Жақыпжан Нұрғожаев - Жүрегі оның жанартау

ЖГРЕ/У ОЯЬ/// - Ж берсе ол кызыгып: «Осыны маган сатшы, мен акшасын колма-кол берейгн» депт1. - Б1раз азык-тул1к алуга устай турьщыздар,- дегентнен шошып кетЧп: - Юмге берген)нд! бшесщ бе?- дейд1 эжес1 абыржып. - Тез барып кайч адан алып келеЙ1к! - Жок, ол К1С1 калага кеткел1 турган. К е т т те калган шыгар. - Кулыным-ау, муньщ калай? Ол экене арналган жырларыц ед! гой! Енд1[ эр] елен'нд) сатушы болма,-дейд! улкен ана кек1реп куйЧп турса да баласынын да екниппн оятпас уш!н. Сонда бала акын оган екшд1 ме, жок па, К1м бшс1н? Б1рак кекейшде ананьщ: «ОленЧнд) неге саттын? Сатпау керек ед: гой» деген соз) осиеттей болып калып койган. Сол кун) ол пендеден тагы б1р саткындык керген!н тус1нд]. Алгашкысы букш адамзатка кайгы экелген согыстын жер бет)не жасаган опасыздыгы болса, мынау да одан кем болып турган жок. Жамандыктын 1р1-усагы болмайды, ол калай аударып карасац да - жамандык! ... М укагалидын кагазга тусш , колды болган бала кунн сол олещ гана болса б1рсэр)-ау... Кей)ндеакиык акынньщ белг!С13 себептермен жогалган колжазбалары да озбырлыктьщ, саткындыктьщ белгшер] емес пе? Сол колжазбаларда каншама асыл ойлар кете барды десе- Н13Ш1?! Элде баскалардьщ каламына ш М п, жетк131лд: ме екен? Санаулы кундер болса да артына елмес елен мен эн, ошпес мура калдырган кос тулга жайлы эщпмем1з сез арасында осындай ойлармен де сабактасып жатты. Енд) б1рде Дарига Тшендшел1т сабакты инен1 сэт1мен киюлас- тырып, энг1ме ауанын алма-кезек алмастырып отырдык. Даригадан бшг!М13 келетЧн! ем 1р1Н1н сонгы сэт!ндег1 Мукагали элем)н!н купиясы болгандыктан, ойымды ары карай сауалмен жалгастырдым. - Эрнне, бем/н б/р бос- /нору^он босынбд о/нырубы^ ораны

Жял;мяжян ЯУР/ ГАЙ1ЯЯ рас. Ил /Туро^я/^ ум^е м/с;кь;рь;н, бфлес;'и ж?уимс /стисм/и;'// болАзнЭо б/разуа^мти б//?о/ибасынмн об^мбормнбом жм^ин оралась алЭы/^ызбор чм? Сонбо Мука/,; /^янбам эсер ^<зл- бырбы? - Иэ, утм тзге келгенге дейш онымен дастаркандас болмак тургай, жуздес1п те кермеппш. Нурагацдар мумк1н шыгармашыльщпен араласкан да шыгар, ол жагын бтм ей- Т1нм)н. Ол кезде бэр]М1з де газет-журналдарды уйге жаздырып алып окушы ед!к кой. Кундел1кт1 кешк1С1н жумыстан кайтканда эркайсымыз ез!М]зд!Ц пошта жэш1Г1М1зден Мэскеуден шыгатын газеттерден езге, республикалык, облыстьщ басылымдарды ала К1рем1з. Сонда «Социалиста Цазакстан» ( каз!р11 «Егемен Казак- стан»), «Ленинпнл жас» (каз1рп «Жас алаш») газеттер1нен, «Жалын», «Жулдыз» журналдарынан Мукагалидьщ олецдер!н окып журдш. Журег!цд] сыздатар сагыныш, букпес] жок шындык, туган жерге деген сутспенпилж - осылардыц бэр1 акынньщ елецдершде тунып туратын. Мен кара сезд1 жаксы тус!нетш ауылда туып-ескен1ммен, ылги елен окып жургем жок, поэзияны керемет тус)нег]нм1п деп калай айтайын? Соныц ез!нде Мукагали елецдер1 езщмен гана сейлесш, саган сырын айтып отыргандай тус1Н]кт] болып туратын. Менщ не айткым келген)н ол айтып, мен] ренж1ткен, куанткан, муцайткан жагдайлар оньщ да басынан етк1зген дуниес1 болып шыгатын. Осындай елецдер1 аркылы ол ем1р] жуздеспеген адамдардыц ез1мен дастаркандас болгандай жакындаса алатын ерекше акын екенш керсеткен. Егер сол Мукагали акынды Нурагацныц да жаксы керетшш бшсем, елецдер!н б!рге окып, пЫрлесер ме ед1м? Нурагацньщ эндерше текст1 кеп жазгандардыц б]р] Туманбай мен Кадыр акындардыц олендер] газетке шьщса: - Мына к!сшерд]ц елецдер1 шыгыпты,- деп Нурагаца керсетет1нмш. Кейде п1К1р1М13Д1 ортага салатынбыз. Ал Мукагали уйге келгенге д е т н отбасымызда ол туралы

ортак эцг1ме бола коймапты. Сейтсем, Нурагац оны сырты- нан бай кап, багалап жур1пт1 гой. Ол уйге келгендердщ бэр1не б1рдей домбырасын ала жуг1рмейт1н. ТЧпт:, куй тартуын сурагандардьщ кейб1р1- Н1н ОТ1Н1Ш1Н е с п м е г е н с т , жауапсыз калдыратыны бар­ ды. Ал Мукагали келес1 келгенде Нурагац маган карады да: - Дака, домбырамды эперпн...Мукагалига б1р куй тартып берейш, - дед1. Ол Мукацды сыртынан «Макатаев» дейтЧн де, б1рге отырганда кебш есе «Мукаш»дейт1н. Ал маган акынныц атын толыгымен «Мукагали» деп атаганы унайтын. Бул ее)мд[ баска ешюмнен кездест1р!п кермепп)н. Шынында бул Мукагалига гана бершген дара ес1м гой! Мен домбыраны эпердЧм. Ол бЧрнеше куйд1 Мукагали !н1с:не теб1рене орындап берд1. Ерекше ьщыластанганы маган да ацгарылып турды. Куй тартканда Нураган К1р1п-шыгып жургенд] жактырмайды. Отырып, ден койып тыцдаса дейд1. Мен Мукаца карама-карсы отырыппын, сондыктан куй тьщдап отырган акынга ара-тура карап коюма колайлы болды. Ол сол сабырлы калпы, козгалактамай отыр. Б)рак бул катып калып тыцдады деген сез емес. ЭйтеуЧр бЧр мацгаз, рахаттанган кеЙ1пте. Тек арасында саусактарын салалап кояды. Куй аякталган сон оны Нурагацныц ез) кел)п иыгынан кушактады. Сол б1р сэтте олар агалы-шЫ жандар сиякты кер1Н1п кетт1. Жас аралыктары аса алшак болмаса да Мукац алгаш уйге келгеннен оган «ага» дед1 де, солай атап кетт1-ау дей- М1Н. «Журт эцпмелеп журген Мукагали» дейтЧндей мен ол кезде бэзб]реулерд!н акын туралы не айтып жургендерЧн б1лмейт1нм1н. Бар бшет1н бЧр п1К1р1м «ащы суга жакын дейд1» деген сез, оныц езш кауесет санадым. Оз отбасы м ы зда керген Мукац н агы з табиги м эден и етп , улты м ы зды ц ер-ж1Г!тке лайы к М1нездер1н бойына сщ 1рш ескен адам екен)н ацгартты.

СеЗ АРАСЫНДА: Ал осы уакыт Мукагали упнн 01р ауырлау кезен болып ед1. Не дурыс кызметт!ц орайы келмей, жыры тегм ш турса да, К1таптары шьщпай, айналасындагылардыц да оны тус1нг1с1 келмеген1 жанына батып-ак журген. Осылардын бэр!не пнкуса болган сон кейб1реулерге ойын аш ьщ айты п, олардьщ т1Л1мен айткан да «шатак ш ы гараты н». Содан б1р жылдай бурын гана ол кунделМне: «Бшгендер1н 1степ багуда. Не жаза бар, бэр1н колдануда. Милицияга да б1рнеше рет тапсырды. Енд1 каматпак ойлары бар. Келецкемнен коркатын халге жетт1м. Милиция кашан кел1п, кашан алып кетер деген кауштемш. Онеугун] милицияда асылып олмек те болдым, балаларымды кима- дым. Мойныма тузак салып турдым да, ойландым...Бул халге де жетюзд1. Соншама не 1степ, не койдым булар- га?.. 2 мамыр, )9 7 4 жыл» деген жолдарды жазып, торыгып Жур1ПТ1. Нурагац муны дэл сол кезде окыган да жок, ойтксн! кундел1к кеЙ1н жарияланды гой. Алайда, акынга осылай Т1зе батыргандардыц да осал емес, орынтагы мьщты жандар болганы байкалады. Ал дэл сол кездер] Мукагали акынньщ колын алып амандасканды мактан тутып, соцынан ерген жас талаптар, жаны таза акындар каншама едП Ондай мубэрак кец1л иелср; Мукагали агаларын кошеде керш калса, соцынан ер1п, катарласса - акынньщ кандай да тшегш орындауга кулшынып туратын. Б:рак олар да ез1 сиякты жарлылар ед1. Жарлы озген!н иыгына шапан жаба ала ма? Ал колдарында бил1Г1 бар, б1рак акын жанын тус!нбейч1ндер, эдш айтканын кеш]рмейт1ндер оныц эрб)р суршгенш бет1не басып, кемшм1ктер1н т1зе тусетш. Пей)Л! кецдер Мукагалига сый-сияпат керсетуге дэмханаларга шакырумен болса, 1Ш1 тарлар оныц сол дэмханалардан удай болып шыгып, тагы да б!р суршуш кутет!н-д].

ЖУРДУУ ОУ/АУУ/ - Б1рак бул кедерг:лерд!ц ешкайсысы да акынныц дарынына нуксан келтЧре алмаган. Соньщ ез1 де талайлардын зыгырданын кайнататын. Канша ^ш^п журд) дегеннЧц ез1нде ол сана сергекпгш сактай бшген. Олецдеп, эдебиеттег1 халтурага жол бер1п отыргандарды ашьщ, кейде Т1ПТ1 аямай сынап, огаш М1нез керсеткен1мен, шынайы поэзия жасаушыларды курмет- тей быд1. Ешкайсысыньщ еленЧн кызганган жок. ЕсесЧне - Мукагалидан кеЙ1н олен жазулары киындап кеткендер оган кызганыш б1лд!р1п, мумкшдМнше аяктан шалгысы келд1. - //д<?ь;з уиолонуиуууорбыу? буыру^оньусумор, эрмне, с/'зае уиоу^сы^ емес. Омуикену, //уря^оу^ууыу? булуиуидй умунер^ен кезу'уу Эе, ус^нбем ж а б ы р я ^о н сэуиу'уу Эе коз/'/р'збеу^ усеру'у?, со<?ан кондуускен ж арьусм з. Ил ум^е келун, 7/ура^ау^мен бурлесу'и ж у ж м с у'суиеаен ке- ЗУнЭе Муу^о^олмбму^ сонЭай буыру^оуумсуиорьун &?му$аЭыу?ыз б а ? Эуу^е у^/.ж'еуи кембур але^Эер/'м ол су'зЭерЭу'у? м/оу?ыро^- упарьуу/мзЭо оУйь/рыи уио жоз<?ауу муы<?ар? Олеу? .ж а зы н оуу;ыр<?гуу/0а ол ромбом кумбе болдбы екен? - МенЧн Нурагамньщ буырканган кездер! КЭД1МГ1 дауыл соккандай эсер ететш. Акылы бар эйел ершщ ондай асау кез1нде жалына жармасып, токтатуга эрекет етпейд1 гой. Сондыктан мен калаган дуниес1н тауып б е р т , ундемей кутылуга тырысатынмын. «Дауыл басылды-ау» деген кезде: - Нурага, шэй ЧшесЧз бе? - деген сиякты сылтаумен акырын жакындай бастаймын. Ол кейде ашык кундей жадырап шыга келетЧн де, кейде жауар булттай тунерЧп отыра берет)н. Дэл б)здщ уйде Мукагали ез тарапынан кон)л аудара- тындай буырканыстарын б)лд]рген емес. Буган оньщ пню мэдениетт1Л!Г1 Ж1бермес те ед:. Ал [ид ей толкып, тебЧренген шыгар, онсыз елен туа ма? Иэ, кейбЧр энге колма-кол мэт1н керек кез1 болды-ау деймш, ейткен] ол столдьщ б;р шепне отыра калып, сондай- ак, рояльдЧн усттне де кагазын койып жаза бередт екен.

Жал;мп.жан 77УРЛОЖ4ЕВ Кандай асыгып, тез-тез жазганнын ез1нде оньщ жазуынын маржандай болып тусет1Н1и байкадым. Жазгандарын аса кеп туземейд1 екен. Тек кейб1р буын, эрш артьщ кеткенде гана «муртын» бастырады, эйтпесе, шимайлап жатканын керген жокпын. Эн МЭТ1Н1Нжазып экелген колжазбаларынан ангарганым: ол ете сауатты жазады екен. «Ш]рк[н, сондагы колжазба­ ларынан алып, 631М13 уш1н сактап коймаганымыз-ай» деп каз1р екшем1н. «Колда барда алтыннын кад1р1 жок, колдан шыгып кеткен сон ек1нд1м-ай» деген осындайдан айтылган гой. Мундайда оньщ жанында карап тура алмайсыц гой, коз киыгын гана тастап ацгаргандарым гой, булар! Алдына шэй экелш койганда, кымыз куйып экел1п бергенде байкаганым: акын да композитор агасы сиякты айналасын б1р сэт умыта- тын тэр13Д1. Есше б[рнэрсен! тус!рпс1 келгендей ойланып кетед1 екен. Б1рак сонша узак ойланып отырмайтын. Енд! б)р айналып келген1мде Нурагац элг] жазылган МЭТ1НД1 энге ундест1румен айналысып жатады. Мен1цше, кандай дарынды адам болсын, жумыс успнде б)р тамаша кейште бола бермейпн сиякты. Оньщ жуз1 б:р сурланьш, б1р кызаруы, кабагыньщ шамадан тыс туйшу1, ез-ез1нен жымиып, ез!мен-ез1 сейлесш отыргандай кершу] мумкш. Нураган мэселен, оркестрге дирижерлш ет1п тургандай кимылдар жасап, ез1мен-ез1 болып кеткенде сырт кезге б]ртурл[ тус)Н]кс)3 кер1нер ед1. Сондыктан оньщ дэл сондай буырканыс кез1нде кезше шалынбаганымыз жен екен!н б1лет!нм1н. Мукан оз уй:нде отырмаган сон езш тежеп устауы да мумк!н гой. Бейнелеп айтканда, дэл 613Д1Н шацыракта елен жазган Мукацньщ бейнесш шымырлап жаткан терец суга уксатуга болар ед1. СЭЗ АРАСЫНДА: Улыньщ еленжазатынын онтертке келген кез)нде анык ангарган анасы Нагиман оньщ жан кинар бул эрекет1н аса костамаганымен еш бегет жасамауды да ойлаган. Каршадайынан К1тапка кумар Мукагали уй:нде де

Ж} РЕ/У ОЯЬ/Й Ж4Я.4РГ4У айналасына томдап жинап койган К1таптыц ортасында отырады екен. - К1таптарды айнала шашып тастамау уппн, б!р1Н1ц уст!не б!р1н катарластырып жинаганда гана уЙ1М!зд1ц сонша аласа екенш байкап ед1м, - депт! анасы б1р сухбатында. - Сол аласа уйден би1к тулга шыгып отыр гой, - дейм:з 613 осы сезге орай. Анасы сол ютаптардыц сыртында казак жазушыларынын аты-женшен езге неб1р бейтаныс ес!мдерд1 керетш. - Балам, осынша К1таптарды тугел окып шыгуга бола ма? Оган тм н щ тез!М1 жетер екен, пиркш? - дейд: анасы. - Осыныц бэр:н окып б1ткен адам кандай мамандык исс! болар ед1? - Бул эл: аз гой, Нака! Адам еле-олгенше бше беру! керек,- дегендей гана жауап кайырып баласы одан эр! К1тапка уцше тусетш. Б!р кун) кутпеген жерден: - Мен Алматыга окуга журет1н болдым,- деген. - Кашан? - Ертец . Алматыга барып, документтерд! КазГУ-ге тапсыру керек. - Шырагым-ау, ертерек айтпадьщ ба? Жолыца акша дайындап коятын ед]м. Уйдег1 аз-маз пул не болады? - Сол аз-маз пулды да ездерщ жарата бер;ндер, Нака! Менде акша бар. Сейпп ертец1не ауылдагы 031 сиякты улдармен калага тартып кеткен. Калада таныстары, туыстары жок, кайда орналасты, калай кун керш жатыр, хабар жок. Содан арада б1р айга толар-толмас уакытта ол: «Окуга туст1м» деп кайтып келген. - Кайда тустщ? - дейд) анасы. - КазГУ-ге, филфакка. - Ол не деген оку, К1м болып шыгасьщ? - Ол Казактыц мемлекетт!к университет1, тш жэне эдебиет факультет!. 17-1285

ЖяА,мяжян ЯУРГОЖ4&8 - Е, жарайды. М угатм болады екенс!ц гой, дурыс болды. Сейт!п Алматыда 01раз окып, б;р кун1: - Университеттен кст)п калдым. Сырттай окып алармын кеЙ1н, керек болса... Ш ибут ауылында сельсоветт1н секретарыньщ орны бар екен, сонда жумыска туратын болдым, - деп тетесшен б)р-ак кайырган. Бул оку орнынан кеЙ1н де Алматыдагы шетел тмдер) институтына, оны тастап, КазМУ-д1н зан факультет!не, кеЙ1н т1пт! Мэскеудег1 Горький атындагы Эдебиет институтына да кабылданып, солардьщ б1р1нен байыз таппаганда акыннын кенш1 не нэрсеге толмады екен? Сол оку орындарына киналмай т у с т , б)раз оки бастаган сон колды б]р С1лтеп кечн калуыныц сыры неде? Эйтеу]р оки алмагандыктан кетпеген1 аньщ. Талай сака эдебиетш1лерд1ц колы жетпей журген Москвага барды да, еш киналмай, орыстардыц ортасына - Эдебиет институтына туст! де кеттг Качактын Карасаз ауылындагы бастауыш мектебшен, одан ары Нарынколдын казак орта мектебшен шыккан баланыц кай жерде орысша жылмайтындай бш1м алганына талайлар тан калушы ед]. Педучилищеде де окымай-ак, орыс тш1нен сабак берд1. Алдынан талай тулеч орыс тЫн, эдебиет1н уйрен1п шыкты. Енд1 сол казак жи ги Мэскеуд1н оз!н м1се тутпай, ондагы Эдебиет институтыньщ беретш б]Л1М)н уЙ1нде отырып алып койгандыктан: «Осыньщ бэр;н ез1м де бшемш»деп, колды б1р-ак сштеп, кет1п калган гой. Рас, елушпн жылы тускен шетел т)лдер! институтыньщ нем[с т)'н факультет1нде окыгысы-ак келген, б1рак сол кезде уйленгендергне б1р жыл гана болган отбасынын жагдайына карап, окуын токтатуына тура кел1пч. Ол шетел тшдерш терен уйренпс1 келген. Нем1с Т1Л1Н ез1 окып, б)ршама уйренш те алганымен, ез: муны да м1се тутпайтын. - Ш1рк)н, Римге барып, ондагы кереметтерд1 ез конммен б:р керсем, - деп армандаган да екен. Ол кезде шетелге шыгу кайда?

ЖУРДГ/ 07/А//7 -Ж 4Я Л Р 7И У Алайда, ез1 айгкандай орта бш1ммен-ак оньщ ой-ор!С1 жогары ед1. Бы1М1 мен )шк1 мэдениет1 жогары дара тулга екен1н кез1 кер1п, дастарканынан дэм татырганын Д а р т а да аса мактанышпен пщлме езегше айналдырды. - Е м барммнм^ шы2ар,маи/ылы%яен б/рл^с/'т? .жул/ь/с /с/яе^ен бтреулер бтр ай г)<?мб/, екшш/с/ оЭан асмрыя мам<?С(? амтиаЭм. Оларбыт? б/'/^е нетаб кун ж ум ы с ;'стяе2ен;'м с/'з ^ана бэл ам/77а аласмз. Жзне бф б/,7^М7/з ка7^е7а' - /77(?ул;'/<77??'/7 ^амтсез/мбеенб/ртя/я ж уд /ыс /'ст7?сута/' еб;'? - Олардьщ жумыс уацыты нактылы: «Мына сагаттан мынаган деЙ1н» деп б е л и л ст ен жок. Жалпы, шыгарма- шыльщты олай белг1леу мумюн де емес шыгар. Ацыннъщ шабыты кашан келед], энн1н тууы калай болады, т1пт), ездер1 де муны тап басып айта алмас сд]. Айтып отырмын гой, Нурекец кейде тунн1н б1р уагында тосепнен ушып турып элденен1 жаза бастайтын, кейде тан алдында оянып алатын. Кейде ол тацгы торт-бестерге дсй)и жумыс 1степ отырады. Мукагали да солай шыгар...Ол уЙ1М13ге тек кунд1з келш журд]. Рас, б!р-ек1 рет конып калып, энге керек елецд1 тунде отырып жазды. Кейде Нураган онымен уйден тыс «пэленбай жерде жолыгайык» деп кел1С1п, кет:п калагын. Дегенмен, олар демалыс кундер1 непз1нен танертецнен кешке дейш б1рге отырып журд:. Акын бЬдпбнде отырып та эн текст1н жазатын, уйге тапсырма алгандай: «Ертец жазьш экелей)нм деп те кететш. Нурагамньщ: «Э, Мукаш келдщ бе?» деп оны карсы алганы: «Жумыс к у н 1М13 басталды» деп коцырау соккандай ест!лет1н мен ушш. О й ткет мен олардьщ туск1 асын, одан к е тн кешке дсй]ц[! кажет сусындарын дайындап отыруга уакытымды белг1леу]м керек кой. - Мукаш, мен сенщ сезщ е мынадай эн лайьщтап койдым,- деп те карсы алады кейде Нураган. Мукан айтылган МЭТ1НД1 дер кезшде жазып экелед1, б:рак Нурагамньщ: «Мше, мынаны кара! Мен текстще кандай эн жаздым!» деген1ндей дабырлатпайды. Сабырлы калпында:

Жая;мя.жян //УРЛ2Ж4ДВ - М1не, Игреке, дайын болды, - дейд1. Кейде: - Ага, мынадай ой бар, - деп жатады. Оньщ кандай ой екенш мен бше бермейм!н гой. Келгенш куана карсы алганына Караганда эн мэтшшщ Нурагана унаганын айтпаса да бЫ п отыратынмын. Айткандай-ак, оньщ: «Ой, тамаша! Эй, мынау катып кетт1- ей, э?»деген дауысы жаркын шыгып калатын. Осы кен!лд! дауыс жи1 шыккан сайын мен де олардын жана эндер)н)н сэт1 тусш жатканын пайымдап, кенш1м кетерш1п кететш. Ал «Саржайлау)) эн) толык аякталганда Нураган: - Тамаша энд1 жуу керек, Мукаш! - деген! бар. Бул оныц ец жогары берген багасы! Бул энд1 жазу устшде, орындау барысында талай толганыстар болды гой. Ал эн эбден дайын болып орындалгандагы сэт туралы сез баска! Ол ез алдына б]р энпме! Накты айтканда олар тура 30 кун б)рлес1ч жумыс 1степт1. Бул мен1ц есептеу1м емес, Нурагамнан ест1ген;м. Эйтпесе, олардьщ б1рлес1п жана эн тудырганын мен калай батылым барып, есептеймш? Олардьщ нота мен рояльга тусш, одан жарыкка дыбыс болып шыгып жаткан эндер!мен мен де б]рге тыныстадым десем де болады. Екеу1Н1н б)р-б1р1мен жаксы ундесш, жумыс 1стеу1н тмеумен болдым. Нураган деген жаркылдап, калжыцдап отырады гой. Арасында каркылдап кул1п алады. Ал сол кундер: мен Мукагалидьщ катты кулген1н ест1мепп1н. Оньщ жуз1нде б!р муц тунып тургандай кер1нд1 маган. Анасындай демей-ак кояйын, карындастык б1р аяушылык журег!мд1 мазалады. «Мазацыз болмай тур гой, ез!?» деп оган жанашырлык быд1ру кайда-а? Ылги араласып журген адамым болса б)р жен. Апталдай азаматка кайт{п аяушылык бшд1рес1н? Б]рак кеЙ1н «Фаризага» деген елещнде айтылганын- дай: Мандайымнан сипаган б!р жан болса,

Енд1 калган ем1р1мд1 кияр ед)м, - деп курсшгенш ес ::- генде: «Сонда неге бар батылдыгымды жиып, сезге тартпа- дым екен?» деп те ойлаганмын. Олар энд1 жазып жатты, уйге сол эндерд1 орындаушылар да кезек-кезек келш журд1. Бакыт Эш)мова, Нургали Нус1п- жанов, Биб1гул Телегенова сиякты белпл1 эншшер жаца эндерд! куана кабылдап, орындап жатты. Б1р гажабы сол Мукагалидын энге арнап жазган елендер: ец К1нэмш1л деген Нураганныц эндер1не салганда б:р езгер1ске тускен жок кой. КеЙ1н де езге композитор, сазгерлер Мукац елецдер]н энге косып жур гой, байкаймын сол калпында. ...Сол б1рлесш жазган эндернпц ец соцгысына - токтала кетейш. Бул кэд1мп журек тербер «Саржайлау»! Б1р кун1 рояль бурынгысынан узагырак ойнады. Екеу1Н1ц дауысы да жаркын-жаркын шыгып жатты. Болмелер1не баргым келд1. Канша кец1лд1 болып отырса да мундайда Нурагамнын оз: шакырмай ж е т т бармайтынмын. Оныц уст1не онда саликалы, тура м!незд! акын отыр гой. Кандай жацалык болды екен, э? Осындай ойга кетп; отырганымда: - Дах! - деп сацк ете калды Нурагац. Мен сол белмеге карай кустай уштым. Ойткен], б!р жаксы энн1ц туганына сен1мд) ед1м. - Мен кел1п турмын,- деп командирш ш алдына келген солдаттай ес1кт1ц кез1нде тура калдым. Мукагали менщ бул кылыгыма сэл жымиып карады. Он рояльд!ц 01р жак ше- Т1нде, суйенген калыпта тур екен. - Жайлау...саумал булак! Дах, сен бшесщ бе, б1р тамаша жаца эн туды гой! - деп шаттана дауыстаган Нурагамныц жайда жарыкшактанып шыгатын дауысы ашылып кеткендей естшд!. - «Саржайлау» деген жаца эщц жазып, нотага да тус1р!п отырмыз, - дед1 Мукагали маган. Осы сэтте гана мен оныц жузшдсп беймазалыктын булты ыдыраганын ангардым. 1штей куанып калдым. Демек, Нурагамнын эш Мукагалпдай акынныц жанына нур куйды деген сез!

- Енд1 осы энд1 алдымен К1мге орындатсак деп ойлап та отырмыз. Бул - Нурагацнын б1зге емес, ез1не де койган сауалы. -Бакытка!Эш1мовага! Вот тм георы ндату керек! Осы ойымдурыспа, Мукаш? Мейл1, Нургалида айтсын!Оныц да характер1не келед!. Дереу телефонга жармасты. - Алло! Бакытсьщ ба? Туу, уйде болганыц жаксы болды гой. Дереу б)зд]ц уйге карай уш! Сенщ дауысыц ушш жаралган б:р эн дуниеге келд1! «Калай аталады?»дейд1 гой. Туа сала нэрестеге ат коюшы ма едИ Келген сон б:лес)н. калай аталатынын. Давай, быстро! Б]з Мукагали екеу,\\пч сен1 куте\\нч. Бакыт келгенде энд) эуел1 Нурагам ьщылдап айтып, энш!ге «таныстырган». Ест!ген1 б1рден журегше жет1п барады гой дсйм!н. Бакыт жана эуенд1 лезде кагып алды. - Жарайды, Нуреке! Кырылдак дауысынмен ез!н айта берес}ц бе, бер енд! маган кезект1! - дед) ол Нурагана ерке- леп сейлейтш эдет!мен. Сол кун) Тшендиевт1н шацырагында сэби дуниеге кел- гендей шаттык шалкыды. «Саржайлаум эн1 шыркалды! ИЛрюн, Бакыттын дауысы, эн салганда езш табиги, эйелге тэн нэз1кт1кпен устай быу1 тамаша ед1. Мен оган сол куш кызыга карап калдым. Ж1Г1Т болсам - гашык болар ма ед1м? Мукагалидьщ да энппге риза кеЙ1ппен рояльга суйенш, мукият тьщдап отырганын байкадым. Соужал оужж - балдам С а л ^ н сажал - ба!уо!мларьщ. Саяла<?ан беу, тпу^ан .же/?, Са^ындыр^ан Сар.жа?мауь^м, - деген кайырмасындагы эрб!р сезд!н ез:не олар куанысып жатты. Оз басым «беу» деген сезд!н езше тэн куД1рет1 бар екенд)пн сонда ангардым. «Беу, туган жер-ай!...Шелдетт1н гой, ансаттьщ гой», - деген щкэр сез1м сайын дала Саржай- лауга гана емес, сол сез аркылы адамдарга да айтылуымен сагынышьщды астан-кестен козгайды екен-ау! Алматыдан онша кашык емес, Кексу бойындагы ауы-

лымды, сол ауылда еткен балалык. балауса, жастык ша- гымды сагынып кетт1м. Жадырап жутайыншы. тан самалын, Осы ед) гой, сагынып, ансаганым, Саржайлауым, - дейд1 энш1. Кудай-ау. кунде жутып журген самалымыз да сагыныш екен-ау... Жоны.мб)ы 0 0 .7ей, Экам аз/^нсн доро тиумн/// Сол жерде отырган терт адам: Нураган, Мукан, Бакыт жэне мен - улкен-к1Ш! екен1М1зге карамай, кен1Л1М1з босап сала берд1. Нурагам кандай шебер, мынадай эуенщ кек1регшде сактап журген! Мукагали кандай метр1мд1 «айналайынын» ет журег!н жарып айткан! Бакыт кандай супу осындай энд) кемеЙ1нен сагынышпен б1рге тег1лд]рген! Осындай дарындардыц ортасында, Нурагамнын жанында «жармасып» журген мен кандай бакыттымын! Осындай дарындарга шэй кайнатып, дастархан жайып, дэм-тузымды усынып жуг]р]п журген сол кундер1М - ец бакытты кез!м ед1 гой. Мен эс1ресе эндеп: «Окем ед1н ак танда жаратылган» деген создерд!н Нурагамды да, ез1 жазып келсе де Мукагалиды да ерекше теб1ренткен1н ез1мше ангардым. Ол екеу1 де экес1нен ертерек айырылган, оньщ аялы алаканын ацсап ескен тагдырластар ед1. Осы сэттен бастап мен Нурагам мен Мукагалидыц тагдырларында, ездер11пн м!нездер)нде де уксастыктар бар екен1не назар аудара бастадым. СЭЗ АРАСЫНДА: Журт бэр1Н1н нактылыгын 61ЛГ1С1 келед]. « Композитор Нургиса мен акын Мукагали тура канша кун жумыс )стсд]?» дейд1. Осыган орай кез1нде Нурагацньщ ей айткан мына б!р ауыз сез:не ж уп н етк:

Жя^мяж-ям «Мукагали екеум13 тура отыз кун бойы 613Д1Нуйде ещцре ЖуМЫС 1СТеД1К. Мен отыздан аса эн шыгардым. Ал ол сол эндердщ бэрше мелд1рет!п турып елец жазып шыкты. Бул кунде ис! казак аса жогары багалап, курметпен айтатын «Саржайлау», «Сэлем берем, Жетюуга», «Сенбейд1 эже, шырагьщ», «Ес]нс м е т алгайсыц», «Болмасын, согыс, болмасын», «Кел еркем, Алатауьща», «Домбыра - досым» жэне баска да эндер сол отыз кун пшнде эр: жедел, эр1 сэтт: туган дуниелер сдЬ>, - деген екен Нурагац. - олар бомм амтмен, о/им^мя^янм бел^/л/. ^расымба ,ж'ос<з<^а// ?ид%м/7мя бби/сен келес/с/У/е ^ялом ком//и о/иырбы? - Олардьщ кун1не б1р эн жазганы кеп пе? Жок, м э п т кел1ссе Нураган кун;не е т-у ш энд) жазып «тастайтынын» айтатын. Мукагалимен б1рге болган сол кундер1 шабыты осылай оянды! «Кун1не кайтсек те б1р эн» деп жоспарлай- тын адамдар емес ед! гой екеу1 де! Б1рак катан жоспарламаганмен де машина сиякты тынымсыз жумыс 1стед1. Т1ПТ1, арнайы такырыптыц шецбер1нде де отырган жок. Мукагалидыц такырып тацдамайтыны, соган багынып, аясында калып коймайтыны кеЙ1н кеп айтылып жур гой. «Оньщ б1р-ак такырыбы бар» дейд1 тус)нст1ндер. Ол: туган ел! мен жер1, сондагы екпр, адамдар! М ш е, оньщ айнымас, шектеуд1 б1лмейт1н такырыбы! СОЗ АРАСЫНДА: - Енд1Г1 сез кезегш белгш1 акын... - деп сезш бастаган жиналыс баскарушы К1мге сез берет1н1н айтуга муршасы келмей, езше карай келе жаткан адамга карады да калды. Ал кец Сарай 1Ш1 атакты акын-жазушыларга, олардьщ Ын басып келе жаткан 1збасарларына толы болатын. Пальтосыньщ кос капталын айкара ашып тастап: «Мен1 кердщдер ме?» дегендей Мукагали келе жатты. «Бул не булд1рер екен?»,- деп залдагылар да, президиумдагылар да тым-тырыс.

-МГКРДУУОЯАМ?- - Бэр1Н13 де орындарьщыздан турыцыздар! Мен кайгылымын, С1здер де кайгырады деп ойлаймын: орыстьщ белгы1 акыны Твардовский кайтыс болыпты. Б1р минут унс1чд)к!», - деп санк ете калды дауысы. Ал ез1 бет1н жас жуып, жылап тур екен. Журттыц бэр1 орнынан турып, оныц айтканын ек: етпед1. Акын ештеце деместен шыгып журе берд1. К:м не ойлады, кандай пМ р туйд11Ш1не? Дэл сол уакытта оны акын ойлаган жок сд]. - Мше, естет1н] бар, - дед1 залдьщ алдыцгы катарында отырган ек! зиялы б1р-б]рше. Цызып алса болды ойына не келсе - соны 1ске асырады. Твардовскийдщ казасы соныц жанына бата калып па? К1М! ед1 оныц Твардовский? - Ой, агасы, - дед: алдыцгы катарда отырган жас ж!пт артына бурылып элг1 екеуге: Оз1щз кайгырмасацыз - езгелер де сондай кайгысыз деп ойлайсыз ба? Демек, Мукагали ага унпн бул улкен кайгылы окига! - Жастар осы... Беттен алып, тоске шабады,-деумен сез таласы сол сэтте токтап калган. Ал Мукагали болса дэл сол кездер] катты ширыгу устшде ед1. Ол мундай кайгылы сэтте гана емес, кец Ы кейб)р эд1летс1зд!ктен кулазыганда, зыгырданы кайнаганда осындай «М1нез» байкататын. Сол М1нез1н кейде кызу куйде де керсетш, ез1не бэле де тшеп алатын. \"А к кецш, 1ШК1 мэдениет1 басым, ешк!мд1 ренжН- пейдп>,-деп суреттегенде сондайсыздар! Сол Мукагали- ларыцыздыц кеше Пэленбаичке керсеткен М1нез1нен жерге К1ре ж аздады м ,- дейд1 б1р каламгер. -Ж он ге шакыру керек!\" Женге шакырудыц да жен! бар гой. Жен айтудыц да орпы бар емес пе? «Олецдершде пессимизм басым, мущ мен зарга толы» деген т ю р айтып, адамга кай уакытта кайгыруды, му:ца- юды, жаны ауруды да буйрыкнен ж урт13Г1С1 келет:н «жен айтулар» каншама шындыкка, акикатка ту:сау болды?

Жяцмн.ж'ян Я М Т 0 Ж 4 Д Д Тырнак астынан К1р 1здеп, дуры с елен1н бурые депз!п сынаган жен айтуларга акын неге кенуге т т с ? Кенг1С1 келмеген сон «мыктылардыц» оны аягынан шалатыны бар емес пе? Ондай тоскауылдар, омакастырулар ше, ол акынныц ашу-ызасына тимей ме? «Эмоциясыз, ягни буырканыссыз адам - топастанып, уакытынан бурын картаяды» деггп белгы: психолог! Журег1 мен жанында жалыны бар акын жанартаудай б1р атылмай коймайды. - сонба эм^е сез «бел к/'/7;'с^е/п' рея! екен. (л'зб)/'/; оны^ эн^е орнои еле% .жазубы же^аеру; /<а.70Й болЭм? Дймяозм- тяо/? бул ескертяу о/ямрбм л^а, элЭе, ят^ын салЭмржам м^ал^ар ммбы^ияен шял^ыя ке/и/??/' же? - Мукагали Нурагама дей]н энге текст жазбаганын ол кезде мен бшмейд! екенм1н. Шынын айтайын, соны кеЙ1н де бмген жокпын, езгелерден ест1Д]к. Нурагам бшее - бшген шыгар... Алайда Нурагацныц: « Мукагалидьщ елецдер: энге куйып койгандай келе кетед1. Баска «поэттердЫ» ондай емес!» деген! ес1мде. Бул орайда ол ешюмнщ атын атап, жон)н жондеп айткан жок, тек елецнщ шебер жазылатынына куанганы гой. Акыннын елендер1н ылги окып журсе де Нурагамнын оган соншама жылдан кеЙ1н барып: «Эндер1ме елен жазып бер» деуше не себеп болганын ол к1С1ден сурамаппын. Нурагана акындардьщ кеб1 ездер) осындай усыныс бшд1рт жататын. Байкауымша, Мукагали ез1 барып ешкандай композиторга эн!не сез жазып беруге тшек бшд!рмеген снякты. Ал Нураганньщ эндер1нен кей)н Муканньщ елендерше каншама эндер жазылып жатса, оны акын ез) усынган жок кой. Бул ол юс1 бакилык болып кеткеннен кеЙ1нг1 болып жаткан кубылыстар! Кейде: «Егер акынды Нургиса будан бурын осылай «кезге 1Л1П», б1рлес1п жумыс жасаулары будан да узак уакытка уласса, будан да керемет дуниелер жазылар ма

Д ТРДУ7 0 //А /// Ж1//Н'Г<У ед1?» деп те ойлауга болады. Алайда, мэселе кеп дуние жазуда гана емес, аз дуниенщ 031Н1н кундылыгында гой. Композитор Тшендиев эн сез1не каншама катан талаппен караганньщ ез1нде текстке арналган елецдерде озгерту болмаганы аньщ. О й тк ет, энге арнап жазып келген эр елещн Нурагам куача кабылдап, шуркырасын жататын. Демек, оз)Ц)ч айткандай акын «камшы салдырмай зулап отырган» гой. Хас тулпарга камшыныц керег! не? «Ленинппл жастьщ» редакторы Сейдахмет Берд1кулов Нургисамен кездескенде: - Мукагалидыц елендерш анада мактап ед1П13 гой, ертец тагы б1р топ олендер1 шыккалы жатыр. Ерекше акын гой, Макатаев дейт1н. «Райымбек» дастаны да осы газетке Сейдекен редактор болып отырганда жарык корген. Ол кезде мундай дуниен] жариялау мейл! жастардьщ басылымы болса да - к:мн1Ц болса да кызметше кау]п тудырар жайт ед). Шынайы талантта [штарлык болмайды. Акыннын С031Н озгертпек тургай, Нураган осыдан кейш: «Озгелер - б1р тебе, Мукагали - б)р тебе» деп отыратын. Казактьщ енер тарихында, ттт1, баска елде де, компо­ зитор мен акыннын б1рлесе отырып, тез тш табысып, аз уакытта 20-30 эн жазып тастауы бурын болмаган окига! Рас, б1рнеше жыл 1Ш1нде ! 5-20 энге б1р акынньщ сез жазуы МуМК1Н. Н ургиса Мукагалиды булай б!рлесуге кездейсок шакырмаганы аньщ. Оньщ елецдерж ылги окып, жадына токып журд1, санасында п)С!п-жеттд1ре туст1. Б1р акын, б1р композитор ен асып кеткенде б1р жылда 5-7 эн жазар, ал б!р айда 30 эн жазу деген...Зерттеупплерге бул б)р кызык такырып кой, япыр-ау! СЭЗ АРАСЫНДА: - Ал керек болса! Ана Москвадагылар тагы да: «Фильмнщ мына тустагы музыкасы дурыс емес! Тым сьщсып, адамды торьщтырады. Кайдагы б1р аспаптарды кайдан тауып алган

Жял;мя.мгйм бул композитор? «Гасырлык мои! бар» дейд1! Ендеше сол аспаптарды осыган дсШн неге колданбай келшт1? Солардьщ бэр)н осы фильмге тогыту керек пе? Бул не деген композитор, ез1?-деп, кигылык салып жатыр деген хабарды жетк131п турган адамньщ сез1н Нургиса естш турган. - Иэ, енд] негыл дейд1 екен? - дед[ Кожьщов. - Сол улттык аспаптардьщ бэр!Н1ц б1рдей цатысуы М1ндетт1 емес. Фильмн1н музыкальщ жагына катан ка- рап, б1ршама жерлерш кыскарту керек деп жаткан керь нед:. - Жарайды, ТП1СТ1 орындармен оз1м сейлесем1н,- дед1 де Султан Цожьщов м^шинага М1Н1П, асыгыс кетш калды. Сол «Кыз Ж]бек» фильмшщ режиссер! Султан Кожыков Мэскеудег! лауазымды адамдармен байланысып, бул фильмн!н н епзп т1рег!Н1н б!р1 - оньщ музыкасы екен1н ТуС1НД1р)П бакты. - Ондагы музыкальщ аспаптарды композитор Тшендиев езге де музыка быг1рлер!мен б1р1пп, каны мен тер!н теккендей жинактады, басын б1р1кт1р1п, ундест1р1п, ем:рге кайта экелгендей куйге кел'прд;. Фильмн1н музыкасына тагар ешкандай к1норэт]М13жок! - деп журш оньщ бутшд1Г!н сактап калганы сол кезде аса ашып айтылмаганымен, кейш ел аузында ацыз болып журд1. Сонда Мэскеуге фильмн!ц музыкасы туралы п1К1рд[ де, ондагы аспаптардьщ кептен бер1 умыт болып калган тым коне, аса кажег) жок екенш де оларга жетк1зген талантка Iштарлык жасагандардьщ )С1 сд). «Цыз Ж[бек» филь\\пн шыгаруга катыскан 0!р топ онер адамдарына Мемлекетт1к сыйлык берш генде «Цыз Ж1бект1» улттьщ музыкальщ фильм денгешне деЙ1н кетер1п турган барльщ эн, эуендер!н жанымен де, сез)мшдеп каны- мен де жазган Нургисаныц дарынын кере алмаган б!р «мьщты» Т131мнен сызып тастаткызыпты. Нургиса бул эд1летс1зд1ктен сон )штарлык жасагандар куткендей жуш жыгылып жасыган жок. Керкшше, агыска карсы жуз1п, шыгармашылыгын кушейтш, каншама жаца дуние жазып тастады. Акыры сол жолы бер!лмеген

сыйлыцты ол кей)н каскайьш турып алды! Осындай эд1летс1зд:кт1 Мукагали да талай рет басынан кешт]. Жинацтарына кептеген елецдер1 енбей калып, комакты ш ыгуга т т с К1табыныц калыцдыгы пышактыц кырындай болып жатса, оны кыскартып отырган юм? Кун1 кеше акынды кез1не мактап келг1рс1ген «досыныц» б1р! ед1. Сонда мактап турганда 1Ш1 кызганыштан жарылып кете жаздап турганы сырт кезге керше бере ме? Нургиса Тшендиевтщ шыгармашылыгына ел алдында есеп берген концерт! 1975 жылдыц куз:нде филармонияныц кен залыныц сахнасында етт1. Нурагацнын Мукагалидыц сез)не жазылган «Сенбейд; эже, шырагыц», «Саржайлау», «Кел еркем, Алатауыца» жэне б]рср эндер1не журт кол согып турып алады. Эндерд! орындаган Нургали Нус1пжановты, Биб1гул Телегенованы концертт1 уйымдастырушылар сахнага кайта шакырып, ездерше усынылган кушак-кушак гулге белен]п турганда: - Бул эндердщ тагы б1р авторы жетпей тур гой, оны неге шакырмайсыздар? - деген репликадан соц Мукагалидыц аты аталып, ол елдщ кошамет1н курметтегенд;ктсн сахнага шьщты. Гул кемкер!п тургандардыц ортасынан Биб1гулд1ц колынан суйд1 де, тез сахнадан тусш кеттг Мукацныц Бибшулге деген елец1 де осындай керемет эсерден кейш шьщпасына К1М кепш. Сахна кец болганымен соган шыгатындардыц катарынан акынды да б:реу т131мнен сызып тастады ма, К1м бшсш? Тез тус1п кеткен1не Караганда акын кец сахнада узак турып, 1пн тарлардыц шымбайына батпайын дед] ме екен? Дэл сол кездер1 улкен теб1ретс уст1нде журген акынга мадактаулардыц, марапаттардыц, атактардыц кажет; де, эсер1 де жок ед1. Гумырыныц таусылуына жарты жылдай гана уакыт калган ед!. Кез! т1р1С!нде бершмеген атактыц б1р! - Мемлекетт!к сыйльщка ол маркум болып кеткеннен кеЙ1н усынылып,

Жал,мя.жйм //УРЛ2Ж4ЕД сол сыйлыкка сай бола тура атактын б е р т м е й калуына да сол - пендеш!Л1к пен 1штарлык себеп болтаны хак. «1штарлык» дерп кезге кер:нбейт1н бэле гой... Муканнын кез!н кер!п, ка.йрл! конагыпыи б1р1 рет1нде тер1н усынган Дарита Т ы ен дж ел тш щ буг1нг1 эцг1мес! ацыздай болганымен акикат ед1. - барыммы^ б/р ом бомы узб/'ксй ж?ужмс ;'см?су;' о?/ам ^убмлыс амес ^ом. 0 ?иыз кумбе ^амма са^ам?, /^амм/аиа сэ/м/мср бар бссс^;зм/// П/м^арл^ам^ылы^мсм м^ымыл^сыз амналысу улксм м/езшбмжм?; /малом см:сб/ ^ом. С/з г)с осмм- м/а уа^ытм олар^а ас эз;рлсм, бас/маржам ж'амым ^мз.'иетм керссм?м:^;'з. Олар бар, о?мм? бар, кум/ мсм /<;уа/м/мь;, ср;'к мсм ж/'^срб/ дамбам албм^ызбар? - Адам табигатпен тамырлас кой. Кейде аспаннан тамшы тамбай, жсрд)ц кенезесш кепт)ред). Кейде саулаган жацбырга аспаннын оз! ие бола алмай калгандай болады гой. Мен1цше, осы ею кубылыстьщ екшш1С1 - композитор мен акынньщ шабытынын кайнар коз! сол шелектеген жацбы рдай куй кешт1-ау деп ойлаймын. Рас, б1р ай бойы узд)кс)з. кудды б)р косып койган машинадай жумыс )стсд]. Ырак, олар энд1 де, еленд! де «кушетспен» киналып жазба- ганы аньщ. Екеу1 б!рш1н шабытыныц кез!н б1р1 ашты. Б1р-б)р1не иг: ыкпал етт]. Онер адамы куш-куатты кайдан алады? Ознпн бойындагы табиги каб]лет!нен алады да. Олардьщ куш пен куатын еселеп турган - бЫмдарлыгы дер ед;м. Оз басым Нурагана косылгалы тек куйеуд1н гана емес, халкымыздыц б)р дарынды азаматыньщ отбасындагы берексс] унин жауаптымын деп ойладым. Мундай дарын иелер1 момакан болмайтыны аньщ. Олар б[рде дауыл, б:рде тыныш. Менщ тарапымнан осы ек! кубылысына да ундесе алатын м!нез керек болды. Мен соны колымнан келгенше калыптастырып бактым. Бул уш1н эйелге де тез1м, ер1к-ж!гер керек екен! рас. Ондай тез!мге ем1рд1н оз! уйретед1 гой. Ал шабыттары шалкыган осы кундердщ б)р)нде де «Арка

кыздырып, тацдай Ж1б)тсй]к деген «ер!гуге» жол берген жок. Буган олар алтын уакытын зая кет1рмес те ед1. Мм не десе де ез ерю, ал Мукац бид[ц уйге кел1п-кет1п жургенде кызу болып та, артык сейлеп те, огаш кылык шыгарып та керген жоц. Менщ коц1Л1мде де, коз алдымда да сол б1р биязы, туйьщ калпында калды. СЭЗ АРАСЫНДА: Ой-ер1С1 тар адам тамаша дуниен1 кол-кес!р етш кайдан жазсын? Мукагали казактыц эн мен куйлерш гана емес, симфонияларын, операларын, жалпы курдсл; музыкалык шыгармаларын терец тус1не бмген, олардьщ шыгу тарихынан да жаксы хабардар болган. Олецдершщ энге суранатыны, кандай туындысы болса да музыкага сай келе кететш] сондыктан да шыгар. Мукагали «Ильич» поэмасын «Аппассионата» деп атапты. Бул Бетховенн[ц шыгармасыныц атын «Ай сонатасы» деп казакшалаган угым гой. Сол поэмасында Ленинд) былай суреттейдп Ленин аппассионата (музыкалык шыгарма. ред.) тыцдап отыр. Осында адам ссймййн бэр): намыс, Ж1гер, умтылыс - бар. Сондьщтан Бетховенн1ц осы шыгармасы кесемд1 улы 1стерге умтылдырады. Ол осыдан куат алады. Осы ецбепн жазганда Мукагали отыздарда гана екен. Ал эн мен ел ец н щ тууына шабыт кайдан келед]? Бул упнн де адамныц бойында, ойында, канында махаббат болуы - М1ндет. Елш, жер1н, ауылын, сол ауылдагы аяулы жандарды суймесе шабытты, эн мен елецщ б1реу экел^п бере ме? Нургиса мен Мукагали мундай нэзш сез!мдерге кедей болмаган. Бул орайда сез гулден-гулге конатын кобелектей жецш сез!мдер туралы емес, таза махаббат сез1мдерш айтып отырмын. Т1р1 адамнан икона жасап ксреп не? Мукагалига ондай мадактыц кереи де жок. Ол кез1 т!р1С1нде де мадактау емес, [ус!Н1су гана куткен. Ол да пенде сиякты суйген, сагынган, журеп калаган аруына колын да жетк!зген.

Жал;мя.жам В;рак, осы такырыпты акын сшкашан ашык-шашык жыр- ламаган гой. Ец ашык жырлады дегснн]ц ез)нде: Сум^у'су ка?с берер сумеем ер;'н, Сум, ж*аньж/ Сумкул/Эу бур кум^е емаиу'м. Журееш/з жгйУ^ыммам б/'р^е сс^сым, ^<-'ЫУУУУмы, бемумеуму'^му^ умумл/елеру'м/ Сум, .Ж'СУНЫ.М, Суме бер^у'м, кш бмеб/, &'р /^езОе еске аиорсм^, /мунг)/'. меж. ...Жалуй ему/у? еуме м/ьу^ам бая^ыбл, Жасумьуу^умьу^ умальуу^сы^ам бур кум/ ебу, - дегеннен аспаган гой. Шынымен онын жастыгы жалт ет1п ете де шьщкан сиякты. Он тогыз жасында отау курып, коп узамай эке атанган Мукагали о*йн)ц елецнен кей]нг) парызы - балаларын жетк1зу деген ойынан айныган жок. ...Акын ем!рш1ц сонында «Моцарт. Жан азасы» туынды- сын жазды. Моцартты талай акын тыцдаган шыгар. Б]рак дэл Мукагалидай тус:нгендер болды ма? Еуропалык класси- каны осылай терец тусшгецщктен гой, Мукацныц Нурги- саныц да эн элем1мен ундесе алгандыгы. Сондьщтан гой, каз1р талай музыкальщ бЫ мдарлардыц оздер1 тацдай кагып багалап журген музыкальщ шыгармалардыц туында- ганы! - «/7ырм<?а, <^одюырсм/г)м берм// г)ем езу'у^у'збу^ ееу'.му'у^у'зг)/ ма^умылы келуиуру'м, бур эмму^ саз/м ,жазг)ы. Осьу саз д%ым дусырларьумба жм; ум/ырясябьу екем. Суз оеьумм оу^^сур^ы/^ыз ба? - Неге ацгармайын, ацгардым. Нурагамнын ец алгаш атымды сурап, К1м екен1мд1 бшгенде: «Ес)М1к жаксы екен» деп, кейш кызына ат коярда: «Сенщ ес1М1ц де - эдем:! Сагынышты, ацсауды бшд[ред1» деген: бар ед1. Ендеше, акын да ом1рде жаны сагынышпен сыздаганда, мумк!н кейде торыкканда: «Дарига-ай», деп еленмен

ЖУРДУУОМЬЩ - муцыньщ орнын толтырган болар. Оньщ к:таптарыныц б!ршде «Дарига журек шелдед!» деген атпен махаббат сез1М1 жырланады. «Дарига-ай, ннр- кш, калдырып бэр1н безер ме ем?» деген курсМ сш де тусше бшу керек. Баска да акындардьщ елецдер1нен де осы сез ушырасып жатады гой. Мэселен, К^асым Аманжолов та: «Дарига, о, дарига, пнркш дэурен, Басымнан таярмысыц. 01р кун дэурен», - деп те, одан сон: «К,айда екен, кайда, дарига-ай сол кыз?» деп жырлаган гой. Дегенмен, 613 упнн Муканнын «дарига-ай» деген сезшщ орны белек. Эс1ресе оньщ энге арнаган елец1ндег1: «Дарига, домбырамды берш4 маган» деген жолы мен!ц санамда акынга деген сагыныш болып калады. Ойткен1, бул сез осы ек1 дарынньщ эн мен елен аркылы жаны нэз1к жандарга арнаган эш деп санаймын. Кундел1ктершде оньщ торыккан, б!реулерден саткындык керш муцданган кездер1 жи1рек айтылады. Осыдан барып оны унем1 мунга бершш журген екен деп ойлауга бола ма? Б13ДЩ уйге келген кездершде де биязы калпын сактага- нымен, кецМн1ц кетерш1п, ец^нде шаттык нуры ойнаган кездер: де болды. Эс)ресе, жана энн1н сэт1 орала кеткен кездерде! Эн дайын болганда Мукагалидыц оны тыцдаган сэттер1н кер!п журд1м. Эйткен! Нурагамныц: «Дака, сен менщ ЭН1МН1Ц алгашкы тыцдаушысысыц» дейт!Н! бар. Осы пйарш ол Мукагалимен б!рлесш жаца эн шыгарганда да устанды. Сондай кезде оныц бст-элпет1нде ойнап турган нурдыц кандай екен1н мен тйпм жст)п суреттей алмаймын гой. Оныц энд: журег1мен тыцдап, санасымен угынып, жанымен кабылдап турганын керд:м. Эттец, сол кездер1 каз)рг )дей бейнетаспа эр уйде болса гой, тус1рш алатын! Жаца эннщ бойында оньщ да каны, ягни сез1 бар гой. Оз сезшщ кад)рш, салмагын бтет1н ол елецдер1н окырманы )8-[285 273

Жяд;мялсян мактаганда элдеюмше: «Жарайды, менщ шимайымды тус1нген1це рахмет» деп келг1рс1мейтшш кей1н ест1д:м гой. Ал сол кездер1 ол ез елец1Н1ц Нургисаньщ эн1мен ундескенде каншалыкты шарыктап ксткешн ангарып, шаттанган шыгар. Иэ, солай екен] анык. Ендеше, оньщ елендершщ 1Ш1нде «Дарига-ай» деген сездер журсе, осы аттас кыздардыц бэр1 ез ес1М1 уш1н мактануына болады гой. СЭЗ АРАСЫНДА: - Мен Жамбылдьщ баласымын,- дейд1 абыз акынныц аузынан шыккан елец^н кагып алып, кагазга тус)румен айналысцан хатшысы Еали акын Орманов. Агын сезд1ц тсгеур)н!нс шыдаган мен емей, юм болады эдебиеттеы баласы? - Алдагы б)р кас-кагым сэтте не айтарын ер1Н1Н]н емеурнинен ацгарып, аузынан шыккан леб1не дешн бш1п отырган мен Жамбыл бабаньщ баласы болмаганда - К1м болады? - дейд! Касым акын Тогузаков. - Айтканын кагазга гана емес, таска бастырып, елге тарауына мацдайы терлеп ецбек С1ц1рген мен оньщ баласы болмасам несше журд:м жанында? - дейд1 Эбдшда акын Тэж1баев. - Бэр1Ц13 де -Жамбылдьщ баласысыздар! Ал Мукагали мен Нургиса сол адамньщ кос улы ,- дейд! курюреген б1р дауыс. Ырак ез] кершбейд1, кектен айтылып тургандай. Ол К1МНЩдауысы екен1н уакыт ез1 айтар. Ал Мукагалидыц ез1 барда дурюрете алмаган тойы - Жамбылдьщ домбырасыньщ ун1, т1Л1нен тамган жыры, ем1ршщ 131 калган Узынагашта етт1! Жырдагы атасыньщ жер1нде! Адамга мэртебен1 ею жагдай беред!. Б1р1: атак, дацк, мэнсап, орден, марапат - осыньщ бэр!н адамга адам береди Ал ек1нш! жагдай - м эр тебет адамга Алланыц беру!. Б1реуд1 ек1нш1 б1реуд1ц марапат тгнмшен сызып тастауына, сезбен бузуына, жолына тоскауыл коюына мумк!нд1Г1 бар. Ал Алла берген мэртебеге адам таласа алмайды.

ЖИРАТУ о я ы я - ^ ) / Л 1Р7НУ Еудайдыц берген дарыны бар адамдарга марапаттар косыла ма, косылмай ма - келш-кетш жаткан ештеце жок. Дэл осыдан олардьщ мэртебес1 кем1мейд1. Каир б]ч: «Мукагали Макатаев» десе болды, ол лауреат па, айтулы сыйлыктардьщ иес1 ме, неше орден) мен атагы бар екен1н санап жатпай, акын деп кабылдаймыз, курмет тутамыз. КерЫнше, осы атактарга дарындар енн]н нурын тегш туратындай. Табигат сиякты акын да жан дуниесшен: коктем, жаз, куз, кыс деп езгер1п отыратын терт мезгшд1 етк1зед1. Кектем болып жадырап, жаны жап-жас болып журген акынныц жаны мамыражай жазга уласып, арнасы толы езендей кецш! жайлы кезецде бакытты бастан кешед1. Жапырагы саргайып, желмен ушкан бак 1спетт1 ем!рд!ц куз; де келмей ме? Кузбен б1рге кец1лд1 беймаза сез1мдер мазалайды. Оньщ аржагында бой т о ц д ы р ы п , сананы тоцазытар кыс тур. Табигат осыныц бэр!н кезек-кезег1мен бастан кешсе, акындардыц басында осыныц бэр1 кейде кат-кабат кел1п, аласапыран куйге тус1ред1. Осындайда оны кияли ма, жынды ма деуге болады. Ал елен сезд1ц кад)р!н 01лср. сез угар кауым осындай куйдег! акынын тусшер, оньщ \\пнез!н талдаганша, сез1Н1ц каймагын калцып алар, туныгынан алып сусынын кандырар. «Акынды тус}нбепт1, оган кысым жасап, ренж тпт1» деген шагынулар да кейде акынныц езшен емес, езгелердщ аузымен айтылып жатады. Ал жалпы, суреткерге кысым да керек кой. Ол сонда баска тускен киындьщты жецу, солармен куресу аркылы ем1рд1, адамдарды, (т1пт1, пенделерд!) терец!рек тусшед:. шыныга тусед1. Поэзия ер1к-ж1герд1, акынныц т!пт1 ез-езш курбан сту)н де кажет ететш кубылыс емес пе? Дарын негурлым кушт1рек болган сайын оньщ кере алмаушылары, кызганушылары, бегет болгысы келет1ндер: де кеб!рек болатыны бар. Маржанныц ез1 су астындагы элдекандай е с 1мд1кт!ц жаралануынан пайда болатын асыл дейд!. Жараланбаса

маржан моншац та пайда болмас ед1. Ацынныц буган деЙ1нг1 карекеч ! - шик1заттан тамаша буйым жасап шыгаратын хас зергерд1ц ецбеп 1спетт1. Алтын да кум !нннен суз!н алынып, шебердщ колына тускенде гана кездщ жауын алар дуннеге айналады. Ацыл деген эл1 ештеце емес, ол бар болганы - ацыл гана. Оныц курамына меЙ1р1м, кайырым косылганда рана адамнын жаксылыгына жумсалуы мумкш. «Акыл шамшырак сиякты: ол адамга алдындагы жолды керсет1п отырады. Ал кемецгерлж аспандагы кундей кушт! болады. Ол жолындагыныц бэр1н коз карыктырар сэулес1мен басып кетед}» деген екен б)р гулама. «Цорьщпандар, мен сендердщ ешкайсьщныц орындарыца таласпаймын. Поэзияда менщ ез орным бар»,- дсгенд! акын Мукагали осындай жайды тус1нген соц айткан шыгар. Эдебиетте ез орныц, ез ун1ц болмаса - оныц есйш кагып, руксат етпесе де, «Б1рдеце гып терге шыгып алармын» деген ниетпен келмеу керек! Алайда, б1реудщ ак жолын б:реу к е с т , бермес:н тартып алып, жагынып терге озу, алдамшы атакка ие болудан уялмау сиякты жан дуниен!нластануы багзы заманнан келе жатыр, эл1 токталган жок, жалгаса беру1 гажап емес! - сусь; босм.м абяж б/рлсс/и эн .жаз^яндо омы?/ каз/нсн ж*йсы сорвала??, .жыля^лнын аз/у^/з Эе кар/пс/з. Осыны^ сыры небе <3ея омламсыз? - Орине, Нурагамды мундай кубылыска тус:рген ал- дымен энге жазылган сезд1Ц куд*рет! деп ойлаймын. «Ой туб!нде жаткан сез, талаптыга болсын кез»,- демей ме. Журек тербер сез жаныцды суырып алардай энге косылган соц - шойын калай балкымас? Жалпы, Нурагацды «сусты, мысыцды басады» деген1М13- бен оныц жаны жумсак, адамды аягыштыгы, кецшшектен!п кетет1нд!Г1 басым ед1. - Э лс13Д1ренж1тпеу керек. Журектеп 31лд; куып, тазар- тып отырмасак, орнын меЙ1р!м калай басады? - дегендей ойларын айтып отыратын.

Кезге жас алдырган б1р жагынан Мукагалидыц жан тербер елецдер! болса, ек1нш1ден, енер мен эдебнеттеп осы ек! тулганыц ем!р1ндег1, шыгармашылыгындагы уксас- тыктыц бар екен]н Нураган сезшген болар. Екеу1 де экеден ертерек айырылып, ондай аяулы жанныц орныныц олцылыгын бастан кеш1р1п ест1. Нурагам Муканнан жет! жастай гана улкен гой. Акынныц экес1н, агасын согыс жалмаса, Нурагам да эл! жастык ем;р)н бастамай жатып, согыска аттанды. Кэмелетке толар-толмаста кан майданды, адамды адамныц олт1р1п жатканын кору жас жнлткс оцай ма? Нурагац согыс сурапылыныц ортасында жургенде Мукагали тылдагы ауыр кундерд1ц таукымет1н тартты. Аш курсак балалардыц биен1 сауып алуга да мумк)нд1ктер1 болмай, оны емш, эл жинаган кездер! де болыпты. Бала Нургиса уй]лген шептщ арасына тыгылып домбырасын безшдетсе, Мукагали алгашкы олецдер)н экеге деген сагыныштан бастаган. «Эке» демекш1, Мукагалидыц экес: сол кырык б!р!нш! жылдыц кан майданында-ак окка ушып, каралы кагаз келген гой. Ипт1, оныц кай жерде ж ерленгет де белг}С13 болган. Сондьщтан гой, Тиын эжес1Н1ц улынан ум1т узбей: «Элген1н корген ешк1м жок. Шын елген болса - кайда кем1лген! туралы дерек кайда? «Кебш киген келмейд), кебенек киген ке.чедЬ> деген атам казак. Б1р кун1 Сулей мен 1м ыржия кул1п к е л т турса - сонда кереещдер, менщ айтканымныц дэл келген!н»,- деп отырады екен. Эжес1 кайтыс болганнан кейш де анасын бурынгысынша «Нака» деп атауынан жацылмаган Мукагали б:р кун1 есжтен: - Шеше, мынадай жагдай болып тур ,- деп арсалацдай К уЛ Ш К1рД1. Оныц «шеше» деген сезше танданып улгермей жатып, ол: - Куйеущд1 тауып алдык кой, - деп салады. Бул хабар анасы байгусты Т1ПТ1 есецпрет!п Ж1берген.

Жсл;м;!.жжн Сейтсе ол экес: Сулейменн1ц пай жерде майданда болып, калай жараланып, кача тапцаны туралы деректерд! ]чде :1п, хабар алган екен. - Осы хабардьщ ез!не олген1м:з *пртгендей куанып ед1к,-деп еске алады екен анасы Нагиман. ...Олар - композитор мен акын - дуниеге, атакка, дацкка кулшыныпумтылмагандыктарымен де уксас. Дарындарына орай кейб1реулердщ пендеш1Л1ктер!н де кору1мен де уксас. Солардыц ортасында оздер1 дос санагандардыц журу1 - журекке дерт, жанга жара емес пе? Екеушщ бакытты шактары да енер мен елец шьщына ез дарын, каб1леттер)мен шыгуы аркылы уксас. Сол шыцга барар жолда ешк!ммен де: «Бермесщд1 тартып алам» деп курескен де, шагымданган да жок. Нурагам алпыстыц асуына шыкканга деЙ1н перзент суюд! ![[ией армандауымен, ал Мукагали тула бойы туцгышынан кайгылы жагдайда айырылып, 1шкуса болуы- мен де уксас па деп ойлаймын. Рас, Мукан б1збен араласкан сол жылдары бала-шагалы болатын. Алайда, кейде жогалткан асылыцньщ орнын ешк1м толтыра алмайтыны болады гой... Мукагали «дайын болган» эндерд1 канша тыцдаганда да кез жасын керсеткен жок. Олде сол кездер! оныц коз жасы 1штей жылаудан толастап калган кез: ме екен? Ол екеунпц жан дуниес] осы б1р ай гана б1рлескен кезде керемет ундескендей болды. Тагдырларында осындай уксас- тыктар бола тура, олар домбыраныц кос !шег!ндей - б1р1 катан, б1р жумсак та едг Нурагамньщ жалпы калыптаскан м!нез[, дагдысы домбы- раныц катан !шепндей-т1н. Тез тутанып, тез басылатыны бар, тез арнасынан шыга тасып, сабасына тусу1 де жылдам ед). Ве1-жуз1н бар демей катты сейлеп тастайтыны, жаксы корген адамына деген бауырмалдыгы катар журетш. Мукагали да талай ширыккан, шамырканган, сол м!нез1мен ез1не талай жау да тауып алган адам гой. Б1рак оньщ болмысы - даркан даласындай, сол даланыц кок шалгынындай жумсак болтаны аньщ. Оньщ журег! ту-

------ ЖУРС/УОЯАЩ - нып турган махаббат екен1н елецдер1 айтып жатыр емес пе? Нэ, Нургисаны Мукагалидын елендер1 талай жылатты, ол - аныц. Энге косылган «Саражайлау», «Есще мен1 алгайсыц», «Сенбейд! эже, шырагыц» эндер1не шын мэн!ндс К031Н1Ц жасы бет1н жуып жыласа, елецдсрш баспасезден окыганда коч! кургак болганымен жаныныц оны 1здеп екс1п отыратынын талай ащарганмын. «Ес1це мен! алгайсыц» деген елещн Мукагали эн жазса деген оймен берд! ме, элде, журепндеп мунын, сагынышын б)лд)р11С1 кел!п жазып экелд1 ме, бул жагын ашып айткан жок. Б1р кун: Нурагац: - Дах, бер1 кел...мынаны кара,- дед1. - Жай ма, Нурага? - деп жетш келмеймт бе. Жай болса шакырамын ба? Мынаны Мукагали калдырып кет1пт1. Мундай эн жазамыз деп кел1скен жок едш...Окып отырсам - сумдык! Бул олардьщ б ]р л ест эн жазуды аяктаганнан кеЙ1нг1 болган жагдай гой. Бул туралы сойлесе алмады гой деп ойлаймын. Ойтксн!. Мукацныц бул кезде денсаулыгы бол- май, ауруханада жи1 жатып калып журген кеч) ед1. Соньщ арасында Нураган б]ресе жолаушылап кетт!, б[ресе есепт1 концерчнс дайындалуга к1р1С!п, елен жайында сейлеспед1-ау деймш. Жасыратын нес! бар, Нураган б1р жумысын аяктаган сон. айналадагыньщ бэрш умытып, баска жумысына к1р1С1п к ететт. Оньщ ойынша, адамдар оны ездер) 1здеу1 керек. Жасыныц улкенд!!') бар, онердсп орны бар, мунысы орынды да гой. В[рак Мукагали да: « М е т умытып кеткен жоксыз ба?» дегендей жатып-жабысатын адам емес кой. Сейтш арада б1раз уз;л[с болды да, мен де бул туралы сез козгамадым. Бул енд! сэл алга кспнк]рен айткан жагдай гой... Ал к е й т Нураган осы елецге эн жазганда Мукагали касымызда жок ед].

СеЗ АРАСЫНДА: «Сенбейд! эже, шырагьщ» эн] жазылып б]гкен кун1 шакырумен уйге Бакьч Эш1мова келген. Мукагали энппт 1зетпен сэлемдесш карсы алып, орындьщ усынды. Ал Нургиса болса: - Давай, кел, жогары шык! Тагы б)р жана эннщ тагдырын сенщ колыца тапсырайьщ деп турмыз,- деп ез1нщ ектем мшенне басып, еркелей карсы алды. Бул кундер: Т1лендиевтерд1ц шанырагы к!Ш1Г1р)м концерт залына айналып кеткен. Ортада концертик улкен рояль. Рояль жанында белгш1 композитор, атакты, атышулы акын, ел-журтыныц журег1н эн1мен жаулап алган белгин эншшер. Бакыт келед], Нургиса келед1, Виб[гул келед1. - Иэ, кандай эн? Эз]ц1зд1ц макпал дауысыцызбен б[р айтып бер1Ц13 енд1, - деп Бакыт та эзшдей келд1. - Мукагали «Сенбейд1 эже, шырагыц» деген текст! катырып жазыпты,- дейд1 Нураган. - Каз:р тыцдап ал да - кагып ал! Нурагацнан кеЙ1н б[рнеше рет жаттыгып энд] енд1 Бакыт КЭД1МГ1 энш1 Эш{мова реинде орындайтын болды. Энд1 олар ушеу1 гана тыцдаган жок. Ас камымен журген Дарига да Нурагацныц «Алгашкы тыцдаушысы, сыншысы рет!нде» шакырылды. Энд1 сол уйдем юсшер гана емес, уйдеп заттар да, терезе сыртындагы агаштар да кулак турш тыцдап калгандай болды. Эн аякталды. Журт б]р сэтке унс!3 калды. Неге? - Просто гениально! А гениальное - всегде просто! - дед1 Нургиса. Бул эн - баллада деп аталады. Ал, Бакыт тагы б)р рет орындашы! Рояль жылагандай болды. Композитор басын шалкайта устап, Т 1П -Т 1К отыр. Акын калыц шашын колымен желкесше карай кайырып, энге ден койды. Жалгыз улы оралмаган эжен1ц жогыныц орнын К1М толтырады? «Элд1» деген хабар келсе де, жалгызын баки- лыкка кимаган ана ум1Т1н узбей, тосып жур. Т1р1 болса оралар, ел1 болса эжес1мен мэцг1 б1рге болар. Адам аяулысын ез! еле-елгенше кутед! екен гой. Отыз жыл

улын «келш калар» деп тосцан ананыц алдагы куннен кутер1 - сол жалгыздан калган туяктыц амандыгы. Сагынып жалгызыцныц салган э т , Аккудын аспанда ушкан канатында, - дейд1эн. Сенбейд1 эже, шырагыц. Бойында сен]ц тумарьщ, Ушып жур жалгыз кыраныц, Сенбейд! эже, шырагыц! - Цалай-калай сункылдатады, э?- дед1 Нургиса Бакытты иыгынан капсыра кушактап турып. - КомеЙ1цдег1 куд]рстт! ун1цнен айналдым, сол! Акын ЭНШ1Н1Цколын суйш кана рахмет айткан. Олар б)р- б1р1не эл1 бейтаныс сиякты ед1. - Б1р эн жылап туады, б1р ЭН1М жадырап туады. Мына энн1ц осылай журек тербеушде Мукаштын жаны, капы, сез1М1 бар,-дед! Нургиса. - Оны сез1Н1п турмыз гой, Нурага! Мен де Мукацныц алдында бас и)п, алгысымды айтып турмын. ...Арада тагы б!раз уакыт еткенде бул шацыракта Бауыржан Момышулына арналган «Мен сендерд1 [здеймчн» э т шыркалды. Мукагали тагы да шебер кашалган «шедевр» сыйлады. Майдандастарын Баукец дэл осылай сагынып, 1здеген шыгар! Батырдыц 1Ш1-бауырына к!р)п-шыккандай калай дэл басады журег!Н1ц пернес1н? - Сендерд] булактардан, гулдерден гана сурап койгам жок, ездер1цд1 шыгарып салганда соцдарында жылап калган арулардан сурадым, - дейд) батыр. - Кайырмасынын ез]-ак бэр!н айтып тур емес пе?- дед1 Дарига да пш1р!н бшд1рш. Тыцдашы: Кайран достарым мен1н! Майдандастарым мен1ц! Кай жерлерде журс1цдер, майдандастар! Тагдырларыц не болды, кайран достар? - деген сездщ аржагында майдандастарыныц хал-ахуалына ерекше алац- дау, кимастык бар гой.

Жял;мм.жан Отанды коргап келгендерд!ц талайыньщ турмыстьщ жагдайда шекес! шылк спн. тек сый-курмет кер1п жатпаганы белгш1. Арада еткен отыз жылда согыска катыскандардыц ерл1Г1н умытып кетпей жатыр ма, кейб1р лауазымды пенделер? Б:реуге мал кайгы, б!реуге жан кайгы болтан майдангерлерд1 кад1рлеуд1 умыгпау керек кой. Олар да мэцпл1к емес, ертен гайыпка аттанып кете барады. Сонда сонында жылаганда уялмау упнн кайр сыйлап, эспеттеу керек емес пе? Дакасынын булай шешшш сейлегенше Нураган суйстпп карап отырды. Акын да Даригага разы кейшпен басын изеп кояды. Энш1 кел;п, кешеп майдангерд!н суй!кт1с1н кушактай алды. Нургиса мен Мукагали б)рлесш жазган эндердщ ту- сауы алгаш осылай Тшендиевтердщ шацырагында ксс)Л1п жататын. - Касым Аманжоловтьщ «Кайда екен, кайда, дарига сол кыз?» деген эн1 бар гой... Сол эннщ ш ш де де сенщ ес1мщ бар, б]лес1ц бе? - дед! Нураган Дакасына. - Иэ, бшем1н. Сагынышка толы эн гой. Талайларды суй- ген!нен согыс айырды. Касым акын осыны тусшген гой. - Ендеше, сол Касымныц акындыгына да кейб1реулер кумэн келт1рген гой. Сондайда мына турган Мукагали оньщ рухын коргап, ара тускен! О дуниедеп Касымга жерде Т!р1 жур!н. рухына тис1п жаткандармен куресу мумюн бе? - Калай ара туст1 сонда? Мукагалидыц Касымныц дарынын коргайтын елец1 бар. - «Касым керемет акын» дейс1здер. Карапайым гана гой, елецдер1! Ондай еленд: мен де жазамын,- дейд! эл1 елец майданында жараланып улгермеген сарыауыз акын. - Соны айтам, мен де...Б1рак Мукац гой, сезге дес бермей, оны коргайтын. - Эй, кызталактар! Мына сезге кулак асыцдар да, дауды токтатьщдар! Б1р куй бар домбырамда - иес) Касым, Дейс1здер-ау: «Касымныц нес! Касым?»

ЖТРЕ/У О Я А ///-Ж < //4 Р /< У Акынмын деп копандап жургендердщ, Эммасынан Цасымныц дес1 басым!! Дес деген - таланттыц ерекшел1Г). Ол эрюмнщ мацдайына жазыла бермейд1, санасына кона бермейд1. Сол касиет Касымда болса оган К1МН1Ц таласы бар? Мукац б1реуд1 жактырмаганда «кь[зталактар». ал у натеа «бэтшагар» дейтш. - атнкен отиыз кун /^7<гн/^умнЭел^ен еб/? «Сар.жамлйуды^^ саз/н Мут^алм сезж/н уиажем <злж<зм, умбен каз/нен ж ос ти^мм/ыло^он кумбе м/ьмьш кем??м; бембл С;'ч асыны корапа'з бе? - Б1р белгм1 каламгер: «Мукагали езш де, езген1 де боз- дата, кайгырта, куц!ренте алады. Эрине, э д е т емес» деген екен. Айтып еткетм дей, бул кездер1 акын б1р керемет терец ой уст!нде жургендей керМ п ед1 маган. Мумк1н торыгып журд1 ме, элде жанына баткан дерт!не зорга шыдап журд! ме, К1м бтс1н? Эттец, оныц сол босаган, кезше жас алган кезш кермеген1м-ай...Жубатып, анальщ, карындастык ней)л- мен б1рер ауыз жылы сез айтып калар ед1м гой. «Саржайлау» эншщ сездер1 былай карасац - кунде.'нкп 631М13 кер)п журген кер]Н)стер сиякты. Сез!мн!ц басында айтып еткен1мдей сол карапайым сездер мен1н де кез1ме жас экел1п ед1. Ауылда да жер кец, далада жуг1р!п ессек те, жаз жайлауды ацеап туратын казак емесп13 бе? Мейл1, кум болсын, кек майса болсын, бар аймацтыц ез жайлауы бар. Кей аудандарда аракашыктыгы 300 шакырымнан асатын жайлауга да куана- куана коные аударып жатады. Жайлау деген тек мал багып, кун керуд1ц камы емес, ол кец дала, таза ауа, ат туягыныц дуб1р). мелд;р булактын сыцгыры. Осы касиетт) тамашаны кер1п еспеген кей)нг) урпагымызды жайлауга апарайьщшы ата-бабасы мекен еткен сол сайын далага ынтьщ болып оралар ма екен? Тап басып айту киын. Тэтт1мбетт1ц «Саржайлау» куЙ1 де осы суреттерд; кез алдыца экелсе, Мукагалидыц сездер! оны кан тамырларыца

Жал;мяждн таратып, бойыцды шымырлатардай жазылган емес пе? Буган енд1 Нургисаныц эн1н цоссаныз адамньщ кезше жас экелмегенде кайч ед]? Бул ек1 тулга - композитор мен акын хальщ камын ал- дын ала б1лш, ойлап журген жандар гой. Олар эдейшеп такырып тандап, бас катырган жок. Согыс жайында жаза ма, махаббатты жырлай ма, жайлауды суреттей ме - бэр1 де олардьщ канында, жанында бар болтан соц теб1рентердей болып ер1лед1. «Саржайлау» «Кеш керуеннщ» жалгасы сиякты... Акын: «Бэр1це арнап мен бупн эн саламын» дегенде мумк1н ез!Н)н гумырыньщ аз калганын 1ШК1 сез)м1мен бш)п турды ма екен? Олай болса оньщ да журегш мун шымшылаганы гой. Ол да ет пен суйектен жаралган адам емес пе? Туган жерд1, шацыракты, ец жакын адамдарымызды б]з осындай киын, сындарлы шактарда еске алып, 1зден, сагынамыз гой. Осы энд! орындаган сон эннп Нургали Нус1пжанов: «Мен1ц жан дуниемде осы эннен сон ерекше б1р езгерю пайда болды, мен Мукагалиды тагы б1р жана кырынан таныдым» депт1. - М^^о^олм умен содам ксм/'н ^ом/иодян ^ум^я^- /ИОСМ/7 ^ЯуЬЯЯУИЫ^МЯ, Ж'О^ИЯ? у4^ЫНУИ)р0ЛМС0^МЭССр^И();' /^0.70М.Ж'СУИК/ЗС/; - Эндерге мэт1н жазып б т р г е н сон ол бтздтц уйге кел­ ген жок. Нураган да сол ем ортада ете шаруабасты болып кетт). Озара телефонмен хабарласып жатса, Жазушылардыц, композиторлардьщ одактарында кездес:п, кауышса да ез- дер1 б1лед!, менщ бул кауышулардан хабарым жок. Мукагалимен байланысты «Соцгы эсер» деуге де келмейд1 гой. Акынньщ К1табын К1Мканша рет колына алса - соншама рет акынмен кайта жуздескендей, сырласкандай болмай ма? Оньщ елендершен ешк1мд1 де жатсынбай, улкен-к!Ш1, бай-кедей демей, сырласуга тартатынын бай- кайтын шыгар окыган журт. Б13Д1Цшаныракта оньщ аздап болса да шеыплщюреп сей- лескен) - Лашын екеушщ б!зд!К1не келген кун! болды-ау, - деп

ЖКРДУУ ОЯЫЯ -ЖДЯ^Р7ИУ ойлаймын. Ойткен1, ек1 тулганыц ортасында Лашын екеум13 - ею эйел отырдык кой. Ал Мукагалидыц эйел адамга деген штипаты ерекше екен. Ол ерекше штипатыныц ез! кандай - жалпылдап, жыпылдаган емес, табиги, кас-кабагынан ангара- сыц. Олендер1нде де солай гой. Оныц дэл кай куш б1здщ уйден соцгы рет шыгып кеткен1не зер салмаппын. Кайгып келет!н!не сенгенд1ктен сейгпм гой. Ол б1р кун1: «Ал сау болып турыцыз, жецеше» деп, шыгып журе берген шыгар. Сейпп, 613Д1Цшацыракпен мэцг!ге коштасканын байка- май да калыппын. Мумк1н соныц ез: дурыс та шыгар. Эйт- песе, Т1р1дей коштасу кнын гой. Акын туралы: «Мукагали ауырыцкырап жур дейдп>. «Мукагали ауруханага тус1п калыпты». «Акын 01р кун1 ауруханадан уйше «кашып кет1пт1», «Ол катты ауырып жатыр» деген хабарларды естш жаттьщ. Ауруханага бардык, жуздест1к. Сонын езшде ез басым оны жарьщ дуниемен коштасады деп ойлаппын ба? Акынныц жудеп-жадаган кез1н керген жокпын. Ол менщ кез алдымда шашын саусактарымен тарактап, желкес1не б1р кайырып тастаган сулу, тартымды калпында калды. Сез арасында: Иэ... тек жымиып отырып тамаша жырлар жазып, эйел- дердщ колынан суЙ1п, коз!нен нур мен метр1м тегпйп кана журет!Н1 де рас. Осы айтылгандардыц бэр1 де оныц бойын- дагы табиги касиеттер) екен) хак. Алайда, алдына барып м1нэжат етет)н тас мус1н емес, ол да ет пен суйектен жаратылган адам гой. Пендеуи кейб1р эдеттер, кемш!Л1ктер, тентек М1нездерд1ц талайы оныц бой- ында да болган. Жанында журген кейб1р «т1лектестер1» ащы суга касакана тойдырып, айьщтыргышка апарып тастаган кез) де болды. Ол жактырмаган, жынына, намысына тиген пенделермен туткиылдан тебелес те бастап Ж1беретш. Таудай тулгасымен эрине, кеб:несе жещске жетет!н. Жагымпаздыкты, жалбацбайларды жактырмайтын.

Жйл,м/<.жям /Д У / (7Ж1ЯЙ Жалган кул1п, ек1жузд1Л1к к е р с е т т тургандарды сол орнында сонмен таска шегелегендей е т т кегет1н. Ол «кушеншектердщ» М1Н1Нбетке баса салып, сол жерде олар отырган орындьщты, столды аударып тастап журе берет1н тентек те болган. Б1рак маскунем болып кеткен жок, !шк)ш болып ешюмнщ басын жарып, кез:н шыгарган емес. Басына бэлен1, езше жауды Мукан шындыкты урымтал жерде шыркыратып айтуымен тауып келд1. Б[рак ол т т т 1 , жецш!С тапкан кезгн1н ез1нде ешюмге барып б:реуд1 курту туралы шагымданып кормепт). Жец[лулерд1 де ем1рд1н б;р кубылысы деп кабыл алып, мойындайтын. Жец!ске арам жолмен жс гу саткындыкпен жаксы адам атану сиякты пендешЫктерге жи[ркене карап, онысын ашык б!лд1руш1 ед]. Адамзат атаулыныц журектерден зулымдьщты куып, орнын меЙ!р!мге беру!н калап туратын. «Жер бет)н тек зулымдык басса - оньщ туе! де езгерш, каракошкылданып кетед1» деген екен ол б)рде. Неге суйен:п айтты? Неге айтты? Мумк;н ось! усак-туйек сауалдардьщ ез) ол туралы к у т ертец жалгасын табар зерттеу жумыста- рына да нег1з болар?! Кыран кустьщ касиет1 оньщ калыктап ушуымен багаланады. Эйтпесе ол да жем жейд). сангиды. кустармен шайкасады, кейде кауырсыны ушын, канга да боялуы гажап емес. Ырак ол аспанга самгап уш ьт, бипслктерге слип, кезден гайып болганда - кыран екен; дэлелденед!. Акын да сол сиякты. Оз1Н1ц милицияга тус1п калганында торыгып, бул ем1рден кет1п калу уипн асылып еле салгысы келген1н де, акын болып туганына кейде ек ш гетн де жасырып, жапкан жок. «Бедел1ме нуксан келер» деп жасканбады. Озшщ т1рл!кте ет пен суйектен жаратылган пенде екенш, ал бакильщ болып, кезден гайып болганда букш ел болып багаланатынына сен1п кетт!. Ол жер бет1не сыймай койган адамдай куй кештг Тшт!, кара жердщ койнына К1рерде де оньщ алдынан бегет шыккан. Сонау Мэскеуде окыган кез1нде, ез1н1ц суЙ1кт!

ЖГРЕЛ/ ОЯАЩ- Алматысындагы ттркеуден шыгып к е тт, кайтып келгенде ирксуге туруды ойламаган да гой. Кецсайдан зиратка зорга деп орын алынганда: «Бул К1С1Н1Ц Т1ркеу1 Москвада гой» деген дау шыгып, эйтеу1р, Эбдшда Тэж1баев сиякты карт жазушылардыц араласуымен Кецсайга жерлен!пт1. Ал каз]р ол аты анызга айналып, 031Н1н елен-жырларыньщ нагыз багасына ие болып, халкыньщ журег1нен орын течт). Атак та, данк та, ескерк1штер де, кешелер мен мектептщ аты да - бэр1 бер1Л1п, атына, дарынына сай курметтелш жатыр. Б1р кезде анасына: «Токта, мен) халкым эл1 эспеттеп, сен сонын салтанатын корес1Ц» деген екен. Байгус ана улыньщ соцында каларын сонда бшд1 ме? Тек кана: «Цой, балам. Сен)н сонында калып салтанатынды коргенше, ом1р1мд! саган сыйлайын» депт). - Сен маган б1р рет ом1р сыйлагансыц, Нака! Сол уш1н де сен)ц алдыцда етелмеген улкен парызым бар емес пе?- депт! акын. - Аф^алмЭы Ас/^сом<?о экс/иерЭе Эе, д/э/^' /^ом//т/осор сэ/я/ис Эе /^о/я/иь/ еа/л/'н жъ/.7 0 /7//?ь;. ^ .7 ол к/'с/ сол кезЭср/ уйЭс оз/'/; /^олом ус/яоЭм? «Э/итмс/^-ом, Му/^о^о.7//д/с// ксм//рск /яобыс/ям^-оу^,- ч7/я/о?/ь/ о/</'///'м//' болбы д/о? - Жылдар бойы б:ркатар акындармен араласып, талай эндер1не текстер жазылды гой. Соныц бэр)н{п узын саны Мукагалимен б]р ай отырып аткарган ецбектершен артып кеткен жок. Эзге акындармен де тамаша эндер, тамаша мэтшдер жазылды, Каншама эндер1 кенермей, жастардын орындауында да кулпырып, айтылып жур. Ал Муканмен олар б1р айдын 1Ш!нде гумырлык эндер жазды. Бул да Жаратканныц колдауы. «Эттец, Мукагалимен ертерек б1рлеспеген екенб1з, будан да кеб1рек эн жазатын» деп екшгенш ест1ген еместн. Мэселе том-том етш жазуда емес, адамдардын журег1не жетушде, сапасында калуында гой. Олардын б1рлес1п жазган эндер) осындай болды. Мукагалидыц ауырып жатканын ест1генде эрине, уайымдады. Катты кобалжып журд1. Б)рде ол маган:

Ждл;мяжям А/УРЛОЖ4ЕН - Дака, осы ащы суды мен 1шеШн деп ныемш бе? Басыма эн бе, эуен бе б]рдене толып кетед1 де, содан кутылу уш4н 1шем1н,- деп агынан жарылып ед[. Мукагалидыц да дэл осыган уксас сез1мде болганы аньщ. Олар - Нурагац мен Мукагали аз уакыт болса да кустьщ кос канатындай эн мен жыр болып би1к калыктады. Б1реу1 мэцг1Л1кке кеткенде б1р канаты кайырылгандай куйге густ;. Нурагамньщ жылаганы сол шыгар. Мукагалидыц соцынан Нургиса Тшендиевтей агасы ботадай боздап жылап турганда оныц рухы риза болган шыгар. Нурагацныц соцында Мукагали жылап турса да осылай ойлар ед1м. СеЗ АРАСЫНДА: Ек1 жастьщ уйлену1не арналган салтанатты той от1п жаткан. Жастьщтыц у-шуына, сез1мн!ц буына елт1ген жастар се т р ш билеп жатыр. Аса ден койып соз1н тындамасац - керемет б1р кец1лд1 эуен! Кутырып, елжпесще коймайды. Кычдар мен ж:г1ттер алакандарын шапалактап, бф-б]р]н иы- гынан т у р т т койып, «жынданып» жатыр. Унтаспадагы эн аякталысымен ортага самайын ак шалган ер адам шьщты да, ек1 колымен б)рдей «токтацдар» дегендей белп берд). Журт тым-тырыс. - Айналайын жастар! Сендерд! жаца билеткен эннщ сезше назар аудардьщдар ма? Ол юмнщ елец], не айтып тур деп ойладыцдар ма? Жастар жагы: «Тагы да акыл айту ма?»дегендей гу ете кал­ ган. - Ендеше тыцдацдар, мен еленд) окып береты: Су/^м?оммм м!}уым ^оморы^ О у ы л м ме^с ^ороды^? Солям солом %аро<?ы.м, О/ммзЭом осым борожым. Шам/ы//мы/? сомом эр о^ым,

ЖГРЕ/7 ОМА/Я - Та^ыр^ам берме, ^ара^ыж. Сана^лы бас^ан эр абы.м, Отяызбан асмп бара,мын. ...Ауанмп кембе /^аламын, Ауарыя кембе ^аламын. ^4ти?иан^ан а/иа-ананы^, ^4руяынан ке/и;'/! барамын/ Кейб1реулер отызында «жаспын» деп, ата-ананыц мойынында отырады, ал Мукагали акын сол жасында соцындагы б1зге, айналайын жастар, сендерге осындай ой салар елец сыйлапты. Осыныц эр сез1не зер салыц- дар! Осыны бше журсш деген1м гой, эйтпесе, жастьщтын тас- тан- гаска сек1рген ки1ктей ойнактауына еш царсылыгымыз жок,- дед1 де дастархан басындагы орнына кет1п калды. Ацынныц олен жазудагы бар максаты - адамдардыц жанына жаксылык кую, олармен сырласа отырып, е\\ч)рд]ц барльщ киын-кыстау кез1н)н оз!не устамдылыкпен карауга баулу екен] анык. - Осы куш журек деген «сыр бере» бастады, - деген-д1 ОЛ631Н1Ц б1р 1Н1С1Не. - Цайран журекке тым коп жук артып Ж1берем13 бе, калай? Оны бакига тым ертерек алып кеткен сол журек те болды гой. Медицинага жугшш, дер кезшде тьщдаса гумыры узагырак та болар ма ед1? Б1рак акынньщ: ...0 ^ ер ш ез^е .журек у^амба барски, .ж'^&л'.мг)ем ^амба .ма<?ан? Ж^.'/^эрк'ер.' Д\"оз<?а.ма, ба^мьмбасмн, Эрб;р .журел* кеубесжбе/ - деген!нен-ак тагдырдыц езше каская карап, ез би!пнсн темендемейпн кайсарлыгы кер:нбей ме? Т 1рл1Г!нде жаны Т1лгыен1п, белшектенген, соган да 19-1283 289

кенген акын, енд) операция жасатып, езген!ц сау журег1н салуга кенбед1. етнкатн.м, Д*мналамам ^алам атякамж. Далай да, %алай ...Салонам кетяам дея яе едш? - деген еткелдер] оны ацындьщтыц «Мукагали шыцы» деген би1г;не алып шьщты. Акын атаулы уш1н будан аскан арман жок шыгар. Мукагалиды елец!, жыры муцга батырган жок, шыцга алып шыкты. Муцмен ол адамдардын жанын тазартты. ... «Мен 031МН1Ц «Мен1м» аркылы жасырмай, жаппай ом1р1мн!ц шсж1рес1н жазып шыктым. Жанымныц муцы мен куанышы - бэр) сонда. Солар баска журектерге ез сэулесш туе)руг е ти1с деп ойлаймын. Естер1цде болсын, эрб1р олещм... ез орнында турсын. ... Егер м е т содан таппасацдар, онда менщ болмага- ным! Ол поэзияныц шыцына осылай шыккан ед1! С е з АРАСЫНДА: Оз муцыцды бастан кешу бар да, жанындагы ец жакын, аяулы адамныц муцын жан журепцнен отк1зу бар. Лашын осы улкен толкынныц бел ортасында гумыр кешт1. Б1р жагалаудан кекпецбек айдынныц б е т т е шыгып кет1п ед], аргы жагасы кез ушында булдырап кор!нед]. Ал муц мен жыр деген толкындардыц екп1Н! катты! Цанша шыдайды, канша тез1м керек? Туншыкпауга куш салар-ау, кейде сермеуге кулашы жетпей жатады. Аргы жагага жету уш1н эл1 де жузе тусуге деген тез)м керек. Канлай алые! Рас, араеында: «махаббат, бакыт, куа- ныш» деген кас-кагым гана дамылдауга болатын аялдама - аралдар бар екен. ДАРИГА АЙТАДЫ: - Мукагалига ертец Лашынмен б]рге кел дед!м, отбасы- мызды корс!н. Дурыс кой, Дака?- дед; Нурагац б!р куш.

ЖУРЕ/У ОЯЬ/Я- Ж4Я4Р7ЛУ Куанып кетт1м. Оз!м де: «Мукацньщ жолдасы кандай екен? Б1рге келсе гой» деп ойлап коятынмын. Сол ойымды Нурагам айткызбай деп басыпты. Бастапкыда: «Ертен Мукагали акын келед1 уйге» дегенде кобалжып калып ед]м. ал мына хабарды куана карсы алдым. Эй, канша дегенмен эйел емесшз бе, Мукагалидьщ эйел1 де келед1» дегенге куанып журм1н. Дастарханды ынылдай эндет!п жур1п жаеадым. «Лашын...Мукагалидьщ эйелш1н аты - Лашын екен! Мукан - кыран, ол - Лашын» деген ойыма ез1м кул1п коямын. Е р те щ н е акын уйге жалгыз К1рд). Мен б1ртурл1 т)кс1Н1п. состиып калдым. - Лашын кайда? - дед] Нурагам. Дауысы каткылдау шьщты. Ол айтылган сездщ мулчтксчз орындалганын ка- лайтын. - Ол мектеп жактан келетш болды да, мен осылай шыгып ксгпм. Каз1р кел!п калады, ага,- деген Мукагалидьщ макпал ун1 агасын тыныштандырды. - Е, кайдам? Екеущ ренж1С1п калды ма деп... Бар гой, Мукаш, отбасындагы ынтымакты да шамга жанармай куйгандай толыктырып отыру керек. Махаббатты устемелеп отырмаса оньщ да азайып калуы гажап емес, - дед! ол. Айткандай, арада жарты сагаттай еткенде Лашын келд!. Жымиып кана амандасты. Оз1 маган кон!ЛС13 сиякты кер!н- Д1- Ел 1Ш1 ем ес пе, акынньщ жары туралы турл1 п!К1рлер айтылып журетш. «Мукагали келбетт! Ж1г:т кой, эйел1 эдем1 емес, салак кер!нед!» деген жел сезд1 де ест!п калганмын. Лашынньщ сыртцы келбет1 сол шк1рд1 жокка шыгарып тур. Кез1Н1н киыгы да езгешерек, сымбатты, эп-эдем) эйел! «Неше бала туса да бел4 кандай ж1ц]шке» деп ойладым мен. Шашы да кальщ кер1нд!. У спиде сол кездер! мода бол­ тан крепдешин кейлек. Мукагали да сол куш маган ерекше эдемшенш кеткендей кер1нд1. Кулг1н тусг! жейде кара костюм1мен уйлесш, шашын кап-кара, бурынгысынан да кальщ керсет]п тур. Бул да эйелшщ

оны талгаммен ки1нд1рг1С1келгеншщ б1р кер!Н1С) гой. Сол ек1 ортада мен асханага шыкканда б]р себеппен Нураган да сонда келген. Мен оган карап: - Нурага, 613Д1Ц Мукагали кандай супу, тартымды э? - дед1м эсер1мд1 жасыра алмай. Ол б1ртурл! кызганынкырап калгандай кор1нген сон: - Лашын да эдем1 эйел екен гой. Екеу! дэл осы калпымен сондай уйлес1мд1, иэ?- деген ойымды косып койдым. Ол мен1ц бул П1к]р]ммен келкетш ш б1лд!р1п, екеум]з конактардьщ касына кетпк. Дастаркан басында кеб]несе Нураган мен Мукагали екеу1 знг{мелес1п, мен ас камымен журд1м. Лашынмен аса ашылып сойлесе алмадьщ. Мектепте мугал1м гой, сондьщтан сабагыньщ, окушыларыньщ, уйдеп балаларыныц жагдайын сураудан ары аспадым. Ен улкен улдарыньщ аты Жулдыз екен, одан кейш Алма, Шолпан, Айбар деген ул-кыздары бар. Лэззат, Майгул де­ ген ек1 кызы юшкентай кездер]нде кайтыс болып кет1пт1. Мен акынныц Майгул деген кызыныц машина ма, мотоцикл ме, кагып, казага ушыраганын газеттен окыган ед!м. Б1рак Лашын сол жерде ашып ештеце демеген сон, жанын ауыртпайын дед1м. Ол куйеу)н]ц кас-кабагына карап, ынгайына жыгылып отырады екен. «Б:ршш1 рет келш турсыц гой» деп ултымыздыц дэстур! бойынша сый-сияпатымды жасап, шыгарып салдым. Сол ек)-уш сагаттык отырыста ойымда кейб1реулердщ Лашын туралы: «Куйеуг уЙ1не адам ерчп келсе - кабагын шытып, т)пт1, кейб)реулер1н куын шыгады дейд1» деген алып-кашпа создер1 де оралды. «Ер1н сыйламайтын эйел оньщ кас-кабагына дэл осылай жэуд1реп карай ала ма? Кокбет, урыскак катын мундай болмайды» деп ойладым мен сол кезде. Кей1н де баспасез бетжен ол туралы осындай т ю р айтылганын окысам - арашалап алгым кел1п туратын. Неге десещ з Лашын Мукагалидыц кад:р1не ел айткандай жетпеген

болса, ерт!п келген конагымен коса куып шыгып жатса, осы кунге жеткен елен м урасын К1М сактап, К1м камкорлыкпен карап, к:м жетк1зет!н ед1. Ел айткандай Муканды ез уЙ1не келгенде суык карсы алып, елеус13 шыгарып салса, о баста мэцг1 б1рге болуга, кандай киындьщта да ажырамауга серттескен ыстык кушак элдекашан суып калмайтын ба ед:. Егер ел айткандай Лашынныц журег1 таска айналып, тек тутл ген кабакпен карсы алып, катулы М1незбен шыгарып салса, алтын асьщтай улдары мен ай келбетт), кун дидарлы кыздары дуниеге келет!н бе ед;. Аяулы жарына кецш! кара казандай болса Мукагали «Тагдырыма тура келген сер!пм», деп агынан жарыла Лашынга сырын актарар ма ед:. Эм1р!Н1ц соцгы сэттер1нде емханада жатып «Курс!нбеш:» деген елец!н арнар ма ед;. «Буг[н де. Кеше де, еткенде, Байкасац кател!к кеп менде» деп Лашынга жазган елец1 аркылы агаттыгын жар сала мойындар ма ед1. Рас, б)здер, эйелдер нэзж жаратылган жандармыз. Иэ, кейде еркел1ктер1н кетере алмай элс13д1Г1М13те салып, реншпмЬд; бы д1рерм13. Лашында да сондай сэттер кездескен шыгар. «Шыны мын кунде сынбайды, б1р кунде сынады» деген, ол да тезе- тезе келш, б!р кун1 шытынаган бол ар. Соган бола Мукагалидыц басындагы кандай б;р киын сэттерд), уЙ1не тунемей жолдастарымен кейде жас достарымен кет!п калган кезшщ барлыгын Лашынныц мойнына жуктей салуымыз киянат болар. Б]зд1ц уйге келгендеп аз уакытта ас камдап, шэй демдеп жургенде Лашынды б;раз зерттед1м десем де болады. Кос тулга оцаша эцпмеге к1р1скенде б1реуд1ц сырын урламайын дегендей ас уйге м е т ц касыма келд:. Алгашкы кездесу1М1з болгандьщтан, элде Нур- агацныц жасын сыйлагандыгынан менен б1ршама улкен болса да, «с:з» деп 1зетпен эцпм есш де айтып отырды. - Сыртыцыздан жаксы бшем1н. Мукагали Нурагацмен алгашкы шыгармашылыгын бастаган куннен-ак уйге келгенде Нурагац жайлы, С13жайлы сондай ерекше сез1ммен кец!Л]ндем сырын жасырмай актарып салган. Т1пт), б1р кун; уйге сондай шабытпен к)рд] де: «Лашын, маган жаца б1р

Ж<^мм.жяи ЯУРГОЖ4ЕД эннщ сез1н жазуыма тура келш тур. Багана Нураган уйше К1р1п кел1п, «Дарига, домбырамды берпн» деп санк ете калды. Бутан дейш «Дах, мынау калай. Дах, мунда келпи» дейтш Нураган кутиеген жерден «Дарига, домбырамды берпн» дегенде елен ете калдым. Бшес1ц гой, Лашын, менщ елендер1мн1ц 1Ш1нде «Дарига» деген сездщ жи) кездесетш1н. Жаныма сондай жагып кетт1. Т1пт:, б1ршпн жолын жазып та келд1м. «Дарига, домбырамды берпй маган». М:не. ары карай ез1де тег1Л1п турган жок па? <^ари2<2, дожбмрлмды берия тижан, ка/м; жарьи/, келил болоти. Ауй болып енш/ ^алли. Кердщ бе Л1кен, кандай эн туайын деп тур. Кара да тур, ертец Нураган буган галамат эн шыгарады», - деп м е т б]р кушактады да жазу белмесше ю р т кетп. «Будан да белек Нураганньщ тапсырмасы бар» деп тун узакка отырды. Тацертен сондай сергек оянды да, «Нураган мен Дарига жецешемд1 куантайын» деп уйден де асыгыс шыгып кетт1. Арада кундер еткенде «Домбыра досым» атты елен дуниеге к ел ген т ест!Д1м. Б1рак ез!м эл1 ести алмадым», - деп кундел!кт1 сырласымдай Лашын да агынан жарыла энг}мес1н айтып жатыр. Бэлк)м, кос тулганьщ арасындагы шыгармашылык достыкты 613 де жалгастырайык деген: болар. Мукагали акын дуниеден еткеннен кеЙ1н де карым- катынасымыз узшген жок. Коян-колтык араласып кетпесек те, арамыздан хабар-ошарымыз узшген жок. Сондыктан Лашын ел айткандай акын жарын жек керген жок. Себебш жогарыда айттым. Мукагали да ел айткандай «ш ю ш » болган жок. Ондай болганда дэл бугшгщей Арка мен Атырауга, Алатау мен Алтайга еркш жет1п, ел журегшен орын алган, тен!ЗД1н туб]ндег] маржандай асыл жырлары жазылар ма ед1. Сэл кызулыгымен жагымпаздар мен жантайшаптардьщ бет1не баскан шындыгы уш]н «алкаш» атанды, жумыстан куылды, партиядан шыгарылды. Б)рак Мукац оган еш мойымаган сиякты. Кундел)г]ндег1: Ей, безшдектер. Сендер емес, маган бага беретш. Нагыз

ЖУРЛУУОЯМЯ-Ж4А4РК4У багалаушылар эл1 алда. Солар 6)ЗД1 ез орнымызга кояды. Бурыннан солай болган, болып келед1, бола беред) де. Мен ез!м жайында мынаны айтам - мен X X гасыр урпактарьжын курдасымын. Бэлк1м, одан кеЙ1нплердщ туысымын да» деген1 айна катес13 келд1 емес пе? Жырыныц болашагына сен1п айтып кеткен! шынымен де айна катес13 кел1п отыр гой буг1нг! танда. Цаз!р ел1М13дщ тукп!р-тукп!р1нде Мукагали жырларынын керуен! салтанат курып келед:. Дэл осындай ем)ршец жыр жазуда отбасыныц, оньщ берекесш сактап отырган Лашынныц ецбеп жок деп айтуга бола ма? Менщ ез)мнщ де басымнан етт) гой: Лашын екеумпдщ мандайымызга кудай Нураган мен Мукагалидай дарындардьщ эйел1 болудыц рахатынан гер1 азабын тартуды кеб)рск жазган шыгар. Сырт кезге гой: алкып-шалкып, не кием, не [шем демей шалкактап журген сиякты кер:нет1н!м13. Екеум)зд)н куйеу1М13 де ел1Н]ц курметшдеп, белгш! адамдар болды. Нурагацныц М1нез1нде де мен:ц колды б1р-ак сштеп кет:п калуыма болатын кигылыктар аз кездескен жок. Кец)Л)не жакпаса мен тургай е з г е т де: «Пошел к черту!» деп куып шыгатындай «жыны» бар болатын. Эйелд1к назыма басып кабагына уй:р1лген булт ыдыраганша ундемей журетшмш де, ол ез! осыны тус!Н1п, б!раздан соц жадырап шыга келет]н. Акынныц да, онда да Мукагалидай дарынныц эйел) болу - оцай дуние емес! С е з АРАСЫНДА Ею кун бойы жацбыр жауып, жерд;ц миы шыккандай, ез1Л!п жаткан. Лашын аяк ки!М)не жуккан батпактан калай кутыларын бымей, аягын сшкшеп турган. Басына бул ауылдагылар сиякты малакайды басып кимей, жукалтан калпак киген Ж1Г1Т жанынан ете берд). Керкеменерпаздардыц Октябрьд)ц 31 жылдык мере- кес)не койылатын концерт)не дайындыгына келген Лашын колхоздыц клубындагы кызыл м утск е к)рсе, жацагы кеп- калы ж!пт сонда отыр. 295

Жял;мяжян ЯРРГ0Ж4ЕН - Мына жМт - б1здщ селсовепщ секретары Мукагали болады, - дед1 комсомол уйымыньщ секретары. - Танысып койьщыздар! «Селсоветт1н секретары» деген жана ж)пт те енерл1 екен: домбырада ойнады, энд1 де жап-жаксы айтады екен. Жаньщ- ды баурайтын коныр дауысы бар. Бэршен де керемет1 - ол елен «шыгаратын» акын екен! - С1зд)ц атьщыз К1м?-дед1 секретарь Ж1Г1Т кызга. - Лашын дейс13 бе? Ерекше ес1м екен! Танысканнан сон б1раз кун откенде Лашын: - Эленд1 кептен бер1 шыгарасьщ ба?- деп сураган. Ж1Г1Т кул1п алды да: - Мен елснд] С13 айткандай «шыгармаймын», жаза- мын. - Кага л а ма? - дейд) кыз эл! аса ештеце тус1нбей турганын жасыра алмай. - Б1рден кагазга емес - эуел1 елец менщ санамда, журепмде жазылады. Сосын кагазга туседг Журектен отпесе болмайды,- дед1 сезшщ сонын астарлап. - Лашын, С13 энд1 жаксы айтады екенс1з! Б!р} энш!, б1рг акын - екеу1 сол б1р жуздесуден кей)н б!р-б1р1Н 1здеп туратын болды. Лашын бурмел! кейлек, макпал бешпет ки1п, басына ук1Л1 такияны кондырганда кулпырып кететш. Сейт1п сах­ нага шыгып, сызылтып халык эндер1н орындайды. Мукагали да эн айтады. «Секретарь» жМттщ ез! «жазган» елендср: кызга унай бастады. Б1рнеше елецш ол кызга окыганда аксары ен; кызарыц- кырап кетед: екен. - Сен елец1НД1 накты б1реуге де арнап жазасыц ба?- деген оньщ осы «кызарып кететш» кез1н кызык керген кыз. Ол накты ештене деп жауап бермеген. Алайда ол: Сенс;'^ - кун, тиек ^иен ум//'н нурын мдзм/^ан, - сусмн, как/рек идэл;'н бастан. Сенс/^ - .меншен душарлас^ан, Сенс/^ - .ж'ар, .журе,лл?н//( сь;рмн ам/^он,

ЖГРЕТУОЯА/// - деген елец1н окыганда кыз сол кешпкер) 031 екенш 1штей уккан. Лашын бул кезде жиырма ушке келген ед). Алайда он тогыздагы Ж1Г1Т оны б]рден баурап, оз1не тэнт) ет1п койган- ды. Мумк;н кызды мундай гашьщтык куйге тез тус:рген акын елещнщ кудфет! шыгар... Арада бес-алты ай еткенде, коктем шыга ол екеу) косылатын болды. Бул хабарды есттенде Мукагалидьщ эжес1 де, анасы да: - Балам-ау, эл) он тогыз-ак жастасьщ! - дей берш, Мука- галидьщ тур: езгере бастаганынан шошып кеткендей: - Жо- жок, дурыс. Э з1н солай шешсен болды!- деп кел1се кет- кен. Цое ана да осы улыньщ кас-кабагын багатын. Лашын ак босага аттаганнан-ак, кос ана келшд: жандары калмай карсы алып, сол тату куй олар бакилык болып кет- кенше бузылмаган. ДАРИГА АЙТАДЫ: - Нураган мен Мукагалидьщ жанында баска б1реу б)з кергенд! корсшш1. Б1р сагат та шыдамас ед:! Оларды бет1цн1н жылтырымен, жастыгьщмен гана кызьщтырып отыра алмайсыц, оз1нд! курбан етуге деЙ1н баруьщ керек. Лашын екеум13 соган бармадык па - бардьщ! Эйткен1 Нураган жай сазгер емес - дарынды компози­ тор, Мукагали жай жыршы емес - дарынды акын! Оларга жар болу - мемлекетНк :стерден курдел1 болмаса, кем емес. Нураган мен Мукацньщ дарыны танылганда кейб1реулер оларды ез руыныц бетке устары реНнде: «Нургиса -шапыраштыдан шыккан тулга, Мукагали - албаннан шыккан тулга!» - деп те мактанып жатты. Рас, ж еттс жет; атасын да урпагы сыйлап ету1 керек, алайда, езге де улы адамдар сиякты, бул екеу1 де рудьщ адамы емес, халыктыц улы! Эйткен] олар сол халыктыц децгейшде, т)пт1 элемдж децгейде ойлай бшет1н жандар емес пе?

Жя\\мм.жям /УУРЯ7Ж4ЕД Лашынньщ сол келгенде кецшс1здеу отырганыньщ сан себептер! де бар шыгар? «Менщ нэзж жанымды К1м тус!- нер?» деп Мукагалидыц ез1 жырына коскандай. олардьщ жарыныц жанын да к)м тус1нер? Жиырмага толар-толмаста уйленген акынныц отбасында кец)лге юрбец тус:рген кез олардьщ Майгул деген ес1 К!р1п калган кыздарыныц кайгылы казага ушырауынан басталган сиякты. Оньщ устш е сонша таланты бола тура бертшге деЙ1н дурыс кызмет1 де, мол табысы да болмаган гой. Лашынньщ м)нез1 т:к, 031 юшкене еркекшоралау болган. Ондайлар ыздиып, сызылып турмай, айтатынын тура ай- тып, сонысымен кейб1реулерге жакпай да калады гой. Сол М1нез1н кергендер: «Ойбай, Мукагалидыц эйел1 уйгне келген м сщ 1 жактырмайды екен» деп агаш атка М1нг!зе салады. Бул «Жаны ашымастыц касында басы ауырмай- тын» оцай дуние! С е з АРАСЫНДА Ол мектептен уйше келе жаткан. Карасаздагы поштада !стей г)н эйел кездесе кетт1. - Лашын, Мукагалидыц жаздырып алып журген ютапта- рыныц тагы ек[ томы келд). Кел[п алып кетс)нш1. Сол ютап- тардыц ез! кымбат дейд! гой, оны кайте беред1 жинап? Бар- лык акшасы соган кететж шыгар? Ылги орысша гой, поштамен алдыратын к!таптары! Сен де окисыц ба, солар- ды? - Керек болган соц жинайды да. С)здер ол К1таптарды ашып керд)Ц!здер ме, сонда? 613 оньщ К1таптарына ттспей - М13, жолатпайды. - Э-э? - дед) поштадагы эйел тацданып. - Ал елецдерше ше? Оган да т т с т з б е й ме? ...Ауылдагы шагын уйдщ б]р белмес! к)таптарга тола бастаган. Ылги орыстыц мыкты акын-жазушыларыныц «Жизнь замечательных людей» (ЖЗЛ) сериясымен шыгып жаткан, солардыц ем)рлер! туралы томдар. - Неге казак жазушылары туралы да жаздырып алмай-

ЖУРЕ/У ОМЬ/Я - Ж4Я4Р7ИУ сьщ?-деген-д1 б1рде Лашын. Мукагали басын еюнгендей шайкап: - Качак арыстары туралы мундай к)таптар шыгып жатса кэне?-деген. Содан сон: - Кешке мен сендерге сол орыс К1таптарындагы кеЙ1пкерлерд)н эцпмелершен окып беремш. Балалар келс1н, жарай ма? - дед1. Ал кеш тсш ол Чеховтьщ б1р кеЙ1пкер1 болып сейлегенде Лашын оньщ артист1к кабыет1де бар екенд1Г1не 1штей тан- данып калган. Мукагали колын созса - тебеге тиетш жатаган уйшщ тер]не сол кезде казак ауылына азды-кепт1 таныс Пушкин мен Лермонтовты, Толстой мен Горькийд; былай койганда: Шолохов, Фадеев, Сурков, Блок, Есенин, Эренбург дейпн орыс-совет эдебиет1Н1ц майталмандарымен коса - Ги де Мопассан, Бальзак, Гейне, Гете, Байрон, Стендаль, Гюго жэне езге де шетелд1ктер «шыгып» алган ед). Том-том К1таптар аркылы солармен сейлесетш, сырласатын Мукагали олардьщ Т1Л1Нде, дш!н де терен угына бастаган. Сондьщтан ез: айткандай - оньщ кужат бойынша орташа бййм1 жогарыдан да жогарырак болды. ДАРИГА АЙТАДЫ: - Сол Лашын екеу1 келген кун1 Мукагалидьщ кезшен ерекше б!р беймазалыкты керд:м. Б!рдене айтуга окталган- дай, канатын комдаган кустай болып отырды. Сонда: «Мукаш, б]рдене айткьщ кел;п отыр ма?» деп сурау кайда-а, маган? «Экес: отырып улы сейлегеннен без» дегендей, ер! отырып эйел! ондай суракты Макатаевтай адамга кайдан коймак? Эк1Н!шке орай оньщ сол беймаза калпын Нураган ангармады. Олар эндерд: б]р)нен сон б]р]н жазып жаткан эсермен ерекше буыркану кешуде ед1. Нурагацньщ творчествода жолы болган адам. Ешк1мнщ басынуына, ренж1ту!не жол бермей, карсы шыгып, буырка- нып, жолындагысын киратардай ектнмен алга умтылатын.

Кеб:несе осылай душпан да тапты, б1рак осы м1нез1мен езше жол да ашып келд1. Ал Мукагалидыц ур да жык м!яез) жок, пенделерд1Н киянатына байсалды карап, колын б1р С)лтеп кете баратын М1нез1 болган гой. Эз1 де: «Жаралмаган жан екем куресуге», дейд1 гой олен)нде. Нурагац мумк1н сонда Мукагалидыц б1рдеце айткысы кел1п окталганын байкамаган да шыгар. Ал мен анага тэн !шк! туйс1пммен б!рдецет сездгм. КеЙ1н б;лд)к кой, дэл сол кезде Мукагалидыц Ко наевка хат жазып, «ти1стЬ> адамдарга: «Улкен ю снс жетк!31п бер1Н- дерш!» деп от1нген!н. Муны ксЙ1н, ол кайтыс болып кеткеннен кейш, кунделгг) газеттерге жарияланганда окыдык. С е з АРАСЫНДА - Тун1мен жондеп уйьщтамадыц гой, балам! СыркаттаныП журс1ц гой, дем алсацшы,- дед1 анасы. - Эй, Накам-ай... Демаламын гой, эл1 дем алармын! Шеше акырын басып шыгып кеттг Акын коц1Л1 кулазып отыр. Ак кагазга маржандай эр1ппен тускен сездерге тагы б[р УН1ЛД1: «Димаш ага, мен катты киналдым. К1таптарым сирек шыгады. Жумыссыз жургенгме б1рнеше жыл болды. Мына ом!рден кажып та, киналып та, шаршап та кетт1м. Жарым мектепте жарты жалакыга жумыс 1стейд1. - Кейуана карт анам бар, аурушац ним бар. Оныц устш е мен1ц аягымнан шалушылар да кебейш кетт!. Оз1мде де кемшпнк бар. Егер де С1з маган пана болып, кол ушыцызды б е р т , мыналардын талауын токтатсацыз, ес1мд! жиып, ащы-тущыны кояр ед1м. Мен1ц алдымда ажал тургандай»... деген жолдар бар ед1. Ол хатты осылай жазды да: «Улкен к1С1ге осылар жеткн зер-ау», деп сенген адамына тапсырды. Хаты оган жетпсйд) деп кумэндана коймады. Эйткен:, «би1к уйдег1лер» кызме- Т1не адал деп ойлады.