Ербол Шаймерденов - Елтаным

)мн!(й(7н;мм?м' нс млу (/мж н^ж м е^

ЖД4ЫРЛ д ер у Б А й д ^зы ДЭР^БАЕВА Кя.!я^с?нян Рсси)/б.\\нкясм Мамдекежннк: ^Н^^ЯИНЬЩ ЯЙШО^М, ^Я.!ЯЬГ жрнс о;?мс ж?д&;ян& мяжя^ жя.!яжмн я^ын. ?943 ж мдм Км.;мдор^я облмсмнмц Тс- /!с^е.!см меншж& ^ункмс калл?н. М . М з^с- ШОЯЯ ЯУЯМН^М Км.!МЛО;?&7 МС^О^МК(ИМК уи(д:ж(ссж, М^сксу&^ М. Горькие я ^ м н ^ м р&бкеш :жсм7:^)/шын жрнс А. /7унячя/?скмй я м м н ^ м м еям ^ жлнс енс;) [/н г м н ^ /м м н б ш н ^ н . Кя,!ямгтян Жя.!1/жмля;! оЭя^мнЭя, «Кя.!я^смяи журнгимимц ;^ я м ^ л я с м н д я жу,ммс /с^с<)/. «Гулжяння», (7973 ж.), «Мей?%?\" (1933 ж.) ж^нс бяс^я жы/? ж яня^ж я^м нм ^ яйшо^м. М амандар тэуелс)зд!к алганнан кей<н дуниеге келген алгашкы М емлекегпк энуран эуен)н!н музыкалык жара- сымын, жанга жайлы эсерл)л!г!н жэне езгеш е оптимистж рухтагы ерш!лд)пн беле-жара атайды. Мысалы, белгш) му­ зы ка бгппр! Н. Кетегенованын п!К)р!нше, ол «казактын аскак та магыналы дэстурл! халыктык лиро-эпикапык интона- цияларын бойы на жиган туы нды , соны мен б<рге онда музы- кага кайрат пен салтанаттылык сипат берет<н осы замангы жана эуендер -динамикалык кварталык серп<ндер де бар». Жалпы энураннын музыкалык сынары онер тшшде - дыбыс пен ыргакка нег!зделген езгеше т т д е халыктьщ м)нез) мен рухын жаксы жетк!зед<. Салтанатты да аскак эуен узак уацыт бойы ез)Н)н ем<ршенд)г!н сактап келдь Алуан эуенн!н арасында жанылыспай таныр, бойымызга ата-баба канымен коса дарыган накыш-сазымен журектерге жол тапкан енер туындысы екен! тэуелс)зд!к рэм!здер)не ж арияланган 1992 жы лгы байкауда тагы б<р рет дэлелденд!. Ол бэйгеге музыка мамандарынын, баспасез бет!нде жарияланган журтшылык п)к)рлер!н!н непз)нде косылган- ды. Нургиса Ттендиев, Газиза Жубанова, Анатолий Моло- дов жэне баска танымал композиторлар оны жогары бага- лады. Соган орай кепш ш ктщ у м т акталып, эннщ багы тагы

жанды. Эсем саз, аскак эуен тэуелс)з Цазакстанныц энту- мары болып жарияланды. Энуран эуен!н!ц ез<нд)к болмысы тамыры теренде жаткан улттык музыка мэдениет) ерекшел!ктер]мен тыгыз байланыс­ ты. Б)ркатар галымдар казактыц кобызы мен домбырасын элемге кен тараган барлык шект! жэне кылды аспаптардыц атасы санайды. «Крзактыц кобызы тэр)зд< курапдар, - деп жазады элемге мэшЬур музыкатанушы, академик В. Ви­ ноградов, - осы замангы виоленчельдер, скрипкалар мен альттердщ аргы аталары болуы эбден мумкш». («О музы­ кальной археологии». // «Советская музыка» журналы, 1971, №5). Сазды шыгармаларды жанрга белу, дэл<рек айтканда, жеке орындапатын жэне аспапты музыка деп айырып айдарлау, казак жержде У1-УШ гасырларда дуниеге келген. Орта гасырларда музыка теориясын жасаган жауЬар ой алыптары да аз болмаган. Эйпл! эл-Фараби - сол жарык жулдыздардыц б)р1. Эйпл) жерлес!М)зд]ц «Музыка туралы улкен трактат» («Китаб аль-музыки аль-Кабир») атты шыгармасы музыка- тану элемшдеп аса багалы классикалык туынды саналады. Онда жалпы музыка теориясынын еи алгашкы нег!здер! каланган. Музыка тарихын зерттеуш) араб гапымы Г. Фармер бул ретте: «Барлык гылымдар саласында эл- Фараби «Ек)нш) устаз». Ал музыка саласын алатын болсак, онда эл-Фараби б<р ез) гана Бас король болып табылады» - деп жазган. (К^арацыз: А. Машанов. Эл-Фараби жэне Абай. Алматы, «К^азакстан», 1994, 57-бет). Коркыт (У1-У111 г.г.), эл-Фараби (IX г.), Кетбугы (XIII г.), Сыпыра жырау (XIV г.), Асанкайгы, Казтуган (XV г.), Букар жырау, Нысан абыз (XVIII г.), Курмангазы, Б)ржан сал (XIX г.) - осы б)р улы ес)мдерд< катар ой елег!нен етюзудщ ез) каз!рг< казак саз енёр!н<ц сонау ыкылым замандардан бер) карайгы жарасты жалгастык жолын жаксы ацгартса керек. Галымдар казактыц хапык музыкасыныц даму жолын бес кезецге белед). Халык музыкасын зерттеуш) А.В. Затаевич казак даласын «музыка мухитына» тецейд). Оган накты дэлел) -

«Казак халкынын мыц эн<» (!925 ж.) жэне «Казактыц 500 эн< мен куйЬ> (!93! ж.) атты <ргел! енбектер!. Онын енбег! «музыкалык фольклор жинаудагы элемд<к рекорд» (Р. Роллан) деп багаланды. Шынында да, бар болганы 5-6 жыл <ш<нде непз<нен Орынборда турып, Семейге кыска сапарлармен катынай жур<п, галымнын 2000- га жуыц эн мен аспапты пьесалар жазып алуы - элемд<к этнография мен фольклористика тарихындагы тецдесс)3 кубылыс. Ол, сонымен б<рге, «ен алдымен, казак халкынын музыкалык байлыгынын рекордтык керсетк)Ш)Н]н айгагы» (А. Сейд)мбек). Казак халкынын музыкалык байлыгына осы салада колданыста журген терминдерд<н молдыгы да б)р дэлел деу- ге болады. Галым С. Жансей)тованын зерттеулер<не Караган­ да каз)р казак музыкасына катысты пайдаланылатын термин- дерд)н узын саны 7000-нан асатын кер)нед!. Бул, эрине, музыкалык телтумалыкгын да жаксы керсетюин. ядяд^нм^ се&дй/ жямцян Эмбмсмярл(ем} кецьъ яуямы ^ун^я^имлмн и&я -! л^узмкялыц обря^дм^ ммбм?ямм, лине, осмнЭям. Ю. Борев! Мамандардын есептеу<нше, каз<р 6000-нан астам куй белпл). Эдетте улкен куйлер 6 минутка дей<н созылады. Бул, гажайып аспапты шыгармалардын образдык амплитудасы да аса кен: журект) тербеген сикырлы жан сез!мшен —терен ойлы философиялык толганыстарга дей)н, карапайым би ыргактарынан - калын кепш)Л)к катысатын алапат адам кимылдарынын аса куатты сазды сурен'не дей)н, алуан эрл) дыбыс турлер)нен - тым нэз)к кен<л куй ауандарын ай- шыктауга д е й т камтиды. Эпикалык куатымен жэне орасан зор монументальдык тулгалылыгымен тэнт< ететш куйлер каншама. Бул жерде домбыра, кобыз, сыбызгы, дауылпаз, ыс- кырык, камыссырнай, коссырнай, бугышак, муй)з, керней,

шертер, жет)ген, шанкобыз, дабыл, дацгыра, шыц, кепш<н, 193 4 Казахстан Республикасынын мемлекегпк энураны асатаяк жэне баска кене аспаптарды каз)рп оркестрлерден де керш, тамашалауга болады. Олардын б)ркатары - урмалы, енд< б)р катары - урмел) аспаптарга, ушжншшер) - урмалы- шулы, терт)нш)лер) - шект) аспаптарга жатады. Улттык аспаптардын сирек кездесетш турлер)н зерт- теуге, кайтадан калпына келт<р<п осы замангы жагдайга икемдеуге музыкатанушы Б. Сарыбаев кеп енбек С)Н'РД'. Ол тамаша кене аспаптар коллекциясын жинады жэне б)рнеше хапык оркестр)н курды. Казак музыка мэдениетж зерттеуш)лер онын тангажа- йып езгешел<г)не, сулулыгына жэне магыналык теренд)Г)не баса назар аударады. Мысалы, академик Б. Асафьев бул ретте: «Акикаттын аса дэл адами керкем жангырыгы ретшде казактын бай эуен) (мелодикасы) эрдайым барынша ем<рмен ундес, кеншд) эр) накты (дэй)м т)рш<л)кпен т)ндест)г) тур- гысынан алганда) болып келет)нд)Г)не карамастан, халыктын ой-санасындагы кубылыстарды терен философиялык син- тезден етк)3)п, аса адами ацсарларга орай жинактаган куд!ретт) дуниелер ретшде эсер етед)» деп жазады. Ол сол сиякты улттык музыка енершщ «жогары эдепт)л<к ауанын» («эстетическая высокая настроенность») да айырыкша атай- ды. («О казахской народной музыке» // Музыкальная куль­ тура Казахстана. Алматы, 1995). Гапымдар казак композиторларынын, эс)ресе, ХУ!Н- Х!Х гасырларда ем<р сурген енерпаздардын жан-жакты- лыгын ерекше кубылыс рет<нде атап керсетед). Олардын кепшЫп сазгер эр) орындаушы гана емес, оньщ уст)не акын, тамаша энпмеин, еск) сапт-дэстурлерд)н б)лг)р), еткен тарихтан да, ез заманынын жагдайынан да терен хабардар б)Л)кт) энг)меш) болып келед). Сег)з Сер), Б)ржан сал, Акан сер), !Курмангазы, Мукит, Суй)нбай, Уюл) Ыбырай, Кенен, Газиз, Абай, Жамбыл, Мэди, Иманжус<п, Бапуан Шолак. т.б. - м)не, осындай ерекше тулгалар. Осындай жан-жактылык айрыкша ардакталган туста казак мэдениет<н)н ен б)р кернект) кер)н<с) —сап-сершк дэстур дуниеге келд). Ч-А/)22

194 4 ^азацстан Республикасынын мемлекетт<к энураны Асатаяк





жане ^я^ь(ия^\\мц бясмяудярдьщ, нямжмдмк йен цосылуы ярцьмы З&бм ОЙДЯ!/()ы^ нелзл шзем: реиин& ньняян^яу Еиям^я болядм. М. Поляков 96 4 Казахстан Республикасынын мемлекеттж энураны Казактын упы ханы Абылай да музыка шыгарган. Онын он шакты куй) осы заманга дей!н жетп. Солардын б)р!, мысалы, «Жет!мторы» деп аталады, ханнын жацын сер)п Жантай батырга арналган. Казак музыка мэдениет) - ез казанында гана кайнаган туйык жуйе емер. Ол, элемд!к мэдениетт<н б)р белшеп рет!нде, ешкашан да сырткы эсерге жон аркасын бер<п, жат м<нез танытпаган. XIX гасырдьщ аягы - XX гасырдын басында элемд)к саз енер<н)н бЬи )р) К.Кын)ько бул жен)нде: «Казактардын музыкасы гажап бай эр) алуан турл) болып келед), ол - ете алдынгы катарлы музыка, онын бойында, т!келей ауыс-куй)с тым аз болганымен, жана ба- тысеуропалык музыкамен (Батые Еуропа калаларында дамы- ган кэс!би музыкамен - Е.Ш.) ундест1ктер кеп» деген п<к!р калдырган. жМузыкя - шяньшны^ жомры О. Шпенглер Тэуелс)3 Казакстанньщ туцгыш энураннын енбойына ершген дзетурл) музыка накыштары мен осы замангы эуен бояулары туралы сез еткенде, ен алдымен, енерд)н осындай езгеше терен астары ойга оралады. Баска халыктардагыдай, казактардын да ерекше музыка­ лык рэм)здерге, улттык гимнге айналып кеткен эуендер! бар екен<, солардын б<р! —«Ел<м-ай» эн! екен) еткен тарауларда айтылды. Осыган байланысты мынадай б)р кызык дерек келт)ре кетуге болады. Казакстан Республикасы Улттык Гылым академиясынын корреспондент-мушес! музыката-

нушы Б. Ерзаковичтщ п)К)р<нше «Ел)м-ай» э т н щ казак 197 4 Казахстан Республикасынын мемлекетт<к энураны енер< тарихыныи аса багалы мурасына жататын У!П-!Х г г. жазылган «Соёех Сишап!сия» эуен<не уксас жерлер) бар. Хорга арналган жеке дауысты кене канондык шыгарманын б<р!нш! бел<пн «Ел<м-ай» эн)н)н музыкасымен салыстыра талдау «диатоникалык ыргактардын уксастыгын, оларда! субдоминантык сферага карай жайлап, б)рте-б!рте эуезд<к козгалыс жасау эд!С!Н)ц басым колданылуы, сейт<п он ы н ' шепне жеткеннен кей)н тоннкага кайта оралу (), 2, 3 тактшер) катар кездесет)нд)Г]н керсетед). Онын уст<не! хоралдын куман (кыпшак) эуен)нде каз)рг) казак мелосына) тэн баска да элементтер кездесед). Олар - бэсен квинта мен аскак кварта елшемдер) арасындагы интервалдардын кейб)р < турлер), аккордты-айкындамалык дыбыстар бойымен ^ эуенд)к козгалыс, ладты-тональд)к ауысулар». («Казахстан- < ская правда» газет), )996 жылгы 15 караша). Тагы б<р кызык дерек. Осыдан б<раз жыл бурын бас- < пасезде Пекин мурагатында Букар жыраудын 36 шыгарма- < сынын колжазбасы табылганы туралы хабарланды. Солар-' дын арасынан халыктык энуранга айналган «Ел)м-ай» эншщ { халык мэт)Н) жэне онын авторы Кожаберген Толыбай-! улынын осы аттас поэмасы (!723 ж.) табылган. «Ел)м-ай» эн) !986 жылгы желтоксан кетер!Л!С) кез)нде! Шэмш) Калдаяковтын «Менщ К^закстаным» эн)мен катар шыркалды. КлйМЯМЦ ЦЯСМСШ боЙЫНЯ М&АА -МСН жзнс яся зр: мдянм.мЭм жясямдм. Г. Гачев! «Мен<н К^з^кстаным» эн]н)н сез!Н акын Жумекен! Нэж)меденов жазган. Елд)н суй)кт) эуен)не айналган бул( шыгарма дуниеге келген !959 жылы композитор да, акын да ж консерваториянын студенттер1 ед). Энд< алгаш радиода/ Жамал Омарова орындаган, кейш Ришат Абдуллин мен Сара^ Тыныштыкулова айтты. Энн<н толык мэт)Н) темендегщей:

ЬУ-ч. У&-1. Ь^ -^>з огГ^.>3 $Ож0\\ \"Оажо ^^^ жЖ й ^^ *§ ^ ж ж' ^ -з Д9а^ 3^Ж а5ж? 2 ^д Ж3Ж3 Саж^< Фа ^ У^ у а а ^ ж 5: а 5 ,-§ *с V ^** -ж Ж 2* ^ -3 ^ ^ ^ ^-- §<^- ^ С\\ ^ < ^5Жз' р^Т *Ж* з* зг\\ =- 3) ^5- -ё 5

^^ ^ сао ж гч' я §? а< аж т Ж- а- ^ ^^^^ а г-^ $! § Ёж 3 *й Й ^ -жя ^ п§ ' ^^, а ^ ЖЖ^ о.- оЖ^* Ж 3, Ря ^ 3$ ж- *ч СР\\ т ась У 3! * Р 5Ж $ пь

Энураннын коскурамды б!ртутас табигаты эуен мен сездщ айырыкш а уйлес!М)н талап етедг Тек музыкалык жэне поэтикалык тургыдан гана емес. Олар ен алдымен, рухы мен м<нез! тургы сы нан туы стасы п жатуы керек. О ларды н эркай- сы тек ез!не гана тэн керкемдж куралдары, жан тукп)р!не жет)п, ж урек кез<н аш у мумк!нд<ктер< аркы лы энуран тэр!ЗД! ерекше элеуметт!к феномен алдына койылатын ортак м)н- детт) шешуге кызмететед). Э нуран сез< туралы ^Элен - ияшшясм, со.; сярясм, XX гасырдагы кернект! казак акындарынын б!р! кКныннян циыси1ы;7я;?ал ^янясы. Э. Тэж)баев: «Энуран - сезбен токылган ел туы» - жс^м, жу^екке жмлы т м т , зТ еп -тел с жу.мыр келсж ямнялясы. ^ Абай деген аныктама берген. С ез рет! келгенде айта кеткен ж ен, Э . Тэж<баев - К,азак КСР энураны авторларь! санатында болган. Ось! орайда акын республикалы к «Ана тшж» газет!не ()9 9 ! ж ы лгы !9 желток- сан) берген сухбатында: «Небэр) уш шумак еленд' уш адам б)р!пп жаздык кой. Онын тен жартысы, ездер!не мэл!м, «оры с - улы халык, б!зд<н агамыз, сон ы н аркасы нда гана кун к е р т журм<з» дегендей жолдардан куралган. Енд! одан б!зд<н муддем)зге жагымды сез бар деп, егеменд) ел болуга умтылган уптымызга зэредей пайдасын типзед) деп айта алмаймын. Сорлылау кез!М!зде, эл! ез!м!зд!н т!зг!н!м!зд) ез колы мы зга алмаган, апаты нымызга кез<м!3 жетпеген шакта купшылыкты мойындап ж азган элс<з, мусэп<р нэрсе гой ол», - деп еске алады. Одан эр! т!лш! сурагына жа- Жярялмн жымр смбм^ы^. уап бер!п отырып, ко­ I же;?& миссия: «гимн эуен)н<н Жяммряк тярш ^ян жы^ырын. кулакка жагымды ес- т:лу!н кадагалап, тек­ О. Мандельштам с т е кэд<мп саяси С ез - цям^ы-цуянми^я толы кужат ретшде карады», - д е п ой туйед!. ^ Э. Фромм

Сез жок, энуран сез) хапык журепнде айырыкша кас­ те рл< орын алады. Сондыктан да журектен шыгып, журекке жететжн эсерл) эр< магынасы терец сапмакты сездерд) табу онай емес. Такырып жагынан еткенд), бупн мен ертенд) б)рдей б<р уакыт кен)ст)пне сыйгызып мемлекет кызмет етуге ти)ст) ен )зг) идеяларды жуйел) эр) жан толкыта жетк)зу керек. Отанга деген махаббат пен адалдык сез)М), ортак тагдырдын болашагына деген жауапкершЫк магыналык - концептуалдык тургыда да кер)н<с табуы кажет. Сез - рэм)з, сез - антты дуниеге экелу уш)н тарихи акикатты сезжу аздык етед) даналык пен керегенд)к керек. Ен бастысы, хас шебердщ шабыты кажет. Алашорда атты эскерлерЫн маршын казак халкынын ардагер улдары Жус)пбек Аймауытов пен М)ржакып Ду- латов жазганы белг<л). Онда мынадай жолдар бар: - ер ^/з - %язя%ел/,м/з. кал, Сярыаумр? - ж*ер^м/з. .мал Сй^рам^м ем ^4/?%омм% б/?де аедем <Ердес/—сер^м/з. ^ р е^гел^ем, /месАгем етя^м/з. 7(ам/ммадам ем/ ^ й у ^ м , Дяйлпяяуям ^ем?^м/з. ^/з^ер^е саз бе едем, Жоуы^мм^ лгам-азы. ^тс ед — м/аммт б/з ^тм7трсед, б/з —Лззы.

Жйу М/^уЫ77, СбТу боЛб^МЫЗ. ДЛ307$Й?Ы?? ШЫМ^ Ы сйб^узы. Сол кезде: %73Л2Ы,М, ДМ/77Ы^77(7, Дл боЛбУр ^ м ы ^ ()м ^МЙЛ^бУ. /^Ы^/77Ы кум, К^/7?/7?/ А7?ун С^т ждм^ы, сял ж^м^ы, бзямббУ, - деген бостандык суйг!ш, ерк!нд!к ансаган жырлар ел арасында энге косылып айтылып журдг (Бул елендерд) еткен гаеырдын алпысыншы жылдары ез экем Шаймерден Сэрсенб<улы да айтып отыратын). Сез ойды, образды, белпл) б)р идеяларды немесе эр турл! акпараттарды жетк!зу куралы гана емес, ол - соларды жасайтын курал. Сондыктан да халык: «Онер алды - кызыл тш» дейд). Сез, эс)ресе, елец сез, акыл-ой мен журекке ерекше эсер етед]. Оны эр турл) афоризмдерден де ацгаруга болады. Мысалы, урпактан-урпакка жет)п келе жаткан «Айтылган сез - атылган ок», «Таяк еттен етед), сез суйектен етед!» деген хальщ даналыгы бар. Сол сиякты «Бас кеспек болса да, т!л кеспек жок» немесе «Ерд)н ею сейлеген! елген!» деп жатады. «Жаксы сез - жарым ырыс» деген жаксы мэтел де бар. Сез куд!ретше деген айырыкша кастерл) кезкарас тэуел- С!з ел)М!зд)н тунгыш ресми энуранынын мэт]н!не жариялан- ган байкау устшде де айкын ангарылды. Жолданган жо- баларда эр турл< идеялар ортага салынып, сан алуан поэтикалык колтанбалар кер!Н)с берд). Тарынын кауызындай уш-терт шумакка елец жасаудыц таза поэтикалык куралдарымен эд)птелген аукымды ой, терен магына сыйгызу онай шаруа емес.

с! Ошянм ^иялгяббяш- жяцсылык яшяудынмц бясшяуы. Цицерон Тэуелс<з К^азакстаннын тунгыш энуранына бэйге жария- }ланар туста осы орайда болашац авторларга капай , кемектесуте болады, алдын ала багыт-багдар с!лтеген жен бе , деген ойлар да туды. Б)рак касиетт) !ске дайын калып усына кою киын дегенге токтадык. Расында да, тарихи зерде [урпактан-урпакка уластырган хапыктык таным таглымы, [«энуран жыры» деген касиетт) угымдар акын миынын мын градустык домнасынын от-жалынынан кайнап шыкканда кандай корытпага айналарын капай болжап бшерсщ?! Ел }тумарына айнапар асыл сез, журег]М!зд<н ен б<р нэз)к кылын }тербелтер тел жырымызга айналатын аруакты елен жазу, ен }апдымен, бэйгеге тускен жуйржтщ, хас таланттын езше }тусер сапмак болса керек. Сейпп, елд!г)м!зге тэн ерл<к бул , жолы акындардан кут!лд). Жан-жакты сыннан сур<нбей ет)п, мандайы жаркырап келген жыр-жоба дулдул акындарымыз: Музафар Эл<мбаев, ^адыр Мырза Эл<, Туманбай Молдагалиев, жас акын IЖадыра Дэр<баева б<р!Г]п жазган мэт<н болып шыкканы Iбелпл). Ол - ел Парламент<н)н сессиясында бектлд). Озып шыккан творчестволык топтын сыры неде болуы мумк<н? Тепнде, алдымен, курамыньщ сэтт! {р!ктелу)нде }болса керек. Авторлардын ортак творчестволык куатында )жогары поэтикапык шеберл<к, зор шыгармашылык жэне Iем)рл)к тэж<рибе айырыкша орын алады. Авторлардын ушеу! - Кдзакстанныц хапык жазушысы жэне эркайсысы 300-400 эн мэт!ндер)н жазган. Олардын арасында Мэскеуд!Ц !эдебиет институтын б!т<рген, казак жэне орыс т<лдержде катар жыр жазып журген жас акыннын болуы да усынылган Iжобага жанашылдык рен беруге эсер еткендей. Энуран уш шумак пен кайырмадан турады:

ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН МЕМЛЕКЕТТ1К ТУЦГЫШ ЭНУРАНЫ Сез/м Л^3(7й6яр /(й^М/7 А/Ы/73Й Э.7/, 7^МбУ//б(7ММо.7()^Я7МС(?, Жя^М/?бУ^7з/?/&Н26й Жаралган намыстан каЬарман халыкпыз, Азаттык жолында жапындап жаныппыз. Тагдырдыц тезшен, тозактын ез<нен Аман-сау калыппыз, аман-сау калыппыз. К а й ы р м а с ы: ^ь7/?бумы, иудрытумл, ^7()/ккГ(? МУбУ^ЬТ^ЫМ ^ЛЫ77777Ы^ 70%У7МЫ- ХбИЫ^/77б/, ^&7Ы^/?7Ы^ 70^Ш77Ы- б%7ЛМСЯ?е/ Ардактап анасын, курметтеп данасын, 203 4 Казахстан Республикасынын мемлекетт<к энураны Бауырга басканбыз баршанын баласын. Татулык, достыктын киел! бес<г! - М етрбан Улы Отан, казактын даласы! К, а й ы р м а с ы: 7(Ы/?бУМЫ, МУ(7рЫ^/77бУ, Е/у^уккс идэ^ырыя штрлукя^е/ ^ЛЫ77/7№И^ 7д/бУ/77Ы- хяльнуия, ^МЫ^Я7Ы7^ ^6У/77Ы- бтрЛ7К/77б/ Талайды еткерд)к, еткенге салауат, Келешек гажайып, келешек галамат! Ар-ождан, ана тш, енеге-салтымыз, Ерл)к те, елд<к те урпакка аманат! К а й ы р м а^ьч Л%7ЮЖЙК^ЬУ^бУМЫ, Шйры^/ЯбУ, Я7(рлммме/ у4лЫ77Я7Ы^ Т^бУЯУЫ- ДГбМЫ^Я7бУ, .ЙЗЛЫ%Я7Ы7%70^бУ777Ы—бт/?ЛЖЯ7^/

Бул энураннын мазмундык- о/ян ямм идеялык мэн! туралы суракка жТм^ясмн жянм жя^м^ям, жауап бергенде, онын автор- ларынын б)р< М. Эл)мбаев былай ЖО/ян ^я ?н%мя ^МЯ^/ЯАМЯМ дейд!: «Б)зд)н ойымыз бойынша б!ршш) шумакта Казакстаннын жЖусян - жежсж яцм^я ерл)кке толы еткен) туралы та- К. Майк ^__ ._____.________ кырып, ал ек)нш< шумакта - кептеген халыктардын тагдырын б<р арнага тогыстырган республикага айналган каз<рг! Казакстан такырыбы камтылды. Уилнил шумакта келешекке кезкарас жен)нде сез болады. К^йырмада 6)3 казакстан халкынын б)рл)Г], когамдагы турактылык пен кел)С!МД! кезд<н карашыгындай сактау кажетт!Л)г< туралы айткымыз келд]». Энуран мэт!н)н)н идеялык-магыналык астары жен)нде эр шумактагы ен басты лексикапык б)рл)ктерд< - сездер мен жолдарды <р)ктеп алып, саралау аркылы да кеп жайга кануга болады. ХУШ гасырда дуниеге келген халыктык гимн «Ел)м-ай» эн)нде «кайгы» «кез жасы», «бастан ушкан бак» тектес угымдар кеп. Дарая?ау()ы^ басыяам дам/ деле^/, Аам/дея сайым /?7айла^ бас деле^/. Лл-^/Г}^?Я7Ы^яая ДЙЫ/УЫЛ2ДН.Ж*а^Ма7/ еДСЯ, Е^м/я ек/ казней зкюс деле^/. №)!Яа З^мам %ЛЙЗбМ^ЯЯ, ^ЫС^аЯ ЗЛМаЯ ^асы.ммз^ая ба%-<)э)%?ея ум/у^ам замая. Лед асяаяяая я?аяь%?а%, мим? барай()м Лум/ суы^ ^#%й7яум)лм, высшая ^аи^ая. АЪм/-амая бол, Дара/яау - ел алкес/, кея?еу? ел ауса бередес/. ^Уаяза()а()ай, хаяи/а&уй асдея Дайсы жг^у?я?/яы^ балар-ау делекес/. Казак КСРчн)н энураны «БЬ казак ежелден ерк!нд<к ансаган» деген жолдардан, ал тэуелс<з Казакстан Респуб­ ликасынын жана энураны «КаЬарман халыкпыз жаралган намыстан» деп басталады. Мунын бэржнде де ел ем]р)ндег], хапык тагдырындагы рухани Ьэм элеуметт)к-саяси езгер!С- терд<н табы бар.

М емлекетпк энуран табига- тын айкындайтын непзп лекси- Г. Гачев! капык б)рл<ктер арасында: «На- мыс», «Азаттык», «Тагдырдын тез!», «Аман-сау калыппыз», «Татулык - достыктын киел) мекен!», «Келешек - гажайып» деген сездер мен сез орамдарын айырыкша атау керек. Ал «Алыптын куаты - халыкта, халыктын куаты - б)рлкте» деген жолдар каз!р канатты сезге айналып улгерд!. Осы орайда философия гы лы мдары нын докторы Б. Кд- сеновт)н п!к!р!н («М ысль журналы, !995 жыл) келт!ре кетуге болады. Ол энуран мэт]н!н бойына «идеялар ком плекса» жиган мэдени : кубылыс реттд е карастырады. Галымнын п!К!р]нше, энуран м этЫ н щ гылыми-саяси идеясы - казак халкы ны н бостанды к ж олы ндагы ж анкиярлы к курес< ж е- н)ндег! ойларга, элеуметт!к-философиялык жэне когамдык- психологиялык идеясы - елд<н еркш дН жолындагы курест<н басты тулгасы адам деген угымды берет)н ойларга, ал адамгершЫ к-эстетикалык идеясы - казак халкын «жаралган намыстан каЬарман халык» деп сипаттайтын ойларга нег!зделген. Энуран мэтш ш щ улттык-патриоттык жэне тэрбиел)к астары да айшыкты: «Ерк!нд!к кыраны, шарыкта!», «Алыптын куаты -халы кта», «Халыктын куаты - б<рлжте» деген урандар - букш такырыптык жел!н<н езег!не айналган. Энуран елд)кке шакырады. Онда халкымыздын бостандык суйпш кен'Л!, тарихи тамырынын терендН жэне болашакка деген у м т кер Ы с тапкан. Ол б!зд! кене де киел! казак жер<нде бейб)тш!Л!к пен береке, татулы к пен <згш)к м э н гш к салтанат кура беру) жолында б)р)гуге шакырады. Жогаргы Кенесте байкауда кезге тускен уш жоба каралып, дауыска салынган болатын. Ен кеп дауыс алган ж обадан кей<нг! еленн!н б)реу< мынау: дмбымы керн(?2ен, Лум/ яр.м#нмм я?с/?б^ем, ^мшымдм ям м м .^с, С(м/77ымйм .жхм;ыл,мдс, м^мысым бб^иа^ам.

ДлЙЬ%ЖДСЫ.' Жярдя7%д7/ ^/СД/7 боЛСЫЯ бдрм/д^д, Лед бдыра% ^ л м д с № бор()я, ЖерДММ ДС^ 6ДМЯ7(7^ болса ()бУ, ОрЫН .7/СО^ б(рл/д/я/ бу?ддядд. Э^МСЯ? - }^7ЙЯЫ, /яу СУЯбр Я!е^(^7д/Я/, /?ал<ж)д'я йи^дябыз ()орл:оя()ы^, дс^^д/я/. 7йй^Ь(рЛОС ^ЭЯ7Я7Др^ я^мь^рлдс бдумр^ммз, Уяяыяязр элам^?с срл/д ЯСЯ СЛ^7ДЯ7/. Д1ямь(рмосы.' .ждусь;я ^(жмяя^, ^осдсм я Ж=р-^(яд, ^/?-ЯМДЯ Ж?ОЛЫЯ()д Ж*67ЯЬШЫЗ с д ^ ^ д . У^яулы у л ы ОйКУЯ, л я д УЯМ, босЯ7ЯЯ(^6^, М?У^м/д ЯМЛЯЯ7ИДЯМ^ДЯ - ббИД^Д. Бул жобаныц иелер! - белпл! акындар Нурлан Оразалин, Иранбек Оразбаев, Нес<пбек Айтулы, Есенгали Раушанов. Ал тагы б)р жобаныц нес) - эдебнетш), К,азак КСР-! энураны мэт)н!н)ц авторы Кайым Мухаметханов. Ол елен мынадай: ^ /з ^дзд^ сжгел^ся брд/я^/д д^сд?дя, .<4зяямйьм$ж?олыя^д ^р ум/;я ^мддя э/сдя. Сдя ^ с ь т р буяс^дя бу^ду()ы я ?ал^я^ая, ^р/д/я/ сл бол^ы^, жор^ьтрля д/ятяы уяд^. Длмь^р.'млсы.* Д1яз^ь/.м сб^м^^дя дорыш^я, Б*ОСЯ7ДЯ^Ы^, бсредс - урдяы. Дяидзя&! ДС^ /ЯДС/ЯЯ. у4л^М/Я?Ы^ ер жгуред улдяы/ Тр^сл/ л^ежэсдс/я - б;з т^зя^ слж /з, ^ося^ы^ яея бфл/дя^е ждмяям^ы ж*ср^м/з. Э^мся?, бк)ал()ы% б?тр/сол()дя УЯйммлм^мыз, Ле^ ясмм ^зя^я?ы/^ ^/сдслмядз ерж/з.

Дяйы/дмлсы.* Й!Ы СбИАМЫ/УЯ, ^/идзы ^ о р ^ н омбыж)ы б)бУ^ЫМД. Ж ыдыдмдс как ятуым кун сумеем лд?%%?е, Атр ЭЛ^МЯ!М^К/77СС ХЯЛ^ЫНЯ. Энуран кашан да дэу<р рухынан туады. Халыктын тагдырымен байланысты ойларды кэделеп, халыктын журег<н билеген ортак сез)мдерге нег<зделед). Казакстан Республикасынын тунгыш энуранынын мэт!н< де - оны ем<рге экелген тарихи кезенн!н туындысы. Мемлекетт!к рэм!здерд)н де уакыт сынына тэуелд) екеид!Г!Н!н б)р дэлел! - )992 жылы кабылданган энураннын он ек! жылдан кей)н езгер<ске ушырауы. 2005 жылдын 6 кантарында ел Парламент! Сенаты мен МэжЫсшщ б<рлес- кен отырысында «казакстан Республикасынын мемлекетпк нышандары туралы» К^азакстан Республикасы Президентшщ Зан куш! бар Жарлыгына езгерютер енг!зу туралы» Казакстан Республикасынын Конституциялык Занынын жобасы каралды. Онда Уюметтщ усынысы бойынша Мемлекетт)к энураннын эуен! мен мэт)н)н жанарту кезделд). Ею жарым сагатка созылган ек! окылым талкылауы туск< !3 сагат 35 минутта аякталды. Дауыс беруге катыскан 69 Мэж<л!с депутаты мен 38 сенатордын бэр! жактап дауыс берд!. Елбасы Зацга келес! кун! кол койды. Жана энуран баспасезде жарияланган кун!нен - 10 кантардан бастап купине енд!. Кезект! сайлаудагы жен'с<нен кейш Н.Э. Назарбаевтын казакстан Республикасынын Президент) кызмет)не юр!су курмет<не арналган салтанатты ресми рэс!м кез!нде - !! кацтарда, Астанадагы Акордада алгаш рет орындалды^ Тэ- уелс<з Казакстаннын жаца энуранынын тусаукесержне элемнщ 70 ел!нен келген мэртебел! конактар куэ болды. Олардын арасында президенттер мен премьерлер, министр- лер мен дипломаттар, халыкаралык уйымдардын басшылары мен екшдер! болды,

Жана энуран елге бурыннан таныс «Менщ К^закста- ным» эн)н!н нег!з<нде дуниеге келдж. «^азак вальс)н!н корол)» атанган сазгер Шэмип Калд^яков пен акын Жумекен Нэж<меденов шыгармасыньщ мэт<н<не енпзш ген езгер)стер талайлы туындынын ресми гимн болып бекуше жол ашты. Мемлекетт)к рэм)зге айналган энн!н мэт)н<не б<ркатар езгер<стер енг!з<лд<. Тандап алынган жиырма жолдагы елу тогыз сезд<н жиырма бес< езгер!ске ушырады. Сейтжп, Казакстан Республикасы Мемлекетт)к энуранынын мэтш< былай болып шыкты (езгерт)Л)п, жанадан косылган сездер курсивпен бер!Л]п отыр): Алтын кун аспаны, Алтын дэн даласьь Дрл;кя7м% ^ясяммы - %ярлм/ы/ М/Ы%Я7Ы №^мысым бср^ме^я, Казагым мыкты гой. ^айырмасы: Мен)ц ел!м, менщ ел)м, Гул!н болып егшем)н, Жырын болып тег)лем!н, ел!м! Туган жер)м мен)н - Казакстаным! ЗКЮЛ ббтр. 7%?лк?; ^/сар^с^он, Тз^елсй елш б^р. Щарсы алган уакытты, досындай. Б!зд!н ел бакыттты, Б!зд<н ел осындай!

Депутаттарга бул мэтшнщ орыс тш)ндег! ресми жолма- жол аудармасы да таратылды: В небо золотое солнце, В степи золотое зерно. Сказание о мужестве - моя страна. В седой древности Родилась наша слава, Горд и силен мой казахский народ. Припев: О, мой народ! О, моя страна! Я твой цветок, взращенный тобой. Я песня, звенящая на твоих устах, Родина моя - мой Казахстан. У меня простор неоглядный, И дорога, открытая в будущее. У меня независимый, Сплоченный, единый народ. Как извечнего друга, Встречает новое время. Наша счастливая страна, наш народ. Жаца энуран баспасезде жарияланысымен, ше-шапа республикапык «Экспресс К» газетшде (20 кацтар, 2006 жыл) костанайлык Александр Павловскийдщ тэрж!масы жарияланды. Кепшйнк ыкыласыныц б<р белпс) болып табылатын бул нуска былайша ернектелттм В небе солнце горит, ярко светит оно, А в раздольной степи золотое зерно. Из седой старины наша слава идет. Горд, силен и могуч мой казахский народ. Припев: Моя страна, мой народ родной, Я цветок, я взращен тобой. Звонкая песнь на твоих устах —я. Казахстан —Отчизна, Родина моя.

Неоглядный простор и дорога вперед. Независим сплоченный единый народ. Как извечных друзей, новых дней времена, Повстречала счастливая наша страна. Парламентке усынылган кужаттарда Ж. Нэж)меденов елецше енпзшген езгерютер авторы керсет<лмеген ед). Бул туралы талкылау бастапар алдында койылган сауалга Мэ- ж<л)с торагасы О. Мухамеджанов жауап берд]. Ол депу- таттарды Елбасынын Парламентке жолдаган хатымен таныстырды. Онда: «Тэуелс!зд)к апганнан кейш кабылданган каз:рп колданыстагы Казакстан Республикасынын Мемлекетт)к энураны осы жылдар [пмнде барлык казакстандыктардын журег)нде жатталып капды деу киын.Ел!м!зд!н кай тукп<р!не барсам да, кэр) де, жас та энурандьщ мэртебес) болмаса да, аса кернект) композиторымыз Шэмш< К,алдаяков пен тапант- ты акынымыз Жумекен Нэж)меденовтьщ сез<не жазылган «Мен!н Казакстанымды» энуран есеб)нде шыркаганыньщ талай рет куэс! болдым. Бул мен гана емес, казакстандыктар­ дын сан буыны элдекашан б)лет<н шындык. Осы уакытка дей)н бейресми энуран кызметш аткарып келген бул энге ресми мэртебе берет)н кун жетт) деп есептейм)н.Осы орайда эн мэтЫне катысты да ез п1К1р!мд) ортага салмакпын. Бул энн:н мэт)Н) Казакстан тынын игерушшер курмет<не жазылганы ешкжмге купия емес. Сол себепт) мэтжнд! энуран ретшде кабылдау уш<н оган б)ркатар езгер)стер енг<зу керек деп есептейм<н. Бфшшщен, энуранда гасырлар бойы тэуелс)зд)к уш!н курескен бабалар ерл!г) керсетшу! ти)с. Екшшщен, мэт<нде сол ата-бабалардан калган асыл мурамыз - жер]М)зд]ц кен байтактыгы орын алуы керек. Ушшшщен, ел)М!з бен жер<м!зд<н байлыгы б!зд<н урпак- тарымыздын болашагына жаркын жол ашатыны да айкын кер)Н)с тапканы жен. Ен бастысы, б<здщ тэуелс!зд!г!м!зд]н алтын д)нгег! - ел б)рл!п баса керсет)лу! керек. Осы тапаптарга жауап берет!н езгер!стер тускенде гана «Менщ Казакстанымнын» музыкалык редакциясын сактай оырып, энуран рет)нде Казакстан Республикасы Парламентше

усынуга эбден болады деп есептейм!н. Елбасы есеб)нде гана № емес, Казакстаннын азамать) рет<нде де мен осы энн]ц сез<не $ жогарыдагы талаптарга жауап берет!н ти!ст< езгер]стер Ж тус)р)п, мэт!нн<н жана нускасын назарларынызга усынып ю отырмын. Авторлыгына еш таласым жок. Мен уш<н би<к- Ж терге беттеген туган ел)мнщ эл< талай буыны аскактата ш шыркайтын Казахстаннын бупнп келбет)не сай энуран Ж кабылданса болганы»,- дел шген. Ж Осыдан кей)н, жобаны талкылау кез)нде энуран автор- И лары катарына Казахстан Республикасынынын Президент! Ж Н.Э. Назарбаевты косып, оньщ авторлык кукын ресми бек)ту Ж женшде мэселе кетершд) (С. Ибрагимов, В. Нехорошев, Ю М. Трошихин, Ж. Жексембинов). Эдшет министр) 3. Балиева ж мэселен)н зандык тургыдан дурыс койылып отырганын, М акын мурагерлершщ оган ресми кел)с<м бергенд<ктер!н й назарга салды. Казакстан Республикасы Парламент) Мэжынсшщ депу- й таты, акын М. Шаханов талкылауга белсене катысып: Ж 211 4 ^азацстан Республикасынын мемлекетт<к энураны «Жалпы мен бул мэселеге Президенттщ араласканын бупн Ж гана б<л)п отырмын. Кеше мен осы текст!, осы езгертулерд) ж колдадым. Эте б<р сэт<мен жасалган. Ал бурынгы мэтМмен Ж калдырсак, ол гимн болмайды», —деген кес)мд! п!К)р бш- й д)рд]. Калган депутаттар п)К!р] де осыган орайласып, Ж парламент энуран мэт]Н)Н)н авторлары Ж. Нэж!меденов пен ж Н. Назарбаев екенш айгактайтын шеш)м кабылдады. Жана энуран кабылдаудын уакыт талабына орай жа- Ж салган кадам екенд!Г) туралы парламентте де, букаралык Ю акпарат куралдарында да аз айтылган жок. Ук<мет атынан Ж сез алган Казакстан Республикасынын Мэдениет, акпарат Ж жэне спорт министр) Е. Косыбаев, парламент палаталары И атынан косымша баяндама жасаган депутаттар Б. Тшеуханов ж пен К- Султанов 1992 жылы кабылданган энураннын ез мш- ж дет)н аткарганын, енд) замана рухына сай жана гимн кабыл- т дау кажетпп туындап отырганын дэлелдейт)н ойларын Ж ортага салды. Алгашкы энуранды «уйкастырылган саяси манифест» Ж деп айдарлаган Казакстан Республикасы Парламент! Сена- Ж тынын депутаты, жазушы Э. Кеюлбаев: «Гимн - ел), жансыз на

жанр емес. Озгеред!, дамиды», - дей келш, жана энураннын сипатына цатысты жанрды «демократияландырудын б)р кер!н)с<», - деген пШр косты. Жаца энуран жобасыньщ жаттауга, айтуга женшд)Г!не кеб)рек назар аударган баскалардын сез) де осыган сайды. Алгашкы энураннын эуен) бурынгы кецест<к дэу!рде туганын алга тартушылар да болды. «Мен<ц Казакстаным» эн) жарты гасыр бойы елмен б<рге жасап, елмен б<рге мунайып, елмен б)рге куанып келед). Эр шанырактын, ел шаттыгынын жапауына айнапды. 1986 жыл­ гы желтоксан кетерЫс) кез<нде каЬарман жас ерендерд)н рухани туы болып шапкыды. Акын Тем!рхан Медетбекше толгасаныз: ««Мен)н Казакстанымды» айткан кезде жаткан жалын кетер!Л!п, аккан канын тасып, бойына ерен куат пен кайрат ен!п, эр<- берщен кей<н эруактанып, аркаланып кетет<н)н сезс!з. Рухты эн. Ол эн шыркалган кезде тегеур!н!не - тегеур!н, ж<герще - ж!гер косылып бара жатады. Букш жан-жуйене алабурткан ер рух лак етш тегш!п, ерттей ыстык сез!М лап ет<п тутанып шыга келед!». («Егемен Казакстан», 2006 жылгы !0 кантар). Казакстан Республикасы Парламент) МэжЫсшщ де­ путаты, энш) Бекболат, Тшеуханов сез)мен айтсаныз: «Энуранды тындаганда куйкан шымырлап, бойынды рух кернеу) шарт. Ол айтылганда егшу)н керек, енселенущ керек, шаттанган жен, шамырканган лэз<м. Жен)с тугырында тулеген кыраннын, ет1г<мен су кешкен уланньщ аузына тусе кету) керек. Толкыган топтын, шаттанган кепт)н кекей)не орала кетк!ш ардакты болуы шарт. Осы талабымызга лайык кандай эн бар десек, сез жок ол - Шэминнщ «Мен)ц Казакстанымы». Оз «ем<рбаяны» бар, калын журтшылык журег)не жол тапкан туынды непз!нде энуран жасау - элемд<к тэж<рибеде бар кубылыс. Эдетте ол мемлекетт!к рэм]зд]ц халыктык сипатын кушейт<п, ел арасында кен таралуына мумк)нд!к бе- ред). Бурыннан келе жаткан эуен мен сездщ ресми нышанга айналуы — елд< шыгарманы ездер) б!рге туындаткандай эсерге белейд). Сейт<п, белг!л! авторлардын жеке колтан- басы калын кепш!Л!кт!н ортак казынасына айнапады.

«Менщ Казакстаным» эшн онын авторлары энуранга арнап жазган да емес, энуран байцауына ез колдарымен усынган да емес. Дуниеден ерте озган санлактардьщ артындагы жокшысы да, багалаушысы да - халыктын ез). Ол !992 жылгы энуран бэйгес!не де усынылган болатын. Белгш) жазушы, бжрнеше эн жинактарынын курастырушысы, баспа басшысы Хайдолла Тшемков 1992 жылгы !0-кантарда комиссия атына жолдаган хатында: ««Кайнар» баспасы ка- ламгерлершщ п)К!р]нше б!зд!Н болашак энуранымыз халкы- мыздьщ ерк)нд!к, тэуелс<зд)к жолындагы !зп ниет!н, улты- мыздьщ упылыгын, мэртппн, кайсарлыгын, агайын алдын- дагы арлылыгы мен адалдыгын, алтын бес<к - туган елкем)зд!н ырыс пен кут, бакыт пен тыныштык мекен) екенд)пн паш етет!н, туган елд!, кщдж кес<п, ескен жерд) аялап суюге, онын атак-данкын арттыруга ундейт)н аскак жыр болганы абзал. Осы талаптар тургысьщан б!3, мысалы, Казакстан Республикасынын энураны ет)п «Мен<н Казакстаным» атты энд) алуды усынган болар ед[к», - деп жазды. Б<рак ол жолы бул усыныс «марш жанрында жазылган туындыны гимн бэйгес!не косуга болмайды» деген дэлелмен кайтарылган болатын. Десе де, халык журег]Н)н калауы айныган жок «Мен<н Казакстаным» эн< бурынгысынша мектептер мен балабакшаларда, спорт сайыстарыньщ, салта- натты жиындардын тершде, саяси наукандардьщ бел ортасында жаркырап кер)не берд). Сол !лтипат пен ыкылас енд! оны ресми рэм<з тугырына апарып кондырып отыр. Лайым, гумыры узак болгай! Рэм)зтану тарихында Мемлекетт<к энурандардьщ белпл! б)р атауга ие болуы аз кездеспейд). Ол да энураннын когамдык еанада орныгуына, кепш<л)к жадында жылдам жатталып, бер<к сакталуына иг< ыкпал етед). Осы орайда Казакстан Республикасынын И$§ца Мемлекетпк энуранынын аты «Мен)н Казакстаным» болуы керек, эрине. Бул - оньщ непзш ескергенде де, белек болмысы мен терен магынасына Караганда да лайыкты Ьэм занды. Жана энураннын кабылдануы - ел)мЬде мемлекё*гТ]к жэне саяси тэуелс!ЗД)к идеяларыньщ жузеге асу процес!

барган сайын терендей тус<п келе жаткандыгыныц б)р белг)С). Азаматтардьщ мемлекетт<к сэйкест<г! (государст­ венная самоидентификация) децгейЫ ц осе тускенд!г!н!ц айгагы. Сонымен б<рге улттык сана сез!мн)ц элеуметт<к процестерге эсершщ жэне казак улть[ тещрегшде топтаскан барша отандастарымь!здыц ортакшылдык ниет)н]ц артканын бшд)ред!. Казакстан Республикасынын жаца Мемлекегпк энураны - бойга зор патриоттык сез<м уялататын аскак та сыршыл эуен. Онда ел деп соккан журектерд<ц дурсш) бар. Оныц ен бойынан ем!ршец оптимиспк рух леб! есед). Музыкалык табигатыныц марш жанрына жакындыгы дауыс ыргагыныц екп)тн арттырып, оган ерекше ерыллдж куат бер)п тур. Энуран мэт)Н) - елец ернектер!мен ер<лген отаншылдык манифес! !спеттес. Оны поэзия тЫ нде жасалган елжанды- лык портрет! десе де болады. Эркайсы сег<з жолдан туратын ек< шумак пен терт жолдык кайырмада туган жерге, елге деген махаббат сез)м< мен Отан апдындагы перзентт)к парыз жайлы парасатты пайым терец кер<ню тапкан. Одан ез!нщ туган ел! уш!н, оныц улы мураттары жолында «гул) болып еплуге, жыры болып тег!луге» эз!р азаматтык позиция айкын сезшед). Ел азаматтарын «кец- байтак жер)не», «т<рл!п жараскан тэуелсжз ел)не» деген мактаныш сез)мге белейд). Ежелден «намысын бермеген» халыктыц буг)нг!-ертецг! ул-кыздарыныц аузына: «Б!здщ ел бакытты, б<зд]ц ел осындай!» деген салмакты сездер салады. Эуен) мен елец< б<р муддеге кызмет ет!п турган ел)- м)зд!ц жаца музыкалык-поэтикалык эмблемасы, ец алдымен, азаматтык аскар рухтыц жаршысы рет<нде кунды. Шын мэн!нде калгыганды —оятып, мойыганды —жубататын, т!зер- легенд) - Т1К тургызып, урандаганды - атка кондыратындай эсерл) де айбарлы. 1зг) максаттар жолында елд)кке, б)рл)кке шакырады. Ертец<не ук)Л! ум)тпен карап, болашакка батыл сен !ммен кадам баскан барша казакстандьщтардыц кэделеп- кастерлейт!н рухани казынасы деуге лайык.

ЭПИЛОГ ОРНЫНА

«Бй мкп/алсмйкке я^сяи, .:ярм^мм Енй сол [цлсмсупм! бсл^м^ж & е;?емжс цяд!;ие)/ьмй, ь;ясм!<7р,\\Р1/;лн.! Э;?б/р гияд(яш Цязя^с^пяниы^ ж</мн, едмяцбясмн, ^ну^янын жу^мяр^ям ^ясмсш [тууиум ЦЯЖС?И. ЕлЙЛ.МЙЙ^ СМНЯ^АЯШМН6^7 ж уем осм». Н.Э. Ня.:я;?бяея. &мф/н рухмл<ен нуу?дян^ы;?^яи жянмы^ боммиян аме:ме яп/яц! т^я^ы. ! Саади; нд! елдж ныш андарга ерекш е штипат танытып, курмет керсету каНында арнайы леб!3 б)лд!ре кетсек. Онсыз мемлекетт)к рэм)здер туралы энг)ме толык болмайды. М емлекетпк рэм!здерд! курметтеу - адамзат еркение- М т!мен б)рге калыптасып, б!рге дамып келе жаткан когамдык- ж саяси кубы лы старды н б!р!. Адам ж аны ны н нэз<к кылын Ж шерт<п, айырыкш а аисарларын козгайтын эсер! болган- ^ дыктан, адамдардыи тур-тус! мен тепне, когамда алатын Ж орны мен жас шамасына, т!пт! кашанда кубылмалы келет!н Ж саяси устанымдарга да карамастан ешюмге жаттыгы жок, Ж кепке ортак феномен. М ем лекетпк рэм<здерге деген кезкарас каз!рг! галамдык йй дам у процесш де д е когамды к сана сипаты н айкындайтын Ж манызды ф акторларды н б!р< болы п саналады . Осы орайда Ж американдык эйпл) галым Самюэль Хантингтоннын «Б)з Й к<мб!3? А м ериканды к ултты к сэй кеоп к проблемалары » Ж («Кто мы? Вызовы американской национальной идентич- ности», М., Транзит книга, 2004) деген кпабы нан б:р мысал йй келт!руге болады . Бул елде калы птаскан дэстур бойы нш а ж улттык ту («Ж упдыздар мен жолактар») «... Д1ни статус Ж алып, иконга айналган, американдыктар уш<н У лтты к сэй- Ж кеепк символы болып саналады жэне оган (туга) баска елдер- ж д)н азаматтары калай карайтыны сез емес» (С. Хантингтон). 1998 жылы акпан айында Лос-А нжелес каласында Ж Мексика мен АКЦ1 футболшылары элем б)р<ншЫ пнде бак Ж сынасты. Мексикалыктардын шеберл)к мысы басты ма, элде ^ ам ериканды ктарды н отанш ы лды к сез]М) селкеул!к таны тты ^ ма, эйтеу<р стадионда конактарды н мемлекетт<к туы кебжрек

келбецдеп, «жулдыздар мен Елбасы И. Назарбаевтын 217 4 Эпилог о рны н а ж олактардын» ун< ш ы кпай кал- Олимпиада чемпионы ды. Т<пт) ж алауш а ж е л т н т т , жец)ске шакырган жерлестер)н В. Смирновты кабылдау кез! жен<нен тарткан американдык- тар да аз болмады. Осы жаг- Казакстан туы дайга куйзелген жанкуйерле- Килиманджаро шынында. р]н<н б<р<н)н «М ен ез ел)мде (Африка, Е. Ильинский) жур<п ез мемлекетт!к туы мды кетере алмасам, ягни мен<н ел<м- де ерекш е бжр соракы езгер)с болганы да» деген жан айкайы к)тапта каз]рг! американдык ко- гамдык санадагы улттык сэй- кест)к проблемасын талдаудын бжр тиег)не айналган.— Ал 200! жылгы !! кырку- йектеп ланкест)к апат жагда- йында туга деген кезкарасты пайымдау проблеманын баска кырларын ашуга кемектесед). Буган дейш п бойкуйезд!кт)н !з<н д е таб а алмайсыз. «Ж улдыз- дар мен жолактар» карша жау- ды десе де болады. Улттык жа­ лауша Ы нбеген жер калмады. Уйлер мен офистерд<н тебе- лерш де, автокел<к б<ткенде, те- резе сайын, фасадтар мен шам жанган багандарда, телефон ан- теннапарында, т)пт! жиЬаздар мен к)С! ки<мдер!нде бэр)-бэр)н- де «жулдыздар мен жолактар» т)плмеген, шаншылмаган, тур- гызылмаган, тартылмаган, та- гылмаган бос жер табу киын ед). Казан айы ны н басы нда етк<- зшген социологиялык зерттеу барысында американдыктардын 80 пайызы ез ел!Н!н туын кетергетн, онын 63 пайызы -

уйлершде мнп, 28 пайызы - автокел)ктер<не орнатып шык- канын, ал 29 пайызы - ез ктм-кешектерше кадап алганын айкындап берд). Тек «Уоллмарт» универмапнде гана I ! цыр- куйекте - )!6 мыц жапауша, ал келес) кун) — 250 мыц жапауша сатылыпты. Ал бурынгы жылга сэйкес керсетк<ш- тер - ти)С!нше 6400 жэне 10 мын болатын. Жапауша жасау- шылар эдеттепден терт-бес есе кеп пайдага кенелд). Бул элеуметт!к-психологиялык кубылыстын астарында, сез жок, мемлекетт!к рэм)здерд)н когамдык санада апар орнын айкын айгактайтын аса манызды факторлар жатыр. С. Хантингтон болса, «Жалаушалар американдыктардын ез улттык сэйкесппне катысты тутас эр< кас]ретт) сез)М!н оятты» деп тужырымдайды. Эз мемлекет]н<н туы желб!реп, энуранынын эуен! тербелгенде немесе сез)мен коса шыркапганда селт етпейт!н журек жок. Эс<ресе, туган жерден жыракта журген кездерде. !992 жылы Барселонада еткен дуниежузынк жазгы олим- пиадапык ойындарга Кдзакстан делегациясы тунгь!ш рет тэуелс)з Отанымыздын езгелермен терезес) тен екш) ретшде катысты. Тагдыр жазып, сэт< тус<п, сол жолы элем эл< кезайым бола коймаган кекшулан туымыз, кененщ кез1ндей, кешпел<лер болмысынын ез)ндей кек байрагымыз спорттагы санлактарымыздын колында желб)ред). «Казакстанньщ кун конган кег<лд!р туын кекке кадай кетер)п, Олимпиаданын ашылу шеру)Н!н бел ортасында келе жаткан Дэулегп (Д. Турлыханов - осы сайыста классикапык курестен кола жулдегер атанган каЬарман ж )гтм !з - Е.Ш.) кергенде, - деп жазады сол жолы апыстан акжолтай хабарлар бер<п турган журналист Е. Бапи, - спорт фотот!лш)С! Дендербай ага б<р сурет!н тус)руге уш фотоаппараттан бес пленка жумсап улгерд!. Ал, «Спорт» газет! редакторыньщ орынбасары Кыдырбек Рысбекулы куаныштан кез<не жас алып, жылап ж)берд)». Элемн)н сонау б)р киян тукп1р)нде, К!лен б)р маркаскапар жиылган айтулы ортада отандастарымызды езгеше мактаныш сез<м)не белеп, теб<ренткен гажайып кер<- н)ске бага жетер ме? Онын сыртында тэуелс)з мемле- кет!м!зд)н тел рэм)3!н баскапармен катар т<к кетерт, ден- геленген дуниен!н дурм<н деген неб<р дулдул елдер!мен иык т<ресе шеру тарту бакыты тур гой. Жер-жаЬандык жарыс тер<нде ез<нд< еркш елд!н еркешо- расы сез)Н!п, куаныштан кезге жас апу куд!рет!н тек бастан етк!3!п кана б!ле апарсын, тег!!

Елбасы Н. Назарбаев Олимпиада (Сидней - 2000) 219 4 Эпилог орнына жежмпаздарын куттыктауда Олимпиада жеи<мпаздары Ю . М ельниченко, А. Парыгии, В. Ж иров Казахстан Республикасы Президентшщ кабылдауында

Нак осындай куй кеш<п, теб<рену бакытын сез!нген тагы б)р казакты бм1ем)з. Ол - дэм-тузын шеттен жазып, эр турл) жагдайда шекара асып, сыртта журген кандасымыздын б<р!, туркиялык бизнесмен Мансур Тайжы мырза. Сол 1992 жылы ол Алматыда еткен «Азия дауысы» байкауына ек) жуз жалауша т)Г!п алып кел<п, таратты. «Тэуелс)з ел!ме деген ыстык махаббатымды жетк)зуд!Н будан артык жолын б)лме- д!М, бауырлар. Эз басым хапкымыздын бойтумарындай кы- ран канатты кеплд)р туымызды кастерлеу казакты касиеттеу деп ойлаймын», - деп сыр бел<ст) теледидар аркылы сей- леген сэт)нде. Сол жылы 28 кыркуйек пен 4 казан арапыгында Дуние жуз< казактарынын тунгыш курылтайы етт!. Сонда уйым- дастырушылар катарында курылтай шараларына белсене катыса жур)п, шеттег! агайындардын ездер< алгаш рет аяк басып, б<р)нш! рет кер<п турган атамекен, асыл журтына деген журек тукп)р!ндег! гажайып махаббатын сез)Н)п сан толкыганымыз бар. Крнактардьщ алгашкы улкен тобын Ук)мет Премьер-Министр)н!н орынбасары, ел<м деген еркен'л азамат агамыз Мырзатай Жолдасбеков бастап, 24 кцркуйек кунг) тангы 9-да Алматы эуежайында карсы алдык. Айтып тауыса алмас эсер... Суреттеуге тш жетпес сез!м... Ыстык кауышулар... Куаныштан куйылган кез жасы... Оз алдына шанырак кетер<п, ел болган, жеке ту желб]рет<п, тел елтанбасын терге <лген Казак мемлекет!Н)н каз!рг!С!не шук)рл<к айтып, ертен)не баянды болашак тшеген журекжарды сездер... Эс!ресе, ушак табалдырыгынан тусе сала ак сакалын бойлай аккан кез жасын тия алмай енк!лдеп кел)п, етпет)нен тус)п, туган жердщ тасын суйген кария жэне конактардын улкен-к)Ш1с<н)н бэр!н!н колында б<рдей би)кке кетер!лген к<шкентай жалаушапар эл) кунге кез алдымызда тур. Кудды кез жазып калган елд!ц Улы Отанына, ата журтына: «агайын, мен - ез)нн<н бауырынмын» деп касиетт! белгшерд! куэл)кке тартып турганындай. Атамекеншщ топырак-тасын аймапаган аймандай асыл агамыз туган жердщ куд'рет, кад<р!н сез)нд)рсе, б<ртугандык елш]С!не айналган кег)лд<р жалаушалар мемлекетт!к рэм)здерд)н кад<р-касиет)н кер<м уктырады. Санылауы бар санага будан артык не сэуле керек, ш<рк)н.

Иэ, сез жок, туга тагзым - елге, жерге, тарихка тагзым. Туга курмет — елге, жерге, тарихка деген курмет. Бул елтанба мен энуранга да катысты. Ойткен!, олар - б)зд!Н елд)к белг!лер)м<з, олар - мемлекегппм<здщ куты мен касиет). Ал ел<н шын суйет!н адап азамат ез Отанынын бойтумар белплерш де касиеттер болар. Казакстан Республикасынын мемлекегпк рэм!здер!н курметтеу манызды конституциялык нормалар катарына жатады. «Казакстан Республикасынын Мемлекегпк рэм<з- дер< туралы» Конституцияль!к заны: «Казакстан Республика­ сы азаматтары, сондай-ак Казакстан Республикасынын ау- магында журген адамдар Казакстан Республикасынын Мем­ лекегпк туын, Казакстан Республикасынын Мемлекегпк елтанбасы мен Казакстан Республикасынын Мемлекегпк гимн)н кдстерлеуге м)ндегтЬ> д^п херсет]лген: К^катка 2005^ жылгы 6 кантарда езгер!стер енг)3)лген кезде энуран орын- дау рэс!М)не катысты «гимнд] орнынан турып, он колынын алаканын омырауынын сол жагына койып тындайды» деген жана салт зандастырылды. Мемлекетт)к рэм<здерд) туракты турде насихаттап отыру, азаматтардын бойында оларга деген курмет сез!м)н капыптастыру жен)нде шарапар журпзу Республика Ук)- мет!не, облыстардьщ, республикалык манызы бар капалар мен астана эк)мдер)не зан бойынша жуктелген. Мемлекегпк рэм!здерге айрыкша курмет керсету - халыкаралык карым-катынас тэж]рибес)нде тарихи калып- таскан жэне ресми орньщтырылып келе жаткан тэрт)п. Ол - мемлекет басшыларынын ресми сапарларын реттейпн арнайы хаттама бойынша ерекше кадагаланатын норма- лардьщ б!р]. Мысалы, мемлекет басшысын карсы алу жэне шыгарып салу кез)нде ел энураны орындалады. Дипломаттар кез келген елмен таныстыгын ен алдымен сол мемлекетт!н ресми рэм!здерш танып-б)луден бастайды. Бул елтану элшпесше жатады. Мемлекетт!к рэм<здерге кезкарастан сол елге деген ыкылас пен пей)л дэрежес) ацгарылады. Бул ретте орын апган ксз келген ресми немкурайдылык пен кемс1туш<л)к елд< курметтемеу деп багапанып, кейде мемлекетаралык

карым-катынастарга салкынын тиг<зед), т<пт! белгш) б<р шиелен<стерге апарып согуы мумк!н. Мундай кезкарас рэм)здерд)ц улттык сана-сез!м мен азаматтык сэйкест<к туралы угымдарда айрыкша орын алатындыгына нег)зделген. Талай урпактар елтанба кетер)п, желб)реген ту устап, аскак эндер шыркап аса улы ерл!ктер жасаганына тарих куэ. Ержурек саяхатшылар мен тенжзшшер ездер< ашкан жана жерлерде ел!н<н рэм)з<н кадап, белг! калдырып отырган. Улттык тулар астында Отаныньщ ерк)нд!Г) мен бостандыгы уш<н жан аямай курескен патриоттар колында да кашан да улттык тулар жел&рейд). Элемн<н кептеген халыктары ездер<н)н мемлекетт)к рэм)з- дер<н иелену кукыгына кол жетк<зу уш<н неб!р галамат киындыктарды бастан еткерд). Рэм[здерд) курметтеу ту, елтанба жэне энуран пай- даланылатын жагдайларды элеуметт!к реттеуге байланысты б)ркатар улттык дэстурлер мен ресми рэс)мдердщ непз) болып саналады. Ресми рэм<здер б)рынгай мемлекетт)к стильдщ басты устыны кызмет)н аткарады. Мемлекетт)к рэм<здерге курметпен карау женжндег) улттык рэс<мдерд!Н сипаты мен денгеЙ! эр елде эр турл< кер!Н)с тапкан. Оган эркайсынын тел менталитет) мен саяси мэдениет! лкелей ыкпал ететЫ байкалады. Дамудын жогаргы сатысына кетершген, демократиялык жолмен еркендеп келе жаткан эр) идеологиялык мойынтурык не екенж б<лмейт)н А!^Ш-та Мемлекетт!к туга <зет таныту - жалпыхалыктык кундылык багдары, жогары отаншылдык кер!н)С) жэне мемлекетпк мудделерге адалдык танытудын б<р керЫс) деп есептелед). Швецияда жылма-жыл улттык мереке ретшде аталып журген Мемлекетпк ту кун< бар. Эрине, кастерлеп, касиеттеу уш<н алдымен мемлекетт<к рэм<здер туралы терен тус<н!к болуга ти<ст<. Эсфесе жас урпак оларды жаксы б<лгет жен. Ресми рэм)здерд)н мектептерде, жогары оку орындарында арнайы пэнд)к курс ретжнде, б)Л]кт! эд)скер мамандар мен бшпр галымдар жасап, бектлген багдарламаларга сэйкес окытылуы халыкаралык тэж<рибеде бар иг< )с. Мунын ез< жастардын туган халкы, туган ел< туралы тус]н)ктер)н терендет)п, отаншылдык сез!мдер)н кушейте тусед).

Тл^МрМ^М МЙМ1М/?СМ.!()М^ Ж&ШЖСИ МЯЛМЯЛЯ.' Э;? яЭя,м& е,! янясмнян бясмя ^)я, Жебси ж ^ср, Эс.мсп ж^?с;? яр^я^я Болу АгуЭфсшш/ ш ер/я яня; Т ум н жер: - шум мя.!м?м, ямбмнм Т)/^ян ть\\:-ся?пмллмижмм бямдм^ы, Тум н ймгщур, ся,\\ш-сянясы - КяЭя.имня жуя^ жжяяр уие^а. Ж ^не шу?ян тярилы , сскс я.\\ум ^яншял^я А умр зр; цяс/реш т: бодся ^я. ... Терш яняемн кор^я^я^ян лгя.\\м^шы^ Ежмяж яи ^я бяк ЖуД^М.!М ж янбямн. М. Шаханов Дипломатиялык протоколдын елш<л!к салтыны н халык­ 223 4 Эпилог орны на аралык правонын нег!зп принциптер)н нактылауга жэне жузеге асыруга кызмет етет!н айрыкша курал рет)нде саяси манызга ие е к е т белгш). Ол кез келген мемлекеттщ сырткы саясатына, диплом атиялы к кы зм етш е ыкпал етет<н фактор- ларды н б<р). Елш)л!к салтка сэйкес Мемлекетт<к туга тагзым ету, Мемлекетт!к энураннын орындалуы тэр!зд! рэс!мдер (протоколдык этикеттер мен нормалар) мемлекет егемен- д)Г!н таны таты н белгш ерге ж атады . Елш ш !к орналаскан мекенжайда мемлекеттщ туы желб!реп туруы, эр алуан ресми кездесулер мен баска да манызды шаралар кез!нде жалаушалар койылды, соган карай ти!ст! орналасу тэрт!б! айкындалатыны содан. Казакстан егемен ел атанып, тэуелс<з мемлекет ретшде элемд)к аренага шыгуына, халыкаралык кауымдастыкка ену!не байланысты кыран канатты кекшулан туы м ы з Б{р<ккен У лттар У йы мы нан бастап, кептеген беделд) халыкаралык уйымдардын, элемнщ эр тукп<р!ндег! мемле- кеттерд!н терш де желб!ред{. Казакстанда каз!р когамдык сана децгешнде мемлекетт!к рэм)здер образын эрк)мн<н ез кабылдауы аркылы бойга С!н!ру ж эне оларды ел азам аттары ны н ж еке рухани кунды- лыктарына айналдыру процес! журш жатыр. Бул - ел еге- менд<г!, мемлекетт!к тэуелс)зд)кт!н орны гу тарихы нда оныц нышандарын ресми белг!леу олардын адамдар санасында

орныгуынан бурын жузеге аскан кезде болатын калыпты кажетт)л<к, занды кубылыс. - Мемлекетпк рэм!здердщжалпыулттыкденгейде мойын- далуы, ел азаматтарынын сана-сез)м<нде барынша терен сэулелену) - оларга деген курмет сез)М)н камтамасыз етуд)н б<рден-б)р кепш!. Тек сондай элеуметт)к непз гана ресми рэм)здерд) жэне оларга байланысты эр алуан идеяларды ти)мд] пайдалану тэж!рибес<не катысты улттык дэстурлер калыптастыруга мумк<нд)к беред). *^Эр адамнын ой-санасы аркылы ет!п, жан-журег<мен ка- былданган азаматтык позициясына айналган мемлекетт)к рэ- м!здерд< кастерлеу кезкарасы жогары патриотизмн)н, Отанга деген суй)спенш)л<кт]н жэне ел муддесж езге мудделерд<н бэр!нен жогары коюга баулудьщ езег) болып табылады. Осындай жагдайды орныктыру жэне соган сэйкес белгш! б<р эрекетт]к-сез<мд<к императивтер тэрбиелеу уинн ел рэм)здер!н жаксы бшудщ орны езгеше. Ресми рэм!здер кашан да адамдар санасында мемлекетттжк идеясын жэне соган сэйкес кундылык багдарларын калыптастыруга, еркениетт!Л)к пен мэдениетт)Л)к рухын орныктыруга т!келей эсер ет)п келгетн жэне будан эр) де солай бола беретМн ешкашан да естен шыгармаган жен.







*33й&ф



кг!!