Жақыпжан Нұрғожаев - Жүрегі оның жанартау

ЖТРЕ/У ОЯАЛ?- ЖЧЯ4Р7:1У бзлел/. Ол барм/а ^алажбастяарыма осынбам ке^б/к?я/ зли/ем етя/я осме/мтяеб/. у4^ымбы^ ке^/с?я/к беаемб/ ^алам беммелея, калом я?ус/мб/рузе болабы? А^г^азйлмм/ыл эсер- жен б/р тмолзаныя караим/;'. - Акындык кен1СТ1к деген де - кеп магыналы угымдардыц б1р1. Улы ацындардыц бук1л ултца, жалпы адамзатка ортактыгы - олардьщ улылыгыныц 01р1шн1 елшем1 деее де болады. Ырак бул жердеп «ортацтьщ» даральщтьщ анюним;, ерекшел1кт1 жокка шыгаратын дубэра угым емес. Рухтыц ортактыгы, сез1м мен ой ундеепп. Акындык кен1СТ1кке алалау жат. Мукагали кещстнт де -ту та с. Ешк1мд1 де, елд1 де, жерд! де бел]п-жарып, бетенс1- мейд1. Ултын, туган халкы мен Отанын суйед1, елд1к мурат- мудделсрд! ульщтайды. Адамды суйед), адамдык асыл касиеттерд1 ардактайды. Адам болмысы купияларына УН1Л1Н, адамзат тагдырына алацдайды. Жырына аркау еткен пендел!к куанышы мен кайгысы да еш коспасыз, жасандылыктан ада. Сонысымен де журектерге жол тауып, тагдырластардыц ортак сез1М1 мен сырындай эсер калдырады. - Аалык/ямм ружмм ко/яеру ж эне ^ алм ^ м ^ сезж/м сел/я ея!ки/я оя/я)' ум//'м7йалан?й?й<зрс)ь;?% кум// керек. Сонбам кум/?я/ з/саратят^ам меж/з А^г^азалм аркылы б/'зае берзен смяк/ям. журась; асьм. ^бамм/а ам/м^амба «сажоробным сарм ал?яым^. Сол асылбы б/з /^аз/р /^;лам яамбаламуза тям/стя/жЬ? Аул /мураль; ме амтя^ам болар еб/^й? - Поэзия - езгеше рухани тылсым екен1 даусыз. Оньщ ыкпал ету кец1ст1Г! де белек. Улттык рухымыздын улы т1ректер1Н1ц б)р[. Осы ретте Мукагали сынды санлак талант- тардын шыгармашылык куатыныц эсерш ел рухын кетер1и, цогамдьщ сананы селт етк1зуге пайдаланудыц мацыздылы- гына дурыс назар аударып отырсыз. Бул акындык енер;йн эстетикалык мураттарына коса, элеуметт1к-гуманитарлык функциясын да естен шыгармауга шакырумен б;рдей. Бул орайда, Мукагали мурасы - шынында да таптырмас казына. Оны тэуелс13Д1к мураттарына ти)мд) пайдалану - мацызды мемлекетт!к 1С. Акын шыгармашылыгын барынша

кец насихаттауга осы тургыдан келу кажет. Енд1Г) шаруа акынныц езшен гер1, оныц артында калган тэуелс13 елш1н муддесгне кеб!рек керек. Осыны терец угына алсак, оны ТИ1МД1 пайдаланудыц формалары. тэж!рибес1 жеткЫкп. Тек дурыс тус)Н1к. оц кезкарас, шынайы ниет болсын дец13. тп'ммбы Маилекетятяж сымлм^а усмныл- ()ы. №??;п.Ж'<?с;мг)е ла}реам атяанбм. Аул ;'ске бе о/( ы^яолм^мз болбы бея ес/и/б^. Сонм^ аны^-^омм^м7^ аз аузы^ызбен амм^аябы ^олая оя!ырмыз. - Б1рде к;тап дукен1н аралап журш, Мукагалидыц жаца жинагын кер1п калдым. Сатып алып, б1р демде окып шьщтым. К ап ы унаттым. Сол эсермен кыска гана ]пк;р жазып, «Егемен Казакстанга» усындым. Такырыбын «Казак поэзнясыныц Хантэнгр!» деп атадым да, оныц астына негтзг) МЭТ1НД1 жалгастыра: «атанган акиык акынньщ жаца жыр жинагын Мемлекеттж сыйлыкка усыну - елд1к парызымыз» деген жол костым. Ал пйпрдщ бар узын-ыргасы былайша ершш шьщты. «Мен бул К1тапты жакында керд1м. Аты - «Аманат». Авторы - жиырмасыншы гасырдагы жыр жампоздарыньщ бгр1 - Мукагали Макатаев. ЕрекшелЫ - непзшен бурын шьщкан кос томдьщ пенуш томдьщтарында жарияланбаган, кейшнен табылган аманат жырлары енгенд)г]. Кемелсуреткердщ коркемд!к булагынан тагы б1р кана сусындап, тагы б!р тамсана отырып, окыс ойга келген1 -о с ы жинакты биылгы Мемлекетт1к сыйлыкка умчкерлер катарына косудыц сэтг кел1п-ак тур-ау деген сен1м. Мэселе, ел айтып журген талантты кез1 т1р1С1нде жетк1зе багалай алмадык-ау, деген етн1шт]ц орнын толтыруда емес. Ол жайдактау болар ед1. Б13ДЩ ойымыздыц озег) - жаца жыр штабыныц казак поэзиясындагы айтарльщтай кубылыс екенд);]. Б1р1нш!ден дуниеден еткен таланттыц бурын жарияланбаган кыруар елец!н тауып, уз1п-жулмай назарга усыну жи1 кездесе бермейтш окига. Ек1ннпден жеке жыр жинагы- ньщ акынньщ бук)л шыгармашыльщ эр[ азаматтык

болмысыньщ бар шырайы тунып, сэгг; ер]лу] де сирек кездесетш жайт. Ал, «Аманат» - осындай жинак. Унпнш!- ден К1таптыц керкемд}к беченд]р]лу] де жогары кэс1би бЫ ктЫ к денгей)н танытарльщтай. Бул К1тап касиет) туралы шолып айткан п!К1рлер гана. Оларды кенейте де, терецдете де тусуге эбден болады. Тагы б1р маныз бере кетер нэрсе-«Ам анат» жннагын Казахстан Республикасынын Мемлекетт1к сыйлыгына усыну Мукагали Макатаевтай 1р1 сез зергер1Н1н болмысын, белек элем1н тагы б!р жан-жакты зерделеп, онын творчестволык лабораториясына тагы б]р саликалы ой Ж1беруге мумк[нд:к берет1нд1г!. Акык жыр болып актарылган акиык акын аманаты когам тарапынан, мемлекет атынан ТИ1СТ1 багасын алуы занды кубылыс болса керек. Улттык рухтыц улы Т1рек- тер[Н1н б1р1не катыстынын кай-кайсысына да бейжай- лык танытуга болмайды. Оркениет урд)С1 де осы. Шагын макала «Б1рауыз сез» айдарымен 01рдсн жарк ет1п, жарык кор;п. Унатып, куаттайтындыктарын бшд1ргендер де кеп болды. Мукагалидьщ мьщдаган окырманыныц б;р] рет!нде бтд1рген п1К1р!м кейш Жазушылар одагында кбайты сыйлыкка усыну мэселес1 талкыланган кезде сез болган керш едг Элдеб1реулер накты к1м, кай мекеме усынып жатыр деген сиякты суракка сур1нд)рг)с1 келгендей сьщай таныткан кезде, акынньщ досы, рухани серн ), акын Оразакын Аскар агамыз «Егемен Казакстан» газег!н1н сол санын алга тартса керек. Бул туралы ол ккш щ ез1 жазып, макала авторыныц атына шынайы ризашылык б1лд1рген1не 1штей маркайганымыз бар. Мукагали шыгармашылыгы сол жолы Мемлекетт1к сыйлыкка ие болды. Оган акыннын миллиондаган окырман- дары, букш ел куанды. Бул акиык акыннын гажайып шыгармаларыньщ ем1ршенД1Г1Н1н тагы б1р дэлел1ндей болды. «Егемен Казакстанда» жарык керген 613Д1Н шагын П1К1р1М1зд!н оган шын мэн1нде кандай эсер! болганын б]лмсйм)н. Б[рак б;зд)ц ойымыз да копт1н ойыныц арнасында болганына бек разымын.

Жял;мялсям / / Уй/ <Яй - Му^а<?<злмс)ы а з/н ^ ^унорын саунам атнырмн злаи а^мр.манЭормна тмонь:сн?ырсо Эейлмз. ^ ы н шм^ормал<зрм са^он лайм^. Об)ан ууннасо^ - у/нм.имй.иь;з. /с басын^а .жур^ем ре?н;'нЭе бул и;'к;р^е ^онЭай каз/^арас ^асар е()н(;'з? - Элбетте, ете орынды тмек. Бул б1р эл! турен тусе коймаган тыц арна. Мукагали поэзиясы е з т щ нагыз аудармашысын зл] жольщтыра койган жок. Бул орайда соцгы жылдары б1ршама жаксы нэтиже берген М. Эуезовтщ «Абай жолыныц» орысша жаца тэрж1мес1 мен 1лияс Жансуг1ровт1ц «Кулагершщ» агылшын тм1ндег1 нускасын эз1рлеу тэж!рибесш ескеру керек. Бул иг:л1кт1 1СТ1 уйымдастыруга Цазакстан Жазушылар одагы мен М. Макатаев коры мурындык бола алар ед1 деп ойлаймын. Эрине, КР Байланыс жэне акпарат министрлМ де тыс калмауга ти1с. —^Х7 <?асыр2а ам/н-ерк/н ен^ен Мука^ашОы^ ^Ожыл- Эьщ жерейтлайы кале .жа/имр. ^^мнны^ асынау тнайын ул/н/иы^ ру^ган^ яай^алану ум/;'н меняем ма^ыз- ды и/араларЭы ж узеге асыр^ан ж ан ден сямлмсыз? - Б1ршама жаксы шаралар ойластырылып, жузеге асып жатканын бшемш. Эстресе, Алматы облысы эк1мд!Г1 тарапы- нан. Жан-жакты акпараттьщ колдаудьщ сыртында акынныц келемд1 ерекше безенд1ртген эксклюзивт! жинагын шыгаруга арнайы каржы бел!нд). Каз:р «КазАкпарат)) баспасы (басшысы - Конысбек Ботпаев) жобаны жузеге асырумен белсене айналысып жатыр. Кеп узамай суйшин данасы колга тиед1 деп кутул)М13. Тулгалык энциклопедия шыгару да ойда бар болатын. Б]рак бул курдел1 ецбект1 колга алган арнайы топ жумысты эз1рлеп улгере алмады. Сондьщтан кеЙ1нге калдырылып отыр. Мундай мацызды 1сте асыгыстыкка жол беруге болмайды, эрине. Сез рет1нде, былтыр «Элеуметттк мацызды эдебиеттер шыгару» багдарламасы бойынша акынныц алты томдык толык шыгармалар жинагын шыгару жумысы ойдагыдай аякталганын айта кетуге болады. Оган мурындык болган - акын шыгармашылыгыныц б уп н п шыракшыларындай

ЖГРЕ/7 ОМА/// - Ж4Я4РГ4У болып отырган кос аяулы агаларымыз - Оразакын Аскар мен Бексултан Нуржекеулы, «Жалын баспасы». Акыннын мерейтойы улттыц руханн игыМне кызмет етет1н окнгага айналуга ти)с деген ой ете орынды. Бул, ец алдымен, оныц букш ел келемшде кец аталып ету1нде к е р 1тс табуга ти1с. Ал ойластырылып, жоспарланган шаралар акын поэзиясын барынша кец насихаттауга, сол аркылы жалпы казак эдебиет) мен Т1Л1Н1Цмерей:н кетеруге, тэуеле)ЗД1к рухын аскактата тусуге, шынайы отаншылдык сез!М1н тэрбиелеуге багытталганы жен, эрине. - Жеке лтиынбазы журнал м/ыз<зру амес. Со<?ан ^араиостяо/; .жур//а.7ь/ бесжш/ з?смл2я бостпы. А/эЭенм а.м/рб)е// ез;'н;'т? орнмн белй/- леб/. ^алыяйюстйы. Жцрнол мт^ролм с;'з<г)/7; дамбам? ТТенбем усыныстиорбм ормозо салор - Акиык акын ес1м)мен аталатын журнал шыгару айырьщша жауапкерш1Л1к жуктейдг Мен1ц байкауымша, басылым ужымы оны жаксы тусш етш тэр1зд1. Журнал «мукагалитану» 1зден1стер1не уйткы болып келед]. Кейб1р соны кезкарастар мен тыц деректер сыемш де осы басылымнан кездесттрш калганымыз бар. Жуйел1л1кке умтылатыны ацгарылады. Сонысымен кызьщтырады, ум 1ттенд1ред1, келешег1Н!ц кемесю тартпасына сен1м уялатады. Усыныс дегенде... Такырып аясын кецейте тускен артык болмайды. Басылымныц кепш1Л1к колды гылыми- сараптамалык сипатын кушейте туссе. Келешекте, Т1ПТ1, гылыми-кепш!л1к альманахка айналдырса да нур уст;не нур болар ед] деп ойлаймын. - рохжетя/

Сер!к ТУРЕЫНБЕКУЛЫ: \"МУКАУАЛИ РУМЫРЫ МОЛАЖР МУЦНАН Т У Р А А Ы \" Сер;к 7ур^ь;нбедулы - азшбж улес;*н кое^ан ^ауаи^ерс)/'// бф/. Соньж ем %зтияр, Селге^м^ л/у/уа^алн/?;а/а'^а бен т^ой^анумтиылыстмарь? о^ы^маньш сум/мбфебл у4^мн^я арнал^ан ж ы рларм нба ол тиол^д- нмс л/аржанбарын з/сар^мра/иа м/амабм. Мука^а.уа бемнес/н со.ибб/<?а// нъесасы тяеаАир сах/;аларь//;ба ^омылмА? .жур. бул з ^ ш е с / бурын^ы омларьт обая зр; /??оль/к/?;^/ра /иускан. С у^бам сонбам бреА*:аел;к/иершен о^ы/и/анньщ мазарын аубарабы.

ЖГРД7У ОЯ&/М - о.7€^0 <?/л нозорм/^ызЭы тралом оудорь/я е^7? Сол эсер/^/з ес'//о^<? же? - Мен Мукагали елецдерш туцгыш рет тогызыншы сыныпта оцып жургенде сонау Торгайдыц тукп;р:ндег! Тосын кумында жольщтырдым. Какаган кантар айы. Акшыганактагы мектептщ сабагынан б1р мезет босап, кыскы демалыска шьщкан кез1М13. Мен;ц экем Тургынбек бес жасымда дуниеден еНп, шешем екеум13 Тосында туратын экемнщ агаеы - М!ркс)нц отбасыньщ касына кеш1п барганбыз. Агам Ермекбай екеум)здщ ермег1м13 кун1-тун! к!тап окимыз. Оньщ устш е экем М]рке к:тап окытып, оны тьщдаганды катты унататын. Соны бшген Ерекен екеум13 экеме кезек-кезек жарыса К1тап окудан жалыкпаймыз. Эуезовтщ «Абай жолы» жалба-жулба. В1р кыста б[рнеше рет окыганбыз. Сэбитт1ц де, Еабитт1ц де К1таптарын б[рнеше рет окып тауысканбыз. Ол жылдарда «Жулдыз» журналын жаздырып алмайтын койшы болмайтын. Хат танитын койшылар жаз бойы ет]Г!)пц конышына тыгып, «Жулдызды» жырым-жырым болганша колынан тастамайтын. Цыстьщ кыска кун1н1н б1р1нде жанадан келген «Жулдызды» парактап оки бастаганда «Без орамал» деген б1р елецге кез жупрте бастап ед]м, о гажап, жанагы жыр жанымды баурап, кецы1мд1 аулап ер)кс!з ез1не тарта женелд!. Тамсанып тагы б1р окып шыктым. 0 3 !М!3 кунде окып журген Сырбай, Еафулардьщ да жырынан белектеу, жыраулар домбырамен жи1 айтатын Нурхан толгауларына жакын тег!Л!п турган елец. Олец болганда да жэй елец емес, окигалы - елец-баллада. Жалма-жан агам Ермекбайга окып берд1м. Б1рден «Авторы юм?» деп сурады. Балладаныц бас жагында бадырайып «Мукагали Макатаев» деген жазу тур. «Ест1меген ес1м1м ед!» дед: де, Ерекец журналды колына алып, ез: оки жонелд]. Ерекец мэнерлеп окуга ете шебер болатын, дауыс макамы да тэу4р. Окыган сайын теб!рен1п, тамсанганы байкалып тур. Окып шыкты да, «Молодец, Мукагали Макатаев!» десш. -М эссаган, мынау, б!р езгеше акын, езгеше елец гой, - дед1

Жал;мплгял Ерекен, енд[ шынымен-ак тамсанганын жасыра алмай. 613 бул елсцд! кешке экеме окып беруге кел1ст1к. Койдан кеш оралган экеме дайындалган шэй тун ортасына деЙ1н созылатын. Оньщ уст1не Айша эжемн[ц дастарханы эрдайым жайнап туратын. Казактып бар дэмш тунде 1шет1н эдет) гой. Оньщ усине керпн-келец косылып, эщлме-дукен, арасында эн-жырдан да куралакан болмайды. Сондай-б1р сэтте агам Ермекбай колына б:р ойда жокта сыбага-сый тускендей куана шалкып, дастаркан уст1не «Без орамалды» оки женелд). Тьщдаушылардьщ б э р тщ де назары елецге ауып, тым-тырыс бола калды. Олен окылып жатыр. М ен т назарым еленде емес, оны тьщдап отырган адамдарда. Бурын тыцдаушылардыц басында мундай куй бола бермейтш. Бул жолгысы мулде белек, п и п кейб1реулер1 «О, ш[ркгн, дуние- ай!» деп кездер1 жасаурап шыга келдг Не керек, осы тун; дастаркан устшде осынау елец кемтнде ек1-уш рет окылды. Содан кей1н, «Без орамал» Тосын кумын катар-катар кыстап отырган койшы ауылга кыдырып тарай берд1. Анда-санда экем Ерекен екеум1зге кайта-кайта окы- тып, кулак курышын кандырып алады. Содан кеЙ1н, Мукагалидын елендер!н 1здеп жур!И окитын болдык. Б)рак, сонау жылда, какагаи кыс айында - Тосын кумында, тосын жацальщтай журект1 теб1ренткен «Без орамалдын» эсер: осы кунге деЙ1н кец!лден кетер емес. болЭы Еолсо, сол /щумлы э^м/елеи - Кеб]несе, алгашкы жылдарда Кецшш1к екеум:з б:рге барып, катар кезМп журд1к. Онда да «Баспоштаньщ» уЙ1Н1н 1ргес1ндег1 гулзарда немесе КазМУ-дыц туб1ндег) «Гулдер» деп аталатын асханада жолыгатынбыз. Айналасынан 613 сиякты жас акындар уЙ1рсектеп шьщпай коятын. Соларга тура калып, теб!рен[п турып елецдерш жи1 окитын. Б1р к у т Кеншглгк екеум!ЗД1н елендер1М1зд1 кезек-кезек тьщдап отырып: - Эй, кызталактар, б1рщ - Кадырга, б]р;н - Туман- байга катты уксап барасьщдар, сендер менщ шэюрттергм болуларьщ керек! - деп рахаттанып б1р кул:п алды да, Кеншш1кке бурылып: - Эй, сен сарыныц сездер!нде сарын

бар екен. О ц и г а л ы елецге ойысып керш], - дегеш бар. Содан кеЙ1н Кецш1Л1к шынында да, балладага беЙ1мдел1п, окигалы елецдер жаза бастады. Ал, «Кадыр. Туманбай» деп айта берет!Н1 - ездер1 тырна катар ескен, калжьщы жараскан замандастар гой. Ойтпесе, мен1ц б!лу1мше, Мукагали К,адыр мен Туманбайды, элбетте, ез1нен жогары коятын. Олардьщ елецдерш кызыгып окып, кызганбай багалайтын. Бул акындар, сол кезд)ц ез1нде эдебиетте орыны бар, ес!мдер! халыкка кец тараган ерекше акындар ед1. Эмресе, елецдер1н жастар суЙ1п окитын. Б)рак Мукагалидай емес, жастардыц у-дуыныц ортасында бола бермейт1н. Б[зге ол кезде ез1М1збен б1рге журет1н Мукагали сиякты акын керек болатын. Сол себепт1, 613 жастар жагы Мукагалидьщ жанында жапырылып журет1нб13. Мукагали б)зге ез елецдерш окиды жэне бэр1н де жатка айтады. Б13Д1 осы кызыктыратын. Б1р кун) Мукагали мынадай елец окыды: -^л,мо/иь; - сампан %ала, сам^ал ^ала, Жс.м болтом Еал/иы^а Эа, Еамкалза Эа. ,4ла/яау<?а /?7ызылЭы кси, Сяндм/у ?яау, сажало кал, бамтяа^ Эола, ксуятя;' орыс/ям^ тяа^Эаммн^а, ормс?яы^ ^ар^аммнЭа... - деп келет1н. - Бул юмнщ елец1? - деп сураймыз. Бул Магжан Жумабаевг1К1 деп сыбырлайтын б1зге Мукагали. Ол кезде Магжанныц атын айтуга тыйым салынган кез. Цорыкпай осылай деуш1 ед1. КеЙ1н Мукагалидьщ Кецшы1к екеум)зге айтканы: - Оз елец!м десем, ешк1м тыцдамайды, сосын, Магжанд]К[ деп айтсам, бэр1 калт турып тыцдай калады, - деп кулет1н. Шынында да, кешн Магжан акталып, шыгармалары жарыкка шыкканда бул елецн1ц уштыгы тупл пуштыгы да табылган жок- Бул елец - Мукагалид1К1. Мен1 эл1 кунге дейш тацгалдыратын Мукагалидыц б1р сез) бар. Онда да Кещшлш екеум1зге кез1г:п айткан. - Ой, кызталактар, мен «Атырау-Алтай» деген поэма 14-1285 209

Ждл;мплган /УУРГОЖ4ДЯ жаздым. Жакында баспага усындым. Окындар. Онда осы Алатаудыц тес1нен самолетке отырып аламын да, буюл Казакстанды тобесшен шарлап етем. Сендердщ Торгай- ларьщньщ да тебес1нен ушып бара жатып, Нурканды айттым. ИЛркщ Нуркан гажайып акын гой! Сендер сонын багасын быесщдер ме? - дед1. Б1з: - Б)лем1з, бшем1з дейм1з, - косарланып. Сосын сэл ойланып турды да: - Сендер сол поэмада менщ Кереку елкесшщ устлмен ушып бара жатканыма назар салып б}р окьщдар!.. дед1. Баска ештеме деген жок. Бар айтканы сол. Кейш, б1раз жылдардан сон, поэманы парактап отырып, Мукагалидыц сол соз1 еске тус1п, кадала карап окып шыкканым бар. Осы куш ойымда калганын айтсам, мынадай болып келет1н: -Топырагыцды кушактап жатпасам ба, Кныр жайлап журген б]р урпагыцмын, Мактасан да ез1Ц бш, даттасац да...» Осы жолдар ойымда калыпты. Аньщтау уш1н кайта карауга да болады. Мен1Ц тангалатыным, Мукагали КецшЫк екеум1зге осы созд: неге айтты? «Окып шыгыцдаршы!» дед!. Содан кейш, Мукагали шетел эдебиетше ете жетж сд]. Дантен1 аударуы да тегш емес. Б1зге орыстарды оки бергенше, б:р сэт батыс эдебиепне де назар салып койыцдар, Батыска б1ржола бершмей, Шыгыстыц «жет1 шалын» умы- тып кетпендер!» деуш: ед1. «Жен шал» д е г е т - Омар Хаям, Рудаки, Науаи, Низами, Фердауси, Жэми жэне ]Ш1не ез!м1здщ Абайды да косып коятын. - а/ны ,исм атмозм «ез/ ЭунмсЭен оз<?а/? со^ Эсмд/, Осы ксл/сес/з бс, ксл/спсмс/з Оз кез^арасм^мзЭы бм<)фсс^/з Эсмжт. - Осы кунг1 ел жаттап, аузынан тастамай, суйс1не окып журген олендершщ бэр1н акын Т1р1 кез]нде жазды гой. Сол олецдер]н:н токсан пайызга жуыгы акынныц :1р1 кез!нде эр турл! баспасоз беттер)нде шыгып жатты. Эрине, улкен катырмалы К1таптары бола койган жок. Ол кезде поэзия ютаптары шагын жэне жука болатын. Алайда, мэселе К1таптыц оз1нде емес, сезшде. Алтыны сырткы п)Ш[нде емес, пышдс болса керек. Осыны бшген окырман сол кезд!ц

ез1нде Мукагали елецдер1нен макурым болган жок. Окырмандар ьщыласына беленд1. Одеби сыннан да онша жапа шеккен жок. Ойтсе де, сол баягы бшнк, ук!мет тарапы- нан Мукагали ез багасын ала алмады. Оз)нщ алдындагы талантты акын агасы Касымньщ куйш кешт1. Уйден таршылык кер1п, кызметтен куылган ксздер) де болды. Содан ба, акыннын ашынып та, тасынып та сейлеген сездер1не куэ болдык. Сол кезде журттын бэр1не жугысты болган «тентек судан» татып алмады, таза болды деп айта алмаймыз. В:рак. Мукагалидьщ б1реуге тш тиг!3]п, арына, намысына ти1п сез айтты дегенд1 ест!ген де, керген де жокпыз. Мукагали жайшылыкта жуас, момакан, Т1ПТ], муцлы боп кер1нет1н. Ал, элденеге к уй ш -тсш , тепер1ш керген тустарында буырканып, бусанып, асып-тасып кетет!н кездер] де бар ед]. Ом]рд]ц ез! солай, акыннын шын мэн1С1ндег1 аты мен атагы ол дуниеден ет:с1мен-ак, дур ет1п шыга келд1. «Мукагали - улы акын!» деген сезд1 алдымен, каб1рдьщ басында теб1рене сейлеп, Эбдшдэ Тэж1баев айтты. Оньщ елецдерше жазылган Калдаяков, Тшендиев, Мацгытаев, Бейсеуов эндер! б1ршен кеЙ1н б1р! туындап, эфир мен экрандардан жи1 естшш жатты. Алайда, ол елецге жазылган эндердщ кеб) акын дуниеден еткеннен кейш халыкка жария бола бастады. — С и а ^ ы н н ы ^ к а з / н к е р ш е м / < л с / 'с / ? . ^ ^ ы н / т р а . / ь ; с а н алуан сстнслжуи; ?яа, сс/и/'н тис .журген боларсыз. А7/; зажан<3ас?яары акын .жамль/ эл/ кунзе Эсм/н зртиурл/ сез амтиуза ум?р. Осын<Зам эЭмстис/з&'ктнсрзе ^ан^ам база бсрср сЭ/^/з? - Канку сез де, кажетс1з эцг1мелер де жаксы адамньщ тен]рег)нде купшщ бит1нше ер]п журер] эл1мсактан бар нэрсе. Ол кезде шм 1шпед1? Ол кезде асырып ]шкендер болса, каз1р кызмет]нен коркып, жасырып 1шет1ндер жетк1Л1кт1. Жанаайттымгой, Мукагали птн, К1мн)н казанын Киратты? К]мге кес1р жасады, К1мге жамандьщ ойлады? Ол еле-елгенше елен жазуды токтаткан жок. Т1Ш), сонгы дем)не д е й т колынан каламы тускен емес. Бэр! де адамзатты

Жя^мялсйн / / Сй адалдыкка бастайтын эрл:, нэрл1, арлы жырлар. Сонда халык Мукагалидан не зиян кершт1? Каз)рг]дей бил!кт)н басын устап, 1Ш1п-жеп койса б1р сэр1. Менщше, Мукагали арак 1шкен жок, ол сол заманнын улы зарын, запыранын 1ШТ1... 1шт1жегщей жеп, !ргпп бара жаткан «советтж систе- маны» сынады. Ашык айта алмаса да астарлап айтты. Ал, кердж, бшд1к деп жургендерд1ц кеб1 - кезшде Мукагалидыц касында болудан кашкактайтын едг Енд) кел)п, сырлас болдым, сыйлас болдым деп шыга келед). Сондай араластыгы болса, 13 калдырып б1р уэжд! сез айтса гой. К ебЫ нЫ 1шкен-жеген1н1н тен!рег1ндег1 сез. Бурыны- ракта кейб1р к!С1лердщ «мен бар, Мухтар бар» деп Эуезов туралы жазылган естелштерше журт кул1п журет!н. Бул да соныц кер1 гой... - Жетм/сулм^тиор А/у^о^олм^о ж ерлес рети/нЭе тиортиобы. Ол Эя зо^былы^: болса керек. ^4л, с/'з оскен 7ор^ом .ж'ур/яь; Му^о^олн моэзмяемн колой ког);р,7<?й&'? Пл^е уммек етяеуи/н э^^шелер бор м/ызор... - Оныц рас. Акынды алдымен, к:нд)к каны тамган жер, туган, ескен ортасы кад]рлсу[ керек. Гетен[н сез1 бар емес пе, «Егер акынды бшпц келсе, оныц туган жерш арала» деген. Туган жер] багаламаган акын баска елден де опа таба алмасы хак. Туган жер!нде акынды керген- бшген адамдар кеп болады. Олар естелж айтады, м1нез-кылыктарын еске алады. Муныц ез1 урпакка улг]. Ал, акын ретшде Мукагалиды б)р гана елкенщ уланы рет1нде кабылдауга болмайды. Мукагали жырлары бук1л казак халкынын казынасы, 1нжу- маржаны, асыл-жауьары. Осы тургыдан алганда, мен туып- оскен елке Торгай - Костанай ел1 Мукагалиды ете кастер- лейд1, елец-жырларын жатка айтады. Эс1ресе, соцгы жылдары жастардын Мукагали жырларына деген кулшыны- сы артыи келед). Жалиы, Торгай елкес: таланттарга бай. Оны езщ де б)лес1н. Аргы Акац, Жакацды айтпаганда кей]нг1 Сырбай, Еафацдардыц ез1 неге турады!? Сыраган мен Еафекещц Мукагали катты сыйлаган. Олардыц алдынан кесе етпеген. Олардьщ да Мукагалига деген ниет1 жаксы болган. -212-

ЖУРЕ/7 ОЯЬ/Я - Ж4ЯДР7ИУ Акындыгын багалаган. Айткан жылы леб1здер1 де бар. Жалпы, Мукагалиды казактьщ кальщ ел1 катты кастерлейд1, елен-жырларын суйс1не окиды. Сол себепт1, Мукагалидьщ мерейтойларын тугаи жер] деп тек Жет1су ещршде гана етк1зу аздык етедг Сол сиякты кешеп Цасым акыннын гасырлык мерекесш тек Царагандыныц канжыгасына байлап койсак, онымыз сокетттк болар едг Демек, адамзат баласына ортак казына калдырган тулгалардьщ баршасы казактыц барлык олкес1не ортак, улт мактанышына айналуы керек. Олардьщ ойы да, тойы, да казак халкыньщ ортак игйнп. Содан болар, Торгай жагы да Мукагалиды ез акындарынан кем кермей кад1р тутады. Жалгыз Мукагали емес, Кадыр, Туманбайларга да акын рет1нде елд1ц разылыгы ерекше. Нэт1нде, талантты тулгалар танымал тарландар кеп шыккан ел, ез кад1рш сез кад]рш катты сез1нед1. Оган Семейдеп Абай ел1 куэ. Ал, Торгай жершде Ахмет пен М1ржакыптьщ кад)р-касиет1н ел енд1 гана танып-бш!п жатыр. - Е7реу;ер оны о^ыжом-о% о^ын &пе)ы А^^озолм^ы жу^отн^ысы /<еЛС<г)/'. А/у^озолмды^ о^ыжом о^ын болзоныно сенес/з бе? - Осы сезд1 айткан адамныц ез! окымаган надан. Сол адам Мукагалидьщ мукым елендер1н ер)нбей, бастан-аяк окып шьщса, дуниетанымы кецеЙ1п, улкен философ болып шыгар ед1. Эл1 кунге дейш елендер1н жатка айтып тугесе алмай келе жаткан, Букар жырау, Актамбердшерд1н кай жерде бш1м алганын К1м бшшт1?! Абайдьщ ез1 де Семей медресес1нен эр! аспаган гой. Ал, окып ек1 диплом алып, кай акын кшп-жарып шыгыпты? Акын непз1нде б]Л)мд! ем;рден. еткен тарихтан алады. Оз ортасында есш-енш, П1сш кайнайды. Мукагали осы кун: екшщ б1р1 кулшынып отырган шет тш) институтына тускен. Нем1с ттл] факультет)не. Бул максатка Мукагали бекерден- бекер мойын бурмаган. Алые сермеп, кияга канат каккыси келген. Ойтсе де, ол кезде шет тин не умтылыс жасаган улт балаларына Кснсс ек1мет] кырын караган. Шет т1Л1нде сол кезд1ц ез1нде бил1к-бедел1 бар басшылардьщ балалары гана окыган. Мукагалидьщ шетелдщ улы классиктер!н аударуга

Жацми-ждл ЯИУОЖ4ЕД аукымы жеткен1н сол пакырыц 61лер ме екен?! Мукагалилар ем1рден окып бш1п, зерек туган дарындар. Эрине, дарын болдым екен деп, мулде окымай коюга болмайды. БЫ м кай кезде де керек. Эс1ресе, буг1нг! заманда. Себеб1, каз1рг1 карттардын айтар эщчмес! аз. Олардьщ кебюшщ санасы, кешеп кецест1к кезецн1ц келецс13 идеологиясымен эбден уланып калган. Кебю: аталы сезд1, баталы сезд1 айтудыц орнына жагымпаздыкка жакын турады. Осы шырмаудан шыгу уш1н буг1чг1 жастарга ею есе оку керек. Кем дегенде ез тшшен баска ею тшд: ерк!н мецгеру! керек. Кецестщ кезенде М1ндетт1 болган орыс тЫ снд; би)к денгей болудан калды. Б1ршш1 ез Т1Л1ЦД1 менгеру1н керек. Сосын агылшын Т1Л1Н. Оз ТШ1НД1 ерК1Н менгерсен, бут!н Тур1К Т1Л1 - СеН1К!, агылшын Т1Л1 жаьандануга баратын жолдьщ алгышарты екен)н естен шыгармауымыз керек. Соны сезгнген Мукагали алгашында шет 11л! институтына тусш, кейшнен Мэскеуге барып бак сынады. Екеу1нде де сол заманныц соракылыгын туспалдап айткан талантты акынныц адымын аштырмай, бет1н кайтарып тастады. Мукагалидыц алгашкы елец; шыкканнан бастап, ем1р1- нщ сонына деЙ1н «КГБ»-нын назарында болып, соцынан унем1 «уш эрштщ» журген1н мен «Мукагали» драмасында анык керсетт1м. - «-ЬЪм5/м/^о.7-//арм/ / ^ бсасн улкен тяол^ау ж*азбы. Сол оленье Му^жалиЭы ж*о^/нан, амфен^сн/ сез;'- леО/. Осы тнуролы с/з^с сыр отуиарЭы Жалны, ол к;'с/////; коз^аросы ^алам сб;? - Мукагалиды жоктаганына Караганда кад]р!н кеЙ1н бшген сек1лд]. Оньщ уст1не Тафекец де, Сыраган да зама- нында :р: акындар болды. Алайда, Мукагалига агаларыньщ багасы белек ед1. Бэлкгм, олар артынан тебе болып, кер1Н1п келе жаткан акынньщ кейш таудай болып шыгатынын б1р- ден байкамаган болар. Элбетте, олар Мукагалидыц аса талантты акын скопи бшд1, ссзд], багалады деп айта аламын. Бэлк1м, керемет араласып кетпеген болар. Оныц есесше, бул агаларыц Туманбайды бауырынатартып журдг Бэлк)м, б)рге жумыс ктегеннен болар. Ал, Туманбай шын мэшсшдеп

ЛМТЕ/У Р//А /// - Ж4//ЛР7ЛУ талантты тулга. Б1зде б]р келецс1з дэстур бар. Оны Цадыр акын кадап айтып кеткен: -Том ^ыры^о келу;'нбе, Тбмлямжмз онм бнбср елумбе. Жураенбе ^асмжьндя тмяныжямжыз, 7<знмжмз жмляя-сы^тяая алш/нбе. Мсмл/ сен, усо^сь^ бс, ?/л'ср/ бс. Д*ялбырл/й7/ сскерусн б;р /с/нбс. Ол<?ен/н э/ссрлснзснш А'у/?7/'н жгурже?/, 7йЛ6№77?772Ы ^аб^рлСМЖ /77/р/'с/НГ)с ' - деп каксап айтып кеткен Кадыр аганыц кад1рш енд1 елгеннен сон сезш жатырмыз. Кешег1 коз) жокта сексен жылдыгы тойланган Мукагалидьщ т;р] болса, елу жылдыгы тойланар ма ед1, тойланбас па ед1? Осы жайлы ойланбаска болмайды. Гафекецн1н де Мукагалиды елгеннен сон жоктаганы содан болар. Соган Караганда, Кадыр аганыц кагидасына кулак турш, ден койганымыз дурыс. Ал, Тумагаца келеек, Тумагац алгаш акындык аяк алысынан бастап, кун! бупнге дей;н тулпар шабысынан б1р танган емес. Соган лайык халкыньщ багасы да болды. Осындай агаларымыз ултымыздыц мерей) емес пе? Ал, Еафекецнщ Мукагалиды елгеннен сон мойындауын мен осылайша пайымдайын. - Л^^озолмбы^ а?яа,мекен;*нбе болбм^ыз ба? Еолса- талибам эссрзе беленб^н? - Ертеректе, кай жылы екен) ес1мде жок. Алпысыншы жылдардьщ аягы болар, 2-3 акын Мукагалига ер)п, б1р автобуска мшш алдык та Нарынколга тартып отырдьщ. Касында Токаш болды. Барганша елец оку, энпмс-дуксн... Неге екен1н, бшмейм!н, Токаш Карасазга келгеннен кей)н Алматыга жалгыз ез1 кет1п калды. Артынан бшд!м, ол бурында талай рет Мукагалига ерш, бул елкеге келш-кетш журед1 екен. Ал, алгаш керген бп елке табигатына танга- лып, талып тусе жаздадык. Царасаздан зр1рек, би!кте турган б)р ауылга барып тунеп шыктык. Танертец тура сала терезеге кез!м тус!п ед1, о, гажап, мундай керемет керкем

Жя^мя.жян ЯИТЙЖ4ДН табигатты бурын К1м керген? Оз кез1ме ез1м сенбей, далага жуг;р]п шьщтым. Тагы да сол сурет. Мукана «Мынау не гажап!» деппгн. Мукан рахаттанып кул1п: «Торгайдьщ жазык даласына уйрен;п калган бала, тауды кер1п басын айналып тур ма, бул б1здщ - Хантэщр!!» дес1н. Хантэн1р1, Хантэц1р), Хантэщр!... деп куб1рлей бер1пп)н. Содан кеткенше Хантэщрше кайта-кайта караумен болдым. Кез)н де, кещлщ де канбайды. Тура алаканында тургандай. Мукан мен1н бул кылыгыма карап, жылыушырап жымиып кояды. Танкалганымды эбден сез1п тур. Хантэн1р1н:н гажабы танертен б4р белек туске боялып, шыгыстан шыккан кун сэулес1н тугел жиып алгандай, нур шугылага беленш, бас каша б1р куй кешед! екен. Туске таман Хантэщрш Т1ПТ1 танымай каласьщ. Танертен сэби кулк1С1ндей жадырап турган шыцныц баурайына туе ауа булт уй)р;ле бастайды екен. Ал, кун еюндне ецкеЙ1п, бес!нге бурыла бастаганда танертещ1С]н кум1с шугылага малынган тау етег1б!рте-б!рте б1ртурл1 мунар тартып, муцлы кеЙ1пке айналады. Сонда мен ойлаган ед1м, « Мына жерде туган акынньщ алып болмауы мумкш емес!» деп. КеЙ1н тусшд1м, Мукагалидын букш ем)р] де, елец1 де туп-тура - осы ХантэщрП Осы кун1 ел- журт: «Мукагали казак поэзиясыньщ Хантэц1р1» деп жатса, соны ез кез!мен керу уш1н эр адам музбалак акынньщ ауылына арнайы баруы керек» деген ой туйд1м. Ал, Мукагалидын кешег1 дурыдеп еткен 80 жылдыгына, оньщ алдындагы мерейтойына да шакырылганмен барудьщ сэт1 туспед1. Оньщ есес)не мен1ц «Мукагали» драмамды Астанадагы К- Куанышбаев атындагы театр эрт!стер1 тойга тарту етт1. - «Аф^айалм» мьеса^мз карермен^е унабы. беммес/н кел/стм/р/п сожба^ам екенс;*з. Афны жазу .мура/иы омы//ыз^а ^алам орны^/мы? - Мен, эрине, анау айткандай, кэнй) драматург емесп:н. Эрине, бул мураттан кашып та кутыла алмадым. Алла нэс1п ет1п, мен токсаныншы жылдардьщ басында Казакстан Мэдениет министрлшшщ репертуралык редакцияльщ бел1- м1не басшылык жасадым. Сол кездеп министр Т. Мамашев

ЖКРЕ/7 ОЯ/-/Я - Ж^ЯДРТИУ ед1. Тэж1рибел: К1С1 гой. Жаксы жумыс 1стед1. Ал, оньщ орынбасары осы кунг1 «экемтеатрдьщ» басшысы 1р; режис­ сер Обаев ед1. Алдында бул орынга к;м басшы болса да, сол адам аз жылдыц 1Ш1нде атакты драматург болып шыга келет)н кершедг Себеб1, драматургтер баягы ез шыгармасы- нан бастайды гой. Ойткен1, театрлардыц репертуарларын бек1ту ез колында. Осы «аурудан» арылу уш1н Талгат пен Ес1мхан баска адам 1здеген. Драма жазбайтын б]рак оньщ т]Л1н тусшетш, елге, шыгармашы кауымга бедел] бар к)С) керек болган. Сейтш , тандауы маган тус1пт1. Оз1м де тангалып журм1н. В;рак екеу1 мынадай талап койды. «Оз!ич1ц акындыгьщ да жетедг Пьеса жазбайсьщ, жазсан да колымда тур екен деп театрга усынбайсыц. Авторларды алаламай, тандаулыларын сахнага усынып отырасьщ». Уэде осы болды. Бурынгы кызмет:м де ештемеден кем емес ед1. Айлыгы да будан жогары болатын. Осы кунг; «Акикат» журналыньщ бел1м менгеруш1с1м1н. Оньщ устше, редколлегия мушес1 болып бек1Д1м. Сол кездщ сез1мен айтканда, «номенклатуралык» жумыс екен. Шынымды айтайын, бул жумыска буйрепм бурды да турды. Буган себеп, мен жасымнан Аркалыкта О .Ж эн1бековтыц уйымдастыруымен жасакталып, курылган, нег131 Мэскеуд)н Щепкин атындагы жогаргы театр училищес1н1ц шэюрттер! калаган, сол жылдардагы ен жас Торгай театрыныц ужымымен эбден араласып кеткен болатынмын. Ен;п соньщ 131 суымай жатып, театр 1сше кызметке шакырылдым. Буган бастык болудан тапкан олжам - Цазакстанныц бук1л театр- ларыньщ койылымдарына катысып, репертуарларын 1р1к- тед1м. Сенщ Талдыкорганьща талантты режиссер-устаз, Маман Байсеркеновпен б1рге талай рет барып, сандаган спектакльдерд1 талкылаганбыз. Атакты драматургтер К. Мухамеджанов, О. Эбшевтермен п1К1рлес болдым. Багыбек, Ахметжан, Эинрбек сынды сындарлы сыншылармен сырлас болдым. Ардакты драматург Эк1м агамен сапарга талай б1р шыгып, театр тынысын сез1п-бш1п журд1м. Ал, ез1м сол уагда бойынша, театрларга пьеса усынган жокпын. Б1рак, министрд1н орынбасары, театр жагыньщ Т13Г1Н1Н устаган

Жал;мя.жям Ес1мхан Обаев «Сер1кжан, сенщ обалына кал майык, жаксы туындыларьщ болса, уялмай усын» деп жанашырлык таны- татын. Осы сез канат болды ма, мен б !р -ет дуниемд! Есекеннщ сарабынан етк!31п алганым да бар. Кейш, мен Е. М уорепов атындагы жастар театрында эдебиет бел1мше жетекшпик етт!м. Осы туста, мен осы кунп талантты актер сол кездеп театр директоры Д. Жолжаксыновтан кеп тэл1м- тэж1рибе жинактадым. Сол жылдарда мен ужымды т]пг! Казан каласына бастап барып, Тур:к елдер: театрларыньщ фестивал1не катынасып, бак сынаганбыз. Сол кездеп актер гана емес, басшы Досханныц 1скерл1Г1не эбден тэнт1 болтаным бар. Кейшнен Астанага келд!м, сол туста осы кунН Куаныш- баев атындагы театрга эйгш: режиссер Э. Мэмбетов келе калды. Келд1 де, мент кере-сала жабысып, коймай ж у р т , театрдьщ эдебиет бел!М1не жетекш; етш кабылдады. Оны- мен коймай, «Кез! керген адамнан артык ешк!м жаза алмайды, сен1н драматургияга кабш ет1н бар» деп осы «Мукагалига» «заказ» бердЕ Кулшына К1р1ст1м. Койылым режиссер1 Болат Узаков алымды, алгыр, тэж1рибел1 талант иес1. Б1р]нш1ден, Мукагали ем!р! мен елендершщ кудырет1, еюншщен, режиссер ецбег1 ек! жактап, койылымды би1к дэрежеге кетердЕ Алгашкы койылымында Эб1ш, Шерхан агалар, Фариза апалар разы болып, ыстык Т1лек б1лд1рд1. КеЙ1ннен езш щ университет! студенттер1мен кел!п, Мырзатай Жолдасбеков ага зор ыкылас б1лд1р1п, рахмет айтты. Каз)р оныншы жылга айналып барады. Спектакль театр сахнасынан эл: тускен жок. Бул мен1н Мукагалига деген !ШК1 суйгспеншшМмнен, зор курмет1мнен туган дуние. Е[эт!нде Мукагали менщ устазым тспетт!. Себеб1, мен!н алгашкы «Кобыз» деген жыр-жинагым Мукагалидын алгысез1мен шьщты. Акындьщ тусауымды кест1. Олай дейтйнм, мен) Жазушылар одагына етуге жолдама берген Мукагали болатын. Оньщ маржандай тЫлген эр:птермен ез колымен жазган осы тусаукесер-жолдамасы - менщ архивгмде эл1 кунге сактаулы.

- «ЕК7Н7Н7 кем /'/7 .журген Му/(<Г7<?ЙЛ7; %язтр сй зе 7^а/7г)<777 ат^мн болмя эсер С07СГ)/? - Шынымды айтсам, Мукагалидьщ акындык тагдырына кызыгамын. Эттец, ертерек кетп деген) бол маеа, Мукагали мурасы туган халкымен мэцг;л)к кауышып гасырлар б т п н е карай бет алып барады. Оган кешег1 еткен акын тойы толык куэ. Мундай шыгармашылык бакыт кептеген таланттардьщ бешенес1не жазыла бермейд1. Муньщ сыры неде? Себеб], Мукагали ез заманыньщ бугалыгына багынган акын емес. Ол езшщ Бауыржан атасы сиякты Шер-аганша айтканда, «ноктага басы сыйган жок». Ал, егер, Мукагали кецест1к кезендег! кейб1р каламдастары сиякты Тайыр акын айткандай «Октябрьден эр1 аспаса» буг1нг1 кейб1р акындардай бил!ктщ колшокпары болса, канша талантты десек те, оны окырман онша кабылдамаган болар едг Мэселен, онын «Райымбек батыр» дастаны бут1н б!р Жонгар шапкыншылыгындагы казак тагдырыньщ тутас тарихы 1спетт1 емес пе? Эрине, ол да Ленин, Маркс туралы елецдер жазды. Б:рак ол, жеке басты мактау, даттаудан емес, такырыптьщ баска кырынан кел!п, ез1н «саяси туткыннан» аман алып шыкты. Оньщ букш шыгармаларыньщ шьщы да, сыры да - халык тагдырымен кабысып, улт муддесчмен ундес)п жатуында. Мукагали акыннын улылыгы да - осында! - Эт^лмет^'зее рш^метя/

Жял;мплсям //УРЛОЖ4ЕН Бак.ыт ЭИЛМОВА: \"М УКАРАЛИАЫ Ц САГЫ Н Ы Ш Ы НУРЛЫ САРЫНЫШ \" я%ын.мен е/иене Эд о/зс)/^ рухднм дмнйиып ОАпь;р. ^кы/; са з м е ,жа?ы.7^а/; анЭерЭ/^ ал^ам/^ь; орынЭоуюысыны?? а//м/ ЬЪкьш? Эшшу^ызы /мак эннщ орын^дум/ысы <?а/м амес, М ^<ж ны 7? ру- ;сднм б'ср/'^;' болтан Эесек, ортим^ болждс. Б*&7^Л7/знш ш ен сух&зти борысын^о ^омьм^ан с т 'а .7- ЭярАЗ ол К/'с/ 0 7 <?7^су/'// 6МД ОУИЫрьш ж*оудм бер^ен-г)/.

ЖГРДУУОЯА/Я- ЖЛЯЛР7ЛУ - а^ь/н.ис/; /ианмс/иызы^ыз тралам бяс/иалыя сб/? ^лбыжен ез;'н А*ерг)/'н/'з бе, .жо^ зуа7/ еле^/.исн тнонмс- уям^ыз бо? - Менщ де енер жолым енд1 басталган жас кез)М1зде оньщ елецдер1 баспасезде жи1 жарияланып журд1. Э з1Н13 ойланызшы, будан кырык-елу жылдай бурынгы уакыт кой. Газет-журналдарга деген ьщыласымыз ерекше ед1. «Лениншш жас», «Казак эдебиетз», «Сониалист)к Казак- стан» газеттер!нде, «Жулдыз» журналында жарияланган елен-жырларды кэд)мг[дей зер сала окитынбыз. Солардьщ [Ш)нде, эс!ресе, Мукан елендер1 ерекше жанга жылы ти]н, ол к)С1 дэл б1р карсы алдыцда отырып, энг1мелескендей эсер калдыратын. Ал акыннын ез1мен жузбе-жуз танысканы- мызда мен: - С 13Д1 жаксы б1лем13 гой, - деу1ме осы эсер себеп болганы анык. - Кала-ай? - деп танданды ол. - Эйтеу1р дурыс шюрде калган шыгарсыз деп сенем1н. -К ы зы к сурак екен! С:зд: букш ел таниды! Элендер1И13 аркьшы... Элендер[н]зд] жаксы керем1з, - деп жалгастырдым СеЗ!МД1. - елецдер1мд! гана емес, ез!мд! де жаксы керсещз кандай тамаша болар ед), деп эзшдед1 ол. Мен1н ундемей калганыма б1ртурл) ьщгайсызданып. - Мен де езщ*зд: енер!П)з аркылы бшемш. Кейб1р энш1 энд) дауысымен гана орындайды, ал С13 журег!Н[збен айта- сыз, - дед: ол. Акындыгымен танымал бола бастаган адамньщ бул шюрше куанып калдым. - б/реу тиомыя, б/реу тпоныжям ,Ж'д/ил;я/? уяусуяо ^ал^мзерзе снб;'/^ ез база^ыз ромбом сб/? - Кец далада кыр гул!н тер:п, оларга ущле карап керген шыгарсыз? Б1р Караганда карапайым гана кер1нет!н гулдерд1ц эр жапырагында каншама нэз1кт1к, сулулык тунып турады. Б1рак, соган зер салатындар да, ке!пл аудармайтындар да бар гой. Кезшде Мукагали елендер] де осы куйд! бастан кешт:.

Жал;мя.мгй;( Ал ез басым дэл менЧн кен!Л1мдеп кеп ойларды, кеп жайларды деп басып жырлай бшген акынга 1штей риза болып журетшмш. Егер мен окып отырган елецдерше деЙ1н оны танып, сырласкан болсам: «Мен басымдагы жайды айткан сон еленге езек еткен екен» деп ойлар ед1м. Ал сен1 мулдем танып-бммейтш адамнын кен1Л1цдег1 ойды, басьщдагы жайды кезбен кергендей, ез журегшен еткЧзгендей жазып отырса - тацданбаганда, разы болмаганда кайтес1н? - днм^л/^??;'з срскм/с зсер бер^ен/ С/'з^с арнаган еле^/нен б/'з сонм бдм^дЭы^. Ол олс/^г); е з/^ /з г)<? о^ы^ян м/ы<?арсмз? Яул ж амынЭ^ы .ж'ске п/мр/^/з ^ан- - Онерге, энге 6)3 алгаш кадам баскан кез каз!рг)ден езгеше ед1 гой. Неп1р эншшер, когпрме эндер бола бермейпн. Тындасан булактыц сылдырына елтЧгендей сикырлап алатын БибЧгул, Роза, Ж1гер1нд1 жанитын Ермек сынды енер иелершщ эн1мен тэрбиеленд1к. Солардьщ 1зш баса езЧм де енерд1н улкен сахнасына шыга бастадым. Мукагалига мен1ц дауысым гана емес, тацдаган эндер1м де эсер еткен шыгар. Тьщдаушымыздыц жанын тербей алмасак нес1не энш! боламыз? Ал акынньщ жан дуниес1 ерекше - ол уп еткен самалмен тербелепн гулд!н жапырагына да, дауылдан кайыспас еменге де уксас. Ип п, акын мен энш1 б1р агаштьщ бутактары 1спетт1 б1р-б)р1меи байланысты ма деп ойлаймын. Ол мен1 олецдер;мен, мен оны энЧммен баураган болсак, бул да - табигаттьщ б1зге берген б)р бакыты гой. Ал «(Чзге арнаган елен!» дегенге келеттн болсак, дарын- дылык эр адамнын жеке иелн ше гана бершген дуние емес. Ол жеке адамнын журен не, санасына куйылганымен халкынын, ел1Н)ц байлыгы. Сондьщтан акын елец!н кез)нде белгЫ б1р адамга арнаса да, ол б!рте-б1рте коIчип игм1г1не айналады. Мукагалидын елсцш: «Мынау маган арналган, менщ гана дунием» деп айта алар ма екенбЧз? ЭсЧресе, осы акынньщ елен-жырларын т м окып отырса - сол адамга арнап жазылган сиякты болып туратыны, солай эсер етепн! акикат кой!

-ДТРС/У (9//А/Я Ж4ЯДРЕ4У Егер маган Мукагалидай тулга ке'ннде жырын арнаса - менщ ем1р1мнщ, енер]мн)н боска етпегендЫ, жулдызымньщ би1ктей тускенд1Г1 гой деп багалар ед1м. эм, кае/жбез/ кум карум/; еж, Еорзоябо жо<?он ылзм зул берум// е^. Жол/я ен?/'я .жчтм а/яын<)ам какзкгмекя7ен, Эй!я?е%-ом, енб/ жозоя б/р кар/ясе^. Лея:ер еж бул/яяея б/рае оролосыя, А*арер еж яомзозомжея ж*озолоеыя. ^ртяы^яоя о^м/о булн? бая э^узер еб;ж, Аоз/же бф Аар/нмо' бола зом/ы^/ Сонау ЖСТП1С1ННП жылдардьщ басында жазылган дэл осы шумактарды да акын мумкш нактылы б1р кызга арнаган шыгар. Б1рак, бул жолдар каз[р бала махаббатын ацсаган эр пснден1ц иелЫндеп дуниеге айналган. Осы елен аркылы б1р адам ек!нш! б)реумен тусЫ сед!, гашыктар б1р1н-б)р1 табады деп сенем т. - «А^озолм жу^ы^ бееен зер?я/яажжееея /яо^ырыя бор. жу^ыяы^ сырын е й бомжом олбы^ыз бо? Солорбы^ себея-сол()орь;/; ^олом /и^с/'нб;рйея болор ебнрз? - «Мукагали муны» дейс1з бе? Цызьщ такырып... Эдебиетшшерд!н, Т1л мамандарыньщ таласып зерттейт1н дуниес!екен. Акын муцынын сыры мен енкырын, эрине, ез!мше байкаган сэттер1м де, туешбеген кез1м де болды. Акын езшщ б[р олен)ндс: «Адамды адам туешбеу - б1р акырет» деген гой. Бул сезд1 ол элдеммд1 кшэлау уш1н емес, ез1н де, е з г е т де ойландыру уш1н жазганы аньщ. Жось;ржоя - кембе жу^бояоду, МунОонож бозы «э/сыябонож^. Оз/^с/^ салом э/соро?я^оя, Озез/ ,жо1ь;н бу? бсыо/^. ...7 ус;*яу бор бо, сомзоу бор, Прлмояе кембе олбоу бор. О/ЯОЯЫЖ С020И ОЯ7ЯОЖЫЯ.'

Жя^мялсян ЯУРГСЖ4ЕЙ Мемб)е б/р анна^ армян бар, ^/^/ны<?ы ал^ата жау^ан ^ар, - деп ер1лет1н елец:нде, сондай-ак: бас^анба, № же/нс/н сырбы ам^ан<?а, Е*елем/нта/ б;р бар ми сырлас ,жан<?а. А*азж албм — как /ну.ман, з/сансрба —.ж'ас, А*але^келен ка^мб/ к;р бастан ба?, - дегеншде де мун жатканымен сол аркылы алга самгау бар деп ойлаганмын. Адамнын :шк) элем! езгеге ашыла бермейтЧн сыр сандык кой. Кейде соны ашкын келгенмен шеберлпщ, ой-орющ, айла-амальщ жетпей жатады. Мукацньщ блендер: эртм нщ журегтне бгрден жол тауып жатканымен, оньщ ез1Н1ц сырт кезге карапайым кор1нген1мен, сыр сандыгыныц к;лт[н таба кою оцай еместМн онер адамы ретЧнде езтмше тусшетш- М1Н. Д*арзам-ау, ^амбасыт/ сен, ,ж}-рсн? бе есен? ^Уабар бер, ^асметншб/ бмс/н бесе^. З/'л батннан как;ре^;л? ка/нер/ннемб;', элс/н-злс/н курс/нбесе.м, - деп басталатын б]р елецЧн окыганымда: «Акындар неге сонша муцая беред1 екен? Ел-журты таниды, хан кетерш сыйлайды. КЧтаптары шыгып жатады. А к пен караныц, жаксы мен жаманньщ араж1Г1н ажыратып, сынга салып, когамныц ахуалын озгертуге ун косам десе де елещмен жетк1зе алатын кущрет1 бар. Ендеше неге камыга беред1? Каламынан жыр саулап турган Мукагали да мше, у нем: мунмен, толганыспен жанын кинап келед1» деп те ойлайтын- мын. Энер1, соз1, елещ журт аузында, ел кокейЧнде енермен арпалыс уст1нде. 1шк1 дуниес! муц мен кайгыга толы. Мукагалиды да солай деп багаладым, эл1 де солай... Эр муцаюдыц сыры мен себеб1 бар. Ал ел1 уинн, оныц эрбЧр пендес1 уш1н толганып, ойланатын, б1реуд1ц кайгысын да, куанышын да бЧрге бол1сетш акын осыныц бэр1н журепнен етк)зед] гой. Адамды муцайтатын сезЧм аз ба? Сагыныш та, КОЦ1Л1Н1Ц айналадагы кубылыска толмауы да, б!реуд!ц

ЖУРЕГ7 ОЯАЩ- Ж4ЯДР7ИУ акымактыгы мен арамдыгы да, сур1ну1 мен кулауы да (айта берсе толып жатыр) муцайтады. Ал акын жаны, оньщ 1шшдс Мукагалидьщ жан дуниес1 жумыр жсрд;ц кан тамырындай эр нэрсеге селт етк1ш, эсерленбей калмайтындыгымен ерекше гой. Осыган орай, мынадай б1р карапайым мысал келт1ре кетеЙ1нш1: Автобус аялдамасында турганбыз. В)р эйел жанында турган сэ б и т кайта-кайта нукып, зеюре берд1. Т)пт1, катты жулкып калганда мен шыдай алмай: - С п ересек адамсыз гой, муньщыз не? Балага осыншама куш керсетуге бола ма? - деп калдым. - Бала менпи, онда кандай катысыцыз бар? - деп дурсе коя берд: ол. - Неге катысым болмасын? Бул ем1рде бэр1М1зд1ц де б1р- б1р1М1зге катысымыз бар. С п эл1мжеттш1к жасап турсыз, - дед1м де оньщ тагы б!рдеце деп бажылдап жатканын ест1меу уш1н элг1 жерден алыстап кетт1м. Акын да осыган уксас куй кешед! деп ойлаймын. Ол уш1н когамдагы, елшдеп барльщ эд]летс]з кубылыстар, адамдардьщ бакыты мен бакытсыздыгыньщ бэр1Н1н оган да катысы бар. Ол ез поэзиясын адамдардыц барлыгынан 031Н1Н жан дуниесшдей тазалыкты, ар-ожданнан аттамауды кут)п, журектерде осы касиеттерд1 оятуга арнады, сол жолда тер тект1 деп санаймын. Ондай муцлы сэттерд1 энш) ретшде мен)н ез)м де талай бастан кеппп, журектен отк)зд1м. Сондьщтан муцданган адамды тус)Н)п, жанына ун1лг1м келген кездер аз болмаган. Осы кубылыс - тыцдаушыларым айткандай - менщ айткан эндер1мнен де ангарылып калатын. Мен)ц орындаган эндер:мн!ц Мукаца унауына осы уксастьщ та себеп болган шыгар. - Эбам/л/кже %тм?яар <жым журслти/^ ^уимясы ба оз емсс ^ом. эм/^/збсм, э/соны^ызбсн эбем/л/к элам/не .жс/нслсу .мумк/нб/з/нс ме бола олбы^ыз ба? Осм эсере)/ эбам/ еретике аммалбырми амумузо ^аломсыз? 15-1285 225

Жал;м7?.ж*я7< - «Акында купия цалмайды. Бэр]н журтка олендер1-ак айтып беред1» деген-д1 б1р акын. Алайда, кеюрегшде айтылмаган сыры, буккен купиясь! жок пенде бар ма екен? Менщше, жар салып айтуга кенбейт!н сыр да болмай ма, пендеде? Жана айтып кеткетмдей, енер адамдарыньщ б:р арманы мен максаты - адамды эсем;пк элемЧне жетелеу гой. Улкендт К1Ш1Л1 залдарга, Мэдениет уйлер; мен кец Сарайларга сыймайтындай жиналатын тындаушысы бар энш]н1ц онердег1 алар орны кандай деп ойлайсыз? С1рэ, эдемЫкке жетелеу дегенн1н 01р кор[Н1С! осы болар. Мен де халкымньщ суйш тындайтын энш1С1 болдым. Ал эдем1 энн1н акынды елен еттзбеу!, елжпрмсу! мумкш бе? Муканнын олен-жырларынан бЧрде нэз1к самал ессе, бЧрде курюреген найзагай ойнайтындай гой. Зор денел1, жур1с-турысы екп1нд1 адамнын мен байкаган б1р \\пнез1 - он) лып ет1п кызаратын уялшактыгы кылан бери; калатын. Элде, кыз-кел1ншектерд!н алдында гана сондай куй кепгп ме екен, оны б)лмед)м. Коз] отты, соз1 одан да отк)р адамныц осы б)р нэзЧктеу кылыгы маган кызык кор1нет!н. Мен уш1н бул - Мукагали М1нез1ндег1 01р эдем1Л1к. Оньщ да о'нмп сиякты пенде екен)н ес:ме салып, оны бурынгыдан да б)р табан жакындата тусетЧн. - Му^а^алмЭы^ тмяхоббяуи лнрнкаларыны^ зр^амсысы ^екерЭея .жок. Сонмам еле^Эер^е с;'з Эе кен;'нкер болЭы Эей ?иоиид<;л<2М.мыз. Еу^он не Эемс/з? - Алдыцгы сурактарьща жауап бергенЧмде айтканымдай, Мукагалидын кай олец1нде де адам езш соньщ кеЙ1нкер1\\нн бе деп се з т е т ш сиякты. Ол озш1ц муцын, ез!Н1н гана гашьщтыгын айтып шектелмейдг Ол К1С1 жазган олендерде бэрЧмЧздщ басымыздан кешкен жайлар: колымыз жеткен бакытты шактар, кол жетпей калган армандар мен екшштер, ыстык се з т д е р мен екпе-наз - бэр1 жулдыздардай самсап тур емес пе? Жажылын са^мнмш/им^ сол шекнен;н, Сар?янмн сени? ум/'н зар ;некке.и/'н. О, /МЗН//Л'!!, Ж*аЛЬ^Н!Ырма, Мз/н'^/'л/'к ^ам/ы^нмн д/ен. анн? етикеж/н/

Л.Т/НЛ/ О///./// - Ж Д*ами!сеж екен сен/ усими %алу унан, Сен жа<?ян м/екс/з Эсмо созь;.ммсь;^. Мен о/иерж/н, еи7ерж/н, о/иерлн'н жен, Мэ^з/л/к сен ^смась/^ сазь;нын/ьм// - деп энге косылган жолдарды к)м шыркаса - сол ез атынан айтып тургандай. Сол шумактар гашьщтыкты бастан кешкен эр адамга арналган. Эм:рде гашьщтыкты бастан кешпеген, сагыныштан журег1 сыздамаган, суйген1н дэл жанында журсе де ацеап, сагынбаган пенде бар ма екен? Бар болса некен-саяк шыгар...Ендеше, бэр1М13 де акын жырларыньщ кеЙ1пкер1М]з. Ипт1, дэл маган арнаган елендер: болып жатса да - бэр! хальщтыц байлыгына айналып кете барды гой... - Со м/мрка<юн «Сор.жамлоу», «СонбенЭ/ э.же энЭер/ и!ек с/ззе зона и!эн ормн<)аум/ылм^ ырзозь/жен ерекм/еленеЭ/ Эей бозолонзон. Бу? эн /щрель; о^ь;нжен кезбе- кез кезЭес/и, сомлескен Эе болоремз, жужк/н сонЭон э/сузЭесу- лерЭ/^ Эе ИсНэсер/ болар? - «Мен оньщ елендер)н баспасездерден окып жургенде, ол К1С1 де мен1н эн айткан сэттер1мд! теледидардан, концерттерден кер1п журген» дед!м гой... Шук1р, жаксы багалап, Т1ПТ1, эндер1ме гашьщ та болып журштг Э зш 1н сез1не жазылган эндерш орындаган эншшщ енер1не акын­ дар, сазгерлер сын кез1мсн карайды гой, ол да сондай гпк1рде болганы аньщ. Алайда, маган ешкашан сын айтып, ескерту жасап керген жок. Нурага телефон шалды. Улы композитордын шанырагы- на кустай ушып жетпм. Дарига женгемн)н де кабагы ашык. Ек: алып онер тарландарыньщ да куаныштары шарадан асып, шалкып тур. Нураганыц колы куйсандьщтьщ туйме- сш баскан сайын бурын-соц ест!меген эуен мен! елт1п барады. Кулагымды уйретш бейтаные эуенд! ек! кайталады. Мукагали эннщ соз;н усынды. Эн мен сезд] кабыстырып калай шыркап Ж1берген)мд) ез1м де б1лмей калдым. Нурага одан бетер шабыттанды. Цайта салгызды. Эр сез емес эр эрштщ ыргагын Ж1Т1 кадагалап, эн б!ткенде орнынан ыршып турды. «Саржайлау», «Саржайлау» казак даласына

Жяцмялган //УРГОЖ4АВ кус канаты мен тарайды. Бугш радиодан орындаткызамын» дед1 Нурага. Мукагали болса агасыньщ онер туындаган шацырагына сыймай, Дарига жецгес1нщ кутты болсынын ест1генде журеп сыртка теуЧп турды. Цалыц шашын кайта- кайта салалы саусагымен кайырып, ец1 алабурта бердг «Акындар, жазушылар не жазса да жанын жеп жаза- ды»деген бар гой. Мен де сол жерде энд1 бар ыкыласыммен, жанымды жеп орындадым. Ол унатса да, унатпаса да быдЧрмей, сол жерде аса байсалды отырып тындады. Ал мен оньщ кандай эсерде отырганын бет-жузшен, айтып калган б]р се'ннен ацгарсам деп ед1м. Алайда, ецбепм13 еш болмай жаца эннщ алгашкы орындалуы журегше жол тапканын айтып калды. - Ту-у-у, - дед1 сол эщц б1рге тыцдагандардьщ б)р1, - сенщ журегще жол табу оцай дуние емес ед1, Бакытка рахмет! - Менщ де кокейЧмде осы сез тур ед1, - дед! акын. - Ецщ соны б1лд!рмейс!ц бе? - Сейтуге б)рсуд]ц мысы басып турган сиякты. ЕкеудЧн калжыцына араласпасам да, сез астарын тус1нд1м. ...Мукагали бЧрсеннде жазу столын елец жазу кезещндеп бар азабы мен машакатын бЧрге кешкен куэгер! деген екен. Расында жаныцды жепдей жеген муц мен кайгы кагазга оп-оцай сыр болып тегшер ме? Алайда, «Саржайлауын» акын азап шепп отырып емес, жаны туган жерше деген перзенгпк махаббатка толып, сагынышпен жазды деп ойлаймын. Алгаш орындаган сэтте эн ыргагы мен сезшЧц уйлеимдШп мен1 куантып тастады. Б1р эр1п артык немесе кем болып жатса - энпн уш)н бул да киын. Ал «Саржайлау» Нурекенн;ц кетрегшен эн болып саулауга арналгандай, кас шеберд1ц колынан шыккан алтын алкадай кед:р-будырсыз. Осындай акынга кандай адам бас имес, калай гана табынбас? Ал ол адамы энш1 эйел болса ше? Оз басым ер-азаматтыц нег!зг1 касиетЧ оныц тур-тус1нде, бойы мен сымбатында емес, жасаган юшде, сейлеген сез!нде, отты кезЧнде деп санаймын. Мукац осылардыц ешкайсысынан кенде емес-т1. Сейлеймгн десе тш:, керсетем

десе тур! бар акынныц талай журект1 жаулап алганы анык. - Аар/н/'м /и^рзан н!ала/;н?^а ез базасмн бержем, ез д?иы- ,мем атиалжам .ж;'зер;'н % ж ^млзонз^ьиитны Эа а/^ь/н бастиан кем//и/. Сур/ну/ жен ?ну^/лу/ кен /?нримл;'к кем/ш журзе// кезе^Эер/нЭе ол ез жу^ын ж'/<7/н/мерг)ен зер/ у^ызЭарза кеб;'- рек базмм/н;аб)ь/. «Фармзаза^ еле^/ соны% б/р Ээлел/ бемж/з. Еузан не бер е^/^/з? -Дарынды дер кезшде багалай алмау немесе кепе-кернеу багаламау - ьщылым заманнан келе жаткан, кай когамды алып карасак та кездесетш кубылыс. Шынайы таланттыц тасты жарып шыккан гулдей эйтеу;р б1р дэлелденет1И1 аньщ. Дегенмен, жаксылыгымызды уакытында кере алганга не жетеш?! Мукагали жеке басыныц мунын гана муцдаса, ез жайын гана жырласа мумкш лауазымы мьщтылардан аса кысым кермес те ед:. Ашьщ айтылды-ау деген елецдершщ ез1нде бэзб1реулерд: мактамен бауыздагандай астар жаткандьщтан шыгар кейб[реуд]ц шымбайына батканы! Алайда, Мукацды унем1 муцайып, осындай сез1мге толы жырлар жазды дей аламыз ба? Бэзб1реуге ренжи турып ол мацында журген сол адамдардыц кылыгы уш1н ез1н де кшэлайды гой... ^Эаж жазан унамбы ^ылмзыжен, 7 ол^мнмжен унамЭы, тиунмзыжен. Ареулер;' тие^бмрса мылмзмжен, Е/реулер/ жгылы/иа^м жгмлуыжен, ^баж .мазан унанбм ^ылмзмжен. А/ен Эе а<3ажза у^амжын ж/нез/жжен, Мы/? сом^анЭы^ а/и/нанар бур ез/жнен, Жа^мн уиаруиса буреулер сыр/и^а уненсе, 6?к;'нбемж;'н, ем/икен; м'нэ ез/жнен, - дегеншщ аржагында каншама сыр жатыр. Оныц да кейде мшез керсет1п, суршген сэттер1 аз болмаганы аньщ. Ом1рд1ц кейб1р куйк1 т:рл1ктер1 етектен тартканда акынныц Ж1гер1Н1ц кум болатыны ет1рж пе? Б1рак, одан Мукагали поэзиясы куйбецдеп, пендел1кке барган жок. Оныц мьщтылыгы да осында емес пе?

Жлл;мл.жян ЯУР/ йй 4ЕВ Жур^енш .жол; ^ям^ыны^ .жу^/'н ортиын, Ел сур/мсе б^А'см.иес, ж ъ ^ы .ю р Еелш, .жар^йн ^амсмб7р /$уяныи/тнан, Омляндыр^он о^аша тму^ьш артиы^, - дейтш Мукацды: «0 м1р1Н1н нег)31 мун болыпты» деп аяныш бшд!ру керек пе? Адам кашан да жалгыз! Ойткен! эркайсымыз кайталан- байтын б1р-бЧр элемб13. Халкымызда: «Онын ш !не юрш- шыгыппын ба?» деген б1р сез бар гой. Ягни, К1МД1 болса да канша терен угындык десек те, оныц жаны - зерттей беруд) кажет етепн б]р ушы-киырсыч генЧз. «М уцын жЧгЧттерден гер1 кыздарга багыштады» деген1Ц13ге келетЧн болсак: эйелдер кашанда адам жанын терецЧрек тусш ед1 гой. Ойткен1, ол табигатында ана болуга, муцлык пен зарлыкты басынан сипап, аркасынан кагатын мейЧрЧм иес1 болуга жаратылган. Ал Фариза - тек кыз бала гана емес, ез заманыныц кез1 ашык, к ец Ы ояу белгш1 акыны гой. Сондьщтан, Мукац оган улкен сенЧм б ш д )р т, муцын шакты. Бул ез1 тек Мукагалидыц гана муны ма? Талай дарындардыц кеюрепндег) шер гой! Дегенмен, мен ез басым акынныц бул елещн кезЧнен жас тамып отырып муц шагу деп емес, ез-езше жЧгер берЧп, келешекке есиет айтып кеткен рухы би1к, каская караган кайсар елец деп тус!нем1н. Талапты композитор 1Н1М13Д1Н энЧне косылып айтылганда Мукагалидыц бул елец1 оньщ ез1н сагындырып, тыцдаган журт акынын 1здеп жылап отыратыны анык. Дарынды, енерл! адамныц дер кез1нде багаланбаганы- мен, кешн ел-журты 1здеп, халкы кастерлеп жатса - атыньщ ешпегенд1г1. Бул да кеш болса да оралган бакыт кусы емес пе? Ал дарыны, онер! кезшде дардай болып багаланып, кейш тук болмагандай естен шыгып, прщей умыт болуы да - талант иеейнн кек1репндеп ащы ек]Н1ш, б:р кайгы болса керек. Осы екеушщ де орын алуыныц б1р себеб1 - аты озганды кереалмаушылык та болып жатады. Осындай пендеинлштер етектен тарта бермесе ип ед!.

- ^4л.' с<7 ерезен;'^ олЭмна кел;'н н!уожь;н, ко^ерм/;'нс)ен %ыс?яы кун .жел; /зЭе^енА) Эе<?ен .жолЭорЭы с;з^е орнол^йн Эей онлс7нжь;з. ОсынЭам жу^лы о^ыннм^ л/о^Эоммнон синоу &и$ы?нынсу не боло олЭы^ыз ос;? - Иэ, Мукагалидьщ бул елец]н мен де оньщ поэзиясына кумар езге окырмандары сиякты журег1м сагыныштан сыздай отырып окимын. Алдьщнан терезенн!н ж у р т егпм. Сен мен1 байкадьщ ба, куд!ретт1м, - дейд1 де, терезенщ ар жагында жасырынып, буган кершбей турган аяулы жаны- нын: ссЕа7конм^нон ^ол бул<?сн; ^яреь; ол^м/ы е% №^е женен .жосырс)ь;;( келе^ке^Э/? - деп камыгады. Куштарлыктын ез! б1реудщ б)реуге колы жетпей, араларында бегет бар сэттерде кушейе тусетш1 хак кой. Цалаган жаныныц журепн:ц кпгпн таба алмай, кол созым жерде турып та жете алмай, ынтызар болмай ма, ;цкэр жан? Г ашыгынан келецкес1Н1ц ез1н жасыру, перденщ аржагында цылан бер1п, б)рак сол шымылдыкты аша коймаган сэттерде емес пе, ынтызарлыктыц арта тусер1? Ааз;'% ком/еден .мен; /зЭе^ен, Соз;/? .жс/нм.мыз е^;'з Эеаен? ...7ерезе^н;^ олЭынс; кел;'н ^;ур.ммн, Л*о^ерм/;нЭем, Дыс?ны кун ж'еж ;'зс)е^ен... Юмге арнады? К1мн!н «Менпо!» деп иемденуге батылы барады? Лэйл1 мен Мэжнун, Баян мен Цозы, Ж1бек пен Телеген... Олар б!р-б1рше косыла алмагандьщтан да зар шегш, ынтызар, гашьщ куЙ1нде мэцпл1к жасап келе жатыр гой. Акынга осындай сез1м т елен ет1п еру1не эсер е т е т т муза керек. Ал оньщ елещн окыгандардьщ кекеЙ1нде: «Ш!р- кш, ол мына оттай шумактарды ммге арнады екен?» деген сурактьщ туындауы зандылык. Ондай сурак тудырмаса - Мукагали поэзиясы болмас та едИ Егер акын маган да журек тербер эдем! елец1н арнаган болса, эннп Бакыт Эш1мова соган татитындай адам емес пе?

Жял;мп.жян ЯУРГ0Ж4^Д Адамнын шын немесе жалган сейлеп турганын айна- катес!ч бшд1ретш - оньщ дауыс ыргагы, у т десед1. «Б1ЛГ1Ц келсе жанымды - тыцда мен1ц ЭН1МД1» демекш1, менщ жан тук тр ш де жаткан сырымды эндер1м айтып келмед] ме? «Мандайдан сипау» деген1Н!3, сол адамнын жанын тусшдщ бе?» дегенд; ангартады деп санасак, езЧмд; ондай бакытка пе болдым, ондай мей:р1м корсете б)лд)м деп ойлаймын. Муцанньщ жан жарасын эшммен де, басу айткан сез1ммсн де езЧмше талай емдегенм1н. Акынды акындардьщ ездер1 тус1нбей, немесе тус]нг)с] келмей етектен тартып, кеудесшен итер1п жатканда энш1 кыздыц «мандайдан сипауы» да кажет екен-ау... Мумкш мен муны дер кезшде терец тусЧнбеген болармын. «Кысты кун1 жем Чздеген когерпинд;» дэл ез1 калагандай тусЧнген болсам - акынныц рухы риза шыгар, туе [не алмасам сол рухыныц, аруагыныц алдында кеш1р:м сураймын. «Б1р-б1р1М13д1 дер кезшде тус1Н!п, багалайьщ» дегенд1 осындай орайы келгенде кеЙ1нг1 толкынга айта кетейш... - жажмлмн энм/; /\\ыз б;р тиол ^улб/ а%ь;нны/? комбы Эя, ^ордмос/яон бурылын м/ы<?ын кетиАи/. Оны бяй%язянбар, бер^енбер аз болбм» бен ж азабм б/р ^олад^ер оз;'мб? ес/иел/^жбе. Сол ^мз с/з амесс/з бе? Е?ер с/з болса^ыз я^щатмын айтиубон .жас^яп- бойбы бея семам;'н. - Байкаймын, менен: «Мукагалидыц ел бше бермейтЧн бЧр купиясын жайып салар ма екен?» деген сыр ацдайтын сияктысыцдар...Ол ешк!мнен букпайтын, ьщпайтын шыншыл, батыл акын ед4 гой. Мына б)р жай естер)Ц)зде шыгар: бЧр жиында оны орнында отырып реплика тастай бергенд1п уш1н залдан шыгарып Ж1беру уш:н ек1 жагынан суйрелеп ала женел1пт1. Соныц езшде акын кец1л1нде кыжыл болган акикатты эз1л-шыны аралас айта кет1пт1 гой. Шындык тек биЧк мЧнбелерден гана айтылуы м)ндет емес, ол кай жерде айтылса да - озшщ эдыд1Г1мен багалы. Сондыктан, Мукац туралы айтылмаган, б1рак эйтеу1р бЧр белгйн болатын купияньщ ез! сэулел:, таза болса керек.

ЖМЧ-УУОЯА/Я Акынды азалаган сол куш «Б1р энш1 кыз» гана емес, онын елецдерш тус:нет1н цалыц кауым кара жамылып турды деуге болар едг Сол кун1 акынньщ табыттагы денес1 комкерген гулден кор1нбей калды. Сол гулдердщ 1Ш1нде гашык сез1ммен койылган б1р-б1р тал гулдерд!ц аз болмаганы аньщ. Мукагалига оныц елещн окыган кыз-кел1ншек атаулыныц бэр1 гашьщ болган ед] деуге болады. Алайда, ел-журттыц кез!нен де, сезшен каймьщпай, кара ки)Н1п кел!п, кеюрепне гул койып кеткен сол б1р кыз не деген батыл ед1! «Оган мэн бергендер аз болды» дегенмен, мэн берш, байкап калган сол каламгер не деген ацгарымпаз едП Ондай каламгерге мыц рахмет! - /^е^емжем ол ^ыз &??иь;л болтами ем ^ул/м о^мммм^ кеуЭес/ме /иез ^омЭм Эо, емук/.м?е б^млмм^йражястиомжылЭаж ке/м/м /^лЭь; <?ом... Осммм^ аз; ^мзЭы/^ а^ммЭм, оларЭм/^ екеуара сезмп'м ел каз;'мм/е жомымЭоу^ ^амжм^омы е.мее ие? - Акынньщ поэзиясын, дарынын тус)Н1п, ем1рге, когамга козкарасын каймьщпай колдау мен оныц езш, ез1щз айткандай «екеуара сез!м:н» мойындаудьщ айырмашылыгы бар ма? Эрине, бар! Жаксы кору, сую деген сезбен емес, кезбен гана угынысатын купия элем гой. «Шашыцнан шскейш, б1рак езще ти1спеЙ1н. Бурымыцнан И1скегенде даламныц кызгалдактарыныц, шалгыныныц И1С1 журепме жете/п», - деп жыр толгаган акынга кандай кыздыц журег1 Д1р етпесш? - Бу<?;'м2; М у ^ а л м - кеме^;' Му^я<?али. ЕмЭ/ омм б/з Эурыс/мм/? тиммыи <?(№, тмул<?олямм бастиаЭм. А*емте?/'м/ Эе, б^<?/м^;'м; Эе караем е?'з бум м /^амЭом берер ег);'- - Таудыц бшюпг1 алыстан жаксы байкалады гой. Мукагали акын жыл еткен сайын сол таудай алыстап барады, би!ктеп барады. Етепнде жургенде бшкт1кт1 эрюм байкап, багалай бере ме? Кейб1реудщ сол зацгарльщка, оныц ушар басына карауга ерес; жетпей жатады. Бэзб1реудщ тойынганы сонша ондай бшкпкке караса - басы айналып, журеп локсьш мазасы кетедг

Ягни. биЧктЧктен коркады, ол жете алмаган сон - жеткендерд! кундейд1. «Коз! г!р1С1нде дарындылыгын мойындамадык» деп ек1нем1з бе? Ол ешкашан дарыны мен талантын корсетуге. м а к т а т у г а умтылган жок кой. Атак та сураган жок, лауазым да 1здемед1. Пысык псндслерд!ц талайыньщ атак пен лауазымга ез-езш дэр1птету аркылы жетш жатканы ет1р1к пе? Амал канша, кейде сондай «пысыктардыц» шынайы таланттьщ жолына богет болатыны анык. Усак кустар каракурым болып каптап кетсе - кыранньщ самгауьша азды-кепт1 богет болатыны аньщ. Дегенмен, кыран кус кайтсе де калыктап ушып, кезден гайып болар б тк п к к е кет1п калары да бар. Акын буг1н тулгаланып жатса - сонында оньщ поэзиясын тус:нет1н урпагыньщ ес!н келе жатканына шуюр. Акынныц жанында б1рге журш, оныц карапайым, кундел1кт1 т1рл!Г1н кергендердщ , замандастарыныц ол туралы айта т у с к е т , жаза бергенЧ дуры с. ЭсЧресе, тустастарыныц, кезкергендер1н!ц акын туралы айтары кунды шыгар. Осы орайда, мына «Мукагали» журналы- нын аткарып отырган ецбеп зор. Каншама адам М укац туралы ойларын, естел1ктер)н жариялап жатыр. Зертте- Л1п жаткан такырыптар да, зерттеу кутш тургандары да баршыльщ. Мен Мукацньщ шыгармашылыгына бага бере коятын эдебиетш] емесп1н гой... Дегенмен, М укагали е л е ц д е р т щ кудЧрет! кешег1С1нен шырайлана туспесе, тус1 оцган жок. Будан кырьщ жыл бурын айткан сез1Н1ц, оюлап кеткен сезш щ мэн1 ескЧрген жок. Куш кеше гана жанымызда болгандай тамырды деп басып айтып тур емес пе? боляр - Бэзбгреуге кула тузден, сурецс13 кер1нет1н даланыц ез1нен эн танып, шалгыныныц езшен ыргак естЧген, кыздыц бурымынан куннщ И1С1 мен жауказынныц саф тазалыгын кере бглген Мукацныц орындалып турган эцщ тус]ну1 ерекше гажап болган шыгар деп топшылайтын- мын.

ЖУУЧЛ/ ОЯА/Я - Ж 4//)РЛ )У Эдебиет пен енердщ, елец мен энн1ц бЧр тамырдан нэр алатындыгы акын мен энпннщ арасында бгр тартылыс купли тудыратынын ацгармауга болмайды. Мукагалидай акынныц эдем1, ойлы эндерд1 ерекше тусш етш дЫ не ешкЧм шек келт1рмес. Оныц елецдергнщ энге суранып туратын бЧр себсо; - табигатында жаны да сазгер адам болгандыктан шыгар. Эйтпесе, оныц каламынан туган жыр шумактары бЧр буын аргы к. б:р буын кем болмай неге энге ыцгайлана кетед1? Ол елец жазганда 1ШК1 элем1 бгресе буырканып, бЧресе кыстыгып, б1ресе сагыныштан сызылып эн салып отыратын сиякты. Энд1 Мукагалиша тус1ну дегеннщ б1р кер1Н!С1 осы болар. Ал кекейщце: «С13Д1Н орындаган эндерд1 ол К1С1 калай туе;н ут! ед1?» деген сауал турган сиякты. Сез1мнщ басында айтканымдай, мен оныц елец1не, ол менщ эн1ме елец етгп, журеНмен кабылдау аркылы таныеканбыз. Сол сез1м 613Д1 алдамапты. Акынныц елецдер1 мен1 калай езгнщ терецд1ггмен тэнт1 етсе, мен1н дауысым, салган эндергм де оны ел1кпрш, баурай алды деп сенемш. Бул менЧн емес, сол адамныц маган кезг тгргс1нде берген багасы. Мукагалидан мундай бага алу - енер1мнщ еш кетпеген1н1ц белпег гой. - тралам ж ен карер - О, жохоббатн/ Сен эл/ /?нр/ же еЭн%? Аоз/'.инен Эал^ан кун;ж ег)н(. Елтн^ен /иун/ж е<г)п(. О, жяхаб&мн сен эл;' /н/р/ .ме еб)/'н? О, жахаббатн, сен зл; тнтр; же ег)/'/{? А/ен Эе енд?' /н/р;'лед;/'н, ^лЭм^Эа иершннеж жуз/неж/н, Д*алЭам ^ар. мшы^тнарЭы^ /?/р/ жен/'/ - деп Мукагалидын езг теб1ренгенгндей, жер бет1нде махаббат барда Мукагалидын елецдер] елмей, оныц ес1мш т1р1лт1п,жасай беред1. - Э^^7же^/з<?еряхжети/

-Жя^мялсян ЯУРГОЛГ^ЕВ Д ар и га Т)ЛЕНД!КЕЛ!Н! \"ААРЫ Н Н Ы Ц Ш Ы Ц Ы - А А Р А Ш Ы Ц '' ^бож б/р <?ОСЬ/р Ж'ОСОТ? борьш бо^млм^ болСО бо.' «Жуз^е /770.7бм, уо^ЫШЫ .Ж'С/М/7?/, отитионор ксз/ келб/ <?ом^ бамемж/з. Ж осом берсе, оруяомызбо .ж урс берсе бет? омломжмз. Еу.7 - тл/рмерб^ шмномм ти/'ле^/. ^л, т^ырыт^ бастиен с/тб/ ос^омбо .мз/^/л/кке кетикен о^мн м е? Ол бзрж/зб/^ коз олбьш ызбо - сол ж оп-.ж ос, олжос т^млыштиом о м к ф ^ол^ынбо со^молыя т^олбы. К7Ы кожпозмтиор Лур^мсонм^ ж а р ы Дорм^о Плснб/'- кал/ншен бол^он э ^ ш е осьтнбом .моз.мунбо орб/б;'.

ЖГРДУ7 ОЯЬЩ - ЖДЯДР7ДУ Акын Мукагали Макатаев пен композитор Нургиса Тшендиев б1р калада чурса да, бертшге деЙ1н коян-колтык араласпапты. Б:р] поэзияныц, ек1нш1С! музыканьщ камымен журген1 белг1л1. М умк1н: «Жолымыз туЙ1сер-ау» деп ойламаган да шыгар. Егер Нургиса сол 1975 жылы: «Мукагали, сен маган келсенпп...Б1р1гш б1раз жумыс 1стеЙ1к» деп шакырмаганда олардьщ жолы сол кушнде туЙ1спес те ед1. Онда 613 енердег1, эн элем1ндег1 каншама нурдан кур калар ед1к. Б1р айдай гана «б1рлесш жумыс 1стеген» кундер1 туында- ган сол эндерге назар салсак, олардьщ дуниеге келмей калуынан енер1М13Д1Ц алтын коры каншама орта тартып турар ед]. Цудай дарынды жеке адамга бергетм ен оньщ букш адамзатка кызмет сту)н де парыз туткандай. Ек1 Тулга осы парызын ел1 алдында тамаша туындыларымен етеп кеткен! аньщ. Дарига Т1ленд1кел1н1мен \"Мукагали мен Нургиса отыз кунде отыз эн жазып тастапты\" деген сездщ нактылыгы кандай?\" деген сауалдан басталган сухбатымыз журекжарды эщчмсгс уласкан-ды. Булай сауал тастауымыздьщ себеб1 - акын мен компози- тордын б]рлес]п жумыс ;стеу1 кеб1несе Нурекенн1ц отба- сында откен. Ал Дарига - сол кундердщ козкорген куэ- гер!. Б)р айда отыз эн жазылды дегеннен: «Кецседеп есепшЕ лер сиякты тапжылмай, кун1не б1р энд! жоспарлап, б)р айда отыз эн жазып тастады» деген ой тумауы керек! Мукац мен Нурекен сиякты дара дарындардыц олен мен энд1 ондай жоспармен жазбайтынына, ал шабыты келгенде одан да ен1мд1рек жумыс 1стеуге каб1лет1 бар екенд1Г1не К1М кумэнданар? (Даригамен эцг1мем1здщ Мукагали Макатаевка байла- нысты парактары б)ЗД!н сауалдарымызга нспзделд]). - С;*з ем' улы тиалан?ян7ы^ бф/н-бтр; бф/н-бтр; ^оЭ/рлеи, шы^аржям/ылы^ бфлестш'ктж? ж ум ы с /стилен

ЛГял.мм.ж'ям ЯУРГ0Ж4Е8 кунберб?'^ куэс/ болтом су&у.мсыз. А/у/;г)а;; сэтитиер^е ^олам ба^о бер;'/?. онм ^олам еуретитяе^ен болар еббрз? - Ертен б1зд1К1не Макагасв келед1, - дед1 б1р кун1 Нура­ ган. Мен ол т с т щ эрбЧр сезшщ нен1 ацгартатынын бшем1н, сондьщтан дастарканымды жайып, бар мэз1р!ммен карсы алуга дайындалдым. Жасыратыны жок, ол жылдары Мукагали туралы эркЧм эртурлг п1К1р айтып журетЧн. Тьщдай берсен, сол пЧкгрлер ек1 ушты: б1р1 акынды жерден алып, жерге салып жамандайды, бгрг - оньщ акындыгын эспеттеп, актайды. Оз басым оны тек елецдер1 аркылы гана сырттай бшемш. Уйге Кадыр Мырзалиев, Туманбай Молдагалиев жэне езге де каламгерлер ж т келет1н, жаца эндер жазылып жата- тын. Ол кгсшермен жузтаныс болып калгандьщтан кут1п алуга да аса киналмайтынмын. Мен)ц толкып жургешмд] сезгендей Нураган жаныма ке- лш: - Дака, Мукагали - керемет акын. Мшезг де - жгбектей, ете мэдениетт1 Ж1Г1Т. Ырак кейб1реулерге жакпай, сыртынан гайбат сездер айтылып, жанына ти1п журген жайы бар. Б)з оны жаксылап карсы алайьщшы, - дед1. Мына жаца жуздесуге кэд1мпдей толкыдым.«Ол юс1 кан­ дай дэмд! жаксы коред], калай сейлесуд) унатады?»дегендей сурактар туындайды гой, эрине. Белгшенген уакытта Мукагали да келдг Нураган : - Ой, Мукаш айналайын, келд1ц бе? - деп кушактап карсы алды. Иыгынан кушактаган куйг торге апарып отыргызды. Мукац унсгз жымиган куй] езше арналган орынга отырып, б1р колымен шашын желкесЧне карай кайырып койды. Алгашкы керген эсер алдамайтыны бар гой: мен сол кезде-ак акынныц Нурагац айтса айткандай, мэдениетп, байыпты адам екенш ацгардым. Нурагац да Мукагалидыц кимылын кайталап, шашын бгр колымен кайырып: - Мукаш, сенщ елецдерщд! бэр!М!з де окып журм:з. Ал

ез басым журепме жет1п жаткандыктан ондай жырларьщныц шыга беру1не сыртыцнан т1лектесп!н. Мынадай б!р усынысым бар: екеум13 б1раз б1р!гш жумыс жасасац. Сен энн1н мэтшш жазсац, мен б1рнеше жаца эн шыгарсам. Осыган калай карайсын, келюесщ бе? - дед]. Мен юрш-шыгып, осы сездерд; ест1п журмш гой, осы сэтте ойыма б1р акынньщ: «Келюесщ бе, ак кайьщ?» деген жолдары оралганы. Сейтсем дэл сол жолдар Мукагалидьщ елещнен екен гой! БелгЫ деген акындардьщ ез! Нурагана осындай тчлскпен ездерч кел1п, телефонмен хабарласып жатады. Ал Нурагацньщ Мукагалиды уйге шакырып алып, усынысын: «Келюесщ бе?» деп бшд!ру1нен мен бул акынньщ осад еместЫн анык тусшд1м. Мукагали да муны тус1Н1п отыр, б1рак елпен ет1п, куанып кеткен жок. - Жарайды, ага, - дед1 салмакты калпынан езгермей. Сол куш акын мен!н жайнатып жасаган дастарканыма кез токтатып карады ма, жок па, оган зер салуга мумкшд1пм болмады, ас уй мен конак бел мен !н ортасында аягымньщ ушымен жур!и, кызмет етт1м. Акынньщ соредеп К1таптарга, кабыргадагы картина- ларга кез токтатып карап отырганын апгардым. Дастаркан басында Мукан !Ш1мд!кке кулык таныта коймады. Оц1нен б1р ерекше мейр]мдшш керд}м. 1ш1мнен: «Осындай адамды да журт кшалайды-ау, э?» деп ойладым. Мукагали кальщ шашын желкес1не карай б1р колымен кайырып койып отырады екен. Бул кимылы езше жарасып тур. Олардьщ дэл сол кунге дейш неге б1рлес1п жумыс ютемегеш туралы мен ойламаппын. Бул ез1 менщ улес1мдеп нэрсе емес кой. Сол куш ек1 улкен Тулгага кызмет керсет1п журм1н деп те ойламаппын. Мундай мактаныш ойымызга Макатаев дуниеден озып, оньщ аты анызга айнала баста- ганда келед} гой... Дариганьщ теб1рене айткан энг1мес1 тыцдап отырган 613Д1де бей-жай калдырмады. Сыр-сухбатымыздьщ арнасын 239

Жя^мяжан ЯРРГОЖ4ДВ кец1ту максатычда сез арасында аты ацызга айналган акын жайлы ез ойымызды да ортага салып отырдьщ. С е з АРАСЫНДА Мукагалига ат койып, бесжке салар рэс}мгн жасаганда нэрестенщ кулагына ак жаулыкты ана: «Сен)ц атьщ Мука- меткали!» деп уш рет айкайлаганы хак. Журт: «Пайгамбар аты балага ауыр тиш журмей ме? Айтуга жецш1рек бгр ат кою керек кой» десе де онын атын осылай атау уйгарылган. - Есейгенде толык атын айтармыз, эзгрге Мукагали деп атай б е р е т к ,- дест1 улкендер. Сонымен Царасаздагы Сулейменн1ц уЙ1нде дуниеге келген нэресте б1рте-бЧрте Мукагали аталып кетт1. Бул улдыц «жолы майлы» болып, дуниеге тагы бЧр ул мен кыз келгенмен олардьщ екеу1 де шетшеп кеткен сон, Сулеймен мен Нагиман Мукагалидан соц тагы да емЧрге келген ек1 улын Токтарбай, Керпеш деп атайды. - Бул бала эуел1 - кудайд1К1, сосын - менйа,- деп Тиын эжесг нэресте куншде бауырына салгандыктан Мукаш сол кюшщ баласы саналды. Баланыц тпнн кызыктаган эже оган сурактар коятын: - Эй, Мукаш! Нагиман деген юм? - Нака! - Нака екенш бшемш гой, ол сенщ К1мщ?- дейд! эжес!. - Жецешем! - Эй, жарайсыц! Оньщ женешен екенгн кайдан бшес1ц? - Озщ: «Нагиман сен): «эп» дегенде аузынан тус1п калгансьщ, мен сонда с е т кагып алып, етег1ме салганмын. Сен менщ улымсьщ, ал Нагиман саган жецге», дегенс1Ц эж е,- дейд! екен бала. Улкендер баланыц астарлап айткан сез1н пайымдай ма, элде, ТШ1Н гана кызыктай ма, эйтеуЧр мэз болып кул1сед1. Тиын эжес) адуынды, анау-мынаудан каймьщпайтын, ел 1Ш1нде «кокдауыл» атанган, сусты к;с[ болган. Ол К1С)Н1Н кайсарлыгы туралы ацызга айналган, б1рак емгрде болган мына б)р окиганы бала Мукагали да естйен:

ЛГГРЕГ/ ОЯЬЛ?- Ж4Я.4Р714У Керш! ауылда б1р той ет1п, сонда кекпар тартылады. Соган катысып, атойлап жургенде Тиыннын косагы Макатайдьщ аягы жазатайымда сынып кетед1. Бебеулеп жаткан Макатайды ауыл Ж1пттер1кетер1п уЙ1не алып барады. - Не болды, сол ек1 ортада? Жана гана куйындай шауып бара жатыр ед1ц гой? - деп ершщ жанына келсе - сынып кеткен аяк жшшпнгше гана Ш1Н1П тур. Жаны кезше кер1нген Макатай айгайга басып жатыр. - Енд1 не карап турмыз? Сыныкшыга апарайьщ,- дейд) жиналып калгандар. Ал аягыньщ ауырганы жанын кезше керсеткен Макатай: «Эй, Тиын, сен &рдеце кылсайшы» деп безектеп жатады. - Сыныкшыга апармаксыцдар ма? Ол мына узшгел1 турган сиракка не 1стейд1? Балта кайда, экел1цдерш1!- дегетнш е балта да жетк131лед1. - Апарыцдар, ана жангырыкка карай! - деп буйырады Тиын. - Ой, сен не 1стегел1 журс1ц? - дейд1 мэселешн мэн1С1н енд! тус1нген жМттердщ б!р1. - Балтаны бекер суратты деп турсын ба? Б1рдецен1 шауып тус1рмесе адам оны бекер сурата ма? Кеп сезд! койып, ана жацгырыкка сальщдар, аягын! Кезд: ашып-жумганша салбырап калган ж1л1нш!кт1 бал­ та жалт етш, шауып тусед1. Тиын куйеушщ аягыньщ жара- сын катты танып тастап, жагаларын устап, тацдай кагып тургандарды уйлер1не кайтарыпты. Мукагалидьщ бала кезшен эд1летс1зд!кке кенбей, кайсарлана калатынын ересектер: «Нагыз Тиын эжесшщ М1нез1 гой!»деп тацгалады екен. Ел басына кун туып, ер-азаматтар шетшен согыска аттанып жатканда Мукагалидьщ экес) Сулейменге де кезек келед1. Улкен! Мукагалидьщ ез1 он-ак жаста, одан кешн уйелмел1- суйелмел1 Токтарбай мен Керпеппнщ е н д т куЙ1, ел-журты калай болар деп кимай коштаскан ол Мукагалиына: - Сен осы шацырактыц енд!г) егес)с)ц, - деп тапсырыпты кайта оралмасын быгендей. Сол куннен бастап ол езшдей }6-)285 241

Жя^ыилсям ЯУРГСЖ 4ЕЛ балалармен бЧрге согыс экелген киын кундердгц камытын б1рге кид1. Алайда, балальщта керген сол киын кундерг туралы Мукагали акын кетн: сол б/'р батьм .жылОа/), он; жьмбор, Еэр/ж&бен бф-бф бо^?ыр .жаса/7/нь/,- деп жачады гой. Егер ол жасык ойдьщ иес1 болса: «Ж тм 1з жыртык, курсагымыз аш болып, жет1мд1к керЧп ест1к» дер ед1 гой. Олар, тылдьщ сол кездеп улкен-к1Ш1С1 жарты курсак, жыртык И1Н болып журсе де - жасымады. Олардьщ ортак арманы - жауды жен!п, майданга кеткен ер-азаматтарыньщ елге аман оралуы ед1. Ал балалар ше? Олар бакытсыздык, жокшылык дегеннщ не екен1н бшмейт1н бейкунэ жандар ед1 гой. Акынньщ ата-тег1 туралы аз-кем энпмеден кеЙ1н сез Т13ПНШ Даригага усындык. - ол^ям/ жен жулумс/нь; %дл<зм бос/нобм? 0%он не себе/? болбм? ^лбыжен эн жозмлбь; жо, жэинн .ж'озь/лбь; жя? Ол ^онбом эн еб/, есб^бЭе же? - Ец алгашкы жумысты сол уйге шакырган кун1-ак бастады. Шэйдан соц екеу1 рояльд1ц касында бгршама отырып сойлесп. Дэл сол эцпмелерше кулак сала алмадым. Дастаркан басында болмаса баска уакытта жанына жет1п барып, сезге араласпаймын гой. Эн жазып, жумыс 1степ отырган кезде Нураган айналасында не болып жатканына назар аудармайтын. Кер1С1нше, ондай кезде кецш1н белмеущ, кезгне шалынбауды калайтын. Осыган уйренген мен акын мен композитордын энпмесш щ жарасканын олардьщ кас-кабагынан байкадым. Сол кущ кештетш уйше кет1п калган Мукагали ертещне- ак жаца эн текстш алып келдг гой деймш, эйтеуЧр, Нураган- нын: «Тамаша! Жаксы екен» деген кеныд] дауысын естщЧм. Олардьщ сол бас коскан кездеп алгашкы жазганы «Купьщтаймын, мама, туган кунщмен!» деген эн болды. Алгашкы энд1 осы такырыпка арнаган себеб) - Нур- агацньщ балаларга да, анага да деген курмет) деп ойлай- мын. Мэт1н: де, э т де зер салсаныз осы екг суракка бЧрдей жауап бер!н тур.

ЖДРЕУУ Р ///Л 7 / - Ж Д Я Д Р М У Сез арасында сэл шепн!с жасап, алдагы кунге ат басын бура ойымды сабактай отырайын. Осы энд1 Нураган кей:н кызы Д1нзуьрага уш жасында айтцыза бастайды. /Турын Щго^ы.мсыт/ ссм/ ^т/нолат/ын жожо, Дуонмм/мт/жем/ Н/<з777??;анды^ян жет77, Жуб<?НЬ77МЬ7Л7 - С<?77.' Ду777777Ь7^7И077Л7Ы77 ССМ7, 71УО// А}'7;;/р7е/?/ - деп эндетш кел1п Динара кайырмасын: - Ля-ля-ля...деп б1рнеше рет кецшд] дауыспен, артьщ та кет1п калмай, кем де калдырмай тура нотадагыдай айтканда экес1 мэз болатын. Ал анасы болса энге жазылган мэт1нде каншама нурлы сездерд!ц журген)не тацданатын. «Шуагымсьщ, жубанышым... мен1 шаттандырган сенс1ц» деп баланыц ауызга сез салуынын ез1 табиги шыккан. Эн1 де орындаушысы мен тьщдаушысын б1р-б!р1не жакындата тусетш! анык. Мукагали акыннын осы скьак шумак елец; баланьщ т1Л1мен ана атаулыга каншама аппак т)лектер айтып, кан­ шама меЙ1р1м шуак шашады. Балалардьщ орындауындагы кейб1р энн1н сездер! ересектерд!ц айтуына арналган, тым курдел1 болып жатады. Т1ПТ1, балдырганды табигатынан тыс акылды С![н керсечечйп бар. Сондыктан оны балалар орындагысы да келмейд!, жаттаганмен б1раз уакыт еткенде умытып та калады. Ал «Цуттыктаймын,мама, туган кун:имен» 0Н1Н1Н соз1 кызымнын да, менщ де кок}репм!зде сайрап тур. - # у р о 2йт% бу^ам бем/м Мут^я^ялм тм^ролы т^йнбам козт^оростма болыи еб/? Ол ж*а:№7нбя слзбен ммстрлест, ом бол/скем кез7м еске тнустрм? кор/'^йм/. - Жалпы, Нураган К1мге кандай козкараста, кандай п1к1рде екенш маган аса ашып айта бермейпн. Кейб1р ортак таныстар, ауылымыздьщ адамдары, туыстарымыз туралы

Жал;мм.жмм ЯУРЛОЖ4ЕВ болмаса, Мукагали сиякты акындар туралы маган не деп эцпмелесш? Рас, оньщ олецдергн бгрге окитынбыз, ойткенг газет-журналдан коре салысымен: «Мукагалидыц немесе Кадырдыц, Туманбайдыц елендер; шыгыпты» деп б1р- б1р1М1зге газетт) беремЧз гой. Оныц б1рде редакцияга телефон согып, «Лениншш жастыц» редакторы Сейдахмет Берд1куловпен сейлесгп жатканын ест1Д1м. Сонда газеттен Мукагалидыц елецдер1н окыганын айтып жатты. Содан редакция жакка кетш едг, Сейдекецд1 ерт!п келд1. Екеушщ эцг1мес1не Мукагали елецдер! тагы да езек болды. Екеу1 жарыса акынныц атына жаксы П1кгр1н б)лд]р[п жатты. Демек, оны уйге шакырып, б1рге жумыс 1стеуге деЙ1н де Нурагацныц ол туралы ойы тек жаксыльщта болды. Оны уйге шакырып эн текстерш жаздыргысы келгенгне Караганда акын туралы тю р ш щ жогары болгандыгы гой. Ал езгмнщ козкарасыма келет1н болсак, алгаш акын жузшен ацгарып калган м етр:м шынымен оньщ журег1нде мол екен. Осыган разы болдым, бграк осындай керемет елец жазып экелген адамга бЧртурлг аяушылык сез:м1 де турды кецЫмде. Бул аяушылыгымныц да езшдж себеб) бар ед1. Ел 1иннде айтылып журген: «Мукагали ылги йшп журет1нд1ктен одан елдги бэр1 кашкалактайды екен. Мае болып келш, лауазымды адамдарга ти!С!п, талай жиналыстардан куылыпты. ОлецдерЧнгц мьщты екен1 рас, б;рак осы м:нез1мен ез1не-оз! зиян келпред]» деген пгюрлерд: б!з де ест)п калатынбыз. Ал б1здщ уйге келш, дастарканнан дэм татып, ею куннен кейш жацагыдай елец жазып экелген акын мулдем баска ед1. Ол ащы суга сонша ацеары ауган болса, сол кунг дастаркан басында-ак ацгарылар ед) гой. Б1рак сол кун] мен1ц эйелд1к б1р 1шю туйсЧгЧмде Мукагали мен Нурагацда бгр уксастьщ бар сиякты кершдг Екеу1 де тулгалы, бойшац. Шаштарын артка кайырып тастайтын кимылдары, сол кущ акынныц уетше ки1п келген коцыр макентошы. Ондай плащ Нурагацда да бар ед1. Бул

енд! мен1ц ез)мше пайымдаганым гой, сондьщтан Нурагаца: «С)чдср уксас екенс1здер» деп айту кайда-а?! Кей)н осы ойымньщ нег13С13 емест:г1н талай салыстырып, ез1ме-ез!м: «Корд1ц бе, дурыс ацгарган екенм!н» деп коятынмын. С ез АРАСЫНДА: Мукагали Макатаевтын: «Куэлжте жазылып жургенундей, 9 акпанда емес - 13 наурызда туган» дегендей де деректер бар. Будан 80 жыл бурын, солай жазылып кету: де м ум кт гой! Цаз1рг1 Райымбек ауданыныц Карасаз ауылында туып- ОСТ1. Эжесунун жанынан узамай, шалгайына оралып журсе де иыгында шалгысы бар «агасыныц» эже жок жерде езш цатты кушактап, шашынан, мойнынан и!скеп-и:скеп алатынынан б:р сыр ацгаратын. Б1рак сол тегеур1нд1 кушактан сытылып шыгып, жуг)ре женелетун. Ал Нагиман жецгесшщ олай кушырланып кушактамаса да, ерекше меЙ1р)ммен карап, айтканын ею етпсйтшдпзн ацгаратын. Ес1н бш1п, оц-солын тани бастаганда экес1Н1ц К1м, шешесшщ к:м екен1 белгм: болды гой. Б1рак одан немере мен эже арасында ештецеге коленке тускен жок. Цое ананыц да мейр1мд1 жуй Мукагалиды коргенде одан сайын нурлана тусетш. Б)рак б)рде Тиын эжен) де, Сулеймен мен Нагиманды да тацгалдырган мынадай б)р жагдай болган: Сулеймен элденеге ашуланып, эйел1не дурсе коя берген. Тшт1, оны урып Ж1бермекке тура умтылганда Мукаш оныц колындагы камшыны жулып алып, тпесшс салып, ортасынан как бол!пт1. Сонда Тиын эжес1: - Е-е... Шыккан жер!цд1 бмес1ц, э?-деп езу тартыпты. Бул бала Мукагалидьщ анасына буйрепнщ буруынан гер! эд[летс)зд]кке карсы туруы болатын. Алайда, оныц бэр]б1р Нагиман жецгесше деген кон!Л1 ерекше еду.

ЖЯ^М7!.ЖЯН Сейтш екг ананын ортасында балалыктын бал кун)н кеш1п, еш уайымды бымей жургенЧнде согыс басталды. Он мен солын танып калган бала согыс дегеннщ б1р лац екенш, б)рак оньщ буларга жете алмайтын алыста жургп жатканын пайымдаса да, сол сойканньщ б1р шарпуы елге кайтсе де тисни!)! балалык журепмен сезген ед). Он мен солын танып, он жас ка келш калган кез: гой. Ауылдагылардьщ: - Кай куш юмге «павеске» келер екен?- деп уайымда- ганын кунде естш журд1. «БЧзге де шакыру келсе кайтемЧз? Онда ага согыска кетед1 гой!» деген кауш оньщ да кещлшде бар ед]. Шагын ауылдьщ 031нен бас котерер ер-азаматты б1ртшдеп шакырып, экет1п жатты. Бгр куш булар бгр топ бала асык ойнап жатканда: - Мукаш, жур уйге!- деп ожес! шакырган. Кундеп эдепмен: «Казгр барамын» деп койып, ойынньщ кызыгына одан сайын юрккен баланьщ касына эжесш1н ез! келш: - Журе гой, кулыным,- деп колынан жетелей женслд]. Эжесшгн дауысы бгртурл1 жасып шыккандай болганын ангарып, бет1не караса, кез1 де кызарып турган сиякты. - Эже, жылагансыц ба? - дед1 бала таныркап. Тиын эже оньщ бул сурагын естгмегендей: - Сулейменге шакыру кагаз келгпт1. Ертен согыска аттанады,- дед1. «Мен1ц агам да согыска кететш болды ма?» деген урейл1 оймен уйге карай зымырап жеткен бала табалдырыктан аттасымен экес!не жет1п барудан каймыгып, есЧк кез1нде турып калган. Жайшыльщта олар бЧр-бЧргне жолап кетсе: «Немене, б1р жацындыгын бар гой, э?» деп кагытатын эжес1: - Бар, бара гой, экеце,- деп оны торге карай итермелеген. «Экеце бара гой» деп эже сол кезде алгаш жэне сонгы рет айтып турганын кайдан б)ЛС]н?! Ертещне экес1 Сулеймен Макатайулы ауылдагы езге агалармен б]рге согыска кетт1 де калды. Майданга аттангандарды орталыкка апаратын таспа

ЖТРЕ/У <?//&/// - Ж 4 Я 4 Р М У жолга деЙ1н шыгарып салган журт коздер)н б:р-б1р сурин, олардьщ соцдарынан кол булгап кала берд1. Мукагалидьщ журег! шым ете калган. Ол экес; ексу] айызы канардай катты кушактасын коштаса да алмады. Тшт1, оцаша калган сэттерде экес1 оны жана кергендей кеюрегш е кысканда ол эжес1не б1р саткындык жасап тургандай оньщ жанынан сытылып, кет1П калатын. Жол айырыгына келгенде Сулеймен оны иыгынан гана кушактап: - А л , балам.,.енд1 уйдеп ересепм1з сенсщ! - дед! дауысы д1ршдеп. Неге солай дед1? КенМ н е с!р ей т дед1 ме, элде баска сенетш1 болмаган сон сейтт1 ме? Элде, ез) оралганша есейе берс1н деген оймен айтты ма? Эйтеу1р, экен1н соцгы айтылган осы сез1 Мукагалидьщ жадында сол куш калды да койды. Сол шакта кек]рекке уялаган экеге деген сагыныш еле- олгенше бер1ш болып турып алгандай. Содан окссчнсн келген эр хат караша уйд1ц б1р куанышы, ум1Т1 мен мактанышы болып ж у р т жатты. Ауылда сушы, шалгышы болып жур:п, баскармага деЙ1н кетертген Сулейменд! журт сыйлайтын. Ецбеккор, карапайымдылыгымен де ол кепке улг1 ед1. Пнд) сол Сулей- менн1н баягыньщ батырынша сл;н жаудан коргау упнн сонау майдан даласында журген1 де ел-журтка мактаныш болатын. - Майдан даласында жаумен атысады, - дещп. - Балам- ныц колына шалгы мен кетпеннен езге кару устамаганы бел!ън. калай согысады деп экетт1? - деп Тиын ана эр: уайымдап, эр1 наразы болып отыратын. - Эйтеу1р, хат-хабар кел1п, аман-есендМн б1лдур1п турса екен. Одан: «Бэлен деген частька келд1к. Эскери дайындьщтан етш жатырмыз» деген хат келгенде оньщ кез алдына экес!н:ц эскери к т м киген, батырдай туЙ1лген келбеН келе калатын. «Ертец эскери дайындыгымыз б]тед]. Ар жагында - кан майдан тур» деген хат та келген. Бул сезден бала кецЫ

Жя\\мплгян б)ртурл1 Т1КС1Н1П калды. Сулеймен агасы, иэ... экес) согыспак тургай, бЧреумен тебелесш те кермеген гой. Калай цолындагы мылтыкпен адам атады? Мейл1, жау болса да - ол ан емес, адам гой» деп ойлап, бас катыратын. - Олар адам емес, аннан да жаман! Фащистер деген коркынышты кубыжык екен гой, - деген ауылдагы балалар- дын б1р1. - Тебелершде ек! муй1зг бар дейдЧ. Мукагали мундай ертепге сене коймайды. Адамнын басында муЙ13 болмайтынын да, жаудьщ ешкандай кубыжык емес екен1н де тусшетш. «Экем согыстан кайтып келгенде бэрш де сурап, аныгын сонда б)лсрмп» деп ойлап, сез таластырмаган ед1. «Тек аман-сау оралса екен» деп тыейтш эжесгмен бгрге куб1рлеп. СейтЧп жургенде хаттын келу) токтап калды. Б)р апта еттг - хат жок. Ею апта, уш...Одан енд1 апталап емес, бЧр ай, ек: айлап куттг - хабар жок. - Э-э...бугш хат жок дейсщ бе? Келер, ертен келш калар бЧр хабар,- дейд: Тиын эже пошташы булардыц уЙ1Н1н тусынан: «БугЧн сЧздерге хат жок» деп жылдамдатып ете шьщканын еспгенде. Сол: «Ертен болып калар» деумен арада уш ай еткен сон гой, «кара кагаздыц» келген;. Сол кара кагаз дегеш кап-кара емес, кэд1мг1 ак туст1, б1р жапырак екен. Жетк1зетш1 - елгм туралы хабар болгандыктан солай атаган гой. Сол тшдей кагаз Сулеймен Макатайулынын Калининград майданында каза тапканы туралы хабарды алып келд1 бЧр кун). Экесшщ согыска аттанганына уш-терт ай болса да хабарсыз ке гкен!н: «Хат жазуга болмайтын б1р жерде согысып жаткан шыгар. ЭйтеуЧр «каза тапты» деген хабар жок кой» деп жубаныш кылып жургенде суык хабар да жеткен. Сол кундер1 ол: «Адамдар бЧр-бЧрше айуаннан да артык озбырлык, кастандык жасайды екен гой. Сонау бгр шалгайда жаткан мемлекет ез бет!мен бейб1т ем1р сур1п жаткан баска елге неге шабуыл жасайды? Неге оньщ жерш, адамдарын тартып алгысы келед1? Оз жерг, адам- дары аз ба? Арам пигылын 1ске асыру ушгн де жазьщсыз

ЖТРЕ/У ОЯМЯ--Ж4Я4Р7НУ жандарды неге кырып-жояды» деген сауалдарды ез-езше коятын. Экен1ц ецщ сол майдан даласынан кайтып орал- майтынын тус!нгенде оньщ кецш1нде б1р орасан муц орныгып ед1. Бул он жастагы баланьщ адамдардьщ да б]р-б1рше жасайтын озбырлыгынан кец1Л1Н1ц алгаш суынуы ма еду, К1М 6 1ЛС1Н? КеЙ!н: Еул со^ыстям к ж аетясрм кш ал^ом/кы, Есм оЭаж ес/ кетя/я, яес/я о<?ан э/сормастяы. №.мес<?.' Сенбемж/я, елЭ; Эе^ея^е жея, Себеб/, умжЬЭея /я/'/я' лтятяан^ам, - деп жазганы б;р жагынан согыс лацын салгандарга деген бала кещлдщ назасы болса, ек1нш1ден, ез кез1мен узатып салган аяулы адамыныц кайтадан келмес1не сенпс1 келмеген б]р ум1тт]ц белг:с!ндей ед1. Осы ойларын б1реуге айткысы да келген. Б1рак К1мге айтып, калай жетк]збек? Ауылдагы эрб1р уйд!н ез1Н)н кайгысы жет1п жатыр. Ана бала да, мына бала да экесшен, агасынан айырылып, олар да хат орнына кара кагаз алган. Айтар ойлары, талай сауалдары к е н ! Л 1 н е н терец орын алып, экес1 келсе ештецеден, ешк]мнен жасканбай, «кесше б1р» эцгумелесуд1 ойлап журетш. - Мына согыстыц созылатын тур] бар гой...Б1р жылда б1те коймас,- дейд1 кариялар бас косканда уайымдап. Ондайда бала буган кен1п. «Тез келмесе де, тшт1, енд1 б1р жыл согысса да - тек аман-сау келсе болды» деп те Т1ле- ген. «Сулеймен менщ агам, ал Нака - жецгем» деп журсе де, б1р купия байланыс оны сол адамдарга б1рт1ндеп тартып, енд1-енд1 жакындай бастап ед1. Енд] онымен кездес1п, кецм1ндег] сурактарын да коя алмайды, согыс туралы эцпмесш де тыцдай алмайды. Ендеше, сол аяулы адамга деген ойларын, тшегш, сагынышын кагазга тус1р!п, сактау керек. Иэ, иэ... ак кагазга сыр айтып, арманын соган тгнн жазу керек!

Жя^мижян ...Мукагалидыц кагазга элдененг жазуы жиглеп кеткен; н керген эжесг: - Мукаш-ау, не гстеп отырсьщ ана жерде? - Жай, эншейгн. Сабагымды карайын деп... - Сабагыцды мына жарыгырак жерге экелгп жазбайсьщ ба? Андагы бурышта негып отырсьщ, тыгылып? - дейдг ол тагы да. Осы сезгн кайталай берген сон ол бгрде: - Бул сабагым емес - олен,- деген. - Не дейт? Олещ нес)? Цой, кулыным, одан да сабагыцды окы! - Мен экем туралы елец жаздым, эж е,- деген. - Окып берейгн бе? «Мынаны карай гер! Экесгн сагынады екен гой» деп эже кекгрегг эрг сагыныш пен муцнан, эрг балага деген кызганыштан шым ете калады. - Экец туралы ма? Не деп, жаздыц кулыным-ау? Сен оны тгптг жендг бглмейсгц де гой. Жанына жолатпай, сонша кызганыш бглдгрушг едгм, жаудыц огына тап болатынын кайдан бглейгн? Кэнг, окышьг...оки гой жарьггым! Мукашы еленнгн терт-бес шумагын окып болганша карт ана элденеше рет кезгн сурттг. - Эже, сен булай жьглайтын болсац - мен ендггэрг елецЧмдг окып бермеймгн. -Жарайды, жарьггым... Жьгламайын! Жылап-жьглап кез жасым да таусылар болды гой... Соцында калган сендерге емгр береги, жараткан ием. Тыгьгп кой, андагы жазгандарынды, жогалтьгп аларсьщ!- деп кана койган. «Уйде турган нэрсенг негып жогалтамын?» деп тацданып едг сонда бала. Сонда ана кецглг бгрдеценг сезген екен-ау... Содан бгр кунг бала уйге бгртурлг шаршаган куйде келгп: - Эже, мгне - акша, бгрдецеге жаратарсыздар,-деп екг- уш кагаз акша усынган. - Бул кайдан келдг, уйбай? Сейтсе, экесгне арнап жазган елецдергн бгреуге окып