Ербол Шаймерденов - Елтаным

пар, аудары спак тэр!зд< тамаша улттык спорт ойындарымызды да ар- найы жаратылып, дайын- дапган сэйгул!ктерс!3 елестету мумкш емес. Ат эбзелдер) мен ер- турман жасау да енер. Жалпы, тыныс-т!ринл)п- м!здег), мэдениет!м<з бен енер!м)здеп жануар б)т- кенн!н терес! - жылкы туп) п не катысты ерекше- л]ктер!М!зд<н бэр!н кектей шолып етуджн ез< онай емес. Ойткен! ол б!здщ ултты к сана-сез1м<м!з бен т!рл!К-салтымыздын ажы- 47 4 Цазацстан Республикасынын мемлекетт!к елтанбасы рамас бел)пне айналган. Казак тш н д е адам ем<р!не байланысты жыл- кыга катысты сездермен ернектелет)н угымдар ете кеп. Ананын ез сэби)не деген асыл сез!м! «кулын- « А лты н адам)>. Ес<к к о р ган ы . Ж анартпа шагым менщ» деген га- Ж ы л к ы бейнел) б!лез)К. Б .зд . Н! г. жайып т)ркестен сэуле шашады. Балдырган бала- каннын жер бет<ндеп ал- гашкы кимыл-кадамдары женшде «кулындай кул- дырайды» дел!нсе, онын тунгыш тэй-тэй!не арнал- ган дзетурл) гурып «тусау- кесер» деп аталадь:. Аза­ мат атануы - «ат жалын тартып м)нд<», ансаганы болып, айдарынан жел

148 4 Казахстан Республикасынын мемлекегпк ептан басы ескен сэт - «аты озып Кене дэстурге сэйкес курбандык тур», адам баласы ны н ез< шалу рэс)м! бейнеленген устел. дуниеден еткен)мен онын ем<р<н урпактары одан эр! Б.з д. У-1Н гг. жапгастырады деген опти­ мист)к философия - «ат Канатты таутекенж алтын мусж), туягын тай баеар» деген сез б.з.д. УН г. орамдары аркылы айшык- талады. Оеылайша кестелен- ген баска да курдел) ойлар бар. Мысалы, «жанылмай- тын жак жок, сур!нбейт!н туя к жок», (ем)рде кате- леепейт)н адам болмайды деген ой), «жугене)зд)кке жол беру» (келенс)зд!кке к<нэл!л<к), «аттай шауып ет» (ойлаганын болсын, жс!н онга бассы н деген т<лек), «сыннан сурш бей етт!» (киыншылыкты же­ ну), т. б. Жылкы - казактардын улттык эпемшщ ажырамае б)р бел!Г!, улттык дуние- танымынын манызды ны- шандык белпс). «К азак ж ы лкы м<нез- д<» деген атам заманнан бер! келе жаткан сез бар. Бул, ен алдымен, терен та- биги уксасты ктарга, ерк<н- д)кке, козгалыска, жыл- дамдык пен куштарлыкка кулай бер)лет)н ортак касиеттерге мегзейд).

Казак баласы журепне жакыннын бэр!н жылкы те- Н'репнен табады. Сондыктан да онын кабылдауындагы тект) тулпар образы: ат - от («кызу канды», «кеудес! кер)ктей», «ауыздыкпен от шайнап», «кездер< оттай жанады»); жылкы - жел («желмен жарысып», «куйындай шабу», «октай зу- лады»); жь!лкы — жартас (жерд)ц, куш-куаттын белг)С! — «жауырыны мыкты жартастай», «кеудес< берж камалдай», <:<тегеу)р]н< катты тем<рдей», «туягы тас жарады», «аякта- рынын арасы ел кешкендей», «туркы бер<к емендей»); сэйгул!к - су («екп<н! селдей», «кулагынан тер) саулады», «су жорга»); пырак - канат (стихия, аепан, гарыш нышаны - «туягы жерге тимейд)», «аузымен кус т<стейд!», «атка кону» (айга кону дегендей), «канатты тулпар», «ат - ер канаты») деген улкен угымдар аркылы айшыкталган. Ёлтанбада кыран канатты кос тулпар - кос пырак бейнес! бедерленген. Канат — аскак арман нышаны. Бул жерде ол ен- сес! би)к, дэулет! тасыган тэуелс)з мемлекет куру женшдеп ел муратын еске салады. Канатты тулпар- лар - елджн ес<п-еркен- деу!не, дэулет! тасып дам- уына катысты табиги т<- лектерд!н, сол сиякты ко- гамдагы эр турл) мудде- лермен жэне галамдык еркениет ум!ттер!мен уй- Ат жэне онын эбзелдерь лес)м табуга деген умты- Берелдег! сак казбасы. лыс пен !зп ниетт!н де К- Ахметжановтын жанартпасы кер)Н)с!. Би<кке умтылу, дамудын теменг) сатысынан жогар- гысына дей<н кетержлу - элемд)к еркениет мураттарыньщ б!р!. Аскактык, самгау, би<к максаттарга жету деген угымдар адам уинн де, когам уилн де кастерл). Куйк)л:к кораштыкка жатады.

Канат образынын терен рэм)зд!к мэн<н<н Мемлекетпк елтанбада жаксы жарасым табуы - жалпы мэдениет зандылыктарынын, онын <ш<нде нышандык емеу!р]нн<н, типологиялык образ жасау мумктд)ктер)н пайдалану жем)С). Керкем типологиялык бейнелер жасау эд<с< - типт<к бей- не жасау эд<стер)нен белек. Ол нактылыктын шуда ж!б)н узш, эр алуан, т)пт< мулдем дерекс<з (абстракт)л<), кубы- лыстарды элдеб)р ортак жуйеге келт)руге мумк)нд)к беред). Бул ретте керкемджк ойды жузеге асыру кез)нде жасалатын образдын нег)зг) мэн< мен басты идеясын ем<рдег) бей- неалды (прообраз) кубылыстардан кеп апшак кет<п барып, онын кейб!р кырларын тым эс<релеу аркылы да жетюзуге болады. Философ А.В. Гулыганын айтуынша: «типт)к бейне - сез<м нактылыгына, ал типологиялык бейне - угым накты- лыгына жакын». Типологиялык бейнелер казак фольклорында кеп кез- десед). Эйг!л< «ушкыш к<лем», «шойын кулак», «таусогар», «дэукара», «келтауысар», «желаяк», «жапгыз кезд) дэу» — осындай образдар. Жартылай кус, жартылай ан бейнел) грифтер туралы аныз-энг)мелерд)н езег) де ортак. Геродоттын куэл)Г]не суйенсек, б.з.д. 111-11 гг. Казакстаннын солтуст)Г!н канлылар, агриппий, ариман деген тайпапар мекендеген кершед). Бупардан гер) солтуст)кке, шыгыска таман «алтын жабагы кузеткен грифтер» атты тайпапар турган. Кейб)р тарих- шылар оларды тагор, майемир мэдениеттерЫн иелер< ед!, арасында казактын керей, найман, аргын, кыпшак тайпапа- рынын ек!лдер< болган деген п)К)р айтады. Бул мэдениет- терд)ц заттык айгактары Шыгыс Казакстан, Жет<су, Кызыл- жар жэне Кекшетау ен!рлер!нде жург<з!лген казба жумыс- тары кез)нде табылды. Канатты туппарлар образы да ертеден белпл). Авестада (б.з.д. I г.) канатты тулпарлармен кеш!п-конып журет<н тур ел< туралы айтылады. Кейб!р зерттеушшер осы «тур» атын «турк<» этноним!мен, «туран» тарихи топоним)мен байла- ныстырады. Канатты туппарлар бейнес! тастагы кене сурет

жазбаларындагы скиф-сармат мэдениетше жататын «ацшы- лык стиль» колтанбасымен ерекшеленет!н колданбалы енер ескертк)ш тертде жи< кездесед). Алтайдагы Пазырак корганында археологиялык казба жумыстарын журпзген кезде о дуниеге аттанган патшаны аспанга кетер)п бара жаткан фантастикапык пырак бейнес) бедерленген бас к т м табылды. Ес)к корганынан табылган эйг)л< «Алтын адамнын» бас ки!М!н де канатты тулпар бейнес! кемкерген. Мемлекегпк елтанба жобасын эз<рлеу кез!нде авторлар ойына осы бейне езек болганы белпл!. К^ыран канатты тулпар, канатты жануарлар бейнес) киял- гажайып ертеплер), аныз-эпсаналар мен жырларда да кездесед). Эр) мундай сюжетт)к линиялар бертшге дей)н жеткен. Кобыландынын Казан каласын апатын сэт)н еске тус!реЙ1кш). Кысылганда кол ушын берет<н жалгыз сер!г< - казанаты би!к корганнан калыктап ушып барып, капа кешес)не топ ете туспеуш) ме ед). Тулпарына т<л б т п , канат комдап ушатын мундай кей<пкерлер ертег)лерде де бар. Сол сиякты Д!ни наным-сен<мдер бойынша, пайгамбар-гапис- сапамнын пей!шке м)н!п баратын касиетт) пырагы да канат­ ты жылкы ед) дел!нед). Осы орайда кейб)р зерттеуш<лерд1н пайымдауынша, он сег<з!нш1 гасырда жойылып кеткен жылкыки)к туралы аныздар еске тусед). Оларды киел< «кызыл ат», «ешк! туяк Кызыл ат», «кызыр жылкысы» деп атаган. Атакты «Карасай - Кази» хиссасында: (^рял, б^рал, Орал/мау, ()ралумау()ам /мау болмас (2рялмйэу<)ы?%басын^а Щ^бьтрым есдем бес я?улиар Дее и%лиар<)айжал болмас. Дес ш^лнар^ы^ /м/Ш()е ?иуя%^ызыл атм... Жал ^уйры^ы узын атм... 7ал^ма-тяал/мус болады -ж^р^ен б у я а ^ ^

Шубырым яу^лмар ^онлб)м. .йслмубр блсым ^оя^ы. -Ж*ДМ?ЬН7Длрлслм Т^ЫЗЬТЛЛТИТ^Л^арл()ы. Д<ЙСММ()а№Ы/77^777Лр^ЛМ екем /муя^ы. Дмзыл Л777Я7Ы7; 777уЯ^Ы-ЛМ/ Ум7б7777Ы77^ус/млм кер/н<% Оммля блст^ун яя^ы, 7обес/м()е кор/мб)/. Т^мы^тм// Т^ЛММ/Ыт^^лл^ы. ДоЛ/77Ы^Ы7/ЛМ К6р/м<Й/ Ум7б7^?ы/7 т^мля7 - ^мя^ы-лм/ - деген жолдар бар. Жылкыки)кт<н 3 атасы (род), 5 тур< (вид) бар кершед). Солардын <ш!нде кеплд<р туст) ерекше тур< де болган десед). Канатты жануар, денес< - жылкы, басы - адам кентаврларга непзделген адам киялынан туган эр турл) керкем образдар элем халыдтарыныц аныз-эпсанапарында, таска кашап салган ерте дэу<р суреттер<нде молынан ушырасады. К,ытай мифологиясында Лун (Лу-упу) деген канатты айдаЬар бейнес* ерекше орын алады. Туркы — узын, тебес!нде муй)здер< бар Лун сурет)н сонау Инь дэу!ршщ (б.з.д. XIV гасыр) керткел-сэуегейлер] пайдаланган жауырын суйектер<нен кездест<руге болады. Аныз бойынша ол аспандагы булттын, жанбырдьщ, найзагайдын кожасы рет)нде кек жузшде ерк)н калыктап журед!. К^жет кезшде аузынан су бурк!п, от шашады. Ежелг) аныз-эпсанапардын кей<пкерлер! осы Лунга мЫп, аспанга кетер!л<п журед). Олардын кейб]реулер!Н!н басы жылкыньщ басына уксас, куйрыгы айдаЬард)к]ндей болып келетш «ат- айдаЬар» рет<нде де бейнеленген. Бул женшде Ван Чунн)н I гасырда жазылган «Сыни пайымдаулар» атты енбег)нде кен айтылады. Эпсаналык бейне б)рде канатты, б!рде муй<зд!, б<рде балык кабыршакты, б)рде муй!зс<з - эр турл) кей<пте кер)нед). («Эсемд<к туралы жазбалар», III гасыр). Сондыктан

да болар Х!-ХИ гасырларда дуниеге келген «Эрья созд!пне 153 4 Казахстан Республикасынын мемлекетпк елтанбасы туе!н)ктер» атты ютапта оган «букш ан мен кус бтсеннщ атасы» деп аныктама бершед). Лун - жаксылык иес!, онын пайда болуы жагымды белг! ретшде кабылданады. Су иес< эр) алаканына найзагай уыстаган галамат айда- Ьар бейнес) монгол тектес халыктардын аныз-энпмелершде де жи) ушырасады. Олар оны Лу (Улу), Лу-тэн'Р' деп атайды. Ал енд) б!р эпсаналарда оны найзагай кудайыныц жазда м<нет)н кел)п деп те суреттейд). Осы тектес аныздар буряттар мен дурб)ттерде, баска С)б)р халыктары арасында кен тараган. Олар Лун ханга, жер асты билеуш)с! Эрликке байланысты айтылады. Кен тараган аныз-хи- каялар арасында мутзбас (единорог) туралы эпсана да бар. Кейб<р деректерге Караганда (Бартомен к<та- бы) ол басында муй)3! бар жылкы тэр)зд) маклукка жатады, ал келес! б)р де­ ректер бойынша (Геспер к<табы) басы мен мойны жылкын)к!не уксас ешк) бейнел) болып келедь Му- й!збастын муй<з!Н!н ел- Таутекелер. Казанным б!р белшег) шем) туралы тарихи жаз- балар да эр килы. Мысалы, Ктесий мен Плиний ею аршинге (б)р жарым метрдей) тенесе, Элий - б)р жарым аршин деп керсетед). Муй)збастыц муй!3) кез<нде алтыннан да кымбат! багаланса керек. Онын керемет касиеттер) бар деп есептелген. Ен алдымен оба ауруына карсы б)рден-б)р ти!мд< курал санапган. Соган орай 1665 жылгы эйгш Лондон обасы кез)нде аса кат затка айналды. Муй)збастын муйжз! дертке дэру шипалы дэр< рет<нде узак уакыт бойы аса зэру дэр<-, дэрмек т!3]М!нде журген! белгш!. Оны патшалар мен

154 4 Цазацстан Республикасынын мемлекетпк елтацбасы корольдер, аса данкты адамдар паидапанганы туралы анызга айналган энг)мелер аз емес. 1585 жылы Иван Грозныйдын улы Федор экес<нщ та- гына отырган кезде муй<збастын муй<з)н устап турып, ресми рэсЫ жасаган. Узындыгы 3,5 футтык муй<з оган экес!нен калган екен. Эпсаналык ан мен кус бейнелер), грифон образы (арыс- тан денел), кыран канатты, бурк!т не арыстан басты фан- тастикалык жануар) Еуропа эдебиетшде де мол орын алады. Мысалы, канатты Пегас пырагы Олимп тауындагы Зевске найзагай тасып журед!. Онын аты бупак бастауында туга- нына байланысты койылган. Осы булакты шабыт кайнарына бапап, Пегасты шыгармашылык енермен айналысушы- лардын желеп-жебеуш)С]не телу кейш шыккан. Енд< бжр аныз бойынша, Пегасты, кудайлар БеллорофоНт деген батырга сыйлайды да, ол ушып барып елд<н шыркын бузган гапамат б!р макупыкты елт)ред<. Канатты аргымак Пегастын туягы- мен аршылган «шабыт кайнары» Гиппокрена («жылкы булагы») деп аталады. Геликоида орналаскан. Онын шэрбат дэмш тату адамга шабыт беред), деп есептелед). Муй!зд<н де нышандык мэн! бар. Ол - айбын, айбат, акжолтайлык белг<с). Тарихи деректер бойынша замандас- тары А. Македонскийдщ патшалык пэрмен!, колбасшылык куты бас ки)м<ндег) муй<з бейнес<нде деп санаган. Бул жел) Абайдын «Ескенд)р» (улы колбасшыны казактар осылай атайды) поэмасында пайдаланылган. «Кос муй)зд< Ескенд<р» деген халык куй! бар. Ж Алйын лля бал?: куямллянбям турмм, злеул^ежж^к! жтумыл^ ярмясмнл & тяуснсм^:. М. Петров! Кене шумерл)к «Гильгамаш» эпосында мужзд) жол- барыс кездесед). Муй)зд! адамдар бейнес) кене ундш)к мер- лерде, Таяу Шыгыс пен Мысыр елдер) халыктарынын ежелг! енер туындыларында да бар. Еуропада кен тараган мутзд)

сайтанныц муйжз) бурын христиан дэу<р!не дей<н аса кур- 155 4 Казахстан Республикасынын мемлекетт)к елтацбасы метт) кудай бейнелершщ б!р!нен кеш<р)лген деп дэлелдейд) галымдар. Муй)з бейнес! Казакстаннын мэдени ескертк<штер)нде де молынан жолыгады. Мысалы, Кызылтоган корганындагы (Жет!су) ек< б)рдей мыс мус<нде таутеке муй)здер) айкын эр) аса бедерл) бейнеленген. Монголиядагы Култепн ескертк)ш кешен!н<н к<ре бер!с!нде муй!зд< кошкарлар бейнес! койылган. Ен кеп тараган ою-ернек тур! «кошкар муй)з» деп аталатыны белг!л<. Кдзак тшнде «муй<з» сез) куш куат, ерл)к, батылдык угым- дарын б]лд)рет]н магынада кен колданылады. Мысалы, «муй<з! карагайдай» (кушт), беделд]), «муй)з<н кагып алу» (жену, маскара ету), «муй)здес)п калу» (керюу, жанжалдасу), т.б. Онын устжне казак «Жарапазан айтамын ес!пне, кошкардай кос ул б!тс)н бес!г<не» деп т<лек т<лейд<. «Ек< кошкардын басы б)р казанга сыймайды» деп макалдаганда, ел жаксылары мен есес! белек мыктыларды мегзейд]. «Б)р елд)ц муй)3) карагайдай пэленшекес)» деп жатамыз кейде. «Ал содан не муй<з шыкты?» деп келетш сез орамдары да жеткммкт). «Отеген батыр» жырында бас кейткердщ айрыкша нышаны рет)нде «Касара б<ткен кос муй<з батырлыктын белг!С) ед» деген жолдар бар. Муй<з туршдеп заттар мен бейнелер ертеде эскери байрак тутугырынын ушар басында, д<ни эдет-гурыптарды аткару кез)нде кен пайдаланылган. Тэн<р куты рет!нде, кебею мен жолы болудын нышаны ретшде онын орны жогарыда деп есептелед). Мемлекетт)к елтанбада кос б)рдей ай мутзд) эпсаналык аргымактар бейнеленген. Олар киел< шаныракты кос капталынан орап, пэле-жападан, кау)п-катерден кызгыштай корып тургандай эсер капдырады. Ортак уй)м<з - касиегп Отанымызга калткысыз кызмет ету идеясын б)лд!ред). Тэ- уелс)3 ел!М!зд] кезд<н карашыгындай кастерлеп, сол жолда жан сала кызмет ету — киялдагы канатты пырактар бей- несЫн астарында жаткан басты лейтмотивтерд!н б)р).

ЖулЛыл беннес: улмммык тудярЭмц маршмен б:р:нен жясшял^ын^я келЭесед:. Оля/?б)м^ сянм кеи ремше яу^ямшыц к б ед:н !сш ер^ сяныня т^ярян янммн()я.\\я^ы. Мярокко муын^яял жбесбурмжмы «Судемл^ен жудЭмлмнмц» бурмя/шярм рух, яуя, ом, жсу жзне жер нмммнм дсн есенмеде^:. Изрямд^!^ ялмня бурьнмты ж«/%Я8М(? жуддмлы» беннеден^ен т у ы Эжм .мзньмен ? !ЯНМЛ(ЯЛ. Мемлекетт)к елтанбада бес бурышты жулдыз бар. Ол тэуелс)з мемлекет<м!зд!ц кушагы бес курлыкка б)рдей айкара ашык, элемд{к еркениет кеилне ез болмыс-бтм!м)зд) сактай отырып шеспек ниет)М!з бар деген ойга мегзейд]. Адамзат бапасы жулдызды бил!к белпс), ем!рл<к багыт-багдарды ай- кындайтын жарык сэуле, аскактык пен мэнг)Л)кке куштарлык символы рет<нде ете ерте замандардан бер< пайдаланып келед). Жулдыз сезж кол- данылып жасалган геральдикалык (рэм!зд)к) девиздер каншама. Мыса- лы, «Ас! а$Ы*а» (жулдыздарга жол), «Ак^а рей» (Жулдызды би!ктерге умтылу), «р!§е осё а§{га» (Сен<м аркылы жул­ дыздарга жету), «Рег, азпрега аё а§^а» (Бурылыс-бупандарды басып, жулдыздарга кол созу.) Бесбурышты жулдыз сурет) кене турк! мэдениет) мурапарында (мысапы, Култег<н ес- кертюиинде) кездесед). Казак т)л!нде «сэт! тусу», «жолы болу», «бакыт» деген угымдарды берет1н канатты ойлардын кеб< «жулдыз» сез!н пайдалану аркылы ернектелед). «Айьщ тусын оныннан, жупдызын тусын солыннан», «Багын ашылып, жупдызын жаркырай берс<н», «Жулдызы жанган ацам» деген сез т)ркестер) сонын айкын дэлел). Жулдыз кенеопк ресейд<ц рэм)зд)к жуйес!н<н тел бел- г)лер) катарына жатпайды. Оны апгаш дворяндар !ш тарткан. А.С. Пушкин олардын демократиялык ансарын )8!8 жылы жазылган «Чаадаевка» деген елен'нде: Сенгейс)ц, жолдас, жанады эл!, Жулдызы жауЬар бакыттын, Оянып Ресей уйкыдан... - деген эйпл) жыр жолдарымен б!лд)рген< белгмн.

Бесбурышты жулдыз РКФСР-д)н 157 4 Казахстан Республикась)ныц мемлекеттжкелтацбасы эскери омырау белг)С) ретшде эскери ]стер жен<ндег] Халык комиссарыныц шеш<м!мен 1918 жылгы !9 сэу)рде бек)т!лд<. Бас ки)мге де тагылатын болды. 19)8 жылдыц 7 мамырына дей<н оны эскери емес, жай адамдар да пайдаланды. Тек эскери )стер же- н<ндег) Хапык комиссарыныц арнау- лы буйрыгы шыккан сон гана жай адамдар такпайтын болды. Буйрыкта белг)ленген тэрт<пт! орындамагандар эскери трибунал алдында жауап бе­ Бесбурышты жулдыз рет)н болады деген катан талап бейнел! жапсырмалар койылган ед). Бесбурышты жулдыз Ресейд)н мемлекегпк елтанба- сында да б<рден пайда болган жок. 1920 жылгы 20 инлдеде макупданган жобада ол жок ед<. Ал апгаш рет Латвиянын! мемлекетт<к елтанбасында колданылды. Ол шеипм !9!9 жылгы 13-15 кантарда Ригада еткен Жумысшылар, жер< жоктар жэне эскери аткыштар депутаттары Кецесшщ I съез!нде кабылданган Республика Конституциясында бек)Т)лд]. Бесбурышты жулдыз латыш аткыштарыньщ эскери белпс)не айнапды. Жанында жарты ай бейнес) бар бесбурышты жулдыз 1920 жылы Хорезм жэне Бухар Халык Республикапарынын апгашкы елтанбапарында керЫ с тапты. ХУН-ХУИ1 гасырларда бес, апты жэне сег)з бурышты жулдыздар патшалык Ресейд<н б)ркатар капапык, уезд)к жэне облыстык елтанбалык белг)лер)нде бейнеленд). Олар­ дын арасында Семей каласынын (1851 жылгы 13 карашада бек!Т)лген) жэне Семей облысынын (1878 жылгы 5 инлдеде бектлген ) ресми рэм)здер) бар. Олардын сипаттамапарында «...кум)с ай мен бес бурышты жулдыз» деп аталган. «Жулдыз» жэне «бес» угымында терен нышандык бай- ланыс бар екенд)г< назар аударарлык. Б)зд<н заманымыздан бес мын жыл бурын мысырлыктар гарыш угымын берет)н бёс санын жулдыз сурет)мен керсетет)н болган. Бес саны

акикат, эдшд)к жэне эд)лет кудайы Маат колында деп есептелет)н тагдыр угымын да берген. Бес - акикат пен эд<летт!н ен жогаргы елшем). Бш)мд) бес баплдык жуйемен багалау дэстур] осыдан шыккан. Бесбурышты жулдыз белпс) пифагорлы ктар <л)М)нде езгеш е орын алады. О лар 5 (пен- тада) жуп (2) жэне так (3) сандардыц одагы рет!нде рухтын затты к табигаттан би!кт)Г!н бейнелейд! деп есептейдь Бес саны - табнгатты н символы . Ойткен), оны н ез<н ез<не кебейтер болсан (5x5=25), жерге себ!лген дэн тэр)зд) кайтадан ез!н тудырады. Оны тепе-тенд'к саны деп те атайды. Ойткен), кемел сан - 10-ды тен ек) бел<кке белед). А дам уиин ен жогары кунды лы к денсаулы к деп б<лген пифагорлыктардын б!р-б)р)не хат жазган кезде алгаш кагазга тус!ретш белг)С) осы 5 саны болган. Ол амандасу рэи м ш , «сау-саламат болыныз» деген угымды б)лд!рет<н ед). Символизм канондары бойынша бесбурышты жулдыз гарыштык бейнеге, адам формуласына жатады. Ертеде оны тумар ретшде абыздар гана пайдаланган. Онын сурет) жа- мандык б<ткеннен коргайтын кие саналган. Бесбурышты жул- дыздын мундай касиет< Гетенщ «Фауст» поэмасында пай- даланылган. Онда Мефистофель бесбурышты жулдыз суреп салынган ес!ктен коркатыны жен<нде сюжетт<к жел) бар. Бесбурыш ты ж улды з - танмен бжрге туаты н Ш олпан жупдызынын белись Тан жулдызы кашанда ]зг! армандардын жузеге асуына жол ашып, ип мураттарга жен с)лтейт!н аспан шырагы рет!нде адамдар санасында айрыкша кастерл! орын иеленд). Казакстан Республикасынын М емлекетпк елтанбасында терезес) тен тэуелс!з мемлекет куру, адамзат кенпндеп осы замангы дамыган елдер катары на косылу ж е т н д е п !зп ниетт<н жэне осы жолда барлык бес курлык мемлекет- тер!мен, халыктарымен ашык карым-катынас жасауга деген ум ты лы сты н белг)С). Ел аты мемлекеттщ лингвистикалык жэне этно-мэдени рэм!з< болып саналады . «К азакстан» (казак - этнос атауы, стан - парсы т Ы н д е ел угы м ы н б!ЛД!рет<н сез) - мемлекет атауы ретшде ежелден колданылып келе жаткан термин. Мысапы, араб тарихшысы Зайд-ад-дин Уасифи «Танга-

жайып окигалар» («Бидаи Канатты барыс. Курбандык шалу 159 4 Цазацстан Республикасынын мемлекетт)келтацбасы аль-Вакаи») деген улкен устелшщ б<р белшег!. У -Ш г г . енбепнде !5!6-15!7 жыл- дар шамасындагы б:р Алтын каптырма. Есжк корганы. окиганы суреттей отырып, Б.э.д. У-1У г. шайбанидтер ханы казак- тарга карсы жорыкка эз!р- л<к уст)нде Казыгурт тауынын етег!нде эскер жиып, Сайрам бойынан «Казакстанга карай» тарт- ты деп жазады. Византия императоры Константин Багрямородный (X г.) Ку- баньнын шыгыс жагын мекендеп отырган елд< «Казахия» деп атайды. «Закхиядан эр< Панагия, Панагиядан эр) Казахия, ал одан эр) апандар ота- ны» деп жазады ол. «Тан эулет)Н)н тарихы» (VII г.) атты кытай жылнамасын- да: «Парсылар Шыгыста тохарлармен жэне канлы- лармен шектесед), ал олардан эр) киыр солтус- т)кке карай турк) улысы - касалар (казактардын кене деректерде колданылган атауларынын б)р<) тура- ды» дел)нед). Парсы тмнн- де жазылган «Элем шека- ралары» (982 ж.) деген к)тапта «Аландар елшде касак улысы бар» деген жолдар кездесед). Шыгыс- тын улы классип Фирдоу-

160 4 Казахстан Республикасынын мемлекетлкелтанбасы сид<н «Шахнама» дастанында «казак ел)», «казак хандыгы» Арал тен<3)нен солтуст)кке карай кесш п жаткан сайын дапаны мекендейт)н сайыпкыран халкы бар аса куатты эр) саны мол ел деп керсетед). Дастанда осынау кушт< мем- лекеттен Тураннын сол тустагы ен куд'ретп патшалык- тарынын б<р] Ираннын ез! сескенет)н) де сезд!ршген. Жан- Пуль - Стэнли, А.П. Чулошников сиякты тарихшылардын п!К)р! де осыган саяды. Никон жылнамасы бойынша Шын- гыс хан славян князьд)ктер)не алгаш шабуыл жасаганда (!223 ж.) Кавказ тауы жагынан казак жер<н басып еткен. Араб жиНангер) жазушы Эль-Ауфид<н «Тандаулы энг)мелер мен аныздар жинагы» атты к)табында: «Алтайда карлыктар турады... Олар тогыз упыска бел!нед!, !Ш)нде уш «шщпл» жэне уш «казак» улысы барм дегс!! дсрск аталады. 1582 жылы араб тарихшысы Сейфи: «Кыргыздардын касындагы кершшер) - казактар. Олар - 200000 отбасы. Оздер) - 4 мусылмандар, Имам Агзам (Абу Ханифа) жолын устайды», - деп жазады. (Караныз: В.В. Бартольд. Очерк истории Семиречья, 96-бет). Каз<рп Казакстан аумагында ерте дэу<рлерден бер) талай мемлекетпк курылымдар дуниеге келген. Олардын кура- мында буг]нг< казактардын ата-бабалары болып табылатын эр турл) тайпапар мен рулардын да болтаны анык. Казак этносынын атымен аталган мемлекетпк курылым М56 жылы тарих сахнасына шыкты. Ол - Казак хандыгы (Казак ордасы) деп атапды. Непз<н салган - казак хандары Керей мен Жэн<бек. Казак хандыгы XVIII гасырга дей!н ем<р сурд). К ейн казак жер< Ресейге косылды. XX гасырдын басында, !9!7 жылдын акпанында, «Алашорда» атты мемлекет куруга эрекет жасалды.!920 жылы 26 тамызда РКФСР курамына сол кездег) Семей, Акмола, Торгай, Орал губерниялары жэне Астрахан губерниясынын казактар туратын бел)г) енген Кыргыз (Казак) АКСРч (!924 жылга дей)н Казакстаннын каз!рг) жер аумагынын б)раз бел!П Турк<стан АКСР-нжн курамына енд!). 4 казанда Астана атанган Орынборда КАКСР Кенестер)н<н курылтай съез) ет)п, республикалык жогары басшылык органдар сайланды. КАКСР ОАК терагалыгына - С.М. Мендешев, КАКСР ХКК

терагапыгына В.А. Радус-Зенькович етт<. О л!925 жылгы 19 сэужрде Казак А К С Р ) атанып, )936 жылгы 5 желтоксанда Казак КСРч болып кайта курылды. !99! жылгы 16 жел- токеанда жаца егеменд) казак мемлекет! Казакстан Респуб­ ликасы (Казакстан) деген ресми атау апганы жогарыда айтылды. Орыс тЫ нде «казах», «Казахстан» деп айту-жазу тэж)- рибес) 1936 жылдан басталды. Ти)ст< Ук)мет каулысы шык- канга дей<н «казак», «Казакстан» улг<с! пайдаланылып келген болатын. 1936 жылдын акпан айында Казак автономиялык Ке- цест!К С оци али ста Республикасынын (Казак АКСР) Орталык Аткару Комитет) мен Халык комиссарлар Кецесж кабылдаган бул кужат «Казак» сезЫ ц орысша айтылуы мен жазбаша тацбалануы туралы» деп аталады. Казак АКСР Орталык Аткару Комитет) терагасыныц орынбасары Эл<би Жангелдин Казак АКСР Халык Комиссарлар КецесЫ ц терагасы Ораз Исаев кол койган каулыныц б<р<нш< бабында: «Казакты» орысша барынша дурыс айту уш!н осы сезд[ц казакша айтылуына жэне жазбаша тацбалануында «казак» сез)н<ц соцгы эрп! «х» эрп<мен алмастырылсын, осыган байланысты «казак» емес «казах» деп, «Казакстан» емес «Казахстан» деп жазылатын болсын», - дейд). 1997 жылы ел атауыныц агылшын тминдеп ресми транскрипциясы бек)т<лд) («КахакЬ8{ап»). В. Гинзбург пен Н. Зал- жКярды шмц жя^тя прямым, киндтщ «Антропология жэне !М усж жур бясын кун сум^н. этнографиялык музей» жина- гыныц XVI томында (1955 ж.): Шеберйе боляр бяр «яммиж, «Казак халкыныц антрополо- гиялык тип) Оцтустж С)б!р- ^(ярякез шмн сум^ен. д)ц ете ертеден келе жаткан халыктарыныц нег!3)нде Ор­ Кмз-бамне соЭян !рНМЯ2ЯН, Сыр уяум/я ерж, жянярм. 7Тл кснеж, о, жясямн, Дыи:мя^м(я зн^е сяляр л^я? талык Азиядан, Оцтуспк- С. Марков Шыгыс С)б)рден кел)п ко- ...... ............................ сылган журттармен б)р<пп, И-3/)22

УН-УШ гасырлардан ХЧ-Х!У гасырларга д е й т ез алдына жеке антропологиялык тип болып калыптаскан» деген гылыми корытынды жасалады. М. Акынжанов «Казактын теп туралы» деген ютабында «Казак халкынын хапык болып куры ла бастауы эр<с) Туркеш упыстык одагы (704-766 ж.ж.), бер)С) оны н орны на ер!с<н кенейте жасалган Карлук улыс­ ты к одагы (766-940 ж.ж.) кез)- нен бастапады» деп есептейд!. Еуразия тер!ндег) Улы дала тесшде тамырын теренге жа- йып, т!рл!к кешкен казак этно­ ^анатты кентавр сы нын калыптасуына катысты 162 4 Казахстан Республикасынын мемлекетпк елтанбасы осы мерз!м Казакстан тарихы на арнапган баска !р) зерттеу- лерде д е атапады. А. Вамбери казактар «физиологиясы , т<л) мен эдет-гурпы жен<нен ез!н<н ежелг) теп н е ен жакын» упт деп санапатынын ашыкжазган. Ал осы замангы Тайвань галымы Чжен Кун Фу : «Казак хапкы - табиги орта жагдайында сактапып кана коймай, онын устше сол табиги ортаны осы кунге дейш каймагын бузбай сактай апган элемдег) аз гана улттарды н б<р). Х алыктын еткен)не кез ж<берсен<з, казактар мындаган жылдар бойы осы кен далада барлык ресурстарды акылмен пайдаланып, ем)р сурген)не анык кез жетю зеиз. Олар кор- шаган ортаны киратуга немесе езгертуге умтылмаган, сондыктан да элеммен эдем) жарасым тапкан. Сондыктан да олар каз<р Улы даланы н б)рден-б)р кожасы рет)нде ездерш щ тэуелс<з мемлекет)н - Казакстан Республикасын курып отыр» дейд). Расында да, б<зд<н мемлекет!м<зд<н тарихы сонау еткен ыкылым замандардан бастау апады. Ол Улы дала таг- дырымен тыгыз байланысты. О л - донгалакты , ки<з уйд!, ж ебе мен тем)р дулыганы ойлап табу тарихы. Онын данкы аты анызга айналган скиф

гуламасы Анахарсис жэне Аристотельден кеШнг) екшин устаз атанган Шыгыстыц улы - энциклопедист галымы эл- Фараби ес!мдер<мен, кез<нде бук<л дуниеге мэшЬур Алек­ сандрия к)тапханасымен бак тапастырган гажайып Отырар к)тапханасымен шыккан. Ол - улы колбасшылар Меде мен Аттила, эйпл< эйел патша Томирис, Мысыр мамлюктер)Н)ц кесем) Бейбарыс ес)мдер<мен, олардын Кир патша мен Александр Македонский жауынгерлерш жерге караткан жец)стер)мен дацкты гапамат эскери енер тарихы. Ол —апты гасыр бойы (V I- X!! г г.) элемн)ц Шыгысы мен Батысыныц б!рден-б)р алтын кеп<р< болган, аймактыц эконо- микапык дамуыныц б!рден-б)р кез) кызмет<н аткарган эр) жал- пы элем экономикасыныц жаг- дайына т)келей эсер еткен Улы Ж<бек жолыныц тарихы. Ол - Талас жэне Орхон-Енисей ес- кертк)штер)нде, Жетюудан та­ былган «Алтын адам» кембе- С!нде )з< калган кене турк) жаз- уы жэне телтума енердщ тари­ хы. Оныц бойында тацгажайып музыка мэдениет) мен эдебиет тарихыныц тамыры булкш- дейд). Багзы бабалар колданган жазулар мен жасаган кене эдебиет туралы дерек Кытай саясатшысы Чжан Цянь жаз- баларында кездесед!. Ол б.з.д. !40-!27 жылдары барлыгын косканда он уш жылдай уакыт каз)рг) казак хапкыныц курамындагы уйсш, кацлы жэне баска тайпалардыц орта- сында ем!р сурген. Оз ецбепнде олардыц тел жазуы бар деп хабарлайды. Кытай саяхатшысы керсеткен ец<рлерде жург)3)лген ар- хеологиялык казба жумыстары кез<нде !5 ескертк!ш тас

табылган. Оларды гапымдар «Талас руникалык жазуы ескертк<штер)» деп атады. !896 жылы В.А. Каплаур тауып алган «Талас тасы» деп атапатын кене жэд)гер У-У!! г.г. дуниес) рет)нде т<ркелген. !963 жылы атапмыш дэу<р жазба мэдениетшщ тагы б)р улг)С) Турк!стан каласы манындагы Артык (Архук) капашыгынын орнынан казып апынган тас ескертюштен танылып, окылды. Оны зерттеген белгын т<лш1-галымдар Г. Мусабаев пен А. Айдаров. Казак даласында орта гасырларда дуниеге келген мэде- ннет улплершщ кейб!р нускапарын элем к<тапханапарынан, мысалы Париждег! Улттык к<тапхана жэне Армениядагы «Матедаран» к!тапханасынын сирек кездесет)н колжазбалар корынан кездест)руге болады. Кене турк) т!Л)нде мемлекет, тайпалык одак жэне улыс угымдары «ел» деген сезбен ернектелге- н<не назар аударган жен. Орхон-Енисей ескертюш- тер!нде (УН-Х!! г.г.) осы- лай таска кашапган. Каз<р де осылай жазып, осылай сейлеймжз. Тек казактарда гана емес, тувалыктарда Кешпел<лерд!н кене да, кыргыздарда да, хакас- байрактары тарда да, шорларда да, алтайлыкгарда да, баска да б)ркатар турк< тектес хапыктарда да солай. Ту, шекара жэне елмп сездер!Н)ц тагдыры да осындай. Сол снякты каган (Киев княздер! Владимир жэне онын бапасы Ярослав Мудрый ездер)н каган атаган), хан, орда, тере, ер, батыр, шеру, урыс, улыс, ок, кылыш, т.б. сездер) де осы заманга шейш айтарлыктай кеп езгер!ске ушырай коймаган. Галымдардын ортак п)К)р< бойынша, казак т<л) элемдег! турк< т)лдер! арасындагы ен кенеден бастау алган жэне баска т<лдерд<н ыкпалына кеп туспеген, сол сиякты ете бай эр<

сулу т)лдерд!ц б)р]. Галымдар Казахстан аумагында сонау VI гасырда тел эл<пби< бар кене турк) жазуы пайдаланылган деп есептейд). Х-Х! гг. араб жазуына кешу жузеге асырылган. Бул элтби XX гасырдын 20-30 жылдарына дей<н пайдаланылды. Сонан кей)н б!раз уакыт жен<лдет<лген араб жэне латын эл!пбилер< колданылды. Каз<рг) казак элш бт орыс жазуы мен фонетикасынын непзшде жасалган, !940 жылдан бер) колданылып келед). Каратау жоталарында, Ес[л езенЫ н жогаргы сагасында, Сарысу бойында, Балкаш кел)н<н манында жэне Ман- гыстауда жург<з!лген археологиялык казба жумыстары Ка­ закстан аумагында адамдар тас дэу)ршде т]рш!л)к ет<п, отпен, садакпен, жебемен, балтамен, дэн уаткышпен пайда- ланылганын дэлелдейд). Неолит дэу<р)нде токымашылык, кумыра жасау жэне кен казу жумыстарынын карапайым турлер) ем<рге келген. Ал кола дэу)р] - бул полиметапдар мен енбек куралдарын игеру, кару-жарак жэне сапапык тургыдан мулдем жана заттардан жасалган эшекей буйымдар колдану кезен). Жезказган жэне Зырян, Атасу жэне Кдпба, Нарын, Степняк жэне Акжол манында барлыгы жузге жуык кене кен^ш жэне металл кую шеберханаларынын орындары табылды. Энд!р!лген кен жэне корытылган металл тел кажеттЫктерге гана емес бас- капармен айырбас куралы рет)нде де пайдаланылган. Откен дэу{рд!н сонына карай жэне жана жыл сана- уымыздын басында ел]М)здщ онтуст)Г!нде жогары дэрежеде дамыган мал шаруашылыгымен катар суармалы епнш Ы к те ербщ). Отырыкшылык жэне епнш)Л!к аймактары барган сайын кенейе туст). Малды жеке менш!кке айналдыру урд)С! орныкты. Экономикадагы езгер!стер рухани мэдениетт!ц дамуына, когамдык карым-катынастар жуйес!Н]ц жетшу]не непз болды. Улы дала тес)нде еткен ем)рд! халыктын тарихи зердес<нде кайта оятуга археологиялык казба жумыстардын нэтижелер!мен катар белпл! жазба мурапар да кемектесед).

Олар - «Авеста», «Шахнама», кене турю жазбалары ескер- ткжштер!, Рашид-ад-динн<н, Мухаммед Хайдар Дулатидщ енбектер), кене кытай, монгол, Византия жэне орыс жылнамапары. Терен 6<Л1Мкездер!не сол сиякты «тарихтын атасы» атанган Геродоттын (б. з. д. V г.). Полибидщ (б.з.д. !У-Ч! г.г.), «Кытай тарихынын атасы» Сыма Цянь (б.з.д. I г.), Гомер, Константин Багрянородный, Плано Карпини, Марко Поло, Г. Рубрук, А. Вамбери, Этем<с кажы, Фазылаплах ибн Рузбихан Исфахани, эл-Фараби, Абылгазы, Махмуд Каш- кари, Кадыргапи Жапаири шыгармапары жатады. Оган коса аса аукымды, б<рак аз зерттелген, тарихнама айнапымына эл< аз енг)3)лген араб жэне парсы тшдершдеп эдебиеттер бар. Халкымыздын еткен) туралы «Козы Керпеш - Баян супу», «Кыз Ж)бек», «Кобыланды», «Камбар батыр», «Ер Таргын», «Кырымнын кырык батыры» циклы жэне баска эпикапыктуындылар кеп сыр шертедж. Ок!Н!шке орай б)зд!н хапкымыз бен когамымыздын толык эр) гылыми жуйеленген тарихы эл< жазылган жок. Нагыз тарихымыз тек XX гасырдан бастау алады, кандай да болсын дара б0лмыс-бтм)м)з туралы.сез етуге хакымыз жок деген кезкарас бел алган кезенд' бастан еткерген<м)зге де кеп бола койган жок. Агаш тамырсыз болмайтыны тэр)зд< хапык та тарихсыз болуы мумюн емес. Ертеннен у м т барлардын эл!-ак кен<л кез) ашылары сезс!з. Умытшактык та етер. Мэнгуртт!к емес, жаксы зерде гана адамнын бойына сен<м уялатып, келешект) айкын сезшуге кемектесед!, жаксылык жасау мен жасампаз- дыкка умтылдырады. Тарихты танып-бшу ез болмысынды тану уш<н жэне тарихыннын бук<л адамзат тарихынын б)р белшеп эр) баска хапыктардын тарихымен тамырлас екен!н сез)ну уш<н кажет. Казакстан тарихына катысты тупнуска материапдарды жуйелеуге ниеттен<п, кыруар иг! кадамдар жасаган гапым- дардын арасында А Н. Левшин, В.В. Бартольд, А Н. Бичу­ рин, В.В, Радлов, Л.Н. Гумилев, Н И. Карамзин, Н А. Арис­ тов, С.Е. Мапов, В.В. Вельяминов-Зернов, А Н. Бернштам,

В.М. Массон, Г.Е. Грум-Гржимайло, В.В. Григорьев, Н.Г. Потанин, С.Г. Кляшторный т.б. бар. Осы багыттагы Ш. Уэлиханов, Ш. Кудайберд)улы, М.Копеев, М. Тыныш- баев, Е. Бекмаханов, С. Аманжолов, Э. Коцыратбаев, Э. Мар- гулан, М. Козыбаев, М. Акынжанов, Т.Н. Султанов, т.б. ец- бектер) зор. Халыктыц тарихи болмысын тынып-б)луге ба- гытталган бураланды жолдын <р< белестер) рет!нде Казак- станнын он ек! томдык энциклопедиясын жэне «Казак ССР- нын кене замандардан осы кезге дейшп тарихы» атты бес томдык академиялык басылымды атауга болады. Тарихты окып-уйрену аркылы улттык сана-сез!мд! ояту - жан-жакгы процесс. Осы арада деректерд) тарихи керкемд)к таным аркылы корытып, жуйелеуд<ц мацызы зор. Мундай каракет б!зде I. Есенберлин, М. Магауин, Э. Кеюлбаев, М. Симашко, О. Сулейменов, К- Мырзалиев, Ж. Молдагалиев, Д. Дос- жанов, Б. Жандарбеков сиякты белг)л) акын-жазушылардыц ес!м)мен байланысты. Сонгы кезде тарихи бмнмд) кепш<л<к колды эдебиетке айналдырушылар пайда болды. Бул олар- дыц адамдардыц ездер!Н)ц еткен!н б)луге деген кажетт)- Л!Г)н!ц есу!не жэне авторлардын тарихи актандактарды толтыруга деген талпыныстарыныц эсершен ер!с алган кубылыс. Тел тарихымызды каз)рг)ден кец)рек эр! терец зерттеу далалык еркениет жагдайында калыптаскан адамзат тэж)рибес)н<ц болмыс-б)т)м!н барынша айкындап берер! сезсжз. Элемд!к тарихнамада сактар (б.з.д. У Н - V! г.г.), массагеттер, уйсшдер (б.з.д. 1У -1Н г.г.) кацлылар (б.з.д. II-! г.г.), сарматтар (б.з.д. I г.), аландар (I г.) жэне гундар (III г.), жалайырлар, дулаттар, аргындар мен алшындар эр турл) мемлекегпк курылымдар курганы белпл). Гун империясы ыдыраганнан кей<н тарих сахнасына Турю каганаты (У!-У!Н г.) шыкты. Астанасы Шу езен)н)ц бойындагы Суяб каласы болган Батые турю каганатыныц курамына кептеген казак тайпалары (жалайыр, аргын, ап- шын, коцырат, найман т.б.) енд). Оныц жер келем) Гун империясын<юнен элдекайда артык ед). Турю каганатыныц орнын Тургеш (VIII г. 40 жылдары), Карлук (766-940 ж.ж.)

168 4 К азах ст ан Республикасынын мемлекетпк елтанбасы Й каганаттары басты. Кей)н Кдраханидтер мемлекет) (Х-Х! г.г.) ж дуниеге келд]. Астанасы - кене Тараз. !Х-Х г.г. Ортапык Ж Казакстан мен Сырдария езен<н)н теменг) агысы тусындагы Ж жерлер тарихта огуз атымен таны мал турк) т)лдес тайпалар Ж одагынын курамына енд). Бул мемлекетт<н астанасы - каз<р- й г) Кызылорда облысынынжер)ндег< ежелп Янгнкент капасы. ж Огуздардын батыстагы керш<лер< Едш, Жайык бойындагы Ж печенегтер болатын. Солтуопк пен Солтуст)к шыгыста ки- му мак (УН-!Х г.г.), керей, найман (!Х—X г.г.), кыпшак мем- Ж лекеттер) курылды. !2!8 жылы аймакка Шынгыс хан эскерлер] басып юрд). Ж Одан кей)нг] тарих парактары Алтын Орданын онын Шыгыс Ж канаты - Кек Орда (астанасы - Сырдария езенМн бойын- ж дагы Сыганак каласы) жылнамасымен тыгыз байланысты. ]456 жылы Казак Ордасы (Казак хандыгы) курылды. В Оган непз болган окигалар - Шынгыс эулеттер) арасындагы Ж бил)кке талас, Аксак Тем)рд!Н Алтын Орданы куйрету), Ж Озбек улысындагы Эбшкайыр хан билНнщ элс)реу). Дер ж кез)нде жасалган сэтт) кадам Керей мен Жэн)бек хандардын Ж казак мемлекегппнщ нег<з<н капауына мумк)нд)к берд). В Кей)н каз<рг) Казакстаннын аумагын тугел камтыган жана ж мемлекетт<к курылыс жуйес), сот )С) мен дипломатиясы ка- Е лыптасты. Дала кешпелшерМн Касым ханнын «Бес жаргысы», Й9 Тэуке ханнын «Жет< жаргысы» атапган тел конституциялары й болганы белгмн. Оларда когамдык, д<ни, халыктык сапт- Ж дэстурлер терен кер)Н)с тапкан. Казак хандыгынын жеке мемлекет реттде ем<р суру) Ж телтума мэдениет), эдебиет пен енерд< сактап, одан эр< Ж дамытуга жэне Еуразиянын курдел! тарихи бураландарында Я улт рет)нде сакталуга мумк]нд)к берд). Казак Ордасынын ж астанасы мусылман элемшде Меккеден кей!нг) танымап Ж киел< орындардын б)р) - Турк)стан каласы. Элем тарихын зерттеуш) галымдар адамзаттын даму Ж жолын уш кезенге белед). Олар: !) антикалык - орта га- В сырлык кезен (б.з.д. III г.-ХУ г.); 2) жана тарих (ХУ-ХХ г.г.)

жэне 3) цамрп тарих (ол 1914- 1918 ж.ж. алгашкы дуние- жузЫ к согыс кез)нен баста- лады). Ек<нш) кезенде элемд!к рынок калыптаскан. Ось) кезен­ де курылган Казак хандыгынын тагдыры керш) мемлекеттер халыктары тагдырымен тыгыз байланысып жатыр. Жонга- риямен арадагы кеп жылдык согыс акырында жещспен аякталды. Еуразня арасындагы кешпел!лерд!н сонгь! мемлекет) Казак Ордасы болып калды. Кос екпес)нен б<рдей Кытай мен Ресей империялары кыскан, онын уст)не Орта Азиянын баска да мемле- кеттер<мен бэсекеге тускен курдел! жагдайда ем)р суру онай болган жок. Б<рак Абылай хан (1711-1781 ж.ж.) тэр!ЗД) кереген де батыл саясатшылардын аркасында казак ел)н)н тэуелс!зд)г< сакталып турды. Ол ез саясатын Кытай мен Ресей мудделер! арасында шебер уйлест!р!п, турл! тыгырыктан шыгар жол таба б)лд). Дегенмен мундай жагдайда узак сен!мд) т)рл<к кешу киын ед). Кушт) одакгас тандау кажетт<п туды. Эбшкайыр хан, Жэн<бек тархан жэне баска мемлекет кайраткерлер! осындай саясат устанды. Тандау Ресейге туст). Ок!Н)шке орай, тен муддел) одак туралы ой жузеге аспады. Кушт* элс<збен санасуды жен санаган жок. Камкорлыгы уш<н мемлекетт:к егеменд!кпен, ел тэуелс!зд!пмен кош айтысуга тура келд). Тарнхымыздын Ресей курамындагы жана кезен< басталды. Ресей империясы жана бодандарымен карым-катынасты Казакстан аумагында эскери бек)Н!Стер салудан бастады. 1880-1890 жылдары аймакты бук!л ресейл!к экономикалык жуйеге косу ж етн д е шешуш) кадамдар жасалды. Патша ук)мет) Казак даласына Ресей, Украина жэне Белоруссия шаруаларын кеш!р)п, коныстандыру туралы шеш)м кабыл- дады. Кейш де б)рнеше мэрте кайталанган мундай )р) кеш!- кон процестер! казак ултыньщ ез жер<нде азшылыкка айнапуына экеп сокты.

Ресей хапыктарымен жэне баСка керш<лермен б)р мемлекетт<к жуйеде ем)р сурген кеп жылдык ортак тагдыр туралы б)р жакты п)К!р айту киын. Бул жагдайдын бук<л тер<с эсер!н алга тарта отырып, куш-ж)гер б!р<кт!ру аса курдел< жагдайдын езжнде этнос ретшде жэне б)регей кауымдастык рет:нде сакталып калуга мумк)нд)к берген)н де жокка шыгармау керек. Аймактын экономнкасы, мэдениет пен енер дамытылды. Непзг) багдар, эрине, еуропалык еркеннетке кебжрек багытталды. Халкымыз тарих сынынан енсес! бшк, ертещне деген зор сен!ммен шыкты. Ом!ршенД!к кушжн, пасснонарлык касиет<н (Л. Гумилев) жогалткан жок. Тэуелс<зд!кт[ ансап-армандаудын ез) жанапык б{ткенд! кабылдау сез!мш кушейт<п куш-ж<герд] айырыкша шын- дайтын тэр)зд<. Жана болмыс-б)Т!м капыптасады. Бул ретте кеп улттылыкта б<зд)н когамымыз уш<н он эсерл) кубылыска жатады. Ортак максатка орайлы багытталган кеп кырлы куш-ж)герд!н ти!мд)Л)г< аз емес. Эр турл! мудделерд! езара уйлеслру жен)ндег< кажетт)Л!к жан-жакты ойластырылып, елшеп-екшеленген шеынмдер кабылдауга деген муддел!л!кт) кушейте тусед). Алуан-алуан п)к)рлер мен кезкарастардьщ ерк!н бэсекес! кез келген когамнын козгаушы куш< екеН! белпл). Элемдж даму тарихыньщ теоретиктер) когамнын ыргакты дамуын акикат рет!нде тану кажет деп есептейд]. Казак мемлекеттЫг!н!н даму жолында да отырган жогалтканымызды тауып, елд<к егеменд<г)м]зге кайыра кол жеткен каз<рп кезен б]зд<н жана тарихымыздын бастауы болуы керек. Осынау иг< ниетпен бержк сенжмге нег!з болган тарихи жолдьщ басы - 1990 жылгы 25 казанда Мемлекетт1к егемен- д)к туралы декларациянын кабылдануьь (Каз)р бул кун жаппыулттык мерекеге айнапды). Мемлекетт!к тэуелс!зд!- г<м!з, сол сиякты, «Казакстан Республикасынын Мемлекет- Т1К тэуелс)зд)Г!» туралы занда (!991 жылгы )6 желтоксан) жэне Казакстан Республикасынын Конституциясында зан- дастырылган.

—кормямн яьгн^яш яря^\\яс-^уряляс болу.! X. Ортега и Гассет.! Егемен ел атанган тэуелсЬ Казакстан Республикасынын Конституциясы: «Бй, оршя^ шярмхм ит?Эмр бф:кгш ^ен Хязя^сшян хял^ы, бямырля ^язя^ ж ертве ^ме^илекетшшк ^уря ошы- ими, езшмЭ: жзнс тяпм/дмк; ^иуряш- шя^мня бсмб^тиил язямяшшмд; ^ я ^ у?ыня ошырыи, <?унмежуз^мк ^я^и^ясш ы ^ш я лямы ^ты орын ялуЭм шы.бм ошмоми, ^язфг: жзнс болямя^ урпя^тяр ялЭмн^я^ы жо^ярм жяуяпксри^^л^шй^^ ссзтс омнлрыя, езш й^:ц егел(бн^!к: ^у^ы^ыл^ыз^ы не^м^с для отырыи, осы Хонсшмшуммяны ^ябылЭям^ыз», —деген терен магыналы сездермен бастапады. Ата Занда Казакстан Республикасы демократиялык, зиялы, кукь!ктык жэне элеуметт)к сипаттагы мемлекет екен- д!г< атап керсетшген. Мемлекет уш<н ен жогары кундылык адам, онын ем)р<, кукы мен ерюнджп болып табылады. Не- п зп кагидаттар катарына республикадагы когамдык кел!С)м мен саяси турактылыкты сактау, бук)л халыктын иг!Л)г<не багытталган экономикалык дамуды камтамасыз ету, казакстандык патриотизм, мемлекет ем]р<ндеп аса манызды мэселелерд) демократиялык жолмен шешу бар. Казакстан Республикасы - президент!к баскаруга нег)з- делген унитарлык мемлекет. Егеменд)к елд<н букш аукы- мына б<рдей тарайды. Мемлекет ез аумагынын тутастыгын, оган еш тм нщ кол сукпауын жэне онын б!рде-б!р пушпагы белшектенбеу<н камтамасыз етуге ти<с. Мемлекетт!к би- л!кт!н б<рден-б<р кайнар кез< - хапык. Республикада идеологиялык жэне саяси эр алуандылыкка жол ашык.

172 ф К азахстан Р есп у б л и к асы н ы н м ем л ек егп к ел тац Д ^И И К Л Р ЛАЛАН ^С А Л У Н И ^ ХАНА7 Й& &АРА^ ХАИХА. ^ УАР^АУ, У^ГАИ КАРДИТА ДЛМУРМЯ АТРАКА^ ГЬМАК М Кимакч<ыпшактар ел<н<ц картасьь X г. (Эл-Ид

ц б асы СТРАНА <3 ИАДЖУДЖ ^ ИАДЖА Л^СТА ХАКАИ ^АКАи ИА^РАи ^ЗЕРО М А /^А х/ дрисид<ц жЭлем шекаралары^ кггабынан, XI г.).

173 4 Цазацстан Республикасынын мемлекетпк елтан

Жазу белгшер! мен ны ш андары нбасы

м ! : А ^4 5а А АА а ш пз 93 1 &ВВ Ь И: Л л Г С 6 С.6 Р^ ^Л 3 АЭ 0 —о У = (?) 1 & ЕЕ - С л=. Т Л0 Г РV РОV +^ 3 В \\А/ V 0 12 <> ВН Н V ^1 о (ТЬ) *} <> К^> Т т З М XК о ^ о<э с? 13 ) о ^^ 8 о- ^ 1 -^ *Т_ 1 Г Мм А. <Р NN ООО ? X (X) (^3 оОО т ГРР +. X м (5) ?аО р к К. *55 ттт

Жер-су яшм - хя.\\ы ^ты ^ ямын^ыц я^сяры ярмылы !безенЭ:рму:. Одяр хялыюяьщ ^мжсд-кудкм, шярмхы, мя.\\яу-му^яры {л^ен ж^мысжык ереюнамкммр: муря,\\ы сыр !мержсд:. } К. Паустовский Жас егемен мемлекет!м<з курылысыныц басты багыт- тары, м!не, осындай. Олар !зпл<к пен демократиям катысты ен би)к талаптарга жауап беретш кундылыктар. Б)зд)н ацсар- ларымыз бен алгашкы кадамдарымыз элемд)к кауымдастык тарапынан колдау тапты. Казакстан - Б!р)ккен Улттар Уйымынын, Еуропадагы Кау'пс!ЗД!к пен Ынтымактастык Кенес!Н)н, Халыкаралык валюта корыныц, б)ркатар элемд)к жэне Еуропалык банктердщ, сол сиякты кептеген баска да беделд! халыкаралык уйымдардьщ тен кукылы мушес). Жузден аса елмен дипломатиялык карым-катынас орнатыл- ды. АКШ, Улыбритания, Германия, Франция, Ресей жэне Жапония сиякты )р! мемлекеттермен, баска да елдермен езара ти)мд) байланыс жасапуда. Откен он тер т жыл <илнде нарыктык эконом икага дербес бел айткан ел, орта Азиянын лидер), тыныштык пен б)рл<к бес]Г) деген атка ие болып улгерд!. Тарихи тэж)рибе мемлекет тагдырынын ец б)р курдел) тустарында улттык лидерге каншалыкгы зор рел жуктеле- т)нд]Г!не куэ. Жаца тарихымыздыц бастауы - Президент Н. Назарбаев ес)м<мен тыгыз байланысты. Ол барлык езгер)стерд!нт!зпн1н устаган тулга. Ел басшылыгыныц ауыр жуг)н 1989 жылдан бер) (199! жыль! 1 желтоксанда Бук<лха- лыктык сайлау нэтижес!нде жаца тэуелс)з Казакстан мемлекет!Н!ц туцгыш Президент) болып сайланды) кетер<п келе жаткан Елбасы капьттаскан жагдайга сэйкес накты эр) болашакка батыл багыт алган жуйел) саясат устанып, оны тегеуршд) турде жузеге асырып келед!. Асау толкындар жагага урган буырканган бейтаныс тец!3 айдынында ансар- дагы алые жагапауга кеменд) тура жург<зу жецш емес, эрине. Сарапшылар Казакстан лидерЫц Азияга да, Еуропага да барша элемге ашык саясат жург!3<п отыргандыгын беле-

жара атайды. Ойткен) ез мудденд) жогары коя отырып, езгелермен езара тшмд) карым-катынас жасай б)лу — мемлекетаралык байланыстагы басты кагидаттардын б)р). Казакстан басшысыныц б<рл1к пен жасампаздыкка баса кещл белу) ел)м)зде жэне одан сырт жерлерде де кен колдау тауып отыр. Мемлекет басшысы кызметшщ езгеше рэм)зд<к сипаты бар. Мысалы, американдыктар ез Президентжн ен жогары эюмшмнк кызметт)н иес) рет)нде гана емес, сонымен б)рге жалпы мемлекегпк идея символы ретшде курметтейд). АКШ-та жыл сайын улттык мереке ретшде тойланатын «Президенттер кун<» мейрамы да бар. Казакстан Республи­ касынын «Казакстан Республикасынын Президент) туралы» занньщ алгашкы бабында: «Республика Президент) халык пен мемлекетпк ек)мет б)рл)Г)Н)н, Конституциянын, адами жэне адамзаттык кукылар мен еркшд)ктердщ мызгы- майтындыгыньщ символы эр) кепЫ», - деп керсет<лген. Казакстан Республикасынын Мемлекетпк елтанба- сынын рэм)зд)к астарында аса аукымды мэн-магыналар жатыр. Онын ел ем<ршде ерекше орын алуыньщ сырын да осындай терен катпарлардан )здеу керек. Мемлекетт)к елтанбада пайдаланылган непзг) бояу алтын туст) рен. Рэм)зтану дэстур) бойынша алтын - бай- лыктын, эд)лд)к пен кенд'ктш белг)С). Графикапыктурде кеп нуктемен белпленед). Елтанбада кег)лд)р туе те бар. Ол алтын туст) ренмен эдем) жарасым тапкан. Казакстан Республикасы Мемлекетпк елтанбасыныц магыналык жэне керкемд<к-эстетикалык болмыс-бтм), сол сиякты, оны жасаудагы жогары кэс)би шеберл)к б)лг)р мамандар тарапынан жаксы бага алып жур.

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН МЕМЛЕКЕТПК ЭНУРАНЫ

178 4 Казакстан Республикасынын мемлекегпк энура

ны

3з 3а 5 5 а ж' }-{ 3 з 3р -Я з ж р(л- зж 3 гь ж 179 4 Цазацстан Республикасынын мемлекегпк энуран

ны

ГЯЗЯ .М!НСЬЗ ЯСЫА ш я с Су мубжйе жямяЗы. Тязя л(:нсй ясыл сез Ом жяжяды. А санкайгы (XV г.) Т Т Ж емлекетт<к энуран - елд)н музыкалык-поэтикальщ V Ж /Ж эмблемасы, эдеби-сазды телкужаты. Ол халык Я Ж . А.журег<н!н луп]л!н тумар гып туйген музыкалык сэлемхат юпеттес. Онын сазы мен сез< сипаты мен максаты жен)нен б<ртутас шыгарманын курамдас кос канаты тэр<зд). Онер туындысынын манызды саяси-элеуметт)к м)ндет аткаруынын астарында айырыкша сыр бар. Ол енердщ адам жанына эсер етш, онын <с-кимылы мен ои-ансарына тжелеи ыкпал ету касиет)мен байланысты. Саз бен сез аркылы ем!рд<н бук<л бояуын, тагдырдын барлык магыналык-эсерл)к болмысын танытуга болады. Олар адам баласынын <шк< дуниес<н, жан ауаны мен аскак ансарын жайып салып, ж еттзудщ ен куд'ретт) куралдары саналады. Музыка мен поэзия элемше енген адам тылсым табигат ыр- гагын тап басып, керемет куйге беленед). Ал ыргак болса таби- ги жэне элеуметпк болмыс- тарды б)р!кт!ру аркылы адам жанында бук)л т]рш)Л)кке деген ортактастык сез)м оятады. Музыка мен поэзияга тэн )шк) ундест)к, табиги жарасым (гармония) т!рш1Л!кке сулулык эр)н берет)н керемет касиетке жатады. Олардын адам журег)- н)н какпасын ашар купия к!лт! де осы. Эн мен куй Улы дала кеш- пелшершщ де табигатпен тш- десу, сырласу мен мундасу ку-

рапы болган. Олардын тусЫпнде букш дуние эн сапады.) 181 4 Казахстан Республикасынын мемлекетлкэнураны Сайын дала да, саумал кел де, тэкаппар тау шыцдары да, ^ асау толкын мен ак еелеу, самап жел мен сансыз жулдыздар ( да езшше куй уктырады. Мунаяды, куанады. Айнапа толган эн болса, ез тыныс-т!риил)пнд< одан капай бел)п апарсыц? Кешпел<лерд!ц дэстурл! мэдениет! осынын айгагы.! Казак уш)н ш!лдехана (адам бапасынын дуниеге келу сэт<не элеуметпк астар беру), тусаукесер (сэбид)н жер б е т т д е ! тунгыш кадам жасау окигасына белекше мэн беру), токымкагар (жас баланын элемге аяк басуы - тунгыш рет ( туган ауылдан тыс сапар шегу<не онын элемге апгаш шыгуы [ рет<нде айырыкша назар аудару), некекияр мен беташар (жана шанырак кетер)лу!не орай адам ем)рш)н жана кезен)' бастапгандыгын айгактау), мушел (адам ем!ршдеп физио-) логиялык жэне апеумегпк-психологиялык кезенд'к езгер)с-' терге назар аудару), жарапазан (когамда капыптаскан элеу-! метт)к нормаларга жеке кезкарасты б)ЛД!ру) тэр!зд! елеул) ] окигапардын ешб!р!н де эн мен куйс!3, куанышты-кайгылы сез бен сазсыз елестету мумк<н емес. Поэзия мен музыка дэстурл) мэдениетт<н, рэс<м м ен! уптгык эдет-гурыптардын архитектоникасына кэмш к)р!пп! кетед). Улы Абайдын «Туганда дуние ес)пн ашады елец,, еленмен жер койнына к)рер денен» деген канатты сездер) д е ' осыган мегзейд). Удмммц ойляу жуйес: хядыцуиыц сейдеу лмяжыц шур^мдя кержк шяя^ян. Хл,\\ыцшм^ сейму бфмежс ^яшяярм бяр; шаменл цябятя - шм, кедес: цябяж - яуыз з^ебмст:, фольклор, Ж02ЯИЛЯ ^ябяш - З&бмСШ, жя.!у. Г. Гачев Бул - тек акындык эсер емес. Тутас б<р философия. Кешпел) ем<р саптынын кер<н!с). Дапалыктар т!рш!л<пн)н < улы шындыгы. Сэби шыр ет)п жерге тускеннен-ак ана элдтмен оянып, ш)лдехана жырымен кундакталады. Одан кей!нп ем)р] де

182 4 Казахстан Республикасынын мемлекегпк энураны жэнмен эд<птел)п, жырмен жуп- ^азактыц кене {талып жатадь[. Эр! кай жол- музыкальщ аспаптары (жораныц болсын ез)не лайык !музыкалык калып-кайнары бар. Тастауык (Шаттауык) 5Онер тудырушы одан аспайды. !Неб]р гажайып супу сазды соган Сазсырнай )куйып, соган небжр терен ма- гына котарады. Тек Т!Н! б<рге. (Сондыктан да эр турл: эр< та- ныс, эр) бейтаныс б<ртуар ем<р саздары журекке жет<п, урпак- ^тан-урпакка ауысып, ез<нше кун }кеше беред). Сез бен саз сез)м бетсу, (жан сырын ортага сапып, турл< )кен<л-куй ауандарына ортактасу касиеттер!мен катар эрюмн)н !кен'Л! калаган жеке элем<н жа­ сау мумк!нд!ктер)не не. Ертеде енерпаздарга элде- !бжр айрыкша касиет), киес1 бар ' адамдар рет!нде караган. Ерек- Iше кастер туткан. Эн шыгарып, }жыр жазуга каб)легп адамдар- )дын, сол сиякты музыкалык ас- паптарда ойнап, журт апдында жаксы сейлей алатын адамдар- !дын абыройы жогары болган. Сол тэр!зд) музыка мен сез- ге де тым ерекше мэн берЫп, олар киел) кубылыс ретшде ка- былданды. Тарыштык магына- }дагы угым, ем<р тылсымына саналды. Шабытты сез бен шап- кар саз сырттан бер!лет<н кере- меттер деген кезкарас орын алды.

Сез бен сазга катысты сакталган дэстурл) дуниетаным !3- дер)н мынадай сез орамдарынан да байкауга болады. Мысапы, эдетте «ай туды», «уп туды», «кектем туды» деген сиякты «эн туды» дейм<з. Немесе «кун шыкты», «шеп шыкты», «жаз шыкты» деген магынада «куй шыгару» дейм!3. Туындыны дуниеге экелу кубылысы «шыгару» (сочи­ нять) сез! аркылы бершед). Соган орай «жанынан шыгару» (импровизация - тура жан-журектен б!рденен< суырып апгандай) жэне «ойдан шыгару» (придумать - жадьщнан немесе ойдьщ !Ш)нен б!рденен< тартып, суырып апгандай) деген угымдар бар. Сол сиякты «журектен шыкпаган журекке жетпейд)» (кудды сез б<р жерден шыгып, ек<нш< жерге баратын куд'рет тэр!зд!) деген канатты сез де бар. «Сез табылды» дейм<з. Ол кэд)мг< б)р жасырып коятын зат сиякты. Сазгер мен акын туын- шоярсмц, дыларынын «шыгарылуы» кямшт цоярсыц? казак тЫндег) «жел турды», Оны ямш^яндя молмныи, «самап сокты», «жанбыр &р?яии жоярсм^. жауды», «жаксылык жасады» Абай деген тургыдагы магыналык угымдардын жасапу жолдарын еске сапады жэне улттык дуниетанымдагы шыгармашылыкка киел! кубылыс рет)нде карау кезкарасына куэл<к етед). С ез бен сазды н адамзат санасындагы киел жк тег! мен ерекше эсер л Ы п жеке адамдардын )шк< рухани-сез)мд!к куатын белг<л< б<р максаттарга жумылдыруга, ал эр турл! когамдык курылымдарда ти!ст) саяси-элеуметт)к ахуал капыптастыруда ертеден бер< пайдаланылып келед). Ру-тайпапардын !Тумн ^ядя :мяд^мды, эуенд!к жеке белпс!- не айналган урандар- ! уйыи мунл шылсьш дыц, эскери марштар- дьщ, мемлекетт)к эн- Ауиян ям^ми омыр мы^^ям зр куйй, урандардын саяси- IКд.!Я^ жяс-к^рм удысмыц. элеуметпк рэм)здерге айнапу сырын да осы- IЖян ммрбемй Ж^Ш!ямм^ян же/икен смр, IЖ ятмр ймрмх ястярын^я дыбысшы^. Б. Канапиянов дан )здеген жен.

«Казак халкынын «уран» дейт)н сездер) бар. Бул «орнат» деген сезден алынган. Кыздыру, жиналу, кайрат беру магынасын- 5&В6Й& да айтылады, - деп жазады та- рихшы Курбангали Халидупы, - Ш анкобыздын корябы эр рудын ез!не тэн ураны болады. Тере ураны - «аркар». Бул «уа- кор» сез<нен алынган. Магынасы араб т)л<нде намысын, арын коргау деген тусЫ кп беред)». Мемлекетт!к энуранга да елд<н намысынын туы, арынын айнасы, жогары отаншылдык рухынын кер)Н!с< ретшде караган жен. Соган лайык эн мен сез табу кай халыктыц да арманы болса керек. Улы композитор Мукан Телебаевтын Евгений Бруси­ ловский жэне Латиф Хамидимен т!зе косып отырып шы- гарган эй гш эуен) казак ел!Н!Н энтумары мшдетш !944 жыл- дан бастап 2005 жылга дей<н - 60 жылга жуык аткарып келд). Галамдык кан тег<стег< жакын калган жен!с рухы, соган орай кетер)лген халкымыздын улттык рухы елмес енер туындысынын дуниеге келуше т!келей ыкпал еткен Т Э р!ЗД )... .................................. Ол бурынгы одак- Еру?//С, бфл/К, ^афа/?!, ба^, а/?бм^ тас республикалар эн- урандары арасында да Жоумз /ма^бмр .жомбы бзр/м не бар<3ы?(... белек бтм <м ен дара- ланатын. Куд)ретт! Ат/ммм ба^асмз б ф бел^/ бом, эуен накыштарынан казактын доска ашык бабли /ям/, ССМ кушагы, даркан м)нез) мен ер кенми сез<л<п, М. Жумабаев Ма?ам букм баласы дм салмн /м}-р^амбам ка/?/неб/. Г. Потанин айдын кел, аскар тауга жан берген салкар самалынын леб! есед). М узыка - халыктын жан дауысы десек, эсем энураннан халкы м ы зды н ултты к М!нез), асыл ансары айкын сез)лед!.

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ МЕМЛЕКЕТТЖ ТУЦЕЫШ ЭНУРАНЫ Е. Д/тусмлобскмй, Салтанатты. Шалкыта. 185 4 Казахстан Республикасынын мемлекетт!к энураны

186 4 Цазацстан Республикасынын мемлекегпк энмра

аны

187 4 Казахстан Республикасынын мемлекегпк энура

ны

188 4 Цазацстан Республикасынын мемлекегпк энура

аны <3\\ ^ 5^

ж^ .жГп *М(?гю^М(?/ш 2мм%3(?У1:и нз?зшнал ^жи*з\\с м^г^мж нм^чу 189 4 ^аза^стан Республикасынын мемлекетпк энураны М^ОМНМ ^ЖИЬ^Н!ШСИ\" нс нл^ ж/мм^мняж ^мж н^зжме^