 еорган тередей, Атка конган елемей, Бугелектерд1 айдадым. Туйе журген сокпактан Таптым сулы б1р апан, Атымды эбден суардым, Сшкшд: атым есгнеп, Цоя берд1 к1С1неп. О лм баурында отырган Цырга карап еалдым эн. - Шыда бграз, жануар, Енд1 жолда болдырма. Жолдае та жок жалынар, Тек ермепм домбыра!.. Таудан асты кун бугып, Ай кер!нд1 б;р жактан. Келед1 екен бгр Ж1пт Цылан атка жук арткан. Кетерые еалдым эн, 76

Атын бурды ол маган, Жен сурастык жалма-жан. - Шырагым, мен Жамбылмын. Эч!ц кайдан, атын юм? Ауылдарыц цай жерде? Катын, балан бар ма элде? Ток па уйдеп балалар? Канша ед уйде ул мен кыз? Мол ма ед уйде ет, цымыз? Ж]чт жерге тустг аттан: - Менде болмайды ол мактан, Бала тупл катын жоц, Катын алар затым жоц, Елдг кезген сен акын. Кэд1рбайга б1р барып, Жайьщ бар ма тоятын? Б13 калдырган кай-кайда, Жолаушысыц бу кунде, Барып кетсец болмай ма Кэдгрбайдыц уЙ1не? Кеше ел1п б1р тебет1, Бай кайгысы болды кеп. Шакса керек каракурт, Ит арсылдап жулынып, Эбден ыгыр болды журт. Жер тырналап децгелеп, Олд) акыры сол тебет. Игт1 кер)п Кэд1рбай, Жылап, урсып, салды ойбай. Ат шаптырды жан-жакка, Акын-жыршы дегеннщ Бэрш жиып алмакка. Бай бейпнн, мей!р1н, Сэн-салтанат сейш1н, АКЫЛ, куПНН, ЗСЙ1ШН, Ец акыры тебетгн, 77

Куймен. жырмен мадактап, Бэй)т'° кылып беретш. Бай сыйламак боп отыр, Зерлг шапан, елу кой, Ек1 01рдей жорга атын. Ет-кымызды былай кой, Жуз такта шай, бгр катын... Сенен озар жок акын, Сен гой соны алатын. II Жыршыларда дамыл жок, Кунд13-тунг айкайлап. Кэдгрбайды мактап кеп, Терлеп-тепчпч сор кайнап: «Тэц1р ашкан багьщды, Кыдыр баккан малынды. Жуйр1Г1ц - тек жулдызьщ, Жоргац - судьщ кундызы. Эз м;нез!н кырмызы, Ел-журтьща жагымды, Шынжыр балак, шубар тес, Ата тегщ мэл!м-д1. Жандаралмен жакын боп, Талай атыц жайылды. Губернатор келмесе, Тамагынды сагынды. Атьщ сен1н ендеше Патшага да танылды. Атамандар 1здеп кеп, Б1рге тулк; кагысты. К,ымыз гш т, ет1ц жеп, Уйгнде дем алысты». Б э т т - бул жерде баяндау деген магынада. 78

Н1 Жыршы б1ткен шуылдап. Мацтаганы - Кэдгрбай. Ит1н жоцтап бгр уак, Елден маза, кетт1 жай. Шаршады, эбден терлед1, Жамбылга да сез бердй Гурды терден Кэд]рбай, К,арап койды Жамбылга, Китар козш тоцкергп, Сандьщтарын б;р шолып, Тулк1лер1н б1р кер!п, Кымыз жутып алды да: - Жырлайды деп ест1Д1м, - Аузьща тускснд]. 1ш1цде бар сумдыгы, Куйлср)ц боп шер, жылау, Салады деп журтка ылау. Кэне, бер) жакын кел, Тобет)м;й жырлап бер, Кеб1С!цд1 шеш, - дед1. IV Куй жосылып женелд!, Ек1 шектен боратып, К,ОЯ бсрД!М ОЛСЦД1, Жыршыларга каратып: - Ей, жыршылар, жыршылар, Жыр айта ма осылай! Сездерщнщ дэм: жок, КуЙлер1ЦН!Н СЭН1жок, Пайдасыз журтка кур айкай. Мактаганга сабылып Уятсыз, арсыз сарац бай, Бастарыцды котершг, Тшен1п, сурап жыланбай! Создер1не куйгнд1м, 79

Канша айтсац да тойгам жок, Шьщпай калды буйгр1м. Жамбылга кулак салыцдар, Сез1мнен пайым альщдар, Жарлыдан безген байымас, Плене берген жарымас. Байга жылап жалынган, Журт болмайтын нагыз нас. Эленс!з адам - ес!ркер, Акылсыз адам малмен тец. Байларга басын имеген, Еркгн боп отер дуниеден. Олещн саткан ку кезеп, Ол б1р шыбын, сур кежек Ей, жыршылар, кулак сал, Создерщд1 тыцдадым, Байга селтец кактыцдар, Шыдады эзер ку жаным. Ал, Кэд]рбай, кулак сал! Жамбыл сез1н тьщдап кал: Ит1НД1 жаман демеймгн, Кузетш жур мальщды. КОПШ1Л1КТ1 булд1р:п, Урлап алгандарьщды. Ит1ц куып каскырды, Ауылдан талай кашырды. Танынан талай тарткылап, Каскырды талай састырды. Даусыменен шошытып, Цаскырларды тыксырып, Таудан талай асырды. Ест!сец, мгне, расымды! Айтсам сезгм нанымды, Олен1м оттай жалынды. Ауылды торып ацдыган, Каскырды талай кан кылган, 80

Сенен журтка ит жаксы, Кузегкен котан, ауылды. Кечпейм)н айтпай онымды: Кайнатын Кудай сорыцды. Ит елмей-ак, сен елеен, Болар едг тым-ак орынды. еСТЕПКЕДЕ УЙС1Н, Найман санлагы, Остепксге жиылдыц. Жолдын ушып шандагы, Алматыга куйылдыц. Елде журген егейлер, Калада кур уйшд1ц. У лык керсен уйлыгын, Желд1 купи цамыстай, Жапырылып ишдщ. Жур)пп13 сыр алыспай, Жайларыцды чуййтщм. Келт!рд]цдер намысты, Бек цорланып куйшд1м. Буйт1п цызыц кергенше, Ой жаксы утм н щ . Шулгымаймын сендерше, Ксрсг] жок сыйыцныц. Пор болмаймын елгенше, Олещме-ак сыйындым. ^#^ Халыктын ерк1 кетп баласынан, Сез1мн1н гибрат ал сарасынан. А к патша буйрык кылды солдат бер деп: Он тогыз - отыз б)рд1ц арасынан. Осыган Т1р) отырып кенем1з бе, 1р!ктеп бар боздакты берем1з бе?! 81

Болмаса елд1к кылып, тЬе косып, Батырга кол бастаган еремгз бе?! ПАТША ЭМ1Р! ТАРЫЛДЫ Кызыгынды кеп керд]м, Карабастау, Кулансаз. Кундер1мд1 еткерд1м, Сенде журш узак жаз. Кекорайга жайылган Секшд1 ед1к уйрек, каз. Ештене жок уайымнан, Журуш1 ед1к кец1л мэз. Патша эмгр1 тарылды, Оган кылар бар ма лаж?! 1шке толган зарымды, К]мге айтармын кылып наз! Кеген кезд1 косактап, Калай киып бсрсрмп?! Кезд]ц жаеы моншактап, Кен<л шер боп елерм!з. Кек жайлауды калдырып, Цайда кеш1п кетерм13? Кек]рект1 зар кылып, Корлыкпен кайт1п етерм1з?! «Бес уйден б1р ж:пт!» - деп, Болыстар жур шапкылап. Жасауыл уй пнтпек, Кылыштары жаркылдап. Буйт:п керген кун курсын, Жапырактай калтырап! 82

Таусылгандай тынысыц, Кунде журек кансыран... Дуниенщ кенд1Г1 - Жургенгцде басыц бос. Жан кысылса, белгш1, Таба алмайеыц жакын дос. Оч арацнан шыккандар Таяк согар ез1це. Эр нэрсеге бгр зауал, Дейт1н ед[ кез]ндс. Би, болысты Тэц:р атты, Ел коркауга жарамай. Агайынды ец1ретт1, Кез жасына караман. Енд: ойласак, не калды, Ата журттан кету бар. Жолга пип не жанды, Тэуекелге беку бар. Не болмаса, шыбындап, Тагдырына кену бар. Кенсец кунде шыгындап. Ит корлыкта елу бар! 31ЛД! БУЙРЫЦ «Верныйден» жандаралдар буйрык кылды, Куйрыты буйрыгыныц Т1ПТ! 31ЛД1. «Отыз бгр - он тогызды алад» деген, Суык хабар хальщты булкындырды. Жылады сорлы хальщ малын айтып, «Кеткен соц колдан шьн ып, келмес кайтып», - Дейд1 де ец1рейд1, еплед1, Кайтыныц кунд!з-тун! куй)н тартып. 83

«Верныйдыц» калам баспай каласына, Кемгнр-шал жылап жатыр баласына. Ешб1р ем табылмады 1здесе де, Халыктьщ журектег! жарасына. Пристав кел1п калды бала сурап, Ел жатыр бермейм13 деп койдай шулап. «К^'рсац да баламызды бермсйм)з» деп, Тайсалмай эке-шеше жатыр сулап. Пристав ашуланды «аламыз» деп, Жн плер тур: «бармаймыз, каламыз» деп. «Егер де бул тур1цдг езгертпесец, Басыца б)р ойранды саламыз» деп. Ел-ел боп, жиылды кеп эрб1р сайга, Ал элеумет, карацдар мына жайга. Сецдей болып согылып, толкындады, «Бгр сая бола ма деп шыбын жанга?» Жиылды бозбалалар б1р кезецге, Каргалы деген таскын б1р езенге. Пристав кеттг «ергксгз аламын» деп, - Кересщ бул )ст! деп, кезегшде. Бэр1н де ол пристав жаттап алды, Басшыларын кагазга хаттап алды. Аттандырып бул елге солдаттарын, Басты-басты юс1н: саптап алды. Кун ыстык, кайнап турган сарша тамыз, Жанында кан, малында калмай мацыз, Оразаныц кун1 ед] сол уакытта, Бул кунде оразаны не кыламыз! Суында Каргалыныц ауыз ашты, Б1р бэлекет халыкка душарласты. Басшылары кеткен соц тагат алмай, Жиылган журт дагдарып жанталасты. 84

Келд1 де, алып кетт1 жацсыны айдап, Барады боздактардьщ кез1 жайнап. Кун ыстыц, кайнач турган сарша тамыз, Женелд1 абактыга соры кайпан. Жацсыдан жаксы поймай алды сайлап, Камалды абактыга кыргыз, казак. Бы мед) не болганын сырттагы журт, Камалгандар Т1рщей тартып азап. Шулайды абактыга камалган кеп, Сырттагы жур: «613 ендг кайтем)з?» - деп. Губернатор, жандарал жауапка алды: «Жайлауда ту кетерш шапкан кгм?» деп. Ешкайсысы айтпаган соц айгай сап кеп, Оз1 айткан жандаралдыц «Бекболат!» деп. Бекболат бола калса ту кетерген, Буйрык кылды «дарга асып, тарт!», - деп. Каликулды б1рге жазды дарасына, Байбосын коса кетт1 арасында. Абактыда калгандар еетен танды, Кез1Н1н камшы тигп карасына. Экетт1 байгуетарды арбага сап: «Иманыцды айтатын молданды тап, Ундерщдг шыгарма, ецкей надан. Мунан былай сейлеме, аузыцды жап!» Самсыны\" алган екен Ботбай'^ камап, Оларга Ж1г1тгмен кеттг сабап. Туткындарды босатып ала алмады, Б]р пэлеге екншн пэле жамап. Самсы - жер аты. Ботбай - ру аты. 85

Пристав та Самсыга барган екен, Жаныбектщ мсш1Т]н камап алган екен. Жаныбек кажы жанына ара турды, Ыр болыс ел жиналып барган екен. Ала алмай кун; бойы элек болды, Жаныбек приставка себеп болды. Ертещнде кутылып, Узынагашка Шацдатып келе жатты кара жолды. Белек-белек топтанып шоктай болып, Бай кепест! елтчрд] Ботбай болып. Колы на онан баска тук туспед1, Кезсе де бул манайды эбден шолып. Акыры улыкка тук цыла алмастан, Не боларын бул 1СТ1Н б1ле алмастан, Куш жинамай, карусыз урыс кылып, Бозбаланы б1Т)рд) кек алмастан. Шиенде\" де эскерлермен урыс болды, Сол урыста топбасы Сатай олд1. «Саттар олд!, ел кашты» деген хабар Ел-елдерге жайылды он мен солды. Шубырып тауга карап ел жонелд], Не боларын соцыныц к1м б]лед]? Тауга шыгып, ермелеп, таска бугып, Елд1ц бэр) жанынан тун'лд] енд]. Ертец1нде ел-елге эскер барды, Шапшац тусш, келсш деп хабар салды. «Кашкындарды атады» дегеннен соц, Таудагылар к)рер жер таба алмады. ...Аттандык улыгыньщ конысына, _____Елд) сорган борсыктай болысына, - Суыктебе тауынын солтуст]пндег1жер аты. 86

Кеп ерлер цаза тапты жауга аттанып, Кексеген азаттыктьщ согысында. ХАЛЬЩ КЕП Бой бермес ел ем!р1, асау шер1, Турса да курсауланып токсан жер1. Б1рде от, б1рде суды кектей кеш:п, Талпынып тшег1не басты )лгер]. ЖОЛ УСТ1НДЕ Акмырзанын баласы'^ Ежелден едгк сырдеете^. Атым арык, карашы, Амалым жоц М1нбеске. Жол устшде болдырып, Ант еткендей журмеске. Айдалага кондырып, Кетер ме екен бгр кеште. Сырдеете адам осыны, Айттырмай-ак бшмес пе! Кеусегнм'^ деп тарыдан Берсе кайтер бгр десте?! ТАППАСПЫН СЕНДЕЙ САЛАЦГЫ Атан сенщ Танат-ты, Журтты аузына каратты. Акмырза Екейден шыккан б)р атаньщ аты. ^ Сырдеете - сырлас. ^ Кеусен - кырман иесшщ таныстарына берег!н сыбагасы. 87

М е т уйще шакырып, Алып кепсщ аракты. Карасаяшы, ийрк!н-ай, Жырым-жырым балакты. Таргап, Самсы ауылынан Таппаспын сендей салакты. А ИТЫС ТА Р ЖАМБЫЛ МЕН АЙКУМ!С Жамбыл; Эдсй] ат терлеттп келдгм тойга, Айкум!с, эуелден-ак болдыц ойда. Эу]р)'^ басылмаган албырт ед]м, Асыгыс айтканыма кшэ койма! Аптыгып, э дегеннен амандаепай, Эдепт1 уйренбепсчн, Жамбыл, жастай. Асылга арсыдагы'\" кол жетпей ме, Акылмен кимылдасац аспай-саспай? Жамбыл/ Айкумгс, асьщпауга шамам бар ма, Жасшыльщ урындырды талай жарта. Сен упйн жатсам, турсам арманым кеп, Жем болып кете ме деп жамандарга. Бше ме пенде ппрюн ез кем1С1н, Ел кез)п, есер м)нез сен де журсщ. Эу]р< - кец!лд)ц криары, желЫ. Арсы (арабша - арсы-гаршы) - жет) кат кек аепан. 88

Жаралган жат журттыкка ургашымыз, Жаркыным, екшбенн сен мен ушш! Жамбьм; Барарсыц б;р жаманга езгц кор боп, Отырсыц каркарадай эзгр зор боп. Кез)це кек шыбынды уймелетер, Коргенщ еле-елгенше ылги сор боп. /)млулн'с'.' Жамбыл-ау, купгнес1ц неге сонша? Куткарып кыз б)ткснд1 калган жанша. Колдагы каршыгацнан неге айрылдыц'^, Туткасы дуниен1ц сенде болса?! Жамбыл.* Жалганныц сорлысы екен кыз бен Ж1пт, Журмеген б1рге ойнап, б)рге кулгп! Арыны басылмаган арсыз кецш, Тагы да етш отыр сгзден ум)т. ^йкулм'с.* Ж)г]тке кер1нед1 ум1т жецсгк, Жарымас ол М1незге кецш кеншгп. Жаркыным, одан кайта колканды айтшы, Эр н е т тере бермей, кур быгенсш. Жамбыл/ Туйме емес, тогыз емес тш егетм , Жубатпас кецЫщц кур елещм. Болмасац еезге кашак, )шке тосац, Сырымды айттырмай-ак бшер ед1ц... /4мду.м;'с.' Жамбыл-ау, жан екенегц сезге сарац, Жакпады кай мшезгм бугй) саган? Жамбыл алып цашкан суйген кызы Бурымды Сарыбай би теркгн]не кайтарып рген. 89

Д т ц д Р \" б1лтелемей, б1лд1ре айтшы, Саласьщ кандай колка, тег:, маган? Жамбыл/ Ауылым жайлап отыр Лксецг)рд1, Коз сузш с)зд1ц жакка ецсем курды. Колыма б;р устатсац тус)нсрс;ц, Томпайган тес1цдег1 ертенг!рд1. мАу.и/'с.' Жамбыл-ау, устатпаймын, К1нэ койма, КетеЙ1н кайтып ардан мыпа тойда. «Жаксы сез жан ссм!ртер» деген бар гой, Эдепт! М1нездер1ц журсгн ойда. Жамбыл/ Айкум1с, амалым жок, кош ендеше, Кстелж сыр бшд1рмей жат пендеше. Атыцды, ак жуз1цд1 умытпаспын, Кеудемнен кашан мен)ц от сенгенше... ЖАМБЫЛДЬЩ БАЦТЫБАЙ А^ЫНМЕН ТАНЫСУЫ А?^?иыбам.' Б13Д1Ц ауыл Каратал, Шацырактын бойында. Мен уйгмнен шыкканда, Сен бар едщ ойымда. Эз1ц кандай, мен кандай, Жалыным аз бойымда. Кене тарткан шагым бар, Кез1цд1 сал, пайымда. Койшыны Кудай атарда, Шопанга тиер таягы. Д т ц д ] - ойыцды, п!К1р1нд] магынасында. 90

Кырсау тарткан юсгмш, Мен еленн)ц саягы. Куй мен сезд1 агыткан, Цайратым жок баягы. Ол кун1мде !здеуш1 ем, Тоятымды алыстан. Он б1р акын Найманда, Б)р)н]п аты - Арыстан. Арыстанмен мен ед1м К у ш -ту т алыскан. Алыскан сон жарай ма Катарыцнан калыскан? Сол б)р улы дуб)рде Танбап ед1м шабыстан. Кен снякты кэр:м13 Енд1 аягы шалыскан. Бгр сейлей1н деп келд1м, Ест;г) сен1 дабыстан. Кожаканнын уЙ1нде, Акын Жамбыл езщмен Кезгм осы табыскан. Жамбыл/ Оуел1сэлем бсрей)н, Жасьщыз улкен ага деп. Олен-сезге желейш, Турганында шама кеп. Бойда кайрат барында, Ойдан елен тегшсгн. Сыйласуды кергенде, Журт кен'Л) егшс)н. Майекеммен айтысып, Мэлгм болган ез1нс:н. Абак, Тарак арасын Аралаган сер1мс1Н- 9!

Алые, жакын - бэрш де, Саралаган ер1мсщ, Алдьщызда сейлей1н, Элец бойы кер)нс1н. Егер сез)м унаса, Оц батацыз бер)леш. Унамаса елещм, Онда менен жер)рсщ Мен ж етмдг айтайын: Шапырашты ел1нде, Кара-Цастек конысым, Майтебен1ц тергнде Элецменен шыркадым. Алатаудыц бел!не Тастап кетт1м б;р сарын, Кыргыз, казак ел1не. раздай калкып, ер1нбей, Элец терд1м жасымнан. Майкет акын, Кулмамбет, Орын берд! касынан. Майлыкожа, Кулыншак Шргм ед: бас урган. Айткандары нуска ед<, Сез1 жаралган асылдан! Айтар соз)м кыска ед1, Токтатайын осыган. БЭЛЕКТЩ К Ы З Ы МЕН ЖАМБЫЛ Кек шолакпен тепектеп, Торы шолакты жетектеп, Жанай берме кеш1мд1, Туйелер1м шошиды. 92

Жамбыл.' Эсем баскан кула атьщ, Оз1цщ де унаттым. Жакындагым келед1, Жаксы керген, журатым. Д*ыз.' Кашан куда болып ец Балгалымен, Кун еттзген тур1ц бар сандалумен... Балгалыныц батасы буйырмайды, Кол кусырып келсен де мал-жаньщмен. Жамбьм/ Карга гамыр ел ед1к кашаннан-ак, Жекжатымен ел е с т жасацдамак. Ел аруагын сыйламас есер кыздар, Жснш сейлеп орынсыз шошандамак. Жолаушылап келемгн, ез1м жудеп, К т м тозган, сэн1м жок, жолга тунеп. Жылы керш жуз)цд) жакындап ем, Комытсынып сейледгц удеп-удеп. Д'ыз; Жолаушы адам, бшем1н, жудеп келер, Еру елден б1рдеце тшеп келер. Кеш касынан калмайсьщ коеанжарлап, Аулак журеен, жаркыным, юм екпелер! Жямбыл; Оныц рас, жолаушы жудеп келер, Жудесем де мен емес кыз еткерер. Кекшолакпен кенннде б)р журмесем, Балгалыда Белектгц кызы екпелер. 93

Дыз; Пула каска - бэс;рем*' кешке м;нгсн, Кулак жымса атыцды сескещцрген. Капсл)мдс каларсьщ кулю болып, Кетсец деймш жаркыным кеш шен!нен. Жямбыл; Не кылсац да кетпейм1н мен касыцнан, Суйк)мд] боп барасыц алгашкыдан. Ат т1стесе атымды куанамын, Тэц1р]мн1ц 1С1 деп жармастырган. САРЫ АЦЫНМЕН КАГЫСУ Сяры/ Уа, шырактар, мен сд)м Сары УЙС1НН1Ц Сарысы. Сарыбайды сыйлаган, Екейд]ц жас, кэргс:. ЖОЛЫ болар ЖШ1ТТГЦ, Оцга басар эр 1С1. Туб1 жаман дертт!ц, Ем болмайды дэрЫ. Уа, Сарыбай, айтып бер, Осы сездщ не болмак, Ойлаганга мэгнс]? Аздан сон: Екейдеп Сарыбай, Бойга кораш, ойга бай! ЭЛГ1 СОЗД1Ц МЭН1С1Н, Отырмысыц ойламай? Жлмбыл.* Сарексмд] састырып, Суйекемнен сурпп ен Бэс)рем - ез]'не менш!кт] тел аты. 94

Сдзге жауап берейш, Жактырсаныз, буг1н мен. Ацындарды жецгенде, 1С1Ц13 оцга жуырген. Суйекемд1 коргенде, Журег1Н13 туцшген. Соньщ емгн таба алмай, Ой алыска ун!лген. Жея)лгенд] намыс цып, Аш белщ!3 буплген. Суйекем жок бул жерде, Дор; берер ттш ен. Сол емес пе шешу1, Оз1Н!зге-ак жупнем. МАЙКОТПЕН ДИДАМАСУ Жамбыл.' Улкенеаздыц басында, Юннсаздын касында, Сарыекемн)н аеында, Камбардыц кара каска атындай, Мен еаламын жел1ске. Пуйрыгымды туйген сон, Цанатымды сузген сон, Жел аударган канбактай, Келд) сойлер кез1ме. Улкен ага, кшн Ш1, Сейлеп бгр енд: берейгн. Пас жуйр]кт) айтамын, Шапкан сайын удеген, Пас сункарды айтамын, Алыстан тоят т!леген. 95

Мзмке/и.' Сапар таргып келш ем, Сарыбайдьщ асына. Отыз К1С) ел1мнен, Ерш ед] касыма. Шырцайын деп шыгып ем, Майтебенгц басына. Жацгырыцсын дауысым, Алатаудьщ тасына. Естуш1 ед1м дабысын, Жамбыл бар деп осында. Акын болса кслмейд; Неге мен1ц касыма? Неге сэлем бермейд; Мендей кэрг до сына? Жамбыл/ Сэлем уагалайкум, Майкет ага! ЕС1Т1П дауысынды келд1м жана. Алдынан улкендерд!ц отчей ;н деп, Аялдап эдеп стт1м б1раз гана. С 13 бе ед1 акын ага Майкет деген, Б1р соз) б1р сезшен кайта етпеген. Саццылдап, сарайыцнан елец шыцса, Именгп езге ацындар бэйпектеген. Келшсп б)зд)ч елге эдейг гздеп, Мейманды курметтейт1н кэдемгз ед. Суйрецдеп алдыцызда сез сейлемей, Етейгн деп ойладым эдеп-гзет. Сейлеген ага турып !Ч!ДСЧ без, Ежелден елде сондай бар ед; сез. Аралау агайынды б;р бул емес, Ол! де С)збеч талай болармыз кез. 96

Мзйкетм.' Бэрскслд), Жамбылым, Сез жуйесгн келт1рд1ц, Ангарыцды таныдым. Кетер1Л1п желп1нд1м, Аталы сез мэн1 мол, Жылагымды кел'прдщ. Тал бойында бар екен Алые шабар серпгнгн. Улы жузд1 аралап, Елд1ц жайын кеп бшд!м. Жасы улкенд1 агалап, Мен де кызмет кеп кылдым. Тауып айткан сезще, Селт етт1м де серпшд1м. МеЙ1р)м туст) езще, Бата берсем деп турмын. Жомбьм.' Эуми!н, батанызга кетердгм кол, Етейгн С1зге кызмет мен осы жол. Той кылып тобымызда отырьщыз, Менгн де, Майкет ага, тшепм сол. Мамкетл.' Жан-жагыма карайын, Жагалай кез салайын. Аман-ееен журмкщ. Алые жаткан агайын. Алдарына келгенде, Энге шыркап салайын. Узак кунге самгасам, Санкылдасын сарайым. Каздацдатып саусакты, Цое )шект1 кагайын. Алатаудьщ тесшде, Аршындап бгр шабайын. 97

Айта ж у р сш С031МД1, Эцпме гып манайым. Аман-есен журм)С)ц, Шапырашты, Екейгм. Ауыльщды ду ет1п, Эн таратып кетейш. Сэудегерден без калар, Акындардан сез калар - Айта журер артымда, Соз1мд) аяп нетейш! ЖАМБЫЛДЬЩ ШЫБЫЛ ШАЛГА АЙТ^АНЫ П/ыбмл м/ол.* Екейде елу баксы, сексен акын, Жаратып М1нед1 екен, ерттеп атын. Кобызы, домбырасы ун!н косып, Гулейд1 жын каккандай кешке жакын. Сен бе едщ Жамбыл акын соныц б!рй Домбыра колыцдагы дию-пер1. Жок екен укгс) мен сылдырмагы, КереЙ1н, кандай ез1, бершг бер1! Жсцибмл; Ей, не дейсщ, Шыбылым, Кеудецде жок шыбыныц. Кумга б1ткен селеудей, Селд1р екен шыгуыц. Эр рудьщ журмющ Телегел[ шыгынын. Шшше тозып кетшсщ, Шашылып жур сыныгыц. Б1р басыца жетерлж Былыгыц мен шылыгыц. 98

Ж утсбайга жупнем, Сезд1 салсын сарапца. Шыбыл Шыбыл болгалы, Бгр кэдеге жарап па? Терт асылдьщ баласы-^ Терт кулакты кемедей. Ортасында Шыбыл жур, Эрт еш!рген немедей. Цайтей1н деп осыны Кетер ед1м елемей, Елемеске болмады, Жабысцан сон кенедей! ЖАМБЫЛ МЕН БОЛТ1Р1К Жожбыл.' Кел1п ем Туганым деп Цызылбергк^^ Кетксл! елещме кылып жергк. Кацгырып цайтайын деп келгетм жок, Цып-кызыл билергнн)н жуз1н кер!п. Бермед1Н калы кшем, булгын 1Ш1К, Тамагым салкын ти1п калыпты !С1п. Бакайдын^ берекел1 Дэркембайы, Керген жок бурын саган 1С1Мтусш. Б13Д1Нел Алатаудыц бауырында, С 13Д1Ц ел Асы жайлау сауырында. Атанньщ Кыдыр шалган конысында, Жаксы ма жолыкканым ауыруга? ^ Терт асылдьщ баласы - Асылдан тараган Теке, Телемю, Курман, Орымбет елдер. Булар кк]л]кт1 болганда, Шыбыл руы соньщ эркайсысыныц арасында шашырап журед] екен. \" Кызыл бир)К - Албан ]ш:ндеп ру аты. ^ Бацай - ру аты. 99

Дэркембай, дэр1С1н тап, жгбер емдеп, Калыппын кец1л сынып, катты дендеп. Алыстагы агайыннан не алды екен деп, Журмесш жетег1ме журт телмецдеп. У а, Белт1р1к, Белпргк! Сез мэу)рт)н келпрш, Б1р сейлееец, нетед)? Суйег1мд1 жасыттыц, Кетей]н бе елт1р:п! Калай жасып кайтайын, Осы ецгрде сен турып. Акын атын бар едг, Сейлесецпн серпш1п, Жасыл жайлау, ак орда К^алсын б1раз желп1Н1п. Неге отырсыц ундемей, Дэркембайдьщ алдында Дэт[ц бармай 1ркйнп? Ой, Жамбыл-ай, Жамбыл-ай, К атан кулак салды бай! Сез асылын танн ма, Оз! акынша кангымай? Енш1 бер1п, уй пксе, Эл: келмей жаткан жок. Екей ел: бул ерд1н Келгп дэм1н таткан жок. Мата б1р топ Жамбылга, Мал тауеылып жаткан жок. Думан кылды аулында, Сез1н булдап саткан жок. Элен бер)п жорга алса, Жамбылдан б]р сез калса, Тарамай ма мактан боп. Ер кещлш таппасак, !00