А кыннын е м 1рш е, ш ыгармаш ылыгына, кундел1кт: турмысына байланысы бар талай жэдшерлердщ журт колында болуы эбден мумкш. Олар эл1 де осы и п 1ске улес косып, ездер1не кимас сондай буйымдарды муражайга экелш тапсырады деген сен1мдем1з. Мукагали мурасы бэр1М13ге ортак дуние гой! «Ж амсарамь/ - Аф$а<?алы /^озу'у/ караем, соцынан ераен /нмер/ууу% бур/с/з. с/збу трзнбай у^мрьужен уий^бонЭырьууу, суйууу^уруу? еЭ/? Сол кунберЭу'у? с^реупуиерун еске уууусурсе^у'з... - Оньщ елендершщ ерекше екен1н керген, тусшген кейб1р пенделерд)ц 1ШК1 дуниесш акынньщ эрб:р жаца, жаксы елецдер1 ]штарлык. кызганыш тудырып, шым сткпгеш белг!л). Ал Муканныц ез1н1ц жансарайы кец ед1. Б1реуд1ц жаксы елещ жарык кор) и жатса, жыр додасында кезге тус1п жатса, сол адамнан бурын куанатынын кер!п те журд!к. .. .Гусман деген акынньщ елендер1 1966 жылы еткен жыр сайысында казылар алкасыныц жогаргы багалауына ие болып, Т1ПТ1 б1ршш1 орын алып кете жаздайды. Сонда Мукац: - Классикшз деп ннренгенде таралгыны уз1ч кете жаздай- мыз. Ал мына жМ т сонау Алакелден келд1 де, аузымызды ацкитып, ек1нш1 жулдеш алды да кетт1. С;рэ, менщ алдагы уакытта басты конкурентам осы Ж1Г1Т болар? - депт1. Жаца таныла бастаган талапкерд1ц езш осылай багалап, мойындау - М укаца гана жарасатын М1н ез. Осыган орай Гусман да: 6?зает/у% куньем, 6?зеурея у^а^сожайсьу%. Оле%ну'% уяааьж бойлап, Оуяыр.?лн у?ауммуабайсм%/ - деп разы кещ лш елецмен бшд1р1пт). Оз!м елецд: соцына тус[п жазбасам да, Мукагали аганы кереметтей т р туттым, елецдер1мен сусындадым. Соцында «салпацдап» ер1п журет1н ш м ер ш щ катарында болдым.
«Акынньщ жансарайы кен едЬ> деген ойымды журнал беннде белгЧл: каламгер, МЧржакып Дулатов атындагы сыйлыктьщ лауреаты, Казакстанныц енбек еЧнЧрген кайрат- керЧ Ербол Ш аймерденулыныц берген сухбаты (2011 ж. №5 еанында) терецдете туеер ед1. - Мукагали замандас акындар туралы ез ойын букпесп эдЧл бер1п отыратын-ды, - деген-д1 Ербол сол сухбатында. «Мысалы, емЧрден кеше гана еткен Отежан Нургалиев туралы кезЧ тЧрЧс1нде: «Акын кандай болады десе, акын мынадай болады деп Отежанды керсетуге болады. Оньщ буюл болмысы поэзия ушш жаралган», - десе; Саги Жиенбаев туралы: «Саги унем1 ЧзденЧс устЧнде. Сезден конырау ойнаткан, лирик, зергер акын», - деген-д1. Муканныц «зергер акын» деген тенеу! мен1 тандандырып ед1. «Туманбайдыц лирикалык кеЙ!пкерлер!Н]ц журег1 кылау тусе коймаган сэбид1ц М1нез)ндей», - десе; Кадыр Мырзалиев хакында: «Кадыр - найзагай акын. Калай да б1р жалт бер:п, Т1Л1Петпей, тыншымайды», - депт1. Енд: бЧр сэтте: «Журт не ойласа да ез1 бгпсш, менЧц ойымша, Сэбит - улкен дуние. Хатты жаца тани бастаган казактыц калаулы улдарыныц !ипндег1 ец !р!С1», - деген. Осылай акын журегЧне бэр! сияды», - деп ед1 Ербол эр![[тес[м сол сухбатта. Мен) тандандырып, улг1 тутар б1р М1нез1 - ез:не Чштар- лык ет1п, аяктан шалгандардыц ез1не ол кеинр1ммен кара- ган, кек алуды, ештесуд1 бшмеген гой. Орайы келгенде бетке айтканы болмаса, сондайлардыц сыртынан гайбат сейлемеген. Бул куйк1 т1рл1к барысында тацдандырган сэттер гой, ал поэзиясымен ол барша халыкты тандандырып келед1. Сонымен катар, Мукагали туралы ол талай есек пен кауесетке тап болып жургенде жаксы п М р т ]р]кпей, жылы леб131н аямай келген агалары да, белгш1 тулгалар да баршылык. Муны да багалап, урпак санасына с1ц1ру]м1з керек. Мэселен, Эбдщца Тэж1баев акынды ерте танып, Алматыга алдырды. Кайраткер тулга Эб1ш К ектбаев 1971 жылы акын ш ы гармаларына улы леб1з б1лд1рген; жазушы Жекен Жумаханов ауылдан келген Мукагалиды
--------- ДТРЛУУОЯЬЩ- « С о ц и ал и ста Цазакстан» газет1не жумыска орналастыр- ган, алгаш «Аппасионата» поэмасын осы газетке жариялатцан; белг1л1 жазушы Сейдахмет Берд1кулов 1981 жылы «Райымбек, Райымбек!» дастанын цензурадан каймьщпай газетке жариялаган; майдангер журналист Элнур М етрбеков акынды ец алгаш аудандык газетке орналастырып, каламгерлшше жол ашкан; Кецес Аухадиев -1981 жылы акын эулетше Алматыдан улкен уй берпзген! Осындай !зг1л1к керсеткендер жан дуние жомарттыгы- мен, азаматтыгымен тацдандырып, суЙ1нтед1. - Алматыда «Мукагалитану орталыгы» курылса деген идеяны да сЬдер тараиынан ест1п калып журм)з. Бул ойдыц пайдалы жактарын таркатып айтып берсещз... - Жаксыны тану, оныц шпнде Мукагалидай акынды тану -тэрбие.йк мэн) бар Ш1м емес пе? Б1зде «Абайтану» такырыбы мектептерде кэд1м п пэн болып, канатын кенге жайганы белгш1. Мукагалиды да жас урпак Абайдай танып, улп тутса, б м 1м мен тэрбиедеп кеп олкыльщтыц орны толары хак. Баска басылымдарды айтпаганныц ез1нде, кеЙ1нг[ алты жылда шыгып жаткан «Мукагали» журналыныц эр санында акынды, оныц шыгармашылыгын тану туралы б:р емес, б1рнеше макала журедт М укагалитану такырыбына ол ем 1рден озгалы каншама адам калам тартып, солардыц б1ркатары т1пт1 гылыми диссертация да коргап жатыр. Акынньщ жазган бар дуниес! эл1 де тугел жарык керш улгерген жок деп ойлаймыз. Б)р калтарыстарда, бф парактыц шет1нде жазыла салган жырлары, сырлары жаткан шыгар? Соларды тугендеп, зерттеп, зерделесек, тагы каншама магыналы дуниенщ орны толар ед1. Мэселен, журналымызда еткен жылы акын Оразакын Аскардыц: «Мукагали мурасы «Алтын калам» арнасында» деген шагын макаласы шьщты. Сол макалада Орекец акынньщ б1р шумагыныц келт1ршмеген1не елецн!ц мэнш1ц езгерген1н мысалга алып, оныц «жогын жоктайды». Ягни, 613 уш1н М укацныц эрб1р сез1 зая кетпеу1н кадагалау - парыз. Осындай 1спен арнайы орталык айналысар ед:. Бул - б;р.
ЛГя^ммжян ЯУРГОЖ4ЕЛ Одан езгес), акын поэзиясына эр кырынан кел1п карап, зерттеп, зерделей бастасац, соншама жаца кырынан керше тусетш: анык. Осы орайда галым Бауыржан Омаровтыц: «Мукагали сиякты катпары калыц курдел1 кубылыеты зерттеп, гылыми ецбек жазу - ержкеннш ермегЧ емес. Оган зор дайындык, терец б)Л]м керек. Бул такырыпка арнайы маманданган жен» деген сез1 ойга оралады. Ендеше, М укагали орталыгы деген акынныц ецбегш зерделейт1н институт дегенмен пара-пар гой. Идеяныц туп-тамырында акын ецбектерЧне тэрбиел1к курал ретш де де, гылыми зерттеулер хакында да терец кезкараспен карау кажеччмн жетюзу максаты тур. - Сухбатгаскан Нурперзент ДОМБАЙ \"Дма мм;\" 2077 з/еьм
/7 /Л Г /Р 7 7 Е Р А Г а / 7 \"М укагали\" журналына жарияланган сухбаттар Эщ1мелесксн Жакыпжан НУРГОЖАЕВ Ч_____________ г
Жял;ь;нжан Эб!ш КЕЮЛБАЕВ: ^елЕкнпц е р ю т кЕ Ц Е йтт, БОААШ АРЫН НЫРАЙТТЫ\" Е/^бск Ер;*, А,озо^с/ио////ь//_; ^Уольщ .ж<:;зум;ь;сь;, Е\"Е А/амлекетмиик сымлы<?мны% лоуреоя?ы Эб/'м; Е*ек;лбоее эбебме;?мА;;з^е субел; у тес ^ос^он /^;бь;/7<?о,/ь/ ^оложеер. Ол к/'с;'/;/'/; с\\рс/;;кер7/'^/' оз;мм/е б;р жекятеп. Ж озум ь; А/у/^мол;/ ;?оэз;;ясьшо <жм///;ь/% кез; ;;;;р; А*сз/'/;с)е кежел бо^о берш , борь;нны% боролм^ын ом;ьш кзрсетие ол^он еб;'. Сол п;'к;рдер бу?;н^; оз олм;ел;бер;не ;?;ольщ сои кел;';? оя;ь;р. Э%^;д;е ор^о^ъ; осы .жомынбо орб;б;'.
Ж)/7Л/ ОЯЫЯ- Ж</Л1Р7НУ - Мут^алмЭы?? кез/ /нф/'е/'нЭе Эора /нул<?я Эен ламь/^/нм берген ^алал/аерс&. Му^а^алнЭь/ булам Эен ялйЭан/ен //л'дтиен олум^ыз^я не себен болЭы? - Мукагалиды ейтЧп айрыкша ЧрЧктеп алып журген мен бе екенмЧн? Уакыт кой! Ал ол кандай уакыт едЧ? Бул ендЧ узак энгЧме. БэрЧмЧз де эдебиет табалдырыгынан алабуртып аттаганбыз. Алматыга бэееке емес, арман куып келгенбЧз. ОзгелердЧ езЧмЧздей керетЧнбЧз. Ал ол кезде ездЧ-езЧмЧзден куткен умЧтЧмЧз кеп едЧ. Сондыктан бЧр-бЧрЧмЧзге ете зор курметпен карадык. Олай болатын ретЧде бар-ды. БЧзокуга тусерде эдебиеттЧн тоны элЧ жЧбЧмеген калпы едЧ. Элен шЧркЧннЧн кашангы елпЧлдегЧш куйЧ-тугын. Колхоз-совхоздын ойга-кырга омакасатын да журетЧн кенетоз тракторындай едЧ. Кун сайын бЧр «ОТ1МД1 такырып» шыгады да турады. Сонын кецЧлЧн аулаймын деп жургенде езЧ де кокыска айналады. Ондай «майшелпекке» уйренЧп алгандар ете кеп. Жыл сайын буркыратып кЧтап шыгарады да жатады. Уйрен- бегендерЧне кептЧ керген кезайым редакторлар ен болмаса «жетекпн такырыптардьщ бЧр-екеуЧнЧн аузын майлауга» уй- ретЧп элек. Сейте-сейте журЧп, езЧ де кендЧгЧп кетедЧ. Содан бЧр кундерЧ: «Домбырам не дейдЧ, мен не деймЧн?» деп, Чштей конылтаксып отыргандары. Талантты деген талай кекелерЧмЧз емЧрден осылай ойсырап еткен-дЧ. Поэзиядагы мундай оспакка уйренЧее алмай, ереуЧлдеп баккан тентек акын Касым Аманжолов едЧ. Ол бЧр «жетЧм бурышта» курк-курк жетелЧп жатып: «Апырай, мынау кун- нЧн райын-ай, тесектен тэуЧр болып турайын-ай, десем де, кабагын бЧр койды-ау ашпай, ерегЧсЧп енендЧ урайын-ай!»,- деп буырканып, кулдЧ-кемеш емЧрЧ жайлы толганганы тебе куйканды шымырлатады. Алматы бЧз келгенде Касым азасынан элЧ айыккан жок- ты, бЧз де келген бойда кайсар акынньщ зиратына бардык. КЧтабын жаттап, жата-жастандык. Казак еленЧнЧн тусауы шешЧлер кундЧ ансадык. ТурменЧн катып калган кара нанын кайзалаудан жалыккан туткындар сиякты кунбе-кун шыгып жаткан жинактардан
тосын нэрселер кутт1к. Элен ис1 бар шумактарга муз жалаган жылкыдай шуркырастык. Туманбай, 1зтай, Еркеш, Саги, Ерк)нн1ц жазгандарына улкен умппсн уц1ЛД1к. Универси- тетт1ц эдеби б1рлест1Г1нде жастардьщ алгашкы аяк алысын талцыладыц. Оган устазымыз Мухтар Оуезовт! шакырьш, «Жыл келгендей жацальщ сезем1з!» деген леб131н ест1Д1к. Бул «Поэзия куш» казак эдебиет)н дур С1лк1нд)рген окига болды. Кеп узатнай «Казак эдебиет1Н1ц» редакторы Жума- гали Ысмагулов: «Б)зге сын бел1М1не келсейш1. Бес1нш1 курсты жумыс жасап жур1п те бМруге болады», - дед1. Куана-куана куп алдым. Б1р кун; редакторга тр сем , алдындагы жумсак орынтакты так толтырып б1р Ж1Г1Т отыр. Дудыраган кою шашты, мацдайы кере карыс, кыр мурынды, кыран кабак, кел)ст!-ак екен. «Е, Эбни, танысып кой. Мука гали Макатаев деген аган. Поэзия бел!мше эдеби кызметкер ет:п алдык. Буг:нг! ном)рге екеу:ц13 кезекшш1к етес)здер», - дед). Екеум13 катар белмеге орналастык. Жазушылар одагы- ньщ уш1нш1 кабатындагы тупк) белмеде ол отырады. Одан кеЙ1нг! белмеде мен отырамын. Туск! тамакка баргалы жатыр ем, телефон шыр ете калды. Мукагали екен. «Ю рт кетпейсщ бе?», - дедЕ Не болып калды екен деп, бардым. Кере карыс мацдайына шып-шып шыга келген мелд:р моншактарды колыньщ сыртымен сипап тастады. «Откен жолы ангарып калдым. Сен м е н т дикторлыгымды б)лгсн)н- мен, акындыгымды бшмейд1 екенс1ц. Мен б1раздан бер: елен жазамын гой!», - дед1. Оки бастады. Талайлардьщ елен окыгандарын керсем де, Мукагалидай оки алатынды керген емеспш. Ол езгелерге уксап, т е н се л т , теб1ренбейд:. Эрл1-берл1 колдарын да сермелемейдЕ Орындыкты ат кылып М1нш, отырып алады да, кумб[рлеген коныр дауысын соза тус1п, жайбаракат оки женеледЕ Дауысын да орынсыз кеп кубылтпайды. Олен жолдары таскындап аккан булактай тегше беред), тег1ле берсд). Элде б1р уакытта аяктады. Аузымды ашыппын да калыппын. «Керемет окиды екенс1з гой»,- дед:м. Мен Мукагалидьщ кошел) акын екен!н сонда 61ЛД1М.
Ж№ЕУУОЯА/Я - Ж<//4Р/4У Содан бЧр кунЧ тагы да белмесЧне тустЧкке шакырды. БЧрак, бул жолы елец окымады. «Кеше моншага бардым. Обден жуынып тазаландым. Уш рет кэлимамды кайырдым. Уетелге жайланып отырдым. «Иэ, биемилла!» деп кЧрЧсЧп кеп кеттЧм. К^дай керсетпесЧн, божественная десе, божес твенная екен. Тек тэцЧрдЧц гана колынан келетЧн шаруа гой! ШетЧнен, жайлап-жайлап аудара беремЧн. Кашан таусылар екен, керейЧн. БЧтЧрген кунЧ езЧце керсетемЧн. ДантенЧ айтам... Соган кЧрЧстЧм», - дедЧ. Мукагали ДантенЧ, «КудЧ- реттЧ комедияны» аудара бастаган екен. Содан кунде туекЧ тамак кезЧнде болмеге жалгыз кЧлттелЧп алып, жумыс жасайды да отырады. Былайгыларымызга уксап, болмеден болмеге кЧрЧп, эцгЧме айтып журмейдЧ. БЧрге канша ЧстегенЧмЧз есЧмде жок. Мукагали «СоциалистЧк Казакстанга» ауысты. МенЧ «ЛениншЧл жаска» эдебиет жэне онер белЧмЧнЧц мецгерушЧлЧгЧне шакырды. БугЧнгЧ эдебиетЧмЧздЧц талай окЧлдерЧн тэрбиелеген Шерхан Муртаза менЧ де колымнан какпады. БЧрак журттыц бэрЧ Шерагандай дархан болган жок. Ол жылдардыц, несЧн айтасьщ, киындыгы да, кызыгы да кеп едЧгой. Кай жерде де шыгармашыл жастардыц мэселесЧ еткЧр койыла бастады. Ол энгЧмеден бЧз де аулак тура алмап едЧк. Баспасез бетЧнде шекЧм-шекЧмнен эрЧаса алмай журген Оепанхан, ЭдЧлбек, Кадыр, Жумекен, Сабырхан, Отежан, ЖусЧп, Кудаш, Канипа, Телеген, Кайраттарга да «ЛениншЧл жастын» бетЧнде келдей-келдей келем берЧлЧп жатканына катты кызыгатындар табылды. МукагалидЧц лирикальщ дастандары тутас-тутасымен жарияланды. Мунымыз бЧреулерге жакты, бЧреулерге жакпады. Кеп узамай телефондардан маза кеттЧ. Редакторымызды да кайта-кайта жогаргы жакка шакыртты. МенЧде сыртымнан беркЧмдЧ терЧс кигЧзЧп жатты. БЧр кунЧ жумыс аягына таман редакторга кЧрдЧм. Онаша отыр екен. Бейуакыт журЧсЧме ганыркай карады. Асьщпай жагдайымды айттым. «Кеп отырса кел ашиды\",- деген. Журттыц кацкуы улгайып барады. СЧзге кырсыгым тимесЧн. Руксат берЧцЧз. Мен баспасезден кетемЧн. КунЧмдЧ бЧрдеце
етш керерм1н», дед1м. Шераган колындагы газетт1 ысырып тастап, бспме туралап карады. «Эй, Эб)ш, сен маган екпе- леп жургеннен саусыц ба?», - дед1. «Ойбай, асакет Алла, ак тоба! Неге екпелеймш? Бэрше ризамын!», - дед1м. «Онда бул сезшд! кой. Журт не демейщ? Бэр1м]зд1 де куйд!р1п жатыр. Шыдай тур. Сен туралы ойларым бар. Оны кеЙ1н сейлесерм 13», дед1. Мен алган бет1мнен бэр1б1р кайтпадым. Сейтш, казак олещндеп касацдыкпен айкас майданынан алыстадым. Жаца кызмет1ммен тез уйрешсттм. Ол кездег1 Мэдениет министр1 Лэйлэ Г аликызы Галымжанова жайдары карсы алды. «Мунда да киыншыльщтар бар. Б:рак, басын жас. Кере-кере уйрен!сес1ц гой»,-дед;. Т1келей бастьщтарым - Еркегали Рахмадиев пен Калтай Мухамеджанов. Бауырла- рына тартты. Ужым да жаксы кабылдады. Кундер ете бердг Мен ыц-шьщсыз кызмет!мд1 ютей бсрд1м. Жумыстан шыгып келе жатыр ед1м, «Эй, Кекшбаев!»,- деп, б]реу гуж ете калды. Жалт бурылдым. Царасам - каскайып Мукагали тур. Касыма келш, аркамнан какты. «Эдебиетшыер уй]не келмей кетт1н гой. «Жулдызга» бардым. Жуырдагы повес1НД1613Д1Ц ж1Г1ттер окып жатыр екен. Кутты болсын!», - дед1. Сосын колтыгымнан алып, базарга карай бастады. Б1р сершлш барып эщ !мес!н кайта жалгастырды. «Сенщ бшмей журген керемет нэрсец бар. Жуырда, Аскарга айтсам, ол да танауы дели!п, катты кушырланды. Аптасына б)р рет кек базарга келш тур. Жан-жагыц кызылды-жасыл, айкай-уйкай, жапыр-жупыр. «Мен1К1н ал, мешкш!» деп, анау да жабысып жатыр. Мынау да жабысып жатыр. Карама! Кез!НД1 тас жумып ал да тарта бер! Олар барган сайын шуылдауын кебейте тусер. Сен кердецдей туе! Ойлашы ез1ц! Рахат емес пе?! Бул дуниеде ойнап жургендейсщ! Расы да солай гой! Сол бетщнен ии ср) тарта бер... Б!р кезде айкай-уйкай басылады. Жан-жагыц тыныш- талады. Абайлап кез салуыца болады. раздай Т131Л1Пенкей шалдар отырар. Алдарында жерге теселген газеттерд1ц уетшде шок1м-шек1м б1рденелер турар. Ак, кек, алабажак калталар. Кум1стен, муй!здеч. калайыдан [стслген насыбай
— 0 //А///-ЖЧ/Л4Р/4У шакшалар... Ернш бултиткандар... танауын тыржиткандар... Мурынын ш у тр ге н д е р ... У н -тун с13 шолып, асьщпай жагалап келе жатасьщ. Мынаган жапактан кул1 косылган, анаган буйрыгын кул1 салынган, ал мынау б1реу1не изсшпн кул1... Кенет сен насыбайга ецксйес!н, ал касыцда отырган шал саган ецкейед1. «Царагым, Макатайдьщ баласымысыц?». Экенн)н атын естшенде, шалкацнан тусе жаздайсьщ. «Ау, оны кайдан бшдниз?». «Бет-элпет)ц айтып тур гой, бет элпет1ц. - Ш утркелесе кетес1ц. Мыжырайган шал кешег) кылшылдаган ж;г!т екен. Ссн]ц экецмен талай б!ргс болган екен. Ойда-жокта тебес1нен тускен!не ол да мэз. Насыбай 1здеп кел1п, экецнщ козтанысын кергенще сен де мэзс1н». Мукагали тыйылып калды. Тамагын б]р кенеп алды. Кумб1рлет1п оки женелд1: «Цажып турмын, несзне жасырайын! Экелш1, ата, бар болса, насыбайыц? Азан-казан шулаган кауак бастан, Курып кетк1р, дац-дуцды кашырайын. Айтшы, ата, экемд! кер]п пе едщ? Ол да мендей жан ба ед1 желжпел!? Ол да мендей шакшана кумар болып, сергш б1р кайту унпн кел1п пе ед1?!. Мурагер1 емес пе ем арт жагында, тарттым ба элде экеме, тартпадым ба? Ата керген ок жонар деуш! ед1 гой, бабалардыц байыргы салттарында... Кез жасьщды керсетпе, жасымайын, экем елее мен бармын, нес) уайым?! Окемдей б1р атайын шерт:п турып, тэу)р екен, экелнп, насыбайыц!», - деп талмаурай б т р д !. Ойыцды он орап алган сагыныш, муц, ек1Н1ш, ЭЛС13Д1К бойыца шым-шым ен1п, кеудецд) кеулей туст1. «Беу-беуле- Т1п», бебеулет1п барып басылды. Цайтадан ум1тс13 сайтан куйге тус1рш алдарканып, эр: алдаркатып, элденеге емекс1- Т1п, элденеден дэмеленд1ред1. Эл1ге д е т и елмей, ешпей, етпей келе жаткан есю куса б]р сэт дурюрей кетеры!п, журект1 дурсшдет1п, кайтадан сабыр тауып, тыншыды. Кек1рег1цдег1 неб]р дудэмал сез]м кайта оянып, кайта маза- лай бастады. Олен деген осындай болу керек кой, ппркш! Не айтып, не ойлаганыцды ез1ц де бшмейсщ?! У н-тунс13 иыгыца конып. канатын б]р-ак кагып ушып кеткен ала канат кебелек- Т1ц соцынан карагандай, карадай узд!гес1ц! «Ага, тек
Жял.мя.мгйн // УР/ ОЖДЛН осындай олендерд1 гана жазыцызшы!», - дед1м. Мукагали томсарып калды. Оз)мн)н ец тэу1р керет1н акындарыма айтсам-ау деген колкамныц аузымнан калай шыгып кеткенш бымей калдым. «Эй, сен мешмен б1рге уйьщтап, б1рге туе керш шыкканнан саумысыц?»,- деп, Мукагали езшщ насыбай сатып отырган шалдарына кеттг Мен аялдамага карай аяндадым. - «Д*мрлыаом;ыж, келЭ;'% бе?» яумтям жгазаян <эс)ебм ж?а^см белам;'. Сол жа^оляны^ .жазылу жнмы ^олям болып еЭ;'? - Б1р кун1 тацертец ес1кпц коцырауы баж етт1. Ашсам - мунтаздай болып ки1Н)п алган Мукагали тур. «Ертелетш негып журс:з? Амандык па, эйтеу!р?», - дед!м. Жумыска кеткел! жатыр ем. Тур1мд1 керш, уст1-басымды б1р суз1п ет11. «Эцкей Ы м соккандар. Жаца бурыштан айнала берш, Аскарды кер1п ем. Ол да портфелш кушактап, жумыска бара жатыр екен. Сен де сыкиып турсыц. Бар. Бара бер. Бара гой!»,- дед1. Б1зд:ц дабырласкан дауысымызды ест]п, ас уйден анам кершдг Бурын кермеген адамы болганеын, усынган колын алып жатып: «Кай баласыц, карагым?»,-дед1. «Амансыз ба, апа! Балацыздыц мацайында кеп шимайшыдан баска мм журунч ед1? Мен де солардан боламын. Атым - Мукагали. Менщ де С1здей шешем бар. Уйде С13 болсацыз, калгандары- ныц кажет1 шамалы. Онда бул жолынан калмасын!», - деп анамды ас уйге карай жетелед1. Мен б}р жымидым да, шыгып кеткем. Кешке кайтып келеем, анам мэз-мейрам. «Мэ, мынаны манагы бала бер1п кетт!. Колы тисе, окып шыгар дедЬ>. Жем;пр!Н]н калтасынан алаканга сыйып кетет1ндей шап- шагын К1тапша шыгарды. «Жарьщтьщ, жМттщ терес! екен. Тулга кандай, турчат кандай! Ею иыгына ек1 к;с1 м1нгендей. Калган достарыц ецкей шыбыштыц лагындай шошацдап турган немелер ед1. Мынаныц сез: бап-байсалды. Улкен адамдарша сейлейд1. Колыцды тиг:з. Окып шьщ. Не жазды екен, жарьщтьщ?!»,- дед! анам.
Мукагалиды кер)п, 1шпей-жемей тойып тур. «Иыктарына ек! Аскар, ек1 Цайрат сыйып кеткендей гой!», - деймш анамды мен де куптап. Кейуана е т иыгы еелкшдеп кулд1 кеп. Тамактан сон, устел;ме бардым. Сыртында - томпиган к!п-к1шкене немерес1н ерткен кэр1 эже. Аспандагы кунн1ц аумагынан ушып келе жаткан кос карлыгашка кадала карап калыпты. Аты да эп-эсем екен. «Царлыгашым, келдчц бе?». Эр1 таныс, эр! тацсык. Мун леб1 ескендей болады. Алгашкы бетп ашып калсам, кек сиямен автограф жазылыпты. «Эб1ш! Дей алдым ба б)рдеме, демед1м бе? Дей алмасам, богымды жеген1м де. Окпе-назым, кайгы мен куанышым - турса бэр1 жарады елен!мде», депт1 де, шиырып кол койыпты. Журепм шым ете туст1. Сол бонда окуга к]р)ст!м. Б1р1нш) елен1н1н ез1 ойыцды алыека ала кашады. «3 5 жыл. Отыз бесшпи кектем1м. 35 жыл. Уакыт кой кеп-кер1м. 35 жыл куарып, 35 жыл кектед1м. 35 куз, 35 кыс, 35 жаз. Осал ем1р емес кой отыз бес жас... 35 жыл. Ом1рд1 кезш келем. Жэне 35 бола ма? Сезштенем... Окем менщ ес1мде, шам туб1нде ВКП (б) тарихын еж)кгеген. Жэне б1р сэт ее)мде акпандагы, экем отыр майданга аттангалы. Бэр! есзмде - дала, епс, ауыл, мектеп, устаздар, интернаттыц каткан наны. Бэр! ес)мде - далам да, турагым да. Тек есте жок, кулд1м бе, жыладым б а... Балалык шак жарбиып журетугын, ег1з жек- кен арбаныц кулагында. Шаруаныц баласы болганнан ба, шаруага айналдым он жасымда, майдандагы экеме ок ж]берд)м, айырбастап кулшемд] коргасынга... Ес1мде жок. Бала боп есш пе ед1м?! Болсам неге жылы сез ес1тпед1м?! Ес1мде тек б т е м 1н жен*с кустыц, б1здщ жакка б1р апта кеш1ккенш...». Бэр) рас. Бэр1 солай. Бэр1м:з де кергенб13. Бэр1М1здщ де ес1М1зде. Бэр1М13 де осылай сезшем13. Неге ендеше, бэр1м1з жазбаганбыз? Оки тусел!к. «1 9 4 1 жыл акпандаткан. Сыртта аяз. Ауылымызды ак кар жапкан, ун1рейген урей тур согыс дейтш, алапат - аспан, жерд1, аттандаткан.... Жарты ай тур 8-[285 113
шар аспанда - тозган тага, усюрш урлей ме, элде козгалта ма? Ожем жур туган жердщ топырагын, тумар гып ппп жатыр без калтага. Ол отыр. Аямай-ак 1Ш1п алган. Санасын мазалайды куш1к-арман. Аттан, эке. Таные кой курес саган. Куресу1 керек кой купи бар ж ан... Жалынган газиз Анам, сурап калган, жогалды сол бет1мен б1рак та арман, сенбеймен экец елд1 дегенге мен, себеб!, ол уЙ1М1зден т]р] аттанган». Б1реу желкеце кел1п, су куйып Ж1бергендей. Калай-калай децгелентед1. Бул негып сенщ ес1це туспеген? Сен де осылай сезшш, сен де осылай канжыламап па ед1н? Ж э... ж э... Жетер. Буыным босап, кез алдым булдырап барады. «Сонау б]р жазда, жайлауда, согыстыц кез1 кой баккам, кещл1м келмей байламга, кеп нэрсеш ойланткан... Жуг1р1п темен кулдырап, керд:м де таудьщ булагын, кез1мнщ алды булдырап, калкайып ек) кулагым, кабаржып, унс1з жыладым... Сондагы кездщ жасынан лэззат алгам нансацыз, сурацыз эрб1р тасынан, ел1ме менщ барсаныз... Булактан барып сурацыз, керд! екен К1МД1 б!лд1 екен... Бугынып калган, б1р ацыз, буйыгып тагы жур ме екен... Жартастыц жонын ургылап, кеудес1н сайдыц тепкшеп, сурар ма екен сум булак: «Сол бала кайда кетт!?» - деп». Окыган сайын оки тускщ келед). Шындыкты журттьщ бэр1 бйип, бэр! кор!ч жургенмен, оны ортак сырга айналдыру, жырга айналдыру тек ец таланттылардыц гана колынан келетш сиякты. «Кере гой ... байкай гой... Айта гой!», - деп перппгелердщ 031 тек солардыц гана кулагына сыбырлай- тындай. Мукагали сондай бакыттылар тобынан екен. Анам айткандай: шын жарыктык екен! Жарыктыкка жарык дуниенщ усынбайтын бакыты, устатпайтын акикаты жок шыгар! Дереу телефон шалдым. Дыц-дыц. Б1раздан кеЙ1н кайта соктым. Дыц-дыц. Тез1м1м таусылып, тагы бурадым. Дыц-дыц... Енд1 ойландым. Кап, бэлем, телефон сокпай- мын. Жазамын. Газетке усынамын. Керс1н де окысын! Окысын да куансын! Оз тапканыма ез!м масаттанып,
ЖУРД/УОЯАЩ- Ж4Я^Р7ИУ тесекке суладым. Жол тастамай окыдым. Бэр1н де ез басымнан еткергендейм1н. Бэр1 де мен туралы. Тшт1 мына б1р жолдардын менен нес1 бетен, нес1 езге! «Ж урег1мде журген1-ай б1р кауш тщ , еабагындай шыр- майды шырмауьщтыц, ум1тпенен, арманмен, куд:кпенен, ет1п жатыр зымырап, зырлауьщ кун... Шешем мен!н ецкейш бара жатыр, кай кун! келер екен нала батыр. Жел маган сыбырлайды аят окып: «б1р кун: айырыласыц, кара да т у р ...». Шешем менщ т л ге н сурау белг1, сэл гана шат- тык керд1, жылау керд1, калай гана калпына келпресщ , дауылдар майыстырган мынау белд1. Улыц сен) ужмакка берг1С1 жок, ужмагьщ да тамук кой керг1С13 от. Осылай кез алдымда журе берпп. Сураулы еейлемдерд1н белг1С! боп». Цай елецш канша карасам да, артык-ауыс ештене таба алмаймын. Апырай, ала-куласыз бул кандай ютап! Мундай да болады екен гой? Б1здщ замандастарымыздан бурын- сонды мундайды керген емеспш. Батырга онкайы да, солакайы да б!р деп, онды-солды жаза беретш талантты- ларымыздыц оз1н таусыла сейлеп, саркыла жазуга итерме- лейт1н бул ютап туралы ундемей калу улкен мш деп ойлап, алдьщгы беттег) автографка кайта ун!лд1м. «2 3 Л !.6 8 ж.» деп жазылыпты. Бул к)тап менщ колыма тамыз айында тид1 гой. Мукагали сонда бул ютапты сонша уакыт езшде устаган гой. Будан бурынгы ею К1табын да берген емес. Сонда муны кинала-кинала экелген гой. Оз1 улкен ум1т арткан К1табы болды гой. «Дей алдым ба б1рдеце, демед1м бе?!» дегенге Караганда, солай сеюлд1. Дегенде кандай! Депсщ, Мука! А к кагазга калай отырганымды да бшмей каппын. Б1р ойланып, макаламды ез1м окыган поэмаларында Мукагали дын лирикт1Г1 басым тусетшд1гшен бастаппын. «Эдетте Т1ПТ1 де жаксы елещ кеп те, б]рде б1р жаман еден: жок жыр ютаптары аса сирек ушырасады. М.Макатаевтьщ «Царлыга- шым, келд1н бе?» жинагы сондай айда-жылда б1р ушыраса- тын аса сиректщ б1р1», - деп жазыппын.
Расында, дэл ез1 ед]. Саясаттан атымен ада К1таптардыц туар басында «Карлыгашым, келд1н бе?» жинагы турар ед1. Жазганымды «Ленинш1л жастьщ» ол кездег1 редакторы Сэкене - аяулы Сейдахмет Берд)кулов маркумга ез колым- мен апарып берш, эскерге аттанганмын. - жгйстмяам» д?я%яла%ыз Аф^ааялм тя^рялм ал<?ам;кь/ пжф екену'н б/лаш'з. Ол якь/мам ^олам эсер етятя/? - Ол макала мен эскерде жургенде шыкты. Кей-кейде Алматыга согып кетуге руксат ететш. Сондай кундерд1ц б!р!нде уйге келсем, кел1Н1 жумыста, ею баламен уйде отырган анам етегше сур1Н!п, алдымнан шьщты. Сагыны- шымды басып, енд1 сабыр таба берген1мде: «Ойбай, умытып барады екем гой», - деп анам торг) белмеге жупрш кеттг Кайтын кел1п: «Мана уйге Мукагали келш кетт1. Сен сейлес- се, телефонымды айтьщдар, хабарлассын», - деп, б:р жапы- рак кагаз бер1п кетт1, - дед1. Телефон согып ем, сацк ете калды. «Уйдем1С1ц? М1не, жетт1м!», - дед!. Цолтыгына кыстырган ек1-уш дана «Ленинш1л жаеы» бар Мукагали келд!. Жагасы жайлау. Цушактап, мойныма асылды. Газетт1 жалма-жан ашты. Ею жак айкарма бетт1Н уст!цг: жагына орналасыпты, «Журектен - журекке» деп :р!-тр1 эр!птермен жазылыпты, «Рахмет, бауырым! Оз1м ез!м болгалы мундай сезд: б<р]нш) рет ест1п турмын. Бурынгы ею жинагым ун-тунс!3 етт1 гой. Бул жолы к!табымды б:р тусш се, сен тус!нед1 гой деп экелш ем. Б:р кезде насыбайшы шалыма катты риза болып ед1ц. Кателеспеппш. Ойымдагыны укты ц»,- дед1. Мен де геб]рен[][ кетт!м. «Абайдан кеЙ1н тусаулы аттардай ылги шапшып келем1з гой. Оган пип уйрешсш те кетпк. Женд]-жонс)з орепк1п сейлеуге кумармыз. Казак ойыньщ су теплм ес жоргадай жайлы тынысын Т1ПТ] умытып та калыппыз. С 13Д1Ц мына к:табынызды окыгалы бер1 казарманыц кым-куыт нарларынан кутылып, ез уй, елен тесепме кел!п уйьщтагандай рахаттанып журм!н», - дед1м.
Мукагали колыма колын койып, кайта-кайта кушырлана кысты. «Ризамын. Жаксы жолыктым. Нарынколдан жабагы сойып алгыздым. Касьща Аскарды косайын. Уй-1штерщ1збен тугел б13д1К1не келш, мына жаман аганды б1р шашылдырмай- сыцдар ма?!»,- деп, эдеттеп салмакты мшез!н умытып, каудырлай женелд1. Ол кезде Мукагали Тайыр Жароковтьщ баласымен б1рге Чайковский кешесшде туратын. Шынында да, шашылтудай- ак шашылттык. Тунн1ц б)р уагына деЙ1н отырдьщ. Жазылып жаткан елецдерш окыттык. Мукагалидын )штей т!реп журген кек1рег1н б1р ортайттык. Уй-1штер1М1зд1 апарып жаткызып, Аскар екеум1з: «Мукацньщ екшпн тынысы ашылыпты. Енд1 муны ешк1м де токтата алмайды»,- деп кайта-кайта тамсанып, орталык аланды эр!-бер] кезумен болдык. Кейш, раеында да солай болды. Мукагалидыц каламынан шыккан эрб!р жол хальщ кецш1не майдай жакты. Казак елещнщ эмансипациялану жолында ерекше орын иеленет1н «Царлыгашым, келд1Ц бе?» жинагы дуниеге осылай келген- д:. - Муксиялу/ у^амуиьус болтаниям кейу'уу ЭбЭулЭо /иолами, керамеул созЭ^мн аууумуиьу. «Дозау^ аЭе&уе- уну'нЭеау',),) у^язаууякаЭа кен 7укауубамлор ерекше ууукурлерун арноЭьу. умолонууууууьузакомЭасын улы/<умяс)ы. 5уз, оу^ьурмон, е/'з енЭу мум^яркалормуу бурмн^ьуЭан Эо /мере?? сярауууяойуяын Эей кууикен ес)/'к... Сонму? кэнусун эу?^укелеу^е у^олямсмз? - Эскерден де келд]м. Ек[-уш ай уйде карап бос жаттым. Акырында, кинода 1стейт)н Камал Смайылов пен Калтай Мухамеджанов студияга жумыска шакырды. Кызмет орны- мыз - каланыц сыртында. Кун)-бойы сонда журем;з. Кеште- Т1п уйге эрец жетем13. Ыр кун1 аялдамадан тус)п жатсам, Мукагали ушыраса кепт. У й ауыстырыпты. «Осы арадан жакын жерде. Тиш тур»,-дейд1. Жата кел1п жабысты. «Уйд! керш шьщ. Кен устамаймын. Баягыдан калай екенмш? Ост1м бе екен, ешт1м бе екен? Жарты сагат елец окимын. Сосын босатамын»,- дед!.
Кещлш кия алмадым. Соцына ер:п келем1н. Кулэш БайсеЙ1това кешесшде, бурын Обдшда Тэж1баев керген уйде екен. «Тсс, бурын ылги улылар турган. Абайлап баспасак, аруактары оянып кетед!», дей;ц Мукагали. Ауыз белмеде Лашын женгей астау малшылап, юр жуып жур. Сэлемдес1п 1шке оздык. Доптерд! алып, елец оки бастады. Баягысынша сштейд1. Кемел1нс келген берен акын. Риза болып отырмын. Жарты сагат етп. Окуын догарды. Бас бармагымды керсетт1м. Мен мацдайынан б!р и:ске;цм де, орнымнан турдым. Сыртка шыгарып салды. «Кызмет1ц калай?» дед1. «Шаршатады». «Шаршайтын кезде шаршаган дурыс кой. Кешн сагынуга жаксы!». Цоштасып, жур1п кетт1м. Сол жумысбасты жур1спен бес жыл етт1. 1975 жылы коцыр кузде Ортальщ комитетке ауыстым. 1976 жылы Мука гали дуние салды. Б1рде телефон согып: «Гурьев жакта таныстарьщ бар гой. М е т ц балам сол жакта кызметте ед1. Бас-кез болып журс1н. Б)реу-м1реу1не айтып койсайшы!», дед1. Он алтысында окуга аттанып кеткен балада кай б1р ондай пэрменд] таные болады дейсщ. Уяла-уяла б1реуге телефон шалдым. Оныц не тындырганын бымейм1н. Обалы не керек? Казак кауымы Мукагалиды елгеннен соц улыктаудай-ак улыктады. Оте дурыс! Нагыз мандайыцызга тиг:з!п, мактанатын акын. Жинактан соц жинакка ауыскан сайын осе ту ст 1. О се-есе шыркау б т к к е кетер1лд1. Оз-ез1мнен тогайып журд}м. Т)р1 кез<нде алгашкылардыц б)р) болып шюр айттым. Оныма акынныц ез! риза болды. Сонда «б1р керсем-ау» деп армандаган туган жерше де бардым. Лашын жецгейд1ц агасы Эз1мхановпен де кездескенм т. Бала кездег! орындарында болганмын. Акынныц ек] туып, б1р калган досы Ерк1н 1б 1тановтыц уй:ндег[ ж ецгейдщ уз)лд1ре салган эдем: эн1 эл1ге деЙ1н кулагымда. Алые Шалкеде жайлауы да, как ортада шеккен улектей сулай жыгылган Елшенбуйрект1ц етег1ндег) Карасаз да, аспан тес1н б!р ез! билеген Хантэц1р1н)ц бауырындагы калыц шубар да - бэрГбэр] ес1мде. Нагыз Мукагалидай акын туатын маркаска елке екен деп тамсанып аттанганмын.
Тусында жан-тэн1мд1 салып, жаксы кере жазган Еабит, Тахауи, Берд1бек, Цалтай, Зейнолла, Мукагали, Кадыр. Жумекендердщ кай-кайсысы да кайта айналып согып, терен сараптайтын сацлактар деп бмемш. Б1рак, емзр жетпей барады. Кун! бойы жумыста журш, одан тунн1ц б1р уагына дейш кагаз кажап, жумысбасты гумыр етю згетм аз болгандай, ксй]нг) жылдары «ел камын жейт1н Ед1ге» куЙ1нде б1раз сендел!пп1н. Каз1р кец)л жеткен жерге кез, п е т л жеткен жерге сез жет1спестей болып токтасып отырмыз. Мукагалидын дуниеде болып кеткен:не шук]рл)к д е т к , агайын! Урпак Т)р1 болса, ол туралы сез эл1 айтыла бермекпн. Б1ршен б1р1 аса туспекш)! -Икябежмк Семйн Д*яс^ябясоя «Им^ынА) ^яземме берген сухбян/мнбя; «Д*язя^ ноэзмясыны^ елмедн' - Ноам жэне Мукяуял;/^, бед/. бу,7 эс/релен ям?имл^ян сез бе, злбе, омля- нмн ямй!мл^ян сез бе? Эбебмеуитиб? ябмзы ре/и/нбе осыныц якмл;я/н /морелк'й/е /но^н/яля кетнсс^/'з. - Абай да, Мукагали да кальщ орманды как жарып ескен зэул1м би1к самырсындар гой. Кекпен бой таластырып тур. Соган Караганда, тулдыр такырга б1тпеген, кунарлы алкаптан жаралган ба деп каламын. Абай да, Мукагали да пндер узген жуйр!ктер екендМ рас кой. Рухани ем1рде Абайша терецдеу де, Мукагалиша самгау да бола бермек! - бкы////ы/^ ^яйсыб/р зял/янЭяе;нярь;ня сенсек, Му^я^я- лнЭы ызяляндырятнын улкен ссбснтиер болкя^ян екен. .Бэр;' бе жя^сь;. Дер кез/'нбе к;'?ия?ийяры шьмын тиурмнтны. Уыс- умс ^ялямят^ы ялынмы. Д*ыс^ясы, я^ьшны/? яляботнен жолын кесксн, ^олмнян ^я^я н емкш бол,мян/иы. ^элен;'^ бэр/н я^ын ез/ тмяуын яля береш/н кершеб/. №нм, ол к/с/'.уерм;е ям/нсяк. «Му^яйолмбм^ тиря^ебмясы - /нуриьк /нь/к мря^е- Осы /иуря.уы с/зО;'/( кез^ярясм^мз т^ялям? - Пенделер журген жерде пендел]к болмай коймайды. Лев Толстойдьщ ез1Н1ц Шекспирге тш тиг!зет)Н] бар. Ол екеу)Н1н ез1 сондай болганда, калгандарга не жорык! Мукагалидын ешк1м жолын кескен жок, колынан каккан жок деп айта алмаймыз. Бэлк1м, оныц пендел!ктен керген
азабы да жет1п артылар. Б1рак, оны мукалткан тек бул емес. Оны дщкелеткен аягын аттатпас тоталитаризм мен одан туындайтын кунбагар конформизм. Ол солармен алысып, соларды енсерген сайыпцыран. «Болдырам деп болмасты киялыммен, кайдан бмс1н, б1ткен!м кайран куш1м, бул галам сен1ц титтей журегщде не болып жаткандыгын кайдан бм сш !» деп куйзелед! акын. Енд1 Кынжылганнан ештене енбейд!. Кальщ шыршасы каптай ескен Алатау баурайындай акын ютаптарына барган сайын терец бойлап, онда айтылган ой мен сез1мге каныга тусеЙ1к! Енд! окырман кауымньщ басты максаты сол бол мак! - «Фармзаао» беаен о.?е%/// е й Эе 07$ыбь;%ыз, б;з бе о^ыбы^:. Азб;%м/е, осы ж ы р б а у^ызаа ^олын ж*е?як;'зе алжааан аом/ы^ окс/кя;/ сезм а жулбел; ж?о^ смя^/яы. Е сесм е, буыр^онаон о/^ын /ио^жомын коао.м//ы// кел/сс/у келбетя/н коз албмжмзао елеся:еуяеб/. Дуаон с;'з не бер ебб^'з? - Бул айтканыцызга алып-косарым жок. Улы акынды теб]ренткен Фаризанын талантына да бас иемш. Эрдайым аман журс!н! - «Доз;р обол/бор оле% о^ыжомбы», бея ж о зы я жгонм- жь:з. /^элелберае сенаб?-о?$ келеб/. Сенем?н бея ^ уоаон бо Му^оаолм ес/'//е яуусеб/. ж остяор ба оны бен ^омыя о^ыя э/едтяыр. Муны% себеб; не? О сы ек;' ораны ко,?ом омырыя бераен болар еб;'%;з? - Мукагали казак ел ец ш щ ер1С1н кецейт1п, болашагын ныгайтты. Окырмандарын гана емес, акындарын да кебейтп. Замандастарын гана емес, агаларын да тамсантты. Оны [здеп жур1п окитындардьщ жылдан-жылга осе тускен1 де рас. Ел аузынан туспейдг Буган куанамыз. Будан б]рак б1зде К1тап окитындар азайып кеткен жок деген сез тумайды. К1тап басу, К1тап тарату, штапты насихаттау мэселес1 етк1р тур. Оны жасыруга болмайды. Халтурщиктер окылмаса, турсын. Лев Толстойдьщ, Оуезовт1н атын ест1гендер болмаса, колына устап кермегендер кебейш барады. Жаппай К1тапсыздану заманы келе жатканын Мукагали алдында
айрыкша куйзелш отырып айтамын. Бурын ауыз эдебиетшен айырылып калыч ед1к. Енд1 жазба эдебиетшен де айырылып цалмацпыз. Бул сацлак акын мен нашар акын мэеелес1нен гер1 де курдел) гэп. - Сонау же/ин/'с/нна з/сылЭы/? басынан бер; кут^аза- лмшыл о^ырл;ан с;'зЭ;' Аф^а^алмЭыт? шын жанан/ыры Эен у^ады. Булан ам/н Эен А^нуи/'л/А/н/' емаал? зорла^ан .ж'сн^. Сол А*^нш/'л;'А*А*с каннам сэлеж жол<-)а<?а/; болар сЭ^;'л? - Акынын ардактатан ел аман болсын. - Л/уАас'алнОьн;керемтноны ^анЭам ереки/елйаиермен А*а? тнари?са Эсмс/з? - Элецге 4зетт1ц енегес1н кереетс1н! 08.06.20П
Ж я л ; м и ж а н Я Н У 0 Ж 4 Д Д ---------------------------------------------------------------------------- Сер)к УМБЕТОВ: \"АЛАШТЫЦ АЯУЛЫ АКЫНЫ\" №жлекети ,ж э//с ^амратякер/, Д Р ЛрезмЭен^и/- н/% /с бос^орум/мсм Серж Ки&жоб у,7/н/;?ь;л,' анер л/ен эЭебметмке ^яж^орлы^ карсетмш келе .ж'л/п/^/// /7?ул<?л- лорЭы% а;р/'. Ил.иля/ь; ойуысынм^ кезш^е А/у/^л- ^ллмЭым <$0 жылЭы^ жере^омына арналган ;'с-шлрл- лар<3м% Кастлы уммжЭястимрушмсм бол^м. Серж Эбженулы осьшау тиом ^орса^ындя \"Му/^л- ^ллм \" ж урнолм н л еу.тал/77 оерг)/. Кутптиы^рухлнм бл7/л7я- ^ынл Эеае// змялы каз^лрлстплрь; з/^л'у/е блрысмнЭл ке^шен блй/^ллл^ь;.
НЙГ — *\" ЖГРА7 УО///./// ЖЧЯЧРВУ - А/уксиалн м/ы^ар.мяларыня эбебметш олм/ам/ бомыншо ^анбям бо^о берген болар еб/7?й? - Тарих бетш де катталып калган кешег1 ауыз эдебиетшен бастап, бугшг1 жазба поэзияга дейшН аральщтагы акындар шыгармашылыгына зер салатын болсак, акындьщтьщ галамат сез енер1 екен1н байкаймыз. Коргана бшсец калканыц, жумсай б:лсец каруын, С1лтей бшсец семеер1Ц. Багзы замандарда бабаларымыз б1рауыз сезбен даудыц баеын шеш1п, жаудын бет)н кайтарган емес пе? Бул д е ге тм !з , аталарымыздын сез кад!р1н ез Кад1ршен би1к койганын керсетсе керек. Жыраулык дэстур!м1зд1 карацыз, хан мен караньщ ортасында алтын кеп1р бола бшген шешендер1М1з, суырылып шыгып, суырып салып айта берет1н жырауларымыз, олардьщ сезш ел арасына жеткззуш) жыршыларымыз барлыгы да осы акындыктыц кайнар булагынан сусындагандар емес пе? Мукагали агамыз да акындык куаты мол сез енершщ, акындар кеш]Н]ц жалгасы. Кеше мен бумнн1ц ортасындагы дэнекер. Бабалар сезш бугшг1 урпакка жетк1зуш1. Мукацньщ «Куп1 киген казактыц кара елецш, Шекпен жауып ез!не кайтарамын» деу1Н!ц ез! атадан калган асыл мураны буг1нг1 урпакка аман-есен жетк1зудег1 адал ецбег1Н1ц жем)с: екен1 шындык. Ауыз эдебиет!Н1ц тума булагынан кана 1шкен акын сол б1р мелд)р бастаудан нэр алып, елен!Н1н езенш казак эдебиет1 деп аталатын алып дарияга куя б1лд1. Оньщ шалкар шабытпен туындаган жауьар жырлары туган топырагынан басталып, сахара казак даласына ушкан кустьщ канатына 1лес4п, таралып барады. Акын елецдер1Н1ц ем1ршецд1Г1 сол - Т1Л1 жатык, ойы аньщ, магынасы терец, ец бастысы эр елецшде б1р- б1р ем1р бар. Абай айткан «тыге жец1л, журекке жылы тиш, айналасы теп- гечс, жумыр» болгандьщтан, Мукагали елецдер] гасырлар керуешмен болашакка карай бет тузеп бара жатыр. Акын немесе эдебиет адамы болмаса да, кудайга шуюр, кез келген казак сез енерш щ асыл казынасына айналган елещц тус!нед1 деп ойлаймын. Себеб!, б1зд]ц жаратылыс, болмысымыздыц ез1 осындай.
Тумысынан акын халыкпыз. Содан болар б1рауыз сезден ерекше куат алып, б1рауыз сезге бола кулазып кала берет1Н1М13. Ягни, М укагали елецдер1 кандай куйде окыеаныз да кецшщ1здщ пернес!н деп басып жатады. Олещ аркылы б1рде курдасына, б1рде сырласьща айналып кете беред!. Б1р байкаганым, Муканнын каламынан б)рде- б1р такырып тыс калмагандай. Отан, туган жер, отбасы, достык, адамгерш;л}к сиякты такырыптар ез:нд1к ерекше- л1Г1мен ак парактьщ бет!не 1нжу-маржан сек!лд1 сап тузеп тура калгандай. Адамдардын б1р-б1р1не немесе туган табигатына деген шекс13 махаббатын б1лд1рег!н лирикалык елецдер1 окыган адамды бей-жай калдырмайды. М1не, бул акынныц сез енерш е, оньщ )Ш1нде еленге деген адалдыгыньщ белг1С1 болса керек. Акын бойындагы осындай дара дарын мен ерекше касиеттер! жогарыдагы С13 койган сауалга жауап бер1п тур емес пе? Мукагали шыгармаларына казак эдебиет1 елшем: бойынша ец жогаргы багалардыц бэр) элдекашан берм1п койган. Б1здер сол багага лайьщты акынныц бай мурасын кей!нп урпакка аманат ету жолында ецбек ет)п келе жаткан жандармыз. - Л/ука,'а.7Мелс^Эер; ?йэуслсй сл^п; азсцмашшорь/н ел/'н, этсерш суюае тизрбмелсмтлш бястяы ку/^/лс)ы/( 6 Осы жутмк/'нЭжя?/ ^алам пам^олануая Молоды Эсп омлонсыз? - «Акын елдщ ардагы» дегенд: текке айтпаса керек. А л ардагынан ел1 не кутед!, эрине, елец-жыр кутед1. Кандай елец дейтш болсак - ец алдымен оныц жазган- дарынан окыган урпак тэрбие алатындай болуы керек. Э йтпесе, ек1 казактыц б1р1 ек1 ауыз сезд1Ц басын косып, б1рдене айта алады. Б1рак оныц бэр1н елец екен деп аскактатып, аспанга кетере бермейм!з гой. Кум, топырак- тыц 1Ш1нен алтынды ажыратып алганымыздай асылын тани б1лу}М13 керек. М укагалидьщ 031 «Калам тарткан казактыц бэр! де акын, Абай б1рак кайтадан Т1р1ле ме» дегенд1 неге айтып отыр. Абайдыц данышпандыгы сол - елецдер] аркылы галамат тэрбиенщ мектеб!н салып кетт). Казагын Абайдай сынаган акын жок. Б]рак хак!м
жаман болсын деп емес, адам болсын деп сынады. Кейб1р кер1тартпа м!нездер1м1з жанына батып, кабыргасын кайыстырганнан кей:н катты-катты айтуга тура келд1. Эл! де болса бойымыздан арылмай жаткан жалкаульщ, жайбасарлыгымызды, бекер мал шашцызатын мактан кумарлыгымызды батыра сынады. Эйтпесе, Абай елецдер1 адамгерш1Л1к пен имандылык т р 1 м д е р т е толып тур емес пе? Абайды езше рухани устаз тутцан М укагали агамыз шепт1 де, шецген1 де елецге айналдырмады. Эйтеу1р, елец болсын деп емес, ез1мнен кеЙ1нг4ге енеге калсын деп жазды. Ш ындыгында солай болды. Мукац да Отанды суюдщ кандай керемет касиет екен!н кептеген елецдерш де айтып кетт1. Оны шын пейшмен, ынта-ьщыласымен тус!Н1п окыган адам шыны- мен де Отанды суюд1 уйренер1 хак. Ал Отанын кад1рлей, курметтей б т г е н адам оныц киындыгын кетере б1лед1. Куанышына бар ниет1мен косыла алады. Ягни, бет1н ары кылсын, ел басына ек!талай кун туса, кешег1 батырлары- мыз айткан ет1Г1мен су кешет!ндер осылар болмак. Ел1Н1ц еркендеп келе жатканына кец1л де белмей, кара басыныц гана камын куйттеп, берсе жагып, бермесе бил1кт! жерден алып, жерге салып суттей уйыган елд1Ц !Ш1не ]р1тк1 болып жургендер де кездесед: арамызда. «1штен шыккан жау жаман» дегенд! текке айтпаган аталарымыз. Б1рд1 айтып, б1рге кет1п жатырмын-ау. Сез орайы келгенде айтылганы да дурыс. «Маган не бередг, не беред1» деп алаканын жайып, кез)н сатып отырганша, «Мен Отаныма не берд:м» деп б]р сэт ойланса дейс:ц. Мукагали елецдерш тэрбие куралынын б1р1 дедщ 13 гой. Ендеше Отанды калай сую керек екендМ н б1лг]с: келгендер М укацды окысын. М 1не, карацыз. Жаца парактастырып отырганда кец1Л1ме конган мына елецд1 окып береЙ1н: Сод/олы бол Санбу^аш бол, сомро^смн ол/имн боля/?. Се.исер/ бол ^ынябындя, Ссртикс ус/иясо, сел/и стиисм зкхмтяылбаАзн.
Жял;млжям //УРГОДИДН Азаматтарымыз семсердей етк1р болса кер-жерден 1Л1К 1здеп, кем ш тж тауып, б а р -ж о ц т ы эцг!ме гып 031 ем1р сур!п отырган тэуелс:з казак елшщ ертец1не куд1кпен емес, ум)тпсн карайтын ед1. Акын елец!н1н ем1ршецд1Г)Н1н тагы б1р дэлсл) мына б1р жолдарында байкалады: ЭлемЭ;'к ^ем&'тишм/к керек тискан, Унм/ен Отяаныжны% унЭесеуп/н, - дейд1 агамыз. Тура буг1нг1 кунн1ц келбет^н сол заманда- ак кер1н, бшгендей. Расында да, тэуелс!3 казак ел1 дэл ка нрг: уакытта элемн1н назары ауып отырган бейб1тш1Л1кт]ц бес!пне айналган жок па? Улттар татулыгы, д1ндер достыгы, саясат сахнасындагы кслел; кел1С1мдер барлыгы да акын ансаган «элемд!к бейбтш лш тщ » корш1С1 емес пе? Бул кунде элем журтшылыгы акын агамыз айткандай, Отанымыздьщ ун!мен ундесуде. Ундескен1 сол Еуропаньщ тор!нен орын берд!. Еуропалык кау1пс1зд1к пен ынтымактастьщ уйымына терага болдьщ. Осы кунге жсгкен1М1зге тэубе кылуымыз керек. Соныц нэтижес1нде тарих койнауында кемескшен1п бара жаткан бабалар еспп кайта жангырды. Ерл1Г1 мен даналыгы елге мура, урпакка уран болган тулгаларымыздыц ес1М1н буг!нп урпактары терещнен бые бастады. Осындай сэтте Мукагалидай акындарымыздын, жыр жауьарлары кещнен наеихатталып, коптеген мэдени шараларда окылып, коншге токылып, санамызга серпш1с беруде. Мше, акын олец1Н1ц гажайып тэрбие куралына айналгандыгы. Енд1Г1 жерде осы ур,цсг1 уз1п алмай, урпактан урпакка жалгастырудьщ жолын салып кету1М]з керек. Оз басым каламгерлер кауымына кашан да курметпен карап келе жатырмын. Сол уш1н де эр жыл сайын облысымыздагы акын-жазушыларымыздьщ К1таптарын шыгарып туруды дэстурге айналдырдым. Тнчл, калтасы котере бермейт]н шалгай ауылда туратын каламгерлер1м13 де назардан тыс калып жаткан жок. Оеыньщ барлыгы эдсбист!М1зд!н дамуына, канатын кенге жайып, ер!с алуына ез тарапымыздан коскан у л е с1М13 деп б1лем1н. Акындарымызга жасаган демеуппл1пмд1 жаксы атагымды шыгарып, упайымды тугендейш деген бакай есеппен емес,
ЖГРЕГ/ ОДЪ/Я- Ж<//4Р74У жыгылганга суй етш , жылаганга жубаныш болатын сез енершщ, касиетт) ана Т1Л1М13Д1Ц болашагы жаркын болса екен деген ннеттен туындаган арман-максаттарымньщ кер1Н1С1 деп кабылдагандарыцыз жен. -Ж ы л самым Эастмурл; .жур^е?/ «Му^а^алм о/(}ларь;^ е/ме жа/^сы урЭ/'ске амн/иды. Эр&р бас/иаманы/? от? нэ/ммже бер<?е/а барм/акыз^а ор/ма^ же/м/'с/м/'к. Осы б/'р м^/ бас/маманы/? азжэн/м жо^ал/имам жол^аса беру/ уш/м /^ам/ам да %олЭау керек ел/ес ме? - Эрине, кандай да б1р и гМ к п 1СТ1Ц ары карай дамып, канатын жаюы уш1н мумк1нд1Г1нше колдап отыруымыз керек. Сонда гана оныц болашагы жаркын болып, б1р урпактан б!р урпакка жалгасып отырады. Облысымызда Жамбыл атамыздыц туган кун1не орайластырып дэстурл1 ет!п журген республикалык окушы акындардыц айтысы, республикальщ «М укагали» жэне «1лияс» окулары акындык енерд1ц аскар шынына айналган дара тулгаларымызды насихаттаудыц керемет улпс1 емес пе? «Жамбыл менщ жэй атым, халык мен;н шын атым», деп жырлаган Жамбылдай жыр алыбын, «Элее елер Мукагали Макатаев, Алайда, елт1ре алмас елецд: ешюм», деп елец!Н]ц ем!ршецд1Г!не зор сешммен караган Мукацды, «Эз ел1, ез ерлерш ескермесе, Ел тег1 кайдан алсын кемецгерд!» деп кеЙ1нгтерге аманат сезш калдырган 1лиястай дулдул!м!зд1 шынымен де ец алдымен 031М13 багаламасак, ешк1м б1зге ез жаксысын бермейд1. Мысалы, «Мукагали окуларын» жыл сайын ез1м барып кермесем де, нэтижес!н сурап, калай е т к е т туралы, кандай жаца ес1мдердщ жарьщка шыкканы жайлы сурастырып, кадагалап отырамын. Б1р куантарлыгы эр жылда б1рден, екщен талантты балалардыц тусауы кес1Л!п, аталары салган акындык сара жолга тусш жатады. Ертец ел1М13дщ т;згшш устап, жаркын болашакты жасайтындар осындай ултын суйе бшетш, енер1н, тарихын, салт-дэстур1н сыйлайтын балалардан шыгады. Эларды бала деп басынан сипаганымызбен, дананыц сез1н айтпаса да, ойыныц коргасындай салмагы бар екенш кергенде кэд1мгщей
Жйл,м\"-жя\" //УЯ/ ЙЖДЛЯ эсерге беленш, эдем: куй кешес!ц. Ертецг1 кун1це деген се т м щ артады. Юшкентай гана, карапайым Царасаз деген ауылдан шыккан Мукагали сол аймактьщ гана емес, ик) казак журтынын ортак перзент!не айналды. Казак поэзиясындагы ез! катарлас шок жулдыздардьщ ]Ш1ндег1 ец жарыктарыньщ б[р! болды каз1рг1 танда. Оньщ елендег; жарык сэулесшен каншама буын жылынуда, болашагыньщ багдаршамына балап, эр кадамын Мукагали елецдер1не ел1ктеуден бастауда. Абай атамыздыц «Болмасац да уксап бак, б]р галымды керсещз» деген1 осы болса керек. Б13ДЩ де мундай шараларды етк!зудег1 непзп максаттарымыздьщ б1р! осы. Болар баланы бесМ ндеп булкынысынан танитын ел ем естз бе? Олен елкес!не каз-каз баскан балапандардьщ тусауын кес:п, эр жыл сайын канаттандырып отырсак, казак руханиятына коскан у л е с 1М13 болмайды ма? «Мукагали окуларыньщ» етк1зшу1не келер болсак, бул шара ез арнасын дурыс тапты. Ор жыл сайын наурыздьщ басында жыл кусындай болып, акыннын жыр кустары Карасазга оралуда. К1мдермен б1рге, Мукац ез) кундел!Г1нде жазып кеткендей «XXI гасырдагы курдастарымен» Карасазга келш, Карасудыц бойына конып жатыр. Биыл 80 жылдьщ мерейтойы болатындыктан жылдагыдан да эсерл1, эдем1 ет1п уйымдастыру керек шыгар. Егерде тьщ, жанаша усыныстар туындап жатса, б:з м ум ктдптнш е колдау корсет1п, жандандыруга ез тарапымыздан кол ушын берем1з. - Сушнбдй атяожыз омтиысмнЭо кулл/ м/сжтресм ^осми, бор б/р дея 6/.7/И, Атерем/дмздт ясыр<)ы. Ил осмноу улкен 7??ус;'н;'к?и;' «Илотиоу, Ил/яом, Итпыроу» Эен ке^ /иыныстиы тиол^онмснен озе^'яе амналЭы^Эы. ск; 36И70нЭя^М КОС О^МНЫНОН КОНООН С/?СКМ7С.7/К 6 онко1'<?о боло^ы? - Суй1нбай бабамыз ез заманыньщ дауылпаз акыны. Айтыс енершщ алып бэйтерег1 1спетт1. Суырып салма акындык енердщ ешк:мге уксамайтын сара жолын салып кетт!. Б)р гана ез)щз айтып отырган Катаганмен айтысы
ЖУРЕГ/ ОЯАЩ- Ж4Я4РМУ галамат шеж!рел!к туынды. Он кун ойланып, тогыз кун толганып жазган емес, табан асты кырандай сацк ет1п, туйдек-туйдек жыр шумацтарын токтаусыз, бЧрЧнен кейш б1р1н екн1ндсте айтуын кагаз бетшен окысак та, касында отыргандай эсер алатынымыз шындык. Даланьщ дара данышпаны, шеж1ре кеуде кемецгер1 екен!не ержс13 кез жетк1эес13. Тарихка айналган бул айтыс сол куйЧнде калмауы керек. Муны да мумкшдйшше газет беттершен бер!п, урпак санасына сыналай сщ1ре бшген1м1з дурыс. Жогары оку орындарындагы эдебиет пен тш мамандарыньщ керкемдж куралына гана айналдырмай, мектеп багдарламасына толыктай енг1зуд1Н жолын карастырсак, нур уст1не нур болатын ед[. Ссбсб), бул айтыста шынымен де уш жуздчн айтулы рулары елец ернепмен керемет суреттелед1 емес пе? Тегш тану тектшЧк десек, сол тамыры терен тектт1кт1 осы айтыстан таба аласыз. ОзЧцчз айткандай, Суйекец бар казакты б[р казакка айналдырып, б:р казактан бар казактыц болмысын керсег1н кеткен1 акикат. КезЧнде Тезек торе: «Мен ем1р1мде ек1 акынды керд1м. Оныц б1р1 соз! М1рд:ц огындай, Кызыл иек СуйЧнбай. Ек]нш!С1 - балта т)л;н Бактыбай» деген екен. Оз1 де акын болган Тезек теренщ сез1 бул. Теренщ кещл тор]ндс калган ек1нш1 акын Бактыбай СуйЧнбайдан бата алганын тарихтан бэрЧмЧз де жаксы бшемЧз. Отты жырымен букара халыктыц журег1не жылу уялаткан СуйекеннЧн тамаша талантына суй;нгсн зацгар жазушымыз Мухтар ЭуезовтЧц ез1 де «Суйшбай айтыс акындарыныц алтын бэйтереп» деп ерекше бага бер1п кеткен. Бабамыздыц К,атаганмен айтысы олецмен жазылган шежЧре десек те болады. Тугелдей тпш шыкпаса да, казак руларыныц ден! осы айтыста айтылады. Ц ы р г ы з акыныныц созден тосылган жер1 де казактан кеппш деп кеуде соканынан болып отыр гой. Б)р рудыц емес, б]р улттыц аты шулы, жуир)к акынын созден токтату уппн де би!к ере керек шыгар. Ягни, Суйшбай акын кай жагынан болса да, терендЧпн таныта быд1. Сейтт1 де, тамыры терец тарихымызга ес1М1н алтын эрЧппен жазып кетт!. Ал Мукагалидыц 031Ц13 айтып отырган «Атырау, Алтай» деген елецЧне келеек, мунда да акын ез шеберлтпн 9-1285 129
керемет керсете бы ген. Циял кусымен алып казак даласын кас- кагым сэтте-ак аралап шыгады. Эсм1, акындардьщ жаны романтикага беЙ1м келед1 емес пе? Былайгы журттан срекшслй] де осында гой. Куанса да, кайгырса да жанына дауаны осы елецнен табады. Суйшбай бабамыз бен Мукагали арасындагы ел мен жерд1 суреттеудег1 шебсрл)к мумк1н, туган топырагына да байланысты шыгар. Ыр кездер) Суй!нбай шыккан Жет:су ен1р1Н)ц б1р пушпагынан ез уакытында Мукагали шьщты жарк ет:п. Суйекец ел шеж!рес:н толгаса, Мукац жер теж!рес[н ты!не тиек етт;. Екеу1 де казак эдебиет) тарихынын тер)нен орын алды. Урпак сабактастыгы мен эдем1 жалгасын тапкан ундест1К деген1М1з осы шыгар. - Мр$<з2<злм оленс)ерн/н; эн^е ямналуын бастман бер^ен 77ур<?мся ГменЭмеа. 7алан?я тмолйнти/мы^ бси'ын з/саслмЭы екен. Осм тме^/ре^/нЭе ом ер^мисе%;'з? - Иэ, кез1Н1н 1)р1С1нде Мукагалиды шын тус1тп , оньщ акындык дарынына жогары бага бер1п, эрб1р жаца туындысына шын куанган б1рден-б[р тулга осы - Нураган, Нургиса Тшендиев кой. « Ж и т и е н казактын дос таба алмай» жургенде касынан табылып, агалык акылын айтып, кулазыган кон!Л[не рухани демеу болганын жаксы б1лсм)з. «Аганьщ алды ак жайлау» дегендей, Нураганныц дархан пеЙ!Л!Н)н мей)р]не беленген кездершде Мукацньщ да куатты каламынан тамаша елен жолдары тегыген1 шындык. Мукагали акынды керу мумк1н болмаганымен, Нургиса аганьщ алдын кер1п, акылын тыцдадьщ. Тумысы белек, ерекше жаратылган жан гой Нураган да. Б]р Караганда каталдау кер1нген1мен жаны жайсан сд; аганьщ. Соз) етк1р, ез1 Т1к М1незд1 болатын. Осы жагынан келгенде Мукагали акынмен уксастыгы бар сиякты. Мукац да ак алмастай жалтылдап, пендешипкке бой алдырмай, акикатын айтып етт1 емес пе ем1рден. Мумкш, Нураганныц акынды жанына жакын тартканы да ез1не уксаган осы б)р турашылдыгы шыгар. Шецберге сыймай журген акынга Нургиса агамыз тер1нен орын бердг Ел аузында мынандай энпме бар гой: «Ом1р1Н1ц соцгы кезшде Мукагали Нургиса аганыц уй;нде
ЖТРДУУОЯЬЩ- Ж4ЯДР7ИУ б1р ай жатып, екеуЧ осы уакыт Чппнде отыз елец мен эн жазыпты. Ягни, кунЧне бЧр елец, б:р эннен. Аганыц «Дарига, домбырамды бершЧ» деп тэтемЧздЧ шакырганын кагып алган акын «Дарига, домбырамды берпн маган» атты елец жазып, оган Нурагамыз эн шыгарып, буын;! тацда ел ш ш де кецЧнен айтылып журген осы бЧр эдем: эн дуниеге келнгп» дейдЧ. «Саржайлау» эн1 де сол ке чдер] шыккан екен. ЕкеуЧнЧц де шыгармашылыгында уксастьщ бар. Нурагац «Акку» куЙ1н шыгарса, Мукац «Аккулар уйьщтаганда» поэмасын жазды. БЧр! аккуды куймен кайырса, екЧншЧсЧ - аккудыц киесш жырына аркау етт1. Акын мен композитордыц шыгармашыльщ бЧрлестЧгЧнен каншама жауьар дуниелер жарьщка шьщты. Цое таланттыц журегЧнен шыккан тамаша туындылар б:р арнада тогысып, «Онер» деп аталатын алып дарияга куйып жатты. Бугш п урпак сол дариядан жан кумарын басып, кецш кошын тауып, шелш кандыруда. ОзЧцЧз бшесЧз биыл Нургиса Тшендиевтщ туганына 85 жыл толды. Осы орайда да бЧршама игшжтЧ Чстер аткарылды. Соныц бЧрЧ - Талдьщорган терЧндеы Нургиса Тшендиев атындагы музыка мектебшщ алдына аганыц есксрткшпн тургыздьщ. Шарага Дарига тэтенЧц ел келЧп катысып, куанышымь!зга куэ болып кайтты. Алдымызда келе жаткан Мукагали Макатаевтыц 80 жылдык мерейтойына байланысты арнайы комиссия курылып, кептеген багдарламалар аясында жумыс Чстеп жатыр. Корытындысын келер жылы жазда болатын улкен тойда керсетпекшЧмЧз. - Муу^а^алмЭьуу? ДО зусылЭыу$ жсрсу/уууомын оуу7ку'зу уаараларьун бур ж'ы.7 бурмуу орамласумырьуу? эуса/имрсмз. Аул Эа болса ау^ын^а Ос^еу/ у^урмеуяу'ур'зЭу'у? жо<?арь/ суссну'уу усорсеуисе А'ерсА*. Осм ораууЭа, ату^арьул^ауу болам/ау^уууа ускс асуы керек Ое^еуу м^у басу??а.маляр уиуральу амуиа у^сунсс/а'?. - М укагали акынныц мерейтойын еткЧзу туралы шенпмнщ кабылданганын кез! каракты окырман басылымдардан, арда кецш керермен телеарналардан жаксы бшед1 деп ойлаймын. Арнайы комиссия курып, ец алгашкы отырысын акынныц туган ауылы Царасазда
е тк 13Д1м. Туган жер1нде бас коскан эдебиет1м1здег1 карымды каламгерлер)м13, ауылдастары, елецдег1 )Н! ]збасарлары бас коскан жиында кептеген усыныстар айтты. Барлыгын толык тындап шыкканнан кеЙ1н аудан, ауыл эк1мдер! мен облыстагы басшыларга арнайы тапсырмалар бер1Л1п, сол сэттен бастап-ак алгашкы жумыстары басталып кетт1. Ойткен1, Мукагали б1р рулы елдщ гана емес, Алаш журтыньщ аяулы перзенттершщ б1р1не, казак эдеби ет1Н1н ш октыгы би1к тулгасы на айналды емес пе? Ягни, ултымыздьщ мактанышы болган акынымызды барынша ардактауымыз керек. Лайыкты курмет корсету баршамызга ортак М1ндет. Осы тургыдан келгенде облыс басшысы р е т т д е ен б1р1нш) болып ун косуым дурыс шыгар деп шешт1м де, той куанышыныц алгашкы эсер]н туган жершдег1 бауырларымызбен бол1суд1 жен керш, б1ршпп отырысты да сол жерде жасадым. Ец б1р1нш1 болып колга алынуы керек деген мэселелерд1 де сол ауылда айттым. Ол - Царасаздагы акынныц муражайы мен жол мэселес1 болды. Б1рден каулы кабылдап, 1ске де к)р]С1п кетт!к. Алгаш кы жумыстарымыз да ез нэтижес1н берш улгерд1. Сарыжаз- дан еткеннен кейшг1 Царасаз - Шэлкеде ауылына дейшп жолды курдел1 жендеуден етк!зд!к. Шэлкедеден Талас ауылындагы аральщка агымдагы жендеу жумыстары ж асалды . Б1р кездер1 б1р сагаттан аса ж урет!н кашыктьщты каз1рг1 танда 15-20 минутта жур1п еткен ауыл тургындарынын кен1л)ндег1 куанышты да естш жатырмыз. Ек1нш1 б:р мэселе болган акын муражайы да курдел! жендеуден ет1п жатыр. 60 жылдык мерейтойында ашылган муражайга осы кунге дейш агымдагы жендеу жумыстары гана жасалып келсе, бул жолы 1Ш1-сырты тугелдей жацаша сипат алмакшы. Жылдар т1пт: гасырлар етер. Сол кездерде акын муражайы тарихи жэд1герге айналып, кел1п-кетушшерге уялмай керсетет1н мэдени мурамыздын б)р1 болып туруы керек. Б!р жылдары «Ауылда к1м керед1, Алматыга ауыстырсак дурыс болар ед!» деген т т р л е р айтылган болатын. Б)рак акынньщ
туган топырагында б1р муражайдьщ болганы ете дурыс. Ойткен), Мукацнын туган жер1, согыс жылдарымен деп келген балалыгы, алгаш колына калам алып, тунгыш елендер1Н1ц ем1рге келген жер! осы - Царасаз. Ал тескейдег! Шалкеде ауылы акыннын алгаш мугал1м, кеЙ1ннен ауылдык кецесте маман болып енбек жолын бастаган ж ерг Я гни, М укагали ем1р1Н1ц алгашкы баспалдактары басталган аймакта муражайдыц жоктыгы дурыс болмайтын ед1. Эрине, Алматы эдебиет1м:з бен мэдениет1м!зд!н ошагы. Ол жерде болса, келт-кетуш ш ер де ауылдагыдан анагурлым кеп болатын ед]. Б1рак, М укагали акыннын шыгармашылык элем1Н1н насихат- талуы б1р муражайга карап турган жок. Онсыз да кеп1нен д э р ш т е л т жатыр. Алматыдагы акын ескертк1Ш1Н1ц басында туган кун1 ешк]мн!ц тапсыруынсыз, Мукацныц ем1ршен елендер1н жаттап ескен баладан бастап ага буын ек1лдер!мен акындар кауымы жиналып, дала сахнасында эдем1 эдеби кеш етк1зуд1 дэстурге айналдыр- ганын жаксы бшем!з. Жогарыда айтканымыздай, жыл сайын «Мукагали окуларына» республикамыздын тукп1р-тукп1р1нен кел)п жаткан балаларга не керсететш ед1к. Туган жер1н, ауылын керген1мен балгын балаларга нег!зг1 керег! шыгармашылык элем!н, еленге деген алгашкы кадамын насихаттайтын б1р орыннын кажет екендМ рас. Арысы Атыраудан, шыгысы Шьщгыстаудан, Аркадан кел:п жаткан окушылар мен олардьщ устазда- рына, баска да конактарымызга ауылдагы Мэдениет у й т д е еткен б1р гана шара аздык ет1п, т1пт:, сауын айтып жасаган эдеби, рухани шарамыздыц аясын жутан- дау ет!п керсетет1н-ак ед]. Б1рден Мукагали муражайын колга алгандагы нег1зг1 максатымыздыц да б1р сыры осында жатыр. Себеб1, келер жылгы акынньщ тойына алыс-жакыннан келет1н конактарымыз бар. Алдымызда болатын улан-асыр тойымыздьщ дуб1р1 каз1рд1Ц ез!нде Цытайдагы кандастарымыздын да кулагына жет1п, елендеп отыр. Сонымен б]рге акын тойы карсанында шыгарылуы ТИ1С деген уш кугапка облыс бюджет!нен
арнайы каржы белдш. Оган Мукагали жайлы жазылган естелЧктер, зерттеулер, макалалар мен елецдер енбекш1. Республикалык акындар мушайрасын еткЧзсек, оньщ да жулде коры комакты болуы шарт. Бул жагы да назардан тыс калмауы тиЧс. Атамыздан калган «Цонак аз отырып, кеп сынайды» дегенге суйенсек, конактарымызды карсы алып, шыгарып салудыц 031 улкен жауапкершЧлЧк екенш естен шыгармаганымыз абзал. Даласындай дархан п ей т казактьщ дастарканы жайылар, атан туйе сойылар. БЧрак тойымыздьщ негЧзН максаты ас ЧшЧп, аяк босату емес екенш есЧмЧзден шыгармаганымыз жен. М укагали акынньщ калдырган мурасын ез дэрежесшде насихаттап, жан дунием1зд1 рухани тазартып, жас жеткЧншектерЧмЧзге улг1 болатындай, жауьар жырлар есЧнде мэцг1 калатындай етсе, бЧр жыл бурын бастаган тойымыздьщ тэты жемЧсЧ сол болатын ед]. Осындай и п бастаманьщ басы-касында жургендЧктен, бул шараньщ жауапкершЧлЧгЧ баршамызга ортак екен) айтпаса да тусшштЧ гой деп ойлаймын. Аудан ЭК1М1 Аян Айтж анулы да откенде жаксы хабар ж етюздг Царасаз ауылы мацындагы зиратта жаткан акынньщ анасы Нагиман апамыздьщ кумбезЧн кетерЧп, тойга келген конактардыц анамыздыц басына барып, куран окытып кайтатындай жагдайга келтЧрЧп, бЧр ЧстЧц басын бЧтЧрЧп койыпты. Бул турасында да кезектЧ еткен комиссия отырысыньщ бЧрЧнде айтылган болатын. БЧрден колга алынып, он нэтижесЧн берш улгердЧ. Алдымызда эл1 де бЧршама аткарылуы тиЧс жумыстар баршыльщ. - Сер;'д* Эб/кенулы, коктмежбе «Жырломбы журек» Му^о^алм созберше жозмл^ан эн бам%этмн ресиублмкяль;^ бе^ембе Аул Эя с;'зб/%ез усмнмсы^ь;з бомынм/а /ске осуим. Жо^орь; бе^^ембе е?якем и/араны ^алы^ .жур/?? жер<?:Ыом мыжылбы^мнм^ ам/млум бен ба^алабы. Солам амес ие? - Солай десек те болады. Тойдьщ болатын кезЧнде бэрш бЧрЧнен кейЧн бЧрЧн карбаластырганша мумкшднчмЧзге келЧп тургандарын еткЧзе бергенЧмЧз жен деп шептпм. СебебЧ, Мукагали элем: бЧр кундЧк тоймен шектелмейтЧн, аукымы
кец, айтары мол дуние. Цасымдагы басшылармен б1рге каламыздагы акын, композиторлардьщ басын косып акылдастым ец алдымен. «Эн кепи» деп етк1зсек калай болады деген ойларын айтты. Булай ютеуге де болатын ед1. Б1рак, Мукагалидьщ сезше жазылган эндер каз1рг1 тацда барлык жерде орындалып жур. Туган кунше орай, Республика сарайынан бастап, кептеген облыс, кала ортальщтарында да шыркалып журген1 шындык. Б1рак, Муканныц соз1не жазылган эндер кеш1 еткетм ен, байкау откен жок. Э тсе де, некен-саяк шагын аудиторияларда. Сондыктан республикалык децгейде етк1зуд!н рет! кел1п турганын айттым да, б]рден 1ске асыруларын талап етт1м. Цазылар алкасына да мэдениет1м13 бен эдебиет1М1зд1ц, онер1М13Д)н мацдайалды, сутт1ц бет1ндеч каймагындай ага- эпкелер!М13Д1 шакырттым. Тем1рхан Медетбек, Сэкен Иманасов, Нургали Нусупжанов, Мьщжасар Мацгытаев сынды агаларымыз, Сара Тынышгыгулова мен Гулвира Разиева эпкелер1М1з, Улыкбек Есдэулетов пен Батьщ Мэжит- улы, Рысбек Сэрсенбайулы сынды бауырларымыз кел)п, эд1л багасын бер)п, тамаша эн кеш1не куэ болып, керш кайт- ты. Расында да келер жылы етет1н акын тойынын шымыл- дыгы осылайша Талдыкорган тер1нде ашылды десек те болады. Энге айналган акынньщ елецдер1 сол куш тойдыц басталганын хабарлагандай Жет1судьщ тер1нен канаттанып ушып жатты. - Домнауы /^у/77/мм Же/м/'субм/^ 6 /'/? бунме^е Илом/ оршо^ нерзен/и/'ме амнол^ом жумбам о.ш'р^е .ж'м/ келе бермем/и/'м/ рас. Сонбы/^/иан /иоммно барм/а ел/ о/исолмсса ж ум ы ла ко/иераем ,ж'е/(/лбе/?, абмроммтимз г)о ор/7/мк болар ед;'. С/? ^алам омламсмз? - Эрине, Мукагали И1С1 казак баласына ортак тулга болгандьщтан, Жет1судыц тумасы деп белектеп, енннлеп алудан аулакпыз. Жогарыда мысалга келт1рген «Атырау, Алтай» елещн калай жазды, б1здер де сол кезкарасты устанганымыз жен. Тойдыц болатынын Мукагали жырына аркау еткен ел!М1здщ терт бурышына тугелдей жетк1зу
Жял;мнжа/< ЯУРЛОЖ4ЕД б:зд1ц м1ндет]м;з. Ал кандай кемепц бар, не косасын деп сурап жатсак, ыцгайсыз болатыны шындык. ОзЧмЧз бастагандыктан, соцгы нуктесЧн де езЧмп койганымыз абзал. Атагын Алатаудай аекактатып баетап алганнан кейЧн, кЧм не улее косады десек, «Кетере алмайтын шокпарды бшегЧце шЧп нен бар» демей ме? Цазакы дэстурЧмЧзбен тойга шашуымыз деп ниетЧн бшдЧрш жаткандар болса, патша кенЧлдерЧнде. Ондай сый-сияпатын улкен тойдыц устЧнде жасай берулерше болады. БЧздЧнмЧндечмЧз езтарапымыздан колга алган )сЧм13Д1аягына дейЧн шашыратып алмай, кыздыц жиган жугшдей эдем) етЧп керсете бЧлу. Осыныц ез! акынга деген курметЧмЧздЧц кандай дэрежеде екенЧн бшдЧрсе керек. - АенЭ/ ^озбосо, осылбы оны лллы% н^/л&^'не жорон:у /^мын. Сол бдмлы^ енуиен-ентием м^ер/л/н келе .жо/н^/р. Мр(й2алм?ияну урО/е/ оеле/^ олыи, б/р булд%?яы% коз/ ом/ыл^онбом. Оны;? б/р себениас/ рен?нн)е «А/у^о^олм» журнолын болабы. С/з ол^ом/^ы м/ы^он сзуи/нен бдсуиои, о^ын он?ынбо^ы босылыжнан ^а.м^орлы<^ы//ызбь; сми жон?^он .ж'оксыз. Сонбы^/нон журнал неролы н/к;рн^'з0 / б/л^мн'з келеб/. - ОзЧцЧз де быесЧз, мен Елбасыныц шешЧмЧмен облыс ЭК1МШЩ мЧндетЧн Райымбек бабамыздыц 300 жылдык тойына б)р кун калганда колыма алдым. КелесЧ кунЧ Уйгыр ауданында ПрезидентЧмЧзбен бЧрге аудан журтшылыгымен кездесш, одан ары Царасаз ауылында етЧп жаткан Райымбек батыр тойына бардым. «Мукагали» журналыныц бЧрЧнш) немЧр! батыр бабамыздыц 300 жылдык мерейтойына арналган екен. Журналдыц алгашкы санымен де сол кезде таныстым. Содан бер1 де бес жылдан асыпты. Сол куш тусауы кесЧлгсн басылымныц каз-каз басканынан, адымдап журЧп кетуЧне барынша кемегЧмдЧ берЧп келе жатырмын. Ал журналдыц езше келетЧн болсак, казак баспасезЧ элемЧнде езЧндЧк унЧ бар басылымга айналды. Ец басты ерекшелМ журнал бетЧндег1 эрбЧр айдардыц акын елещнен алынып отыргандыгы. Ягни, бастан-аяк Мукагали акынныц ез) сейлеп турган сиякты. Мукагалитанудыц басты бЧр багыты
осы журналда жатыр. «Кеш журе тузелед1» демей ме? Аягынан турып кеткенше киындьщтардыц кездесетш1 акикат. Бупнг1 тацда журнал сол асудан асып, ез арнасына туст! деу1м1зге тольщтай нег13 бар. ЕндЫ жерде акын елецдер! сиякты журналыньщ да ем 1ршен болуы басы- касында журген каламгер, журналист бауырларымыздыц енппсшде. Б13 ез тарапымыздан болатын кемепмузд: барынша бер1п отыруга тырысамыз. - этсамлы Эм, алмм-^ам/ио э^м/слерО/'/^ Эе бол^онмн &леси. о^ыннм^ .7/с}'/)су/'н/'м %а%идсыман оле// журолорын кем7'м<?/ у р м а н а ажонамтйяя кетиу. бостиам жерем/иомык е/?;Ал'^а7/о/иыр^он Аф^я^олм с/зс);'^ хо/йл тиор/^иЭен орын олуЭо? - Данышпан Абайдан сез калган ба? «Казактын ел гет- Н1Н жаманы жок, Т1р1сш щ жаманнан аманы жок» дейд!. Рас Т1р)сшде пендел)кпен ж!берген кемпнл1Г1 болса, соны рет1 келген жерде бетше басып, аяктан шалып калатындар бар. Сейте жур1п, ем1рден е т т кетсе, «Алтынный колда барда кад1р1 жок» деп налып жатамыз. Бул казакка гана емес, адамзатка тэн кемиилш шыгар. Сондьщтан ез!М!зд1 каралай бермей, жаксы жагымыздан жаркырата керсеткен1М13 дурыс. М укагалига соншальщ жабылган жала жок, б)р гана жагылган куйе болды. 1шкенд1гш бет!не басты. Туганына жакпаса да, турасын айтып журе берет1н етк1рл!Г1н 1шкен!нен керд!к. Шынымен де, Мукагали акын журт айткандай салынып журсе артында дэл осындай бай мура калар ма ед1? Буг1нг1дей курметке ие болар ма ед:? Сондьщтан да тауларындай аскактап еткен акынды аласартуды максат туткандар болган шыгар, б1рак Эбдш да Тэж1баевтан бастап, ага буыннын б1разы аркасынан кагып, шалкар шабытыньщ шьщдала беруше себепш1 болды. Кунделуг1н окып о т ы р с а ц ы з Габит М ус1реповтьщ уЙ1нде болганын, Габен «Аккулар уйктаганда» поэмасына жогары бага бергенш, кер]мд1Г!не алтын каламын сыйга тартканын жазады. Ендеше, Габец- дей адам тани бшетш сез зергершщ ыкыласына белен1п,
Жа^мяжяя ЯУРГ0Ж4ДЯ алгысын алса, Муканнын да осал адам болмаганы гой. СурЧнген жерЧнде колтыгынан демеудЧн орынына итерш жЧберуге кумар, жыгылганда жудырыгын ала ж упруге дайын, пендешмЧктЧн шенберЧнен шыга алмагандар рас, акын жанын тустп сЧ келмедЧ. КерЧсЧнше атына келенке тусЧруге кумартып турды. БЧреу солай етп екен деп калган журт терЧс айналып кеткен жок. Сырласына, муцдасына айналдырды. Буг1нг1 тацда тЧптен мукагалишыл жастар- дьщ катары кебейд1. Багалап, басына кетеруде. Царапайым халык осылай курметке болеп жатканда облыс басшысы ретЧнде ундемей калсам, азаматтыгыма сын болар едг Сол ушЧн жакут жырлары елЧмен бЧрге жасап келе жаткан Мукагали Макатаевтьщ есЧмЧн тагы бЧр мэрте жангыртып, сез енершщ, елец элемЧнЧн тойын жасаганды жен сана- дым. Алгашкы кадамнан-ак калай басталганын езЧнЧз де керЧп келе жатырсыз. - ДуЭям ял;ь;м /ияямяя .жмл ^яяммЭяэмя- ?ям Эе<?еяЭ/ есм/^ея етмееи/з. ОмЭям жямЖе/м/су жершЭе бол мя^яя сияешь!. /Уемек, бул момЭьщ б^рмм^м мямляр- Эяя яз^емел/^/ бяр г)ен.и/з. СяяЭя ял к;ямЭяя яз^ея/ел/к, ерекляел/л бял.мя^У Э/(^/.мем/зг)/ ясмяЭям еуря/^яея /иум/мЭееел. А7з ^яяя емес, .жя^см /е/мер/у(/з^е яя'леляу/ бялмя ЯЯ!МР^ЯЯ дгялм^/мм^ Эя еуряуА/ оеы сия^яил - ШэкэрЧм атамыздыц бЧр энЧ бар едЧ гой: «Бул эн бурынгы эннен езгерек» деген. Ендеше бул тойдын бурынгы тойдан ерекшелЧпнщ езЧ осы - бЧр жыл бурын басталганында болып тур емес пе? Оган жогарыда айткан аткарылган шараларды косыныз. Муражайдьщ жапаша сипатка ие болуы, ауылга апаратын жолдын сайрап жатуы, бЧр той карсацында уш бЧрдей кЧтаптын шыгарылып, тусауы кесЧлетЧндЧгЧ, акынды дуниеге экелген анасына курмет жасап, жаца кумбез тургызылуы, республикалык М укагали сезЧне жазылган эндер байкауынын етуЧ ауызбен айтуга жещл болганымен, аукымы кеп, аткарылуы бЧршама салмакты шаралар. БугЧнге дейЧн шеппмш тауып, Чеке асырылып улгерген осы жагымды жаналыктардьщ ез) баска тойдан езгеш елЫ н керсетсе керек. Алла
буйыртса, алдагы кундерде де иг11Стер1М1зд1 жалгастыра бермекп13. Аталарымыздьщ «Арык сейлеп, сем1з шьщ» деген сезу дэл каз!р б1зге айтылып тургандай. Сондыцтан аткарылган жумысымызга мастанып, масаттанбай шук1рл1к кылып, алдагы кундер1 колга алынатын эдеби- мэдени !с-шараларымызды осындай абыроймен аткарудыц камын ойластырайьщ. «Тас тускен жер)не ауыр» деген канатты сезге суйенсек, болашакта эл1 де талай жауапты 1стер кезег1н кут1п тур. Б1зге тойдыц е т к е т гана емес, соцындагы абыройы да кажет. Б1ткен :ске сыншынын коп болатынын ескер1п, елд1ц ес1нен кетпейтш дей етк1зу уш1н С1з бен 613 болып, Мукагали акынньщ мерейтойы аясындагы ИГ1Л1КТ11С1М13ге аса жауапкерш1Л!кпен карага- нымыз жен. - ж ярьм а ям/и/<ан радгмси!/ 2011 жыл
Жил,мялкам 7УУРЛОЖ4Д7? Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ: ^ КАЗАК ПОЭЗНЯСЫНЫЦ БАРЫН ЖАНАЫРРАН АКЫН\" А/ы/тзлтиам ЖалЭасбекаа .жырьиты/; тманыя, %??иясым ам/у ж*алынЭа улкем карнекм/ <?аль/.и. А/амлеке/и .жэ//<? т^а^аж Орхан-Енмсем жазуларьп/м// //<?с)ся самлеи ке/икен/н бу^УН^У урпа^/МЬЩ жс/им'?<г)/'. Оны^ АМЫЛСЫ.М сырларын заА/анЭасуяарына у/у/иь;рЭм. СанЭам-а^, эЭсбмс/ижанумм ^альлм Му/^а^алм журасына г)а бор зем/нжен с№я ^аммп а/имр. Ле^е? Оньщ ж?ауап/мармн м аж енЭ^/ сухба/и/?;ы а^ы^анЭа аны% а^^арась;зЭар.
-ЙТРДУ7 О///,//? Ж4ЯЛРГ4У - Даза^тма з/са^сы а^ын ком. Мык/иы а^ынбар Эя аз амес. /^есек /ме, ^алы?? о^ырл/анны^ ы^ылаеы Мука^алм^о ерекше. Аул кумЭ/% сырым с/з калам Эем н:ус;нЭ/раен болар ебм^/з? - Ксшег] Абай мен бсрЧдег) Касымдардыц жолын жал- гастырган, болмысы белек, табигаты терен Мукагалидын шыгармасына окырманныц ьщылаеы кай кезде де ерекше болмак. ОйткенЧ, Мукагали Макатаев бутЧн бЧр гаеырдагы казак поэзиясын биЧктетЧп кеттЧ. Ол кудЧреттЧ, гажайып, акиык, сыршыл, гуманист акын, кезге керЧнбейтЧн сикырлы кербез бояулардан, бЧзге естЧлмейтш купия, тылсым дыбыстардан тоят алатын жумбактыгымен уакыт еткен сайын езЧнЧн иЧрЧмше тарта беред). /(алкад;, жен У/ержон/моя, /7ум/кмн Эе ежен, Ееенмнж/н ЭежеЭ/ж ем/к;жае жен, Д*аза^н?ы^ каро оле/р - ^уб/рети/ж, Омба б/р сужбы^ сыр бар естн/лже^е/А.. - деп бекер айтып отырган жок. Шынында да ол тула бойы тутас елецнен, казактьщ касиетп кара еленЧнен жаралган акын. Оз халкын журегЧмен калткысыз калай суйсе, халкы да оны шексЧз суй д г БергЧ акындардьщ М укагалига уксагысы келетшдМ, композиторлардыц энмен элпештеп, кылкалам шеберлерЧнщ акын келбетЧн бояумен ернек- тей пнди ! элп айтканымыздьщ куост Кыскасы, Мукагали елецд1 кайта ояткан, казак поэзиясыньщ багын жандырган акын. 2 006 жылы ПрезиденттЧк мэдениет орталыгында жыр- суйер кауымга арнап М.Макатаевтьщ туганына 75 жыл толуына орай,«Казак жырыньщ ХантэнЧр!» атты жыр кепин еткЧзуЧм менЧц де Мукагали мурасына деген ынтьщтыгым- ныц бел[1С! ед1. Артына ешпейтЧн енеге, тозбайтын, таусыл- майтын асыл мура калдырып кеткен акын жырларын кайта окып, журепне кайта уцшгенЧмде Мукагалидын кудыретЧне бурынгыдан да табына тустЧм. Сол кешке жиналгандар XX гасырдьщ улы акыны Мукагали Макатаевтьщ оз;н, ез унш, ез дауысын эфирден тыцдап, шпей «Мукагали тЧр; болганда
казак поэзиясыньщ абыз аксакалы болып мына сахнаньщ тер1нде отырар ед). амал не, бупн ол к!С) ортамызда жок. Б1рак, рухы б1збен б1рге. Бугун м энгмж рухпен кайта Т1ЛДСС1П отырмыз» деп тараскан ед1. Еан?ар кун, А'елер н;ун, Ин!ар тиа^, ///ы^ар кун, Бэр;'%е, бэр/'я^ ^ужоржмн/ Ось; Мен осылам ж э^;л;к тмураржын, Осы Мен с;рэЭа ал.метмн/н м/ы^армын. Осы Мен ел.мемнн'н м/ьмормын, Сэл <?ана жыз^ын ан, ^амн?аЭан тмураржын. Дарасаз, /уара м/ал^ын оле^Эе оси?/ и, Жыр .жазсад/, ж'ур/иы.м, сле/^)есн?/'/^. Олсе алер, Лф^а^алм Ма^а/паен, Олтятре ал.иас аламЭа але^с)/' емнп'.м, - деп акынньщ ез[ айткандай, оньщ шыгармалары келер урпактьщ да журегше жол тауып, гасырдан гасырга, заманнан заманга, дэу1рден дэу1рге уласып, адамзатпен б1рге жасай беред1. - Му^а^алм Эа Ибам кар^ен бш'к/я;' карг); Эембл Солам с)ен антя^а не^/з бар. Себсб/', ек/ а^ынныт? каз^арастяарынба, унбесн7^;'нЭе б)рнт-а/р/ тяолы^нтьтратяын умлесжбер ж*ен?ер- л/к. Ыз солам Эей омлай.мыз. Ил, с/зЭн^ бул ж*ан;'нЭе^; н;'к/р/- /а'з ^анбам? - Пендешйпкке пер1ште козбен караган Мукагали поэзиясыньщ кайнар коз1 - туган ел1, оскен жер1. Ол нен< айтса да, н е т жазса да унем! туган елкес1мен ундест1рд1. \"Шекпен киген казактын кара олен'н шапан жауып озше кайтарган\" музбалак акын Абайдан кейшп поэзияньщ мазму- нын терендеткен эр1 байыткан, отаншылдьщ сез1мге белеген жыр-куд[рст. Абай сек)лд! Мукагали ойдьщ да, жырдьщ да косем1не айналды.
Ж УРЯГ/Й//А/Н - ЖЧ//4Р7 )У Мукагали Макатаев еленге интонация, инверсия, мазмун тургысынан да кеп жацалык енпзген ацындыгыныц устЧне жалпы адам баласын Абайша жанындай суйдЧ. Мукагалидыц поэзиясыныц ден1 сол адамды суюге арнал- ган. ИЭо^и жо^он уномЭы ^ылы<?ыжен, 7ол^мньжен уномЭы, /луны^ыжен. А/реулер/ н/о^Эырсо м/ь^лы^ыжен, Е/реулер/ жылы/ноЭь/ жылуыжен. Иб)ож жо^он унойЭы /^ылы^ылуен. Ме// Эе оЭож<?о уномжын ж/нез/жжен, Сан ссЙ7$янЭь//$ о/и/нонор б/р ез/жнен. Жо/^ын /норн/со б/реулер, чъ/р/н/^о /пенсе, 0А7'нбем.м;'н, ей/икен/ к/'нэ ез/жнен. Олгнеле/и/н/ /иоломлор, екнеле/и/и/ж, ^6?кнеле/н/н оЭсмуЭы кок/не.мек км/?/) Жо%сылы% но, .жу^/ршу /^у/нс/л; ои/ын, ЖажонЭы% но, о<?с/н Эо бен/не-бе/нн/'н. /Сез/жен Эе, ке^/'л/'.иен боянЭо<?он, ИЭол/ЭорЭм/? ж/нез/ оян .ма<?он... Д*онЭон бо/^ы/н/ СолорЭм/? оросынЭо Же/нер .жер^е э/се/икенм/е оят?Эо2он. Осы ойларын акын «Бар екен гой жаксы адамдар» - дейтш елецшде ербЧтедЧ; емЧрден ылги жаксы адамды 1здейд1. Жаманды Чздеп эуре болмайды, ойткен; жаманнын 1здемей-ак ез; табылатынын жаксы б)лед). Еор екен <?он, бор екен жо/^сь/ оЭожЭор, Жо/^см жо/<; Эен ам/нио/?Эор, бэ/ии/о<?орлор/ /^енж'/се/? /^омсмб/р «но/нм/олор^о», Е*ул /нои/но к/р м/олжозон о/^м/о кор<?с/. ОмлоЭыж Эо суы/^ Эен окм/о /^орЭм, Суы/^ болы/7, оЭожЭор .жо/н сонолЭы.
Сэл .жъ/ль;са, /^ар с)ем/и/я ермб/ екен, И<?ь;л-/ие<л'л суарын ба/^м/ауарбы. Аум/ ба/мен бежемтм/н, ум/ бе/яен, Жа/^еь/ абажбар бар екен, сун/и о/не.м. Жажанбарбм /чбеме//, а^/'-ак /набар, Жа/^еыларбь/ /яабуы/^ ^иын екен... Бупн бар да ертен жок; адам туралы, калай десе де бор:б1р кимайтын 031Н1Н замандастары туралы акын осылай толганады. Адам туралы Мукагалидьщ ойлары улы Абайдын «Адамзаттьщ бэрш суй, бауырым» дейт1н сез1мен осылай эдем1 ундесед1. Абайша ойланады, Абайша теб1ренед1, Абайша толганады. - ///ы^арма м/ь/лмк э/сужме/иа /яа/^мрми /на/^бау бе^е/н//7/ бар екен/ бел^/л/. №рат$, тна^мрмн н/а/;бау /^алаж^ерл/к з/акеа/я/нь;/^ б/р ^ыры ^ана. Оны^ мбеясын /^аны.ме/; э/санына е//{/р/н орь/нбам алжаса бэр/ бекер. Мука^а/м сйб/ оеынбан ерекшел/ктиер/жен /па/^банбмра албы д/а? - Мукагали менщше такырып 1здемеген. Ом)р. т1рш1Л1к туралы толганган. Толганып отырып пайымдаган. Б}р кундел!Г1нде: «Акьшньщ адамды зерттеген1 - ез1н зерттеген:» деген екен. Сондьщтан болар, акын 031 туралы коп жазды. Басты такырыбы да - 031. Эз1 аркылы ем1р туралы теб1ре- нед1. Адамдарга айтар екпесш де, назын да, кайгысын да, муцын да, жирен1ипн де, махаббатын да ез! туралы ел ец д ер те сыйгызып, жер1не жетк1зе жырлады. Адам баласындагы бар касиетт1 де, пенденплшт) де оз1нен 1здед1. Т1ршш1Г1нде ер-турманы тугенделмей кеткен акынньщ унш керен дуние еет1Г1С1 келмед). Сондьщтан да оньщ жай таппаган жаны, аласурган журег1 от ш ш де лапылдап, жанып журд1. «Душпандарым токтаусыз шабуылдауда, олар мен1 куртып Ж1беруге де дайын. Егер б1реу колына мылтык берш, ат десе, кайсысы болса да колы калтыра- мастан букш адамзатты суйген, ешк]мге зияны тнмеген мен) сол заматта-ак атып Ж1беруге эз1р. Бэр1 маган жат, жексурын, жи1ркен1ш т1. К 1МН1Н Дос, К1МН1Н кас екен1н угудан мен баягыда-ак калганмын. Жок, мен!н достарым
ЖТРДУУОЯЬЩ- ЖЛЯ4Р7ИУ жоц, мен тек айналамнан сепз аякты сумдарды тана керем. Цоргана аламын ба, бшмеймш. Олар маган быгендерЧн 1степ багуда. Милицияга да тапсырды. Келецкемнен коркатын халге жеткЧздЧ. ОнеукунЧ аеылып елмек те болдым. Балаларымды кимадым. МенЧ будан тек кана бЧр керемет куткара алады. Ал мен кереметке катты еенемЧн», - деп кущренш жазыпты кунделЧгЧнде кайран акын. Акынньщ жанын осынш а жаралаган, емЧрден соншама тун1ЛД1рген не едЧ? Цызганыш ед1. М укагали тым талантты ед1, дарынды едЧ езгелерден. Тулпар ед1 зулаган, сункар едЧ еамгаган. Казак жыры тудырган кубы лы е ед1. Оньщ осысын сол туста эдеби орта кере алмады, кетере алма- ды. Жазьмор ес/иел/'к/иер жен /П)уалы, А/реулер ж ан ее); бер ер /иу?<?аль/. А/реулер /иулиар ег)/' дер Эе жужк/'н, Аун!/'нбелжем ке/икен б/'р ер-тиурманы. И/?ыз <?&//? ам/иар жужк/'н %ылы.?ыжбы, Дылы^ь/жбы уна/н/^ан жулынубы. Жа/^еы кер^ен бер жужк/'н «жылынубь/^ дм/иеу/р /^азбяс былы/^-шылы^ыжбы. Жо^ жанбы /^//<?а// ежес жажлнбяуда, (^Сол у/а/'нра/^же/н абажблр^л/.'/) А/леж/'н, эм///еу/р б/р зажанбарба, Журеб/ ж у ? жыл ж асоя жажан т^ар^а... Жозылор ес/иел/'к/иер нем/еле^ен, А*ерерж/1з оны/? бар/'н нем/енебен. Э///неу/р, б/ле/м/'н/ж б/р-а% нэрсе - АЪм/ег)/' еле/? нежесе онлеб/ еле/?/ ...Дулйры, /иаубы/? ^ызыл ///улк/'с/ бер, №?жынбар, б/'з^/'/? умбб? к/р///'му/ бер. А/э/?^/л/'кке оз/'ж.иен ала кетмкен, Мен/'/? нэз/'к жаныжбь/ к/ж /иус/'//ер? Каран отырсацыз, акынньщ букм шыгармашылыгыньщ аркауы, басты такырыбы - адам емЧрг Адамныц дуниеге шыр етЧп келген сэтЧнен акырына дейЧнг! журЧп еткен
Жлл;мялгян /УУРЛОЖДЕН сан тарау жолдан туратын алуан сала ем1р1н жырлай- ды. - «О^ам сез <?ом ОтианЭы сумам Эе^ен^ ЭемЭ/ А/у^а^алм. Осымау /н/рксст?;//( ез/нЭе /(а/ш;а.ма тнере^ сырлар .ж'а/иыр. И^ын ез/ ам/н/уа// сезЭ/% ^аЭ/р/ме ез/ .же/??/?;/' же? С/з озан дамбам база бер^ем болар еЭ/трз? - Отанды суйемш деген б1р баска да, сую б1р баска. Мукагали - Отанын шын суйген, туган ел1не шын гашык адам. Мен - Мукагалиды кез1м керген, ез аузынан талай елещн тьщдаган, шама, шаркымша колгабыс типзген, ниеттес болган к}сыерд1н б1р:м]н. Эркалай жур1С-туры- сына, т:рш!Л!Г]не карамай, жаксы керген юс]мш. М ука гали туралы, оньщ отаншылдыгы туралы жазсам деп акынньщ Т1р1 кез1нде-ак талпындым. Б1рак жаза алмадым. Сэт1 де туспед1. Кез1 де келмед!. Ойланып-толганып, ал енд1 жазамын дегенде ойым онга б е л т ш , каламым шабан аттай баспай калатын. Оньщ себебш ез1м эл1 кунге дей<н бммейм1н. Мумк!н, Мукагали да улы Абай секшд1 и гер т, танып бола алмайтын улылык па екен деп ойлаймын. Бул ею акын окыган сайын жаца кырынан ашыла беред1. Бэр1М13 даусыз мойындайтын, бас иет1н акикат - Мука гали туган жерш, ел4н. Отанын, ана тшш жан-тэн)мен суйд;, теб)рен1п жырлады. Отанды суй]п жырлаудьщ озык улг1С1н калдырып кетт]. 77с сммломЭы, не береЭ/ келср кун, 7/с болса да тн/р/ курсам керерж/н. Жел/Эез/ у^улыныжын жен слО//^, ТСезенЭез/ /^очмсь/жь;/; жен елЭ/%. 7/с сымласы/;, нес/н берс/н ел жазан, 7урса^ екен ел/ж Эе ажам, жен Эе ажан. 7ау7ар - жен/% тнаусмлжамтиын ба^ь;?ныж, Ил ь/рысы.м - улон-замыр ке% Эалаж. 77с /стнежеки/н алтным, ^аунар, .жаку/?миь;, ОларЭм /зЭем е?нк/збесн/н уа/^мтитим. А/ен ба^м?нсь;з бола 7$омжан с/рэЭа, Тузан сл/.м болса екен ба^мш/им.
/7энеу?е Эе сыйламасын келер кун, Смм кержем-а^ еуалармын, санерм/н. 7у^ан ел;'.1/ /му^ырмнЭа /иурса екен, Эр/ корам... Эр/ ^арай карерла'н... «Ей, калам устаган каламдас бауыр, карындастарым, халыкты умытпацдар! Хальщсыз кундерЧн карац, оны суйемш деп байбалам салмандар. Оган тек гашык бола б1Л1цдер», - депт1 кунделЧгЧнде акын. Жырларында туган жерге де, туган халкына да шсксп гашык екенЧн капысыз дэлелдейд1. Акынньщ кЧндЧк каны тамган жерге, Отанына деген шексЧз махаббаты оньщ кай елецшен де сезшедЧ. Мысалы, «Качакстан» деген елецЧндеп: А,\"а?акстиа//.' 77ам, нам, нам/ ИрЭа^ыж-ам/ Сен жен/т? П/олнаныжсыт?, .жан<?а// уЭам, Оз/^Эе ам/р еур^ен ^анЭам ба^ьаи, Олжемти/нжахаббатимж, арманьж-ам/.. - деген жолдар осы айтканымыздыц куэсЧ. Отанын суйген, оны жырлай бЧлген акын Мукагалидай-ак болсын. КемпилшсЧз адам болады деймЧсЧц. Саллалаьу - галейки- уассалам Мухаммед пайгамбарымыздьщ ез! «Мен де сендер сиякты Алланын кулымын», - деген екен гой. Мукагали акындыгыныц кандай кемшмЧгЧнЧн бар екенш ез басым б1лмейм1н. БЧрак ана жылдары «Ана тип» газетшде жария- ланган Мырзан Кенжебайдьщ макаласын окып отырып Кайран калганым есЧмде. Онда мынадай жолдар бар екен: «Сонда Мукагали туралы бЧрауыз сын айтуга болмайтын болганы ма деп ойланып калдык. Ойланып отырып, оныц: Аелиа ка./ка,^, н/амлм^нан м/скем/н, №'скем/н, о/рак тна тим/еием/н, - деген] сиякты «тротуарная поэзиясына», Еала еЭ/к, э, Аала еЭ/к кем/е б/здер, /Уем/е ^ыетнар атн/нн?/, нем/е кузЭер - дегендег! «куздер», «кыстар» сиякты былдырлактарын
Жял;мя.мсйн А/}Я/ ОЖДЛЯ да поэзиянын газал багындагы гажап эуен деу!М13 керек пе?» - депт) макала авторы. Бэлк1м, Мукагали поэзиясында да кемшт1к бар шыгар. Б1рак ез басым макала авторы кел прш отырган уз1нд1ден кемш1Л1к таба алмадым. Иэ, сынауга болатын болса, сынау керек, б1рак Мукагали дай акынньщ рухына 1)л тиг1збеу керек. Абай болу керек. Киянат жасауга болмайды. Мукагали Макатаев - Отан деген сез1мге кылау тус1рмеген акын. Туган жерш, туган халкын Мукагалидай жырлаган казакта акын жок. Ана б)р жылдары жастарды отаншылдыкка баулитын «КтндМмд1 кескен журт» дейт)н шагын жыр жинагын курастырганда да осыган кез1м анык жеткен ед1. Туган жер туралы Мукагалидай тс6 ]рснгсн акынды сонда таба алмай киналганым ес)мде. - Алоссмк/мсрб; е?яе жэмжен о^ызан ^олажзер. Жэне обан ж'ан-ж'о^уиы змбро?и777йр олбы. Осызмбраштяы ^оза^тиы^ ^оро еле^тсн м/ебер бубанбостиы- робы. Енб/ осы .ж'о/п'/;Оес'/сиб/%ом-?иолзожборы%ызза кула/у тяурз/жи кслсО/. - Будандастырды дейт1нд! кайдам, Мукан Еуропа былай турсын, адамзат жасаган поэзияны мецгерген адам. Мукагали жырлары К1МН1Н де болсын журег1н баурап, ер!КС13 СЛ111П экечед]. Ананыц муцын, эжен!н зарын, жет:м- жес!рд1ц кайгысын, ерд1н ерл!Г1н, пэк махаббатты, адал- дьщты, достьщты жырга косты. Осыныц бэр1н б)р гана казак емес, элем тйнне аударса, ез ултыныц акынындай, бук1л адамзат суйс!Н1п окыр ед:. Дантен1н «Куд1ретт1 комедиясыныц» «Тамук» атты бел1М1н, Шекспирдуц «Сонеттер1н», Уолт Уитменнщ елендер1н казак тм1нде сейлетт1. Ол ез алдына, бар саналы ем1р1н халкына, ел1не арнады. С е й т т кыска гумырында урпакка улан-гайыр мол мура калдырды. И^ынжын беп иен %злам омтиа аложым, ^Уол^ыжмы^ ез;' ямти^пнын ^омтиолабыж. кмзен %2за^?мы% ^оро оле^/н П/скяен ж'оуып ез/не ^амтморажын, -
ЖУМУУа///./// Ж1/ЯУ7ИУ деп ацынньщ езЧ айткандай, Мукагали мен хальщтьщ арасында узммейтЧн рухани байланыс калыптасты. Сол себептен уакыт еткен сайын, тштЧ, сэт сайын окырман- дары М укагалига оралып отырады. Оралган сайын метрленш , кэусар булактьщ туныгына кангандай куйге беленедг Ину^он, зомон/ ^о^7оеына т$аласы ж*оросуы-он... Имналыуу Иурмоланы у^нжам барам, И.мам бол, амналамын, жмбом балам. Мукан сол кезде-ак Сарыарка т е с т осылайша жырга коскан. Жырга косып кана коймай, болашакта казакты элемге танытатын, терткул дуниенЧ аузына карататын шеш1мдерд1 тап сол Сарыарка тесш де кабылдатар гажа- йып кала салынарын сезген бе дерсЧц! Нагыз енер кущрет1 деген осы. Мун дай акыны болган хальщ - бакытты халы к. - Сол кезбе^у кеу?есуиу'к зама/; уу7зрбнеле^ан барм/а у^оуиор- ласунары сеуолбу А/^о<?алм бо ко.мпарупмялм^ соясоуиу^о сенбу. Собой боры/7 норунмяныу? .моу^соул, .муроуиуяорын .жъур^о у^осумы. Иломбо, камел УМ0НМ.М20 жеункен олууру'нуу? соу?ынбо сенун каяаен буу журоуулыууын олбо^муаьу са^ыж екену'н бм^ен умэру'збу. Иу^ьууубьу усумзелуске уиуырауиу^ан бур себау7уууар осы .мо беймуз. Еу?ан су'з не бемсу'з? - Адам - ез1 емЧр сурген когамньщ, ез заманыньщ кулы эр! кескш]. ЕшкЧм ез заманынан, ез когамынан тыс емЧр суре алмайды. Алланы да, Пайгамбарды да умыттырган идеоло- гиядан тыс Мукагали да омЧр суре алган жок. КоммунистЧк идеологияны, оньщ кесемдерЧ ЛениндЧ, Сталищц жырламаган акын жок. Олай болмауы да мумкЧн емес едЧ. Сондыктан заманынды жырладьщ деп ешюмдЧ кшэлаудьщ женЧ жок. Эбден есейш, толысканда, кемелЧне келгенде, акын саясаттьщ алдамшы екендЧгЧне кезЧ жетЧп куйзелед:, тентек койдай тенселЧп етедЧ дуниеден. - А-/ука^ал77.мен сомлес/'н, ежен-.жару^ын сырласу^ан у<гезберу'у?у'з болбы ж а? & ер солон еуисе^уз, есуу^у'збе ау^ынныу? у^онбом .жор^ьу/у сэунуиеру у^албы?
Ждл;м/!лсям ЛЯТЛЙЖИЕД - М укагали козу т :р 1 с т д е журт катары комакты жинагын да каре алмай кетт!. Келем1 эжептеу1р дел1нет1н «Ом1рдастанньщ» ез! Мукацнын елершщ алдында гана шыккан ед1. Одан бурын шагын гана жинактары шыгып журд}. Мьщ тогыз жуз алпысыншы жылдардыц ортасында мынадай 01р окиганьщ куос: болдым: Ол кезде «Жазушы» баспасы каз1рг1 Жазушылар одагыньщ бчршпп кабатында болатын. Поэзия редакциясы он кол жакта, тукп1рде ед1. Редакцияны Саги Жиенбаев баскаратын. Мен сонда кызмет 1стейт1н Шона Смаханулына келш ем. Карангы, тар кор- ридордыц тукп1р!нде поэзия редакциясыньщ алдында Мукагали Макатаев тур екен. Цолында ютапша. Эрюмд] токтатып олец1н окыгысы келед:. Ешк1м токтамайды. Жанына мен келе бергенде: - Мырзаш, тым болмаса сен тьщдашы, мына К1табым баспадан жана гана шьщты, зл; бояуы кепкен жок, - деп, алып тулгалы, асыл агам битт1н кабыгындай «Царлыгашым, келд1н бе?» деген кп агпнадан олен оки бастады. Мен тапжылмай тындадым. Солардыц 1Ш1нде махаббат, карлыгаштар туралы олендер! ес)мде калыпты. Олецд; окып болган соц: - Осы кун! журек дейт1н пэле шьщты, мазалап жур, - деп алып журегш алаканымен укалаган ед1. Журез?же ж у к ортяыя журзе??/.мде, &?, бомзусыж, бижебш бе? П/ямиоу /им;'/?, ?нс/р??/с?/?/ь/и к/'д/ кер/'нзе/? б?.и/е?Ъ////, А/рлег)/'// бе? (9 /^'ер/// еззе .журек ?^омдо борлд/, Озаен/% <?уд/ырь?// /^оло?/ памболаном? Сммы/^о р<г?х.\\/е/??, /улпра// Ис)ад/.' 0 ?/'м///'/( .журе^/'.иОе/? ко?/г)я .мазан? 7ула, Журек/ Ок/'//е.м жен нес/не/? П'зс?н ж*урек, эр?/не, елу/ес/// бе? ...Жо^/Дэр/'зер/ Доззама, бажмлЭасмн, Эрб/р .журек ез?'/??'/? кеубес/'нЭе/
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
