Ербол Шаймерденов - Елтаным

УМГПН ЕЛД!Ц АР^АЛАП, АРМАННАН ТУГАН РЭММЗДЕР

Буд <?унме#е б/р ?яяя Ошянммыз бяр. Од —%юя^сммн. Н. Назарбаев Ж ^*ж*^арих деген!М)з уакыттык угым гана емес. Онын мэн! - мазмундык курылымы окигапык сипатка ие. Рес- Ж публнканын жана мемлекетт)к рэм!здер)н кабылдау — ни XX гасырдын сонында Отанымыздын саяси егеменд[к алу ж тарихы уш)н осы тургыда мэн) зор окига. Олар мэдениет тЫндеп астарлы угымдардын манызды Ж элементгер) рет<нде халкымыздын тарихында жана кезен бас- Ж тапгандыгын жария етш, рухани тел бастауларга жэне ез]нд<к вя даму жолына бер<к бетбурыс жасапгандыгын б)лд)ред]. Мемлекетт<к рэм!здерд!н эркайсы - ез!нше б<р телтума йй туынды. Олар жеке-жеке апганда эр турл! мэдени кубылыс- Ж тардын кер!Н!С! болганымен, жалпы алганда сол сан апуан- Ж дыгымен сындарлы б)ртутас болмыс-б)Т!мге ие. Оларды ж жасалу жолдарына катысты ортак устанымдар мен кызмет- Ж тер)не катысты ортак идея б!р!кт<р!п тур. Алдымен ортак устанымдар туралы. Олар - ушеу, бэр! де Ж рэм<зтану канондарына толык жауап беред). Бжржнин — Ж тарихи устаным (принцип), немесе уакыт жел!С!н узбей, Ж сактау. Ек)нш[ - заманауил)к устаным немесе рэм!зд!к образ- Ж дардын Казакстаннын буг!нг< когамдык ахуалына, телтума вй менталитет)не сэйкест!Г). Уш<нш! - болашакка ашыктык ж устанымы (принцип перспективности). Ал мемлекетпк рэм!3- М дерд!н бэр! б<рдей кызмет етуге ти!ст! ортак идея болса, ол - Ж Казакстанда баска да халыктармен б<рге ортак ипл!к уш!н Ж демократиялык когам жэне кукыктык мемлекет куруга бер<к Ю бел буган казак ултынын мемлекетт!к егеменд!К идеясы. Ол ж этникапык уйткысы казак упты болып табылатын туган Е9 Отанымыздын кепултты тургындарынын еркше сэйкес ай- ж кындапган жэне Республиканыц мемлекетт!к егеменд!г) Ж туралы декларация мен Ата занда айкын кер!Н!с тапкан.

101 4 У м тн елдщ арцалап, арманнан туган рэм<здер



102 4 Умтн елдщ арж^алап, арманнан туган рэм)здер Казакстан Республикасынын Жогаргы Кенесшде Мемлекетт<к ту мен Мемлекетт)к елтанба жобаларын талкылау. Алматы, 1992 жылгы 4 маусым

-,яйШ ^ййЫ 6 Казакстан Республикасы Парламенттде жана энуран жобасын талкылау сэт!. Астана, (2006 жыл, 6 кантар) 103 4 Умтн елд)ц арцалап, арманнан туган рам<здер

104 4 Умтн елд!ц аркалап, арманнан туган рэм)здер Казакстан Республикасы Парламент<нде жана энуран жобасын талкы лау сэт<. Астана, (2006 жыл, 6 кантар) Жаца ресми рэм)здер казакстандыктар уш<н кай жагы- нан апганда да тусЫкт) эр) жакын. Олар турл! жагынан, элбетте, басым тургыда казак мэдениетМц жемкж, ал маз- муны мен мэн! ж етн ен келгенде )зпл<к, татуылык пен бей- б!тш!Л)к тэр<зд) жаппы адамзаттык игш!ктерге кызмет етуге багьпталган. Муныц ез< б!зд)ц бупнг< когамымыздын тел менталитет) мен б)рге, оныц элемд<к кауымдастыктыц курамдас 6<р бел)Г) екенд<г< туралы улкен ой жаткандыгын ацгатса керек. Мемлекетпк рэм)здер жасауга катысты ресми уйым- !дастыру шарапары колга апынганга шей)н баспасез бет)нде кызу пшрталас ерб)ген[ белг)л!. Бул ретте, эс<ресе, респуб- [ликалык «Ана тЫ » аптапыгы (редакторы Ж. Бейсенбайулы) !айрыкша белсенд)л!к танытты. П<к)рталаска катысушы мэдениеттанушылар, суретшшер, тарихшылар, жазушылар мен журналистер, калыц окырман эр апуан тужырымдама )усынып, турл) жобалар жолдады. Озгеше ой жарысында тел рухани бастауларга, тарихка, мемлекетт<к курылыска, д!н мен д)лге таным мен тапгамга, ел!М)зд]ц бупнп болмысы

мен ертенп даму келешепне катысты кептеген, т<пт) кейде 105 4 Умтн елд<ц арцалап, арманнан туган рэм<здер мулдем керегар, дэлелдер назарга усынылды. Сонын бэр) когамда тутастай жана рэмжздерд!Н кажет- т^жг! туралы саналы ортак шеш<мге алып келген фактор- лардын б!р< ед). Жан-жакты ашык п!к<рталастар болашак рэ- м)здерд)н болмыс-б!Т!м{ кандай болуы керек деген суракка жауап )здест!ру тургысында да букарал ык снпаттагы когам- дыкталдаудын (экспертиза) манызды баспалдагы болды. Ту жэне елтанба жобапарын <р<ктеу жешндеп парла- ментт)к комиссияны КР Улттык Тылым академиясынын мушес), зан гылымдарынын докторы, профессор С.З. Зима- нов, ал энуран жобасын <р)ктеу женшдеге парламентт!к комиссияны - Казакстаннын халык жазушысы Э. Нурпе- й!сов баскарды. Энуран эуен)не катысты жобаларды саралау кез)нде Абай атындагы Опера жэне балет театры жэне Курмангазы атындагы улт аспаптары оркестр<н!н суйемел- деу) пайдаланылады. Музыкалык тандаулар филармония залында Б. Ерзакович, Т. Жубанова, Н. Тшендиев, Б. Жума- ниязов, А. Молодов, Е. Рахмадиев, Б. Карагупов сиякты бел- пл) композиторлар мен музыка мамандарынын катысуымен етк!з<лд). Ресми байкау жабык турде жэне б)рнешё кезенмен етк!- з<лд), б)р жылдан астам уакытка созылды. Сез рет< келгенде айта кету керек, Мемлекетт<к рэм)здерд! езгертуге катысты мэселе алгаш рет ресми турде ел егеменд<п жариялана салынысымен-ак, !990 жылы, кетершген ед<. Жогаргы Кенес Тералкасы энураннын бурынгы музыкасын калдыру жен)нде шеилм кабылдап, мэт)н)н кайта жазу максатында байкау жариялау уш<н арнаулы комиссия курды. Б!рак комиссия кун!не кырык кубылгандай эсер калдыратын саяси ахуал- дарга байланысты жалтактык танытып, <ст) сезбуйдага салып ж)берген!, кей!н, тт т ), мулдем умытып кеткен) байкалады. 1992 жылы Жогаргы Кенес Тералкасы когамдык п<к)рлерд) ескере отырып, бул мэселеге кайта орапды жэне жана шеинмдер кабылдады. Енд< уш рэмЬд) (ту, елтанба

жэне энураннын эн) мен сез<н коса) б<рдей тэуелс)зд]к тапап- тарына орай кайта мулдем жанадан жасау мэселес) кун тэрт)б)не койылды. Мемлекетт!к рэм<здер жобаларын жасау жен)ндег) байкау шын мэн!нде орасан зор когамдык сипат апды. Ол тэуелс!зд!к алган алгашкы жылдардагы халыктын ерекше саяси белсенд)л<г] мен жогары отаншылдык сез!М!Н)н, рухани канатганып, тулеу)н<н жаркын кер!н!С!не айналды. Жас шамасы да, мамандыгы да эр турл) адамдар, суретшшер мен сэулетш)лер, акындар мен сазгерлер, дикандар мен шахтерлер, мапшылар мен курылысшылар, студенттер мен окушылар, гапымдар мен уй шаруасындагы эйелдер ез журек калауларын б)лд]р!п, усыныстарын ортага салды. Кейб)реулер! ез жобаларын алыстан арнайы ез колдарымен алып кел!п, тапсырып жатты. Байкауга катысушылардын жаграфиясы да кен. Казакстаннын б<рде-б)р ен'р', б<рде-б)р тукп<р) капыс калган жок. Шетелдеп кандас бауырларымыз бен бурынгы отандастарымыз арасынан хат жолдап, тшек бшд)ргендер де болды. Бм анл(М шмнмн: едпр сурс саз:я-} жямдм шю?.ммсы.мыл л-\\ыс жяжмян бяскя ! & бяндянмсшм. Ф. Рузвельт! К,азакстандыктарды бул жолы б)р максатка жумыл- дырган - ортак Отанга деген сутспенш ш к пен ез тагдырын тыгыз байланыстырган тэуелс<з елд<н ресми рэм]здер<н жасау Ы не атсалысуга деген куштарлык. Когамнын барлык саласын камтыган энтузиазм отандастарымыз уинн киел) б)р)кт)руш! рэм<здерд)н каншапыкты манызды екенд!пн айкын керсет!п берд).

Ресми рэм)здер туралы непзп шеш!мд) ел атынан жэне !Й болашак урпактар алдындагы жауапкерш)л<кт) терен сез<не Ж отырып, парламентт<н кабылдаганынын да мэн) бар. Хапык Ж сайлаган капаулылар ез ойындагыларын букпес<з б)лд!р]п, ез й п<к)рлер) мен кезкарастарын батыл коргай отырып, ортак Ж саяси нышандардын шын мэн)нде букш когамнын езара й кел)С)мге негжзделген капауына айналуына айтарлыктай улес Ж косты. Депутаттардын уштен б<р!нен астамы т)келей й сезсайыска шыккан парламенттжк тапкылаудын мазмунын Ж сол туста когамда калыптаскан элеуметт)к-саяси ахуалдын Ж айнасы десе де болады. Парламентт)к тапкылауга Елбасынын катысуы жэне оны и? багыттап отыруы кабылданган шеш<мдерге шешуни ыкпап М жасаганы сезс<з. Ол халык тагдырын ез)не сен<п тапсырган ж жана мемлекетт! курудын непзп усыныстары мен ж идеяларын басшылыкка алу мен когамды топтастырушы ж эсерд<н алтын аркауга айналуы каншапыкты манызды Ж екенд)г!н ашык б)лд)рд). Нэтижес)нде ен тез<м тозды-ау В 107 4 Умтн елд)н ар^алап, арманнан туган рэм)здер деген тустардын ез<нде акыл мен парасат салтанат курганын ж керд]к. й !992 жылдын 4 маусымы мемлекетг!к рэм<здер)м!зд)н Ж туган кун) гана емес, мемлекетт)к идеянын ен басты тж принциптержн!н б)р) - когамдагы кел)С)м мен сешмд) сактай м отырып, прогреске кол жетюзу идеясынын ем)ршенд)пн ж тагы б<р дэлелдеген кун болды. 6 маусым кун) тэуелс!ЗД)к Й рэм<здер) туралы тунгыш зандар ресми куш<не енд<. Сейт<п, тел мемлекетт<к рэм<здер жуйес)н калыптастыру мен дамыту Ж процес!Н)н нег!3) капанды. Ел<м)зд)н жана ресми рэм<здер) {згш<к, езара ынтымак Ж пен кел!С!м тэр<зд] аса манызды жаппыадамзаттык кунды- й лыктарга непзделген. Олардын енбойында ернектелген Ж образдарда казак ел!Н<н мемлекетт)к егемендН мен тэуел- Ж С!ЗД)Г) идеялары анык та айшыкты кер)н<с тапкан. Мем- й лекеттжк рэм)здерд)н ортак образдык езег) - ез<н-ез) Ж

жет)лд<ру жэне даму рухы, непзп магыналык казынасы - эркайсымыздын жэне баршамыздын ортак куш-ж!гер)М)зд< Отан данкын арттыруга, онын ер!кт< елд)н ерк!н азамат- тарынын ем<р! мен бакыты уинн гулдене беруше жумсауга шакыру. Б!р<ккен Улттар Уйымынын (БУУ) тутугырында желб<реген кыран канатты кекшулан туымыз элемге оеылай деп жар еапады. Баска мемлекетпк рэм)здер!м<з де, ен алдымен, осындай ойларга шакыратын ресми телкужаттар. Кек)рег! ояу жандарга Мемлекетт<к ту мен Мемлекетт<к елтанбанын эр детаги, Мемлекетт!к энураннын эрб!р саздык шржм! мен эр жолы ез!нше сыр шертед<. Олар туралы кеб<рек жэне терен'рек б)ле тускен сайын, мэн< мен магынасын да кен'рек эр! нактырак уга тусес<н. Ал мунын ез) - мемлекетт]к мэн< бар, мемлекет уинн де манызды мэселе. Ойткен), мемлекетт!н тагдыры онын азаматтарынын тшег! мен санапы <с-кимылына, олардын шынайы отаншылдык сез!М)не де байланысты екен) акикат.

САГАТЫ СОЦЦАН СЭТ Ц ааацстан Республикасы Цорганыс министр±н1ц БУЙРЫТЫ №89 1992 жылгы 5 маусым Алматы каласы К азахстан Республикасынын Жогаргы К енес! тэ- уелс1з мемлекет1м1зд1н жаца символдарын - ту, елтанба жене гимн кабы лдаган цурмет1не орай БУИЫРАМЫН: 1992 жылгы 6 маусымда Президент Резиденциясыныц жэне К азахстан Республикасы Жогаргы К енес! УЙ1 Н1Н тебелер1нде Мемлекетт1к ту кетерз.лген кезде Казах­ стан Республикасынын астан асы Алматы цаласында 21 дурк1н зенб1ректен ок атып, салют бер1лс1н жэне 2 2 .0 0 -д е - м ерекел1к отшашу атылсын. Ц аэацстан Республикасы Цорганыс м инистр! г е н е р а л - п о л к о в н и к С . НУРМАГАМБЕТОВ. бедек - /4мнясы од ошкен, Ж умбяцтяр жя:^ы яншм^^яр, Жу;?ия^м зд: жок Тукмд^м, тям м ^м бод^яи со^. У. Шекспир 992 жылдын 4 маусымы - ел тарихындагы ерекше мэр- ! тебел! кун. Бул кун! тагы да елд)пм<з сынга туст). Л . Ертен<м<з уш!н жан берш, жан алыскан парламентт<к дода кызу шайкаека айналды. Интеллектуалдык сайыс 6 сагатка еозылды. 60-тан астам депутат сез сейледь Сан килы пЫ р, сан сала сезд)н сарасынан таймай, кекейдег)Н! кепш!Л!к колдайтын сэтке жетк)зу уш)н нагыз азаматтык белсендтж , терец бЫ м дЫ к пен тайсалмайтын курескерлж керек ед). Тэуба, сонын бэр] табылды.

110 4 Умтн елдщ аркалап, арманнан туган рэм<здер С. Зиманов, С. Сартаев, Ж. Эбдшдин, Э. Кек)лбаев, \\М. К,озыбаев, Э. Эл<мжанов, Б) ^ыдырбекулы, Ш. Муртаза, ; К. Смайылов жэне Ж. К,апиев сынды зердел) ой, жуйел) сез ! кекейлерше конган замандастарымьв жасындай жаркылда- )ганынын куэс) болдык. Ой-додага А. Козлов, П. Атруш- [кевич, В. Чернышев, В. Гуляев сек<лд) отандастарымыз да )белсене катысты. Жана рэм)здер екж куннен сон, 6 маусымда, Абай атын- !дагы опера жэне балет театрынын гимаратында салтанатты турде жер-жаЬанга жария етжлд). Жана рэм)здер кабылдау б!зд<н елд<к нышандарымыз- }дын сонау ыкылым замандар койнауынан бастау апатын узак тарихынын тамаша тэж)не айналды. Бодандык саясаттын ресми идеологиясы бул тарихты есте сактап, танып-б)луд< }жананы мансук етш, еск!Н1 кексеу деп урютп. Республика- нын тел мемлекетт)к рэм<здер!н калыптастыруга мумк!нд)к берген жок. «Казакстаннын жана мемлекетт!к рэм!здер)н кабылдау казактар уилн жэне республикада туратын барлык улт- тардын екшдер! уш<н таптык, тотапитарлык когамнын еск) !р!п-ш)р!ген белплерш жай жанарту гана емес, - деген болатын егемен ел рэм)здер)нщ тусаукесер салтанатында Президент Н.Э Назарбаев, - бул - республиканын демокра­ тиялык жэне кукыктык мемлекет куруга, жеке адам ерк)н- д)г)не, этникапык тургыдан эр тект! халкымыздын б!рл!пн ^ сактау принциптер<не нег<зделген жана когам куруга бер!к бетбурыс жасагандыгымыздын белпс)». Елбасы бул сезд) замандастарына арнады. Б)рак ол б<зд)н когамымызда XXI гасыр карсанында жузеге аскан тэуелс<зд1к рэм)здер)н кабылдау окигасынын тарихи маны- зын келешек урпактар терен сезшу! уш)н де кызмет етер! анык. Акикатган аскан куэл!к жок. Казакстаннын ресми рэм]здер)н<н жана жуйес<н!н непз! осылай каланды. Егемен ел!м<зд!н жана рэм)зд<к ем)рбаяны- нын - тел елдж белплер)Н)н калыптасу жолынын басы осылай басталды.

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН МЕМЛЕКЕТПК ТУЫ

ШЭКЕН ОЦЛАСЫНМЫ НИЯЗБЕКОВ Кя.;яксшян Реснубдмкясм М емдекет- т / к тум н м н ябморм, Кя.!ямстян^я е^бел с^^ен енер ^янряткер:. Кя.!яксшян Эшяйн енерж:^ н ^ м ж кядяужмдяр^м^ б:р:. 1938 ж мдм 12 цярямя^я Тяряз цядя- емндя Эунн^е кедд;. В. И. Мухин ятмндя?м Сянмш-№шеренмн^яЭ жо^ярм керксд^енер енерю?с!и у;ндн!<(ссж б!?я:р^ен. Ад.мямм мя,\\ясмнмц бяс суре?ня(;с:. ;км?ярд[яи<мдмм жу.ммсунярм; Гяряз ця,\\ясмндя^м ^Ш. У!?днхяноя яжмндя^ы киномймжрдм?! кеженд: Эюямнм (1979, А. Смдм- нойнсн, В. Кузьджнд^ен б;р?с), «Водокоддм бя^мшмнЭя. Ген^?я.\\-д^ямор И. П я н ^ ^ о н мен кодбясм Б. Моджняудм еск ^ш к н я: (1985)», «Кеб;'ы и<яя<А;ян», «К:сен яжцян», «Шомян К?дн.уяно<!», «Мухшяр Эуезоа», «Смрмд^ /%яммм>>, «Жяд^бмд», «^4ня боду бя^ы^ы», т .б . коркам нодомнодяр. А\\Д(ЯШМ кядясм елммцбясмнмц Ябшорм. ЧехосдобякняЭя е т к е н Хядмкярядмк бянкяу^м^ я,\\тм н меЭя,\\ж (1961) жзне Сянкт-Пе?нербур?мй? ешкен м .\\якяттяр бянцяумнм^ б:ржи<; жуд& сж (1982) ж е ^ т я^^ян. Ошян - жяряты дменен, кян.мен, тябм ?ятиен, жерд^ен; бяндянмемн жян-ш анщмен сез/н т у р я т ы н ь ^ я д ^ ы к жзне рухянм! б ф т у ш я с бодрые. О т я н МурЯД!М Я&М боДД!МСМНЫ^ КурЯД!ЫД(ен! . бф&н; рух нен ммннен журя^м. Г. Гачев ! № есм и бек)Т!лген аныктамага сэйкес: «Казакстан Рес- ж публикасынын Мемлекетт<к туы - ортасында *** шугылалы кун, онын астында калыктап ушкан кыран бейнеленген т)к бурышты кегшд!р туст) мата. Туды сабынын тусында улттык ернек накышталган т)к жолак кектеп етед!. Кун, шугыла, кь)ран жэне ернек бейнелер! алтын тустес. Тудын ен! мен узындыгыньщ ара катынасы - 1:2».

Алдымен терминдерд) айкындап алган жен. Турю тектес 113 4 Цазадстан Республикасынын мемлекетт)к туы халыктар арасында кен тараган «ту» сез< сонау VI г. бер) белг)л). Магынапык езгер!ске ушырамаган. Онымен катар колданылып журген «жапау» деген сез де ертеден белпл). Осы орайда С И. Ожеговт<н белг<л) «Орыс т)Л)Н)н сезд)г)» жннагында айкын аныктамалар кездест<руге болады. Онда: «Ту деген<м)з агаш сапка байланган белгш) б<р туске боялган жаппак мата, белпл) б<р уйымга, мемлекетке тэн немесе тэн е т т белгшеп бершген болуы мумк)н», - деп керсетшген. Ал «жапау деген)м<з - агаш сапка немесе ж)пке тартылган эмблемасы бар туст) мата». Элемдег) беделд) аныктамапык басылымдардын б<р) санапатын Вейсбер сезд)г<нде де жапауга «эдетте т!к бурышты болып келет)н б)р туст< немесе турл)-туст), упттын, онын б)рл)птн символы рет<нде пайдаланылатын мата белшеп» деген аныктама бершген. Кене тур<к сезд)ктер<нде байрак сез) орыстын «боевой стяг» деген термин<мен тургылас мэнге ие. Казак т)Л)ндеп жана рэм)зд)к терминдер жуйес)нде «ту» сез) «жапауга» Караганда белсенд) колданылатын болды. Кенеспк дэу!рдег! «Мемлекетт)к жапау» угымы каз<р «Мем- лекетт!к ту» деген терминге ауыстырылып, колданылып жур. Ой жел)С)н узбей, козгай кетер болсак, рэм)з де - жана термин. Ол мемлекеттщ ресми белг!лер)н б<лд<рет)н термин ретшде орныгып келед!. Ал «нышан» сез<н)н жаппылык сипаты басым. «Атрибут» термитнщ казакы бапамасы эл) дэл табыла коймагандай. «Знакты» белг) сез)мен беру бурыннан бар. Кенеден капыптаскан рэм<зд)к дэстур) бойынша тудын непзп белпс! онын рен! болып саналады. Бул ретге Колом- бьер, Варенн, Ансельм сиякты тутанушылардын енбекте- р)нен кеп деректер табуга болады. Олар эр бояуга ез)нше мэн берген. Орта гасырда Урстиц, Кнакониус, Зибмахер, Спильман сиякты гапымдардын жазбапары непзшде жа­ салган б)ркатар кестелер кен пайдапанылган. Я- 3/)22

Казакстан Республикасы Мемлекетпк туынын сызба бейнес) Сырт жагы

А-ен) б, = А : 2.22 В=А ;5 ^ = А : !.96 Б-узындыгы 62 = А : 3 В=в :2 Ь) = А : 28.6 А:Б=!:2 с!з = А :3 .2 Е=А:!8 Ьз = А :8 0 Г,,Г2 = А :8,3 б4 = А :5 0 М= А :!.54 Ь4 = А :44.4 & ?иябн?я?я ям^ын^ям^ы. Ммсялы, экнятор-^ ^я?ы у4^рмкя хя,\\ы^шярм у;м:н жямсылм^шы, яцсяр-.мурятн1м, я^м^яштм - я^, жямян^ы^, ^ярябяйырлы^, жя^\\?янды^тм - ^яря тусмен береиин унд:-ярмм Ээсшурдерж ^ябыл^яу ^ммн. СонЭы^- шян «^яны ^ярям?ян ^яскемд:к^ &?ен ш:рксс оляр?я «жя^сы жя- мяжЗы^ы &?ендем, ял Ошеллоны^ «Мен - ^яряммн» Эе?ем шря?е- ^мялм^ жян ям^ямы, ез!Н^ез: мя^ужмян яс^я^ сам)ем эсер еммй. Г. Гачев <____________________________________________________ ^

Ец кеп таралган пайымдаулар бойынша, кызыл туе ерлжк Ж таныту, курее, кауш тенд<ру, бас кетеру жэне шу шыгару Ж деген угымдарды беред). Ал ак туе — бейб<т ниет, жауга ж карсыласпай бержлу, кара туе - кайгыру, жоктау жэне М карсылык б)лд<ру белг!С! деп санапады. Тустерд)н Д'ни Ж магыналары да бар. Ак туст! - христиандар, жасылды - ж мусылмандар, саргыш кызылды буддага табынушылар м касиеттутады. Эр халыктын, эрб)р улттын жанына жакын, айрыкша П кастерлейт)н ез бояуы, ез рен< болады. Осыган орай улттык Ж бояу, улттык рен деген угым калыптаскан. Онын терен щ танымдык мэн), колдану урд<с) жэне эрщен бастау апатын Ш тел тарихы бар. Эдетте, улттык енер туындыларында, ою- Ж ернектерде, ктм-кешектерде, турмыстык заттарда жи< кол­ ки данылады. Улттык бояу сол халыктын табиги болмыс-бтм! _ Ж мен мшез-кулкынан да хабар бер<п турады деп есептелед). Мысалы, Испания туларындагы ерекп<ген кызыл-сары .X На бояулар испан халкынын кызу канды м)нез)не уйлесер болса, 5 А Финляндия туларындагы акшыл, кег!лд<р туе фин халкынын ц ж бойындагы салкынкандылык пен сабырлылыкты сезд!рет)н Ф ^ кер!нед). Халыктын улттык сана-сез<м<н)н оянуы мен есу< улттык бояуга деген ынта-ыкыласты арттыра тусед!. Табиги кубылыстардын да ез тустер) бар деп есептелед). о Ж Кызыл — оттын, жылу мен каннын, жасыл - шепт<н, 8 Ж ес)мд!кт!н, кара - жердщ, суыктын, карангылыктын, ак — ё нн судын белг)С1 болып санапса, зенг!р кек - аспаннын, ауа мен с Ж курлыктын нышаны санапады. о! ж Мемлекетг!к туымыздын аепан тект< зенг<р кек туст! ^ Ж болуы кездейсок емес. Эйг!Л! Ансельм кестес) бойынша ол — й. Ш адапдыктын, к)рш)кс!з тазалык пен пэкпктщ нышаны. Кек Й ня туе ынтымак пен б<рл)к идеясын ангартады, бейб!тш)Л)к, ^ Ж турактылык пен береке-байлык белг<с) болып санапатын йй ашык аспанга мегзейд).

Сен ж шорм^я шябнмш ш уст тм м м тм , Кеде^кге^ —я?яж , ж я .\\п ^ я ж т я н ясн ян -о м м р яу ы н . К ум бодми еярнпн, жед бодмн жалим; оиням^м, у4м т^янм ^ны ^ бзр; я р т м ^ н я н &л! л,\\мя жпшыр енш :ля. П. Элюар Аспанкек туе - казактын улттык бояуынын рец!. Улттыц 117 4 Казахстан Республикасынын мемлекетт!к туы менталитет), танымы, мэдениет) мен бул туске деген айрыкша )лтипаты осы ойга жетелейд). Табигат - кешпел)лерд)н ем)р суру ортасы гана емес, бук)л т)рш)Л)Г)Н)н аж ы рамас бел)Г). Табигатты н тел баласы казак та айналасынын бэр)не кеплд)р арман кез эйнег<мен карайтындай. Ашык аспан, кек т)реген би)к таулар, мелд<р сулар, кекж некпен астаскан кекмайса кы рлар - бэр) д е б<р гана гажайып тэн<рл)к туе зен п р кек ренмен жан баурайды. Т)пт), кейде жасыл туст)н ез) кектей кершед). Жасыл шеп деуд)н орнына кек шеп дейм<з. Кус терес) ару аккудын ез)Н)н кеплд<р)н )здейм)3. Тег)н бе? Эрине, жок. Ж ан жылуы, адамдар арасындагы карым-катынастагы ашыктык пен адалдык, жаксылыкка сену тэр<зд) улттын менталитет)н курайтын касиеттер де аспан кек туске байланысты образдар бойына капысыз с)Н'Р'лген. Казак т)Л)нде «кегеру», «кек шыкты», «кекке ауыз )Л)кт<», «кесегес) кегерг<р», «кекке ш ыркау», «кек т<реу» деген тэр<зд! кеп уялас сездер мен сез т)ркестер) бар. С оньщ бэр), сайып келгенде, ем<р суру, жанарып-ж асару, муратка жету деген угы мдармен терк<ндес. Табигат оянып, т)рш<л<к б!ткенге жан б)тет]н жыл мезгш! де «кектем» деп аталады. Зенг)р кек туст)н угым ретжде аукымы кен, халыктын таным-туйс!Г)нде айрыкша орын алатынын эр турл! жер-су атауларынан да байкауга болады. Туган жер<м!здщ ен б)р шырайлы, супу ен'Р'нщ аты «Кекшетау» болса, ен улкен кел]М!з Балкаш ты бурын «К екш е тен<з» деген. Т!пт! каргыс б)ткенн<н катерл<с) де «кектей солгыр» болып келед). VI гасырдагы «Чу шу» атты Кытай жазбалары- нын б!ршде турк) халкы туралы «олар жыл сонынан жыл кел!п, уакыт алмасу жуйес!н шепт<н кегеру<не карап багдарлайды» деген жолдар бар.

«Кексецпр», «Кеккесене» атаулары тагы бар. КДй-кайсы да хапык журепне етене жакын. Турк) халкы тарихта «кект<н» тэц<рл)к туе рет)нде айрыкша саяси-элеуметт)к мэртебе иеленген кезенд< де бастан еткерген. Мысапы, Турю каганатында (VI г.) бектер кек шатыр т)г<п, кек туст) ки)м киген. Каганат журты «кек туркшер» атанды. «Аспан турюлер)», «тэц<рл)к туркшер» деген магынаны б!лд]ред). керс?енн^ ясяян как шум мемр^ян ясшядн жа,\\б;ре^:. Рамййц оршяемндя Эя^^шы ^одбяс!ямны^ жеке! .мер:н:ц суреш! бяр. Кек шурк: ^я;янйя?ыныц (552-743 ж.ж.), I Хязяр ^я?янЭы2ыныц (651—983 ж.ж.), Уды седжу^ ^я?ян^ы?мны^! (1040-П57 ж.ж.) шудяры Эя кек жуемн бодмн. .................. ..... 1Ч-- .......... , .................................................... Ата-бабапарымыз кетерген бермн байрак атауы - «Кек асаба». Олар жай бер) емес, «кек берЫ» кие туткан. Аспан тустес асыл ту астында кайырсыз кас душпаннын кабыр- гасын какыратып, кен-байтак атамекен<н)н эр суйем)н келденен кек аттыдан кызгыштай корыган кайсарлыгымен айдай элемге танылды. Тарихта кешпелшер мэдениет) деген атпен белгш) б т м ) белек еркениетт) орныктырды. Ал осынау ис) турк) журтынын к<нд)к мекен), отаны - ез<м!зд!н Казак ел!. Гапымдардын пайымдауынша, казак халкы - турюлерге тэн касиеттерд) бойына ен кеп сщ'Р'п, сактап калган хапык. Бул ерекшелж т)л<м)зден айкын сезшед). Каз)ргж Еуропа туркшер!, онын <ш)нде Туркия- дагылар да, казак жерж ездер<н)н терк)н), баба журты санап, арнайы кел)п, топырагын суй<п кайтуды армандайды. Бул туралы тэуелс)з мемлекет]м<зге тунгыш келген сапарында Туркия Президент) Тургыт Озап да агынан жарылганы ес)М)зде. Дэстурл) д)ни наным-сен)м тургысынан апганда, кек туе — тэц)рл)к туе. Ерте замандарда тотемд<к мэн) болган. Тэн'рлер мекен) деп есептелген аспан аясын берет)н угым т)л<м)зде «кек» деген сез болуы кездейсок емес. Сол сиякты, эйг)Л) «Огыз-наме» жырындагы Ай-каган атты анадан туган гажап б<р керкем улдын келбетп

Сол бдтлмы?/ .жуз/ ко^м^ф, Л/77/77ЛМ^ЫЗЫЛ ^ А*ез/ - ял^ызыл, м/лм/ы, ^лсы /(л/?-^арл болл/7/ым, - деп суреттелу)нде де мэн № жатыр. Мундагы «кег)лд<р» жай гана бояу т у с т бермейд). ж Айрыкша магынага не болып тур. Сол жырда кыз сулулыгы Ж да былай жырланады: А*ез/ омы;? ЛСУ7Л//У/ЛУ/ ^ л .мелб)/р кек, Шим/м /77ол^ымы//()лм езсмм/^. 77с/;?ер/ омы/%бсммс .мар.жлм сек/л()/... «Аспаннан б<р кек нур туст!», «Кек жалды арлан кас- ж кыр», «Кек бер<» деген т!ркестердег< «кек» с е з т т тотемд<к № мэн! бар. ж «Кек» сез) казак т!Л)нде гана емес, бук<л турк) тектес иа т)лдердег! басты лингвистнкалык б<рл)ктерд]н б)рше жата- Е ды. Ол ете кене жэне эти кунге езшщ ен байыргы, аспанды ш Тэщршщ мекен) деп кие туткан тотемдж мэн!н жогалткан М жок. Казак тмннде аепан угымын «кек» деген сез де бередь ж Аепан кек тусп тулар мен байрактарды (кек асаба) Ж тарихтын турл) кезендер)нде Турк< кагандыгы (552-630, ж 119 ф ^азацстан Республикасынын мемлекегпк туы 682-743 ж.ж.), Хазар кагандыгы (65!-983 ж.ж.), Улы Селжук Ж кагандыгы (Ю40-1 !57 ж.ж.), Аксак Тем!р мемлекет) (1368- Й !50! ж.ж.), Казак Ордасынын кейб)р хандары мен батыр-Ж лары кетер<п шыккан. Шагын кегшджр жолак Казак КСР ж жалауында да бар болатын. Далалык ел билеуинлер мен батырлар эр туст! тулар кетерген) белпл). Олардын арасында ак ту­ лар да, кек (кейде жасыл деп ата- ган) тулар да, кызыл тулар да, т<п- т<, солардын уш турл! бояулары- нын косындысынан куралган шу- бар ала тулар да болган. Казак ем!р<н)н керкем энцик- лопедиясына айналган «Абай» ро- манында Бежейд) дуниеден аттан- дыру кезшде осы салт калай кол- данылганы егжей-тегжейл) сурет-

телген. Бежейдщ денес<н ез уй!нен шыгарып, каралы отау рет)нде арнайы алдырылган сег<з канатты ак уйге енпзген сон, он жак белдеуге кара т<плед). «Бул жумыс ел)кт<н артын кутуджн б{р серт) ед!1— деп-жазады М. Э уезов; - Кара дегент —узын найзанын басына т!плген ту. Егер Бежей жай кара казак емес, тереден шыккан болса, сол терелердщ езд!-ез) тукымынын туларын т<гер ед<. Ак тулы, кек тулы, ала тулы деген терелерд<н тукым-тукымы, ж)к-ж]п осындайда кер<нет)н. Ал карадан к<с< елее, тудын тус< ел 1кт)н жасына карай болады. Суй!нд{к жас кю) елее туы кызыл болатынын, кэр) елее ак болатынын айтып келд] де: «Бежейдей орта жасты К!С!Н!Н каралы туы - б<р жагы ак, б<р жагы кызыл болу керек» дегенд) айткан». ! имжяндяр жетиеммнн! дгябярдяу жод^ярмн Мэнли П. Холл! Араб, парсы, турк) жэне кытай жазбаларына суйене отырып, тарихи жел< тузген Курбангали Халидулыньщ эйпл) «Тауарих хамсасында» терелерд) кызыл тулы, кек тулы, ак тулы, ала тулы деп белед). Алгаш кызыл ту устаган Орыс хан болган. Ак ту неп- з)нен Шагатай эулет!нен тараган билеуинлердщ енш!с<нде саналады. Кек тумен дараланган -Угедей урпактары. Куй<к (Гуюк) ханды такка отыргызу салтанатынын куэс) болган Плано-Карпини: «Апгашкы кун) - империяньщ батыс (кыпшак) бел<г)Н)н ала туы, е т н и л кун) —шыгыс бел<пн<н (Кытай) кызыл туы, ал орталык (Монголия) уш)н - кара кек ту т)плд<» деп жазады. Б)рак бул орайда катып калган дэстур болмаган. Мы- салы, кызыл тулы деп есептелетш Орыс ханнын урпакта- рынын б!р< Оннан батыр езж ш е дербес ак ту кетерген. Содан барып ак тулы терелер кайда журсе де Оннан тукымы саналган. Барак тере де ак тулы. Кек ту устаган Болат хан да - Орыс хан урпактары нан. Казакстан Республикасынын М емлекетпк туынын б)р туст) болуы кездейсок емес. Ол - ел<м!здщ мемлекетт)к б<р тутастыгы идеясыньщ кер<н!С).

«Кек» сез! кене ^ ^^ турк! т<л!нде шыгыс де­ ген жаграпиялык угым- ды б<лд)ред!. (Солтуст)к - кара, онтустж - ак, батыс - сары немесе Кызыл аркылы ернекте- .куибейи ел! кудайлар» (Танбалы тас) ер лед<). Бул ретте Мем- адам ш апаны ны н жон аркасы нда — лекетт)к тудын тус<нен солярл!кбелп белгш! б!р накты акпа­ рат та алуга болады. Ол геральдика тЫ нде Казакстаннын жер шарынын кун шыгысында орналаскандыгына, тамыры теренде жаткан Шыгыс мэдениет)н<н ек!л< екещ цпне мег- Ч^МП'___________________________________________________ Байрак бет!не эр турл) нышандардын сурет!н салу - 121 & Казакстан Республикасынын мемлекетт!ки/ы бурыннан бар урд<с. Туымыздагы нур шугылалы алтын кун бейнес), кыран кен'л халкымыздын асыл арманын аркалаган дала б у р к т мен рухани болмысымыздын жаркын б<р кер)Н!С! болып табылатын улттык ернек - сондай айтары мол астарлы айшыктар. Олармен б<рге халкымыздын тарихи зердес) де кайта оянгандай. Кун образы - байлык пен берекен!н белг<с<. Онын гра- фикалык бейнелену! (шенбер) ем<ршенд!к нышаны деп саналады. Казакстан аумагында сонау сак-скиф (б.з.д. У11-1У г.г.) дэу<рлер)нде салынган кун жэне кун сэулелер) бейнеленген тас жазулар (петроглифтер) табылган тарихи жерлер аз емес. Галамдык т!ршмик кез< Кунге табыну алдымен Шы- гыста дуниеге келген. Кене аныз-эпсаналарда кун мен айга катысты желшер жи) кездесед]. Кун - кешпелшер еркениелне тэн дуниетанымнын тем:рказыгы !спеттес. Кун бсмнсс! - -мам,мкепия!к шулярдя кез&сетж нмжян. ОдярЛм^ сц ятя^тысм - Жяиониянмц «Кун Рэл^й алйц «Нихон Коку» —«Кунмы^мс ам» дмен я^яынм^ ньниян^ы^ Тяи^ян^ шумная - ям кун, Филиппин шумная - смй сэудбЛ! кун, Урудюй ?иумн^я —ядял^нм^ бе?и-беннес:не у^сяс «Мял^мр КунЬ> сурсштяер! бяр.

Адам ез) б)р элем. Коршаган табигат - оныц т)ршш!к уясы. VII гасырда дуниеге келген кене жазба ескертк<ште- р!Н)н б)р[ «Култепн» (улкен жазу) жырында: ^м;д/ие дек Темем^е ж е р жюряизлм&у, ^деу/м/т^ балдсы зкюрялдам. ббмдсы уси?/ме У?у,мын Ес/и&м? е/мыр^ям. 7У7)рд; ел-.жур/иым мелис е/идем, —деген жолдар бар. Кеш пел )лер гарышы кек аепан мен кара жер араеындагы букш тйршшкт! камтиды. Кек аспаннын ез) тэн'р! тектес болса, аспандагы ен айкын белг)лер - кун, ай, жулдыздар сол кек тэц)р) бойындагы киелж шамшырактар. Бэр! де касиетт) оттан жаралган. Сондыктан да кел)н тускенде, отка май кую, бес)кт) отпен аластау, елге келген елш)Н), жауга аттанар батырды апас отынын арасынан етк<зу, от шашпау, жер ошак аттамау сиякты наным-сен!мдер киел! саналады. Су да киел). Ауырган адам сумей ушыктапады. Су оюына, эдетте, киел< кек туе тандалады. Жаратылганнан табигат тш)н терен угынып, онын тел тумасына, одактасына айналган, одан ем)рл)к куш алып уйренген кешпел! айналасындагы элеммен айрыкша карым- катынас жасайды. Ол уш)н бара-бара Кун табыну объек- т<с!нен гер< т)рш!Л!к ету барысындагы эр!птес тылсым кушке кеб<рек уксайды. Одан ракым кутед). Кун нуры жердег) т]рш)Л)кт]ц кектеп, гулдеуше т<келей эсер етед). Оныц адам бапасыныц дуниеэуи максат-муддес)Н!ц орындапуына да игж ыкпалы бар. Сондыктан «К епмде кун<м сенбес)н!» деп тшейд) кешпел!. Кун - кешпел<н!ц ец улы устазы да. Ол езш щ ем!р суру сипатын, т<рш)л!к тынысын соган карап уйлест<ред). «Мэцг!л<к козгалыста болу!». М)не, оныц Куннен уйрене журш, кец)лге туйген басты тагылымы осы. Бар ем)р салтын соган багындырып, т)рш)л)к кешед). Кег)лд!р аепан аясында мэцг)Л!к сапар шеккен улы Кун бейнес) - кешпел! уинн нагыз ем<р символы. Сондыктан да ол жерде ез) жасаган енер тЫ нде Кун курсаулы шецбермен мэцг<л!к ^р ш Ы кт) бейнелейд). Б.з.д. УН-1У гасырларда таска кашалган суреттерде бастары жан-жагына сэуле шашкан кун бейнел! муешдер жи< кездесед). Ондай суреттер

(лб]р мен Алтайдан бастап Орта Азияга дейш табылган жазба ескертк!штерд!Н кай-кайсында да бар. Кене кытай № иероглиф<ндег[ аспан атауын б<лд!рет[н царыптын сурет< де денгелек. Ол - баянды бакыттьщ, б<рл!кт!н, дамып-жет<луд!Н белпс). Адам мэнгш<к емес. Онын жер бет)не кел!п-кету) де елшеул). Олшем - уацыт. Кеш пел<уш<н ол да куннщ козга- лысымен байланысты. Кунн<н шыгуы мен батуынын арасы б<р елшем. Ол сан мэрте кайталана отырып, апталар мен айларга, жылдар мен гасырларга айнапады. «Талтус», «Сэске», «Ымырт», «Кун аркан бойы кетершгенде», «Кун<бурын», «Кунузак» деген сиякты толып жаткан елшем угымдары тагы бар. Эйтеу]р, букш уакыт атты угымнын нег)3)нде кун козгалысын сарсыла бакылаудьщ табы жатыр. Баскасын былай койганда, адам баласынын ен бакытты шагы - «кун! туды», дуниеден ету< - «кун! б!тт!» деген угымдармен бершедж. Кмрян бурк:ш —мам-лекежпмк р^А(м^ер& яся жм: каи)есемин! ! рзл^йд:к обрял. Бяшыл^м^ сенж, яс^я^шм^ яен бмл!к! бамкзне сяня.\\я^м. Кяня?имн жямын ся.\\?ян суреми ?яз^:р&н! шябмш ^уммлын, рухянм %/ям! беру нышяны болмм Кешпел) дуниен<н терт бурышын да кун козгалысына карап багдарлайды. Кун уясынан кетер<лер туе - Куншыгыс, конар жагы - Кунбатыс. Тура Куншыгыска карап турып, ек! колын ек) жакка созады да, Онтуст!Г) мен Солтуст!г)н айкындайды. Осынын бэр)н бжле тура туымызга кун бейнесж кайдан келген деу артык болар ед<, эрине. Онын уст<не элемд)к рэм)зд]к жуйеде Кун ис) шыгыс елдершщ тел белпс! болып саналатыны тагы бар. Геральдика заны бойынша, кун бейнес) байлык пен берекен)н нышаны болып есептелед). Табигаттын тел баласына айналган кешпелшер урпагы уш)н канатты кыран - дала б урктн )н де орны белек. Тарихшы Рашид-ад-динн)н куэл)к ету<не Караганда, О гы з; хан упые улест!рген кезде улес)не ушы-киыры жок киел) кен < дала тиген уилнин улына елтанба ретшде канатты кыран бейнес!н усынган екен. Нышандык мэн<не келер болсак,! буркжт бейнес! ек)мет бил)пн паш е т т , керегенд)к п ен ! кещцкт) б!лд)ред!. Далалыктар уш<н ол ерюндж белг)С), би)к!

армандарга кол созу, жер б ет т д еп тчршЫк кеш) умтылган алые армандарга киялап канат кагу нышаны. Сонымен б)рге жолына кесе-келденен турып, аяктан шалгысы келет)ндерд) топшысымен кагып, ерен кайрат корсете алатын кус. Туымыздагы бурю т бейнес< тэуелс<зд)к алып, канатын комдаган казак ел!н)н элемд)к еркен иет би<г<не талмай умтылып, талассы з жету<н т)леген иг! ниеттен туганы анык. Кыран бурк)т бейнес<н)н ныш андык мэн! эдетте бил<к, керегенд<к пен кенд'к, куш-кайрат угымдары аркылы айкын- дапады. Бурынгы элемд<к тэж<рибеде рэм!здерде бурк<т бей- нес!н бедерлеу кез!нде онын сусы мен айбынын, жырт- кыштык белплерш ерек танытуга умтылыс басым болатын. Казакстан Туында бул образ мулдем жана керкемд!к ше- ш)м тапты . Б)р<нш<ден - бейб<т, салмакты мш ез сипаты сез)лед<. Ек<нш)ден - ол кун астында тур. Канатында Прометей алауын, бакыт нурын алып келе жаткандай эдем! эсер калдырады. Уиннинден - козгалыс уст<нде бейнеленген. Аскак арман, асыл максатка кулаш урып келе жаткандай. Рэм!зд<к тургыдан алганда бакыт пен берекеге, еркениет бтктерш е умтылган ел муратын, халык ансарын ангартады. Казакы дуниетанымда кыран куска байланысты ерк)нд<к, аскактык, тэкэппарлы к, кайрат-ж<гер, бижк мурат, кен пей)лд!л<к пен жан тазалы гы тэр<зд) гажайып угы мдар ойга оралады. Кмря?ян журш?пя \\яд\\и?ян мьмыд Суырмн Я,\\^ЫА! СЯЦЫЛЯуМНЯН ССН! кгенсн!^. Теннисон! Казак т ш н д е кыран бурк<т лексикаеы пайдаланылып жасапган ер адамдардын ес<мдер] (Бурк)тбай, Бурютбек, т.б.) жан суй!н!Ш!н б)лд)рет<н езгеш е орамдар («Ой, кыраным-ай», «Ш)рк)н, кыранша сштед)», «Кырандай киянга канат каккан» т.б.) жи< кездесед). Кыран бейнес) халы к ауы з эдебиетжнде, аныздар мен эпсаналарда, ежелг) эпостарда, сурет енержде, энде, ултты к ойындарда, биде ж ан-ж акты кер)Н!С тапкан. Канатын кер<п кияга серпш ген кыран бейнес! ежелг) туркш ердщ ержурек колбасшысы Култег)н ескертк<ш)нде (732 ж.) де бар. Бул жерде ол жай керкемд<к курал ретшде емес, бил<к нышаны рет!нде пайдапанылган.

Мемлекетт)к туды дарапап турган тагы б<р белг< —онын. 125 4 ^азацстан Республикасынын мемлекетт)к туы сабына таяу т<к тартылган улттык ернект) («Кошкар муйжз») жолак Бул ернек сонау сак дэу)р!нен белпль Сэулет енер) туындыларында каз<р де колданылады. Сэулетш) Т. Бэсенов Тараз каласы тен<рег!ндег! эйпл) Ай­ ша биб! кесенес!н (Х!-Х!! г г.) Казакстан сэулет енер)н<н ен нег!зг! ою-ернек казыналары жи- накгапган муражай деп атаган. Эр алуан ою-ернек турлер< мен оларды пайдаланып жасал­ ган композицнялар Кварталы кор- ганында (б.з.д. II г. - б.з. II г.) журпзшген казба жумыстары кезшде табылган алтын таяк- шаларда, Тенд'ктеп патшазада корганынан табылган алтын алкаларда кездесед). Улттык ою-ернек —халкы­ № . - Ж мыздын колданбалы енер)н)н ен улы ж етктж терЫ н б!р;. Ол - казак мэдениетЫн ен б)р телтума турь Мамандардын п)К)р)нше, онда кешпел!лерд!н керкемдж танымы барынша жаркын кер)н<с тапкан. Бупнп кунге дейш жеткен ою- ернектер талай урпактын акыл-ойы мен шеберлНнщ, талай гасырларга созылган узд!кс<з !зден<с)н)н жемю). Зерттеуш!Лер тарих сонарындагы ертел!-кеш болып жаткан сан алуан элеуметпк-экономикалык жэне саяси езгер<стерд)Н бул шеруге тоскауыл бола алмаганын тамсана жазады. Дэстур бузылмаган, Улттык ою-ернектер сонысымен ерекше багапы. Улттык ою-ернектщ казак халкынын ем!р!нде алатын орны айрыкша. Ол - онын буюл т!рш)л!пн)н ажырамас сер!Г!. Ки)з уй! де, тердегж кшем) мен тесектеп керпес< де, текемет) мен баскуры да, басындагы сэукелес) мен белшдеп кемер белбеу! де, кайырма жага камка тоны мен кыпша бел кынама кейлег) де, бикасап ет)г< мен кум)с каптырмасы да, алтын алкасы мен асыл жуз)Г), баска да эр турл! эшекей буйымдары - бэр!-бэр) сан алуан ою-ернекпен накышталган. Кару-жарагы, ер-турманы, ат-эбзел)нде де, кобызы мен домбырасында да сондай бедер ер<л!п салынган.

Шыгыс ою-ернектерЫц пайда болуы йн м П А Л А Л Л 3% № я№ б ао ! ПО З У П Г 57Й Г В *сУсУсУг § >0 >>>>>>>^^<хх ^ ь р - 'г ^ - р ч - з е з е ^ 4 Казахстан Республикасынын мемлекегпк туы Ж # Ф ^ ссо о 3>@ =Ф > Ж

^азак ы ою-ернек турлер! ЖАНУАР ТЕКТГХ^ ГАГЫШТЬЩ ГЁО[\\!ЕТРЯЯЛЫК ТЕКТЕС Мунг; агаш шенбср суй)р кос муич жапырак шммай кыяыр муйч уш жапырак торткулак тертушк<л откпбс шугыла балдак 127 4 Казахстан Республикасынын мемлекегпк туы Табан шиыршык жулдыэ кармак еркеш гул аишык тумарша ермекш< жауказын б!тпес шынжара

Казактыц улттык ою-ернектер< - халыктын эстетикалык )нкэрл!г<не сэйкес езгеше керкемд!к танымныц б<р кер!н!С). Айрыкша тур, сызыктар мен ыргактардын уйлес<м<не, эр алуан бояулардын тангажайып турлену сикырына непз- делген аса курдел) кубылыс ретжде олар адамнын <шк) жан дуниесш айкара ашады. Ал енерге тэн шарттылык астарында ем)рд)н ез)нен алынган нактылык кер)Н)с бер!п жатады. Ол - кешпелшер элем!н<н, дархан дала рухынын тынысы. Казак ою-ернектер)н<н п<ш)М! мен тур-тус), бук<л болмысы халыктын ем)рге деген кезкарасын, ерш)л рухын, поэтикалык танымын танытады. Онерге тэн шарттылык астарында ем!рд)н ез!нен алынган нактылык кер)Н!С бер!п жатады. Ол - кешпелшер элем)Н!н, даркан дала рухынын керМс). Сондыктан да олар баскаша емес, «кошкар муй<з», «туйетабан», «кус канаты», «агаш», «тумарша», «каз мойын», «еркеш», «ермекш!», «жауказын», «шенбер», «айшык», т.т. деп атапады. Жалпы мамандар казак ою- ернектер<н непзшен терт такырыптык жел<ге топтастырады: жануарлар элем<не катысты, ес)мд!ктер мен гарыш такырыбына арналган, геометриялык кеск)н-п!ш!ндер. Эстетикалык талап тургысынан келгенде улттык ою- ернектер<м)зд!н ен б<р урымтал, утар тусы — тенбе-тенд<к шартына сай ер<лу<. Кубылыстарды даралап жинактаудын ен кемел тэсш болып есептелет<н бул принцип кешпел)лерд)н кен<ст<кт) багдарлау ерекшел!ктер)не ете-мете сай келед). Сонын нэтижес)нде бояуы калын, ернег) кеп болмаса да, казакы к<лемдер аса эрл) эр) айшыкты кер]нед!. Элдеб)р купиясы бар сикырлы супулыгымен тэнт) етед). Бул баска хапыктар енер)нде жок, болмысы белек эсемдк. Тек эрб)р ернект<н ез мэн-магынасына сай мелшерде гана бояу эр<п пайдалану аркылы жасалатын сулулык буп! Алтынмен айшыкталып, кез жауын алардай эдем! зерленген рэм!зд)к жеке белплердщ бояуы Мемлекетг!к тудын шымкай зерен кек рен<мен эдем) уйлес)м тапкан. Багзы бабалар акылды - сары, д ен ет —кызыл, ал рухты - кек туспен бейнелеген екен. Кек шулан ту рен' бул ретте де терен магыналы.

ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН МЕМЛЕКЕТИК ЕЛТАНБАСЫ

130 4 Цазацстан Республикасынын мемлекегпк елтан

нбасы ^2

Оммншм,м)мк &?ен!.мм —сазш ймжйеи ясылы.! Д. Лихачев! ^ ^ е с м и аныктамага сэйкес «Казакстан Республикасынын Мемлекегпк елтанбасында кег)лд<р туе аясында Д . шацырак (ки!з уйд!ц жогаргы кумбез тэр!зд< бел)г!) бейнеленген, шацыракты айнала кун сэулес!ндей тарап уыктар шаншылган, оны аныздардагы пырактар канаты кемкерт тур. Елтанбанын теменг) жагында «Казакстан» деген жазу бар». Жасалу эдЫ мен жасалатын материалы, эстетикалык эсер! женшен елтанба мен ту арасында айтарлыктай айыр- машылыктар бар. Егер туда дуниеге кезкарастьщ жазык кен'епкке байланысты бел!п кер)Н)с табатын болса, елтанба табигаты, эдетте, келемге катысты тусЫктерге, сол сиякты сэулетт)К (архитектуралык) композиция мен пошымга (формага) катысты угымдарга сэйкес айкындалады. Элемд)к тэж)рибеде сырткы тур-п!ш!Н! эр алуан елтац- балар кездесед). ^Казакстан Республикасынын Мемлекегпк елтацбасыныц п)Ш)н! - децгелек, оныц барлык белгшер) б)р шецбер <ш!не орналастырылган^ РэмЬтануда кец тараган кескш элемге алгаш шыгыстагы кешпел!лер еркениетЫц енер туындысы рет!нде тараган. Мэн-магыналык жоралгы- сы: т!рш!л)к белпс!, ем!р нышаны. Эдетте жас жубайлардыц уйлену тойына шакыру кагаздарыныц сыртында езара ай- каскан кос шецберд!ц сурет! салынуыныц, Т1ПТ! б)р-б)р)мен децгелек сакина алмасуыныц сырын да осындай танымдык угымдардан !здеген жен. Белпл! галым Г. Фелькерзам кешпелшердщ децгелек шецберге деген ьщыласы белек екен!н тап басып таныган. Елтацбаныц басты белп-нышаны — рэм)зджц нег!зп керкемд)к-идеялык жуг<н аркалап турган шацырак образы. Шеберл)кпен шендест!р!лген туцщк аепан кумбез<ндег) асыл

шырак Кун бейнес<н кез апдымызга экелсе, уыктар - одан тарап жаткан алтын сэулелердей эсер калдырады. К,исыны табылып, керегелерд)н кер!н!с! де бершген. Эр белшеп эсем айшыкталган шанырак дуние космо- сынын к)шкене кеш)рмес<ндей эсер калдырады. Казак- стандыктардын ортак шанырактагы тату-тэтт) т!рл!Г!, ортак Отан тагдырына деген жауапкерш!л<к идеялары шанырак образы на катысты туындайтын ойлар мен эсерлердщ б)р парасы. Табылган керкемд<к шеилм жарасымдылыгымен эр! жанашылдыгымен назар аудартады. Казакстан Республикасы Мемлекетт<к елтанбасынын сызба бейнес) 132 4 Казахстан Республикасынын мемлекетпк елтацбасы

Тябммтмен мм.ммрм б%? унпн кий умЛе! муру шя^сы\\ сл^сс, мяжеуиуньмк с^:. < Л. Гумилев! Кешпелшер мэдениет)нде шацырактыц пайда болуы ата- бабаларымыздыц коршаган ортаны кабылдау ерекшел<кте- р<не жэне соган орай ойлау жуйесшде орныккан угымдармен тыгыз байланысты. Ол сырттай аспан кумбез)не капай уксаса, онын адамдардын <шк] жан-дуниес<нде т!рш)Л)кт]ц аса манызды заттык куралы рет)нде сэулелену) де сондай акнкат. ^Ш анырак - отбасынын, одан да асыра алганда букш адамзат уясынын нышаны. Шанырак кетеруге нег)зделген кшз уй - Улы далада сонау кола дэу!рден (б.з.д. III г.) бастап т!ршынк кеше бастаган адамдардын ем<р салтына байланысты дуниеге келген тамаша телтума жуйе кер)Н)С). Ол элемд)к сэулет енер<н<н тендес) жок улг!С) рет)нде ертеде-ак мойындалган. Онын эр белшеп езшщ накты турмыстык кызметтерге катысты максатынын сыртында баска да б<ркатар манызды м!ндеттерге (когамдык-элеуметт)к, д)нн-элеуметт<к, д)нн- гурыптык, т.б.) кызмет етед). Ол тургындардын рухани кажеттшктерш де етей алады. Ки<з уй - кешпелшер мэдениет!н)н сыйы. Ол туралы Геродот, Гиппократ, Сыма Цян мен Страбон, В. Рубрук пен Ибн-Баттута, Ибн-Рузбихан мен А. Вамбери тамсана жазган болатын. Оларды ки)з уйд<н колайлылыгы мен жайлылыгы, далалыктардын турмыс-т)ршЫпне ете-мете ынгайлылыгы, жасалуы мен курылуынын жен!лд)п кызыкгырады\\Сонымен б<рге олардын бэр) б<р ауыздан аса курдел! мшдеттщ карапайым шеш<м)н соншалыкты дэл тапкан енер иелер<не тэнт)Л!К бшджредж. Тан дэу)р)нщ жазбаларында кешпел!лерд)н ки<з уй! VII гась!рдагы Кытай тургын уйлершен элдекайда артык болгандыгы туралы деректер сакталган. Кытай билеуш)лер< мен бекзадалары оны айырыкша сэн-салтанат жэне абырой белг!с) ретжнде пайдаланган.

134 4 Казахстан Республикасынын мемлекегпк елтанбасы Кытай эдебиетш деп «алтын» дэу<р атанган сол Тан кезен'Н)н аса данкты акыны Бо Цзюй-и (772-846 иок.) жыры соган дэлел. Ол - улы суреткер гана емес, улы философ эр< белпл< саяси кайраткер атанган адам. Бо Цзюй-идщ дуниетанымы кытай поэзиясын, кытайдын когамдык керкем ойын жана белеске кетерд! деп саналады. Онын орыстын атакты акыны Н. Гумилев аударган «Кег)лд!р ки)3 уй» атты елен< мынау: ШС/?С777Ь СОбрД7МС /НЫб'Я'/Мозе;/, Со/77М7/ стгосдтм .мме колет/. А р у Р Л Ы М 0С7770С м з я у ? м ф е ж м ы ;< г Мб /7рочем, с/?сж*, уг)обс// м яросме. Л С С С ер /7 0 М ТТрО^рОЧМОМ СМ//(?Й(?, Домн тор/77у с7770смт мо 77/роес, 777С77брь, КОК г о л у б а я ,М2ЛО, Д .М С С /7/е С 7/ММ ОМО 770 / 0 2 /%7М7МЛО. Ю р / 7 / у С М Л рь 77(? .МО.ЖС777 770К0'/77у/77Ь, 0 /7 7 ^ О Ж ^ Я СС /77<?<?/н)(?(?/77 ? р у г ) ь . № / 7 7 (? 7/СМ 7/М ЗОС777СМ7СОЙ, 7/М у^Л О Й , № ? й7/у/7% 7М у70/77М 0 М 777С77ЛО. Ю д ? М З М 7 М С Ь 0777 С777С77СМ М 2 0 р , Ю р /7 7 0 Т Трм бр^Л О КО .М/7^ ЯО ()б О р . 7СМЬ СС 77рекр0СМ0 770^ ЛуМОМ, ^ ЗММОМ 0 7 7 0 Й С С ^ О СО .ММОМ. Й ОМ Л О К 77/?0777МЙ М77СЯ - С777СМО, № С777р07М770 М СМ С 20 77СЛС7/0. 7<2М.МСХО ОТ77ЛОС77Ь7(? Л С Ж О /77, 77/?М7^7М(?ОЯ С/7?рум 77С(?уЧМУрЯ(). 7 Д М 77СЙС7/ СД<)М/77СЯ (? С7770р0М С, 7 Д М 77Л ЯС у//ЬЯ 77ЛЯМ/С777 77/7М 02М С . В 70р777у .М7/С .ММЛСМ ЙОМ777М, ЧС.М С ^О .М , 77ьят/ым - С77Л/0 МО сомлокс сухо.м. 0 '/0 2 0 боРрЯМЫС 0277М Д С С С Л О С77ЛС7770/0777СЯ С 777С77М, И ?О Л Ь К М 7770Я777 б с с б с Ж О р у , 7о'/мо орхм<)(?м 77оу//тру.

Медленно нбк) сумеркож яуся?ы,м 7янеЯ7СЯ НОЧНОЙСбЯМ^ННЫЙ ^ы.м, 7б?ея? /иум^ь збшерзшбжя, мео/я Ся?юг, кб!к <им)оябй) сесной, я^ечея;. К ЯСЛО^У М3 ОрХМ()бЙ № уйЛ^ЧЬ М3этямх юр/я лю^ей. 7б^, к/яо с м/бмашба: из уярос/яммкя, Мя^?кбм зима МЯШ^ОрЬКбУ. Юря?е ЯОЗСЙМф'^ТЯ.^онбпг, ТУм/коляр, збуяуя^бунный (?^ОЛ^бОГ. Л юря?е я ярм,му ССОМХ^ОС/ЯбМ, ТОря^у с^бу?е^?уя &7Я^ея?ей. А*нязь ссом &юр%м яокрьи резьбой Чяю онм яр<?() 7оря?омголубой/ сельмо^/сньш княжеским роб)б^м ТОря^у36?()(?0р^ы мх не ояк)ям. ! .мэнер&л, суям^\\ь&^: ^<?л(ы:к &^енм^м- ^яряиямм.мб)млм^.! Н№*-*-: Г. Лонгфе/ыо! Буп еленнщ б<рнеше шумагын А. Егеубаев к а з а ц ш а - лаган. Ол мынау: Ж ун/н %ЬЦ7%МЯл/ы^-.мыт/ ^ой()ы^ л ^ ы ^ ь^ р ^ н , у4/?^н если б?уМб?ЙЯ7^ЫН М/ЫН^/СЬ(р^б?Н. А^аж*нун я?ал()б7н иаен бер/к Ааз()/ йр6ям(3ы кун саутес/ зкнаим/уди. А*м/з у й ^ / 2мяй%яй лт,мяс дауы л ()б?, Д^а/ябм()м зкюнын /яасея ж*б?уын^б7. ^уры м /ы ж:о^, %аля1ду?ыс ж*о^, ыт^^йты, Жыя-ж*ылы уя, бер^Кбл/, шы^м ^сойды... А*м/з - %хмал, ^ ^ы/?бУ^^бУорб^^б/н, у4лй йлмдй^ы ^бтрлы бордн борбУ^н. у4сыл ямгр; я^у?/ ^сб^?я^-жуэя? б?шылыя, Жяя^ыр сб?з<)ы яернелер^/ ^сбусырыя... А*м/з уй ^/^ б?^бИМб)б?рЫ^усб?^ ^67, Жолб^мбУЙ^ы я^ер^е зкгуибр? жусбУН()ы. Длммс курке яен<)елер, Жай^ы ^ыся7б7-б?^ со^^н()б7Й сен<)елер.

Бул узак жыр турк) ки)з уй- лер) Кытайга каз<рг< Казакстан жер) аркылы жеткенш ангар- тады. «Ол б[зге оцтуст)ктен кел- д]», «тау мен даладан б)зге же- тш» деген сиякты елен жолдары соган мегзейд!. Бул ода - ки<з уй образын поэтикалык жэне философия- лык тургыдан танудын жаксы улплерМн б!р). Кез)нде географ Оскар Пешель мен Бронислав Залесский де к т з уйге енер туындысы рет)нде жогары бага берген. Ки!з уй жасау енер) б.з.д. Олардын кене нускалары туралы деректерд! кола дэу!р)н!н андронов мэдениетше тэн казба ескертк)штер)нен кездест!- рем)з. Орталык Казакстандагы Бугылы тогайындагы, Сол- туст)к Каздкстандагы Шагалалы езен< бойындагы казба жумыстарынын нэтижелер] де оган анык дэлел. Тарихи деректерге Караганда каз<рп ки)з уйлерд<н алгашкы кер)н)с!не айналган эр< б^р дэу<рлерде онымен катар бой тузеген тургынжайлар донгалакты куймелер ед). Г. Рубрук XII! гасырдын орта кез)ндег) талдан токылып, ки!збен жабылган куйме уйлер туралы жазды. Оларды жиырмадан астам епздер тартатын болган. Дешт) Кыпшак даласына XV гасырда сапар шеккен Ибн Баттута да терезе койылган терт донгалакты кешпел) уй - арбапар туралы кеп багалы деректер капдырды. Агылшын саяхатшысы А. Дженкинсон жазбаларында осыган уксас деректер кездесед). Ол XVI гасырдын орта- сында Мангыстау, Атырау ен<рлер<нде болган. XVI гасырда ем)р сурген Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани «Бухар конагыныц жазбалары» («Михманнаме - и Бухара») деген ютапта ки<з уйд!н агаштан жасалган уыгын, ки<з жабуын, жука терщен немесе шыныдан жасалган терезелер]н сурет- теген. Бул кешпел) уйлер казактын халык эпостарында, мы-

салы, «Кыз Жжбек» жырында жырланатын куймелерге уксай- ды. Тарихи деректерде б)рнеше мындаган ки)з уйлерден туратын кешпел) калалар болгандыгы туралы жазылады. Казакы ки)3 уй - ки)з уйлерд<н турк)Л)к тип)не жатады жэне монгол ки)з уйлер<не Караганда енсел!леу келед). Бул дауыл, катты жанбыр мен калын карга тетеп беруге колайлы. Шыгыстанушы С. Руденконын п)К)р<не Караганда мундай ки)з уйлер «курылымы тургысынан алганда, баска кешпел) халыктардын ешкайсысында жок ки)з уйлерге жатады жэне жылжымалы тургын уйлерд)н !Ш!ндег) ен жет<лген) болыл саналады». Ки<з уй жасау — кеп кырлы, синкретп енер. Бул шыгармашылык процесте дэстурл) коленерд<н б<рнеше тур): агаш шабу, т!Г)нш<л!к, ки)з басу, без току жэне аркан есу, жун и!ру, ж)п узу, танба басу, кесте току катар колданылады. Ки!3 уй жасау нагыз хас шеберлерд)н гана колынан келген. Казакы ки<з уйлер 186! жылы Парижде еткен халык­ аралык кермеге койылып, !876 жылы Петербургте еткен ориенталистерД!Н III конгресшде керсет)Л!п, мамандар тара- пынан жогары бага алды. Ки<з уйджн кумбезд) формасы кей)н Шыгыстын тамаша сарайлары мен мавзолейлер)нде, дэстурл! кесенелер курылы- сында кен пайдаланылатын болды. С ейтт, жалпы кумбезд) - порталды сэулет енершщ дамуына иг) эсер етт). Маман- дардын п)к<р)нше кумбезд) курылыстар кене Римдег) кумбезд) уйлерден бурын дуниеге келген. ! Жян НММЯНЙЯ 6ЯСШЯ?ЯМК&3&ОНЫ^ ДЛЙЯН&! жжуамс& ^убмдысммр кедбе^&м бясшям^ы. Карл Юнг! Кумбезд) курылыстардын кене улгшер)н археологтер Тараз, Сайрам, Отырар, Сыганак, Жаса, Кулан, Мерк), Баласагун жэне баска ежелг) калалар орнын казган кезде тапты. Сол сиякты мундай улг)лерге Ортапык Казакстандагы Алаша хан жэне Жошы хан, Тараз манындагы Айша биб), Сырдария бойындагы Сырлытам кесенелер), Мангыстаудагы Шакпак ата жер асты м е ш т жатады.

Кумбезд) сэулет енерш щ аса кернект! улгшер!Н!н б)р! - эйгш) Ж<бек жолынын устше орналаскан Турк!стан каласын- дагы Кожа Ахмет Иасауи кесене-меш)т<. Ки)з уй отбасы турагы рет!нде гана пайдаланылмаган. Ол кешпелшер уш<н когамдык-элеуметт)к мэн: бар орын рел)н де аткарган. Аумагы атшаптырым, кеп канатты хан ордалары болган. Оз)н табигаттын тел баласы санайтын жэне бук<л Я ем)р-салтын сонын тыныс- т<рш!Л!пне бейчидеген кеш- пел) ата-оабаларьчиыз турак- жайына еуропалыктарша «ез камал корганым», «мен<н жеке элем!м» деп карама- ган. Сондыктан да одан ____________________________ 138 4 йазацстан Республикасынын мемлекетпк елтанбасы табигаттан окшау турган ешб<р белг< таба алмайсын. Тунд<пнен кун сэулес! ерк!н тусетшдей ашык аланкайга т]г<лед!. Ес)Г) шыгыска ка- .' Д райды. Кунн)ц козгапысын сыртка шыкпай-ак кадагалап, соган орай мезпл шамасын да казак дапасына орыс сая- «Алтын^ЬСа!дКамко^рэгшанекыейлер^ь хатшысы АА.И. Лпевшин кел- ген екен. Оз)не бейтаныс тыныс-т!рш Ы к жайымен кызыга танысып журген галым б<р карт анадан: - Слздер неге кеш!п-кона берес)здер? Б<р мезет байыз тапсаныздар болмай ма? - деп сураса керек. Сонда:

- Карагым-ай, сол да сез болып па. Адам унем) козгалыста болуы керек. Айналана карашы. Кун де, ай мен жулдыз да б<р орында турмайды гой. Дэм-тузы таусылган елмерд) кушагында тербеген кара жер гана козгалмайды, - деген жауап алган екен. «Отан от басынан басталады» деген накыл бар. Шанырак деген киел< угымга бул магына да сияды. Казактын касиетт! кара шанырагынын бейнес) бут<н казак елЫ н символы )спеттес. Ойткен), кара шанырак дегешм!з б<зд<н улттык алтын бес!пм<з гой. Сан гасыр бойы замана дауылдары жел куган канбактай куресш-курдымга итере салмас уш!н т<ресе куресуге т<рек болган касиетт) алтын казыгымыз да. Шанырак - казак халкы уш)н айрыкша кастерл) угым. Багзы бабалар оны дуниетаным- дык жуйенщ езег) рет)нде ерек­ ше кие туткан. Оган деген аялы кезкарас каз)р де сакталган. «Шанырак» сезш пайдалана отырып, казак т)л)нде адам баласынын туганнан о дуниел)к болганга дейшп бук)л ем)р)не катысты басты угымдарды атап шыгуга болады. Мысалы, «шаныракка нэресте келд<», «шанырактын Трепне айналу», «ез алдына шанырак кетеру», «шаныракты шаттыкка тол- тыру», «шанырагы шайкалу», «шанырагы ортага туст)», «шанырагын кулатпау» деген сез т]ркестер]н)н, эркайсы- сынын сыртында айрыкша магына жатыр. «Шанырак» угымынын элеуметт)к мэн< зор. Мысалы, «кара шанырак» - ата-ана уй), эулеттжн, рудын, тайпанын ен кастерл) отбасы дегенд) б)лд)ред). Ыкылым замандардан бер< келе жаткан дэстур бойынша кара шанырак эдетте к<ш) улда калады. Кара шанырак угымына байланысты орныгып, осы кунге дей)н жеткен дэстурл) жол-жоралгылар аз емес. Мысалы, алые жолга аттанарда, жана )с бастарда кара шаныракка к)р<п, бата алмаса жол болмайды, )с онга баспайды деп есептелед). Кара шанырак иесшщ сез) - бук<л эулет уш!н зан.

Шанырак угымына тек отбаеы гана емес, кез келген элеумегпк топ сиып кетед). Бул онын когам уилн б]р<к- т!руш), топтастырушы угым символы ретшде кызмет ету мумк!нд!г!н)н кен екенд:пн керсетед). Ел)М)зд<н Мемлекетт!к елтанбасындагы шанырак бей- нес) - К,азакстанды мекендейт<н барлык адамдардын ортак отбасынын, ортак уй)н]ц нышаны. Шанырактын бер<кт!п оны котерген уыктарга байланысты болса Улы Отанымыз- дагы бакытты ем!р эркайсымыздын ой-ансарымызга, !с- кимылымызга байланысты. Ел бакыты - ер бакыты. Ел байлыгы -барш анын, эрк<мн!н ырысы. Елтанбадагы касиетт! кара шанырак бейнес): «Асыл д)нгек аман болсын. Алтын бес)к мэнпл)к т!рш!л<к элди!мен тербеле берс)н. Улкен уйд)н уыктарын шын ниеттер)мен косыла шаншыскан еншшес ел-журтка да б<рге бакыт т)лей!к. Ортак шанырак - би!к, ортак босага - берж болсын. Отанымызга талмай адал кызмет етуге жазсын», —деген ерел) ойларга жетелейд). Барлык улттар ек!лдер)н)н жанына жакын образдык жуйе жалпы адамзаттык иг)Л)ктер ансарына уштасар улы ниеттерге бастайды. ^Елтанба композициясын курап турган келес) деталь - ай муЙзд), алтын канатты кос пырак бейнес). Жылкы жануары батылдык, керегенд!к пен айрыкша ер)к-ж<гер нышаны деп есептелед). Ат - кешпел^ердщ ем:рл!к сер)Г!. М)нген кел!Г! гана емес. Ет пен кымыз - казак тагамынын непз!, тер! ?- к тм , жал - музыка аспаптарынын шеп. Жауынгерл!к енерде, дэстурл) спорт турлершде, улттык ойындарда («кекпар», «бэйге», «кус салу», «кыз куу», т.б.) да сулу да бер<к тект) тулпарлар кен пайдаланылады. Казак дуниетанымында жылкы - адам тектес. Баска жануарлардын бэр) де тек адамга кызмет етед), ал жылкы алдында адамнын ез! бас и)п, кызмет етуге эз<р. Адамд)К) тэр!зд! жылкынын да п)р! бар. Оны Камбар ата («Жылкы иес) Камбар-ау») деп атайды. Ежелг) д[ни нанымдар бойынша иес) кайтыс болганда атын б<рге кемет!н болган. Олар о дуниеде де б)р-б!р!не кажет деп есептеген. Осыдан уш мын жыл бурын колга уйрет!л!п, адам баласыньщ ен б<р жакын жан сер<г)не айналган жылкы -

кешпелшер уинн айрыкша касиетт) жануар. Ол алгаш рет Азия курлыгында, кейб)р галымдардын айтуынша, каз)рг) казак жершде, жерс!нд)р<лген кер<нед!. Оган Солтуст<к Ка­ закстан облысындагы кене Ботай калашыгынын орнында жург!3)лген археологиялык зерттеулер де куагнк етед). Касым хан ез елш Могол билеуш<с) Саидка таныс- тырганда: «Б<з - дала адамдарымыз. Б<зд!н ен улкен байлыгымыз - жылкы, ен тэтт) тагамымыз —жылкы етж. Б)з уш!н ен калаулы сусын - кымыз. Б<зд<н кен'л кетер<п, сайран сапатын жэне енер жарыстыратын жер)М!з — сол жылкы жайылатын дала. Б!з бэр]М)з сол жерге б)рге барып, жылкыны кызыктаймыз» - дейд). (Караныз: «Тарихи Рашиди», Ташкент, «фан», !996. 352-бет). Кеш пелшердщ бук)л т!рш!л!Г), енбег! мен енер< жылкымен етене. Ел коргап, жаумен алысканда да, колы калт ет)п, кус салуга барса да, ж )п гп к жасап, кызды ауьшды жагалаганда да, сайын дала сайыпкыранын сандалкер сэйгул)кс)з елестете алмайсыз. Жауга сапганда жер апшысын куырган, капыда тускен коршаудан кутылуга келгенде желмен жарыскан кабыргалы казанат, желмая жуйр!ктер - батыр б)ткеннщ ен б!р)нш! колганаты. Сондыктан да «тамырында гундардын асау каны булк<лдеп жаткан» аты анызга айналган Меде ханнын «аты жылкы болганмен, заты баска» бота т:рсек Шубар айгыры («Шубарлыгы кандай! Кек тустес кеплд<р атласка жылтыр коныр тенгелерд) сэнд!к уш)н эдей< б)р тэртшпен жапсыра берген сек)лд)». «...Басы ересен улкен», «Кабыргалары хан ордаларынын уыгындай )р) де и)нд!», «омырауы толкын урган жартастай ашык, кен...», «Салкы тес< кайыктын толкын жарар тумсыгындай суй<р де шенберл). Ойымды ет домдап жапсыргандай белек-белек... Кере карыс ш!дерл)кт!н с<н!р< жуан. Уршыгы темен, т<рсеп маймак, айта берет!н бота т)рсекпн ез1»), «кене турк)Н)н кеменгер колбасшысы Култег)н ерд!н жауын жер жастандырганнан кей)н гана бел! буг)лет!н бэйгекер Боз аты мен шабуылга шыкканда шашасына шан жукпай жол бастаган эсем Ак айгыры. Кара кыпшак Кобыландынын кысылганда «Жогаргы ерн) жы- бырлап, теменг! ерн) кыбырлап» сырласа да бшет)н, кажет

жершде киналмай «буктеле бер)п жазылган, Бшкке булкып гулейт)н» тект) тулпар Тайбурылы, Алпамыс батырдын бас иес!нен баскага тем!р зынданга салса да, дес бермеген» терт аягы тен болат «Байшубары», Ер Таргыннын «Кулында емген, тайда емген, К у н а н жаста арда емген», «жер тепелей ж елгенде, душ панны н кез< корыккан» тарпан ж орга Тарлан аты - тарихи зердем)зге терен орнаган образдар. Керуг- лынын Гираты мен Манастын Аккуласы да сондай. Жылкы ж ануары жалпы турк< хапы ктары ны н турл< баты рлы к эпос- тарынын, эпсанапары мен ертег)лер!Н)н ен суй<кт! эр! кеп тараган кей)пкерлер!н{н б)р). Кешпелшер угымында №/4нЯ И!ЬМ А( - жылкы - тул)к бпженнщ терес). ЯСЫД.МЯЬГШЯНЫ. к мяял(я?ы, О нын жолга бер)кт)Г) мен жсшкен журдею ип, ет) мен кымызынын § П. Бровка жанга дэру корект)к жэне шипалык касиеттер!, ойынды айтпай кезжннен угатын касиет) мен тапгампаз к<рпияздыгы (мысалы, жылкы ешкашан да лай суга тумсыгын малмайды) м)нез-кулкындагы тект)Л)к рет!нде жогары багаланады. Кене тус!Н!ктер бойынша, киел! пырак адамды тэн'рш ер мекен еткен аспанмен байланыстырады. Жапы канат тектес. Ж алына колы ти!С)мен-ак адам жердщ тартылыс занын жен!п, киялына канат жапгайды. Жаксы ат м)нген - жарым патша. Аты ж ок жарлы ез)н елд)н коры сез<нед). Халык ауыз эдебиет<нде онын астьшдагы тулпары жанды сер)Г! рет)нде суреттелед). Оларды б)р-б!р<мен сейлест<р)п, сырластырып, акылдастырып кояды. Мысалы, «Ер Таргын» жырында бас кейшкердщ асть[ндагы аты кулагын кайшылай бастаганы - кау)п-катерд)н белпс). «Алпамыс» жырында Байшубар ез кожасына кырык кунд<к жолды кас кагымда ету< уш!н не )стеу керек екенд<п жен!нде кенес беред). А т пен иес) атынан шыгарылып айтылатын айтыстар бар. К азак бапасы уш<н ж ы лкы ны н кез)нде жас кергеннен киыны жок. Ол кулыншакты сэбидей аялайды. Оган жаман адам дарды н кез< тиед) деп сактанады. «Ж ылкы баласы» деген сез бар. Баска ешб<р малдын телш е «бала» деп айтылмайды.

Кене турк< жазуынын ескертк<ш<. V!!! г. 143 4 Ц а з а ц с т а н Р е с п у б л и к а с ы н ы н м е м л е к е т т ) к е л т а н б а с ы Козы Карпеш - Баян супу кесенес< - казак даласындагы махаббат символы

Кен байтак казак даласында эйгш) туппарлар, дацкты адамдардай, айрыкша эспеттелед). Олардын аттары анызга айналып, урпактан-урпакка жет<п жатады. Оларга арналган аць!здар, эн-куйлер шь!гару дэстур) бар. Акан серш щ шашасына шац жукпас жуйр<к Купагер! - осындай ешпес данкка беленген жылкы баласы. Ол эд{летс)зд!кт)ц курбаны болып, капияда кара журек каскей каракшынын колынан мерт болганда бук<л казак даласы куц)ренд]. «Арканы энмен кырган» атакты Акан сер) капияда мерт кеткен кундыз жалды кыл куйрыгыньщ жансыз денес!н кушактап жылап турып, жоктау айткан. Елде жок эдетке барып, жерлеу рэс)М!н жасайды. Онын атакты «Кулагер» эн!н бук!л халык айтып кетт<. Б)рак акыннын кен'Л! сонын б<р!нен жай тапкан жок. Ойткен), К^улагер!мен б)рге езш щ жанынын б)р белшег!н жогалткандай едь Кас!рет журек кызуын да азайткандай. Акын жанын элдеб<р немкурай- дылык жайлап алды. Енд] оны бэйге де, желден озган жуйр<ктер де бурынгыдай кызыктырмайтын болды. Осылай- ша Кулагер<нен айырылу улы енерпаздын ем<рл)к кайгысы- на, трагедиясына айналды. Дуние кызыгынын бэр)н «баспа- бас кызга бермес жануарына» тэрк еткен казактын Акан сер<с!ндей гажайып акын элемде бар ма екен, ш]рк<н. Жок шыгар-ау... Л^ЛТУ МУЫ/?^Ы/76УЙ(ЗЫ ^/СЛУУЬУЖеУУе/У... Е^УЛШ, /7?О^УЛ(?()/ ^У^бУН серу ^лрлл^луу ^мше/уен.' «//(? боЛ^Ы-ЛЙ, блЙ-блЙ СЛ^ЛУУ, Су^ул^ы^, сорлы ме^у/у^ еб)у?%... 77ре^?у ко^/л^мму^, бэйуууере^?ш, ^^бумыммубу е()уу^?/ ^бУЙ-блЙ-бУЙ, Длй-бйй-лй-#й, ^ й -б л й -л й -о 'й ,

Д#й-д-й-дй, Д#Й-й-Й-йЙ... Дай-бай-а-й ДйЙ-бйЙ-й-Й Д^лд^ерлм... 1^/ыиы,мен кеяткен/^ бе, Дуэо^ер^м/ ДйеЫ.М(ЗйУрУСЫНЫСЫИЯ7урдр е^/^. Дасяд-бяс бер.мес ж яну^м ж / Басылдр ел2ен;.мм/е ^йя?/я м/ер/^?/ Д^лд^^р, ж д з .ж дйл^ьж , ^ыс ж#ймк)ы,м, ^рЯ7ЫНД ^ЫЗ()Ыяуыл^ыу/ кем бйЙЧЛ()ы.М. Жер/^е ^дмм/ы я?м.мес, яым/я^ ям//я, Дум/й^я?дя бйСЫУ^Ы ОЙбй^й^ЫЖ. ДуЯй^ер, йЙНДЯйЙЫНЖрЛ^е ЙЛ2ЙНЫ.М, 145 4 Казахстан Республикасынын мемлекетт[к елтацбасы ^ЯСЫН^йЙу^р^йрлымы^ кун ШЙЛ^ЙНЫЖ/ , Дйр^йН()й Я7(ЫреЯ?ке ЯМр^МбТУМбол, Дызы^ын кере яллки)ы.м б^т жйл^анны^. Дулй^ер, ^ел^й ес/р^ен ^уяыныж-йй, №/Н()е ОЖЫрЯТ^ЙНЫ^ Ж^ЫНЫ.М-йЙ/ ЖыН бй екен, СЙЙЯ7ЙНбй екен ^ЙЗЙбол^ьтр, ДйН()ы ^ол %йся?ы%яенен ^руын-йй/ ...Дулй^ер, ж йс к^/^нен %унлним-йй, Суйе^/^, еят/ ятйЗй булйньж-йй/ Дйсы^нйн белек .жер^е ж*йя?яйум/ы е^ш, ^йьтрь/лыя ен^т семем ^уйр^ыж-йй/ ...Аез^мем ййнялййын ятосятй^йн^йй, Дмяр еж сен/ не ^ыи я?йся?й2йн^й-йй. Дйсы^()ы мя?ке не^е м/скеятей/н, ^ряте-кем/ ^ушй^я/дмйй ж йс бйлдм^йй/ Дудйаер, ^ом/-^ом/ йя?ы.м, зкюл&юьыи-йй/ А/ен бы()ш я?унесе.м ^е Я7}%7.мйсы%(3ы-йй. 7м2/збей ятояьтрй^й жо^йры /л/я, Сй^ятйрмын еле-ел^енм/е бйсы^ы-йй» Ч)-3/<22

146 4 Казахстан Республикасынын мемлекетпк елтацбасы !лияс Жансупровтщ атакты Эпсаналык канатты пырак «Кулагер» поэмасында казак да­ Пегас Иппокрена кайнары ласында бурын-сонды «кез ке- («Жылкы булагы*),басында рш, кулак ест)меген» жампоз акын мен жуйр)к атка байла­ Канатты арыстан бейнелж нысты бул трагедия осылайша алтын ритон - киел< ыдыс жырланады. Каз)р жер шоктыгы Кекше- тауда улы Акан сер) ескертк)- ш)мен б)рге онын айтып жетк<зе алмас арманына айналган Кула- гер<не арналган тас мус<н де анадайдан мен мундалайды. Жылкы к е й т г е дей<н казак дэулет)Н)н елшем! болып кел- ген. Оны мындап, уй!рлеп ус- таган. «Аркада толып жатыр жылкылы бай», «Ерден кектщ уй)р)» дегендер содан калган. Далалыктар дэстур<не сай сый бер<п, айып телеуде де кен пайдаланылады. Ол кейде ердщ кунын етеуге де жараган. Эскери саладагы кешпе- лшер енер!н)н нег!з! де салт аттыларды пайдаланумен бай­ ланысты. Карудын кай тур<н де ат уст)нде шебер пайдалану жогары багаланган. Жебе, са- дак, кайкы кылышты ойлап шыгарган кешпелшер екен) белпл). Элемд) т т р е т к е н атты эскерлер Улы дала койнауынан шыгып, элемге танылган. Жылкы кылынан алгашкы музыка аспаптарынын шег< ж а­ салган. Кез келген тойдын кер- к<не айналган ат бэйгес), кек-