Жақыпжан Нұрғожаев - Жүрегі оның жанартау

ЖКРЕ/7 ОЯДЛ? - Ж)/Л)Л^У БЧр кунЧ кездескенЧмЧзде: - КермегелЧ кеп болды гой, агана сэлем бермей кеттЧц гой, пэтшагар! СенЧ жаксы кергесЧн айтамын гой, кецЧлЧне алма. Мен бугЧнде кегершЧн- дерге арнап цикл жазудамын, - деп сол циклдан бЧрер елец окыды. «КегершЧндер, кегерсЧн жер, уйге кЧрЧцдер, эйтпесе елерсЧцдер. Кун жылынсын, ар жагын керерсЧцдер» дейтЧн сездерЧ есЧмде калыпты. Умытпасам, сол елецдер кеп узамай «ЛениншЧл жас» газетЧнде жарияланды. Мен декан едЧм, бЧр жылы Мукац КазГУ-ге улын тусЧруге алып келдЧ. - Мырзаш, мына ЧнЧцдЧ калайда тусЧр. Эйтпесе, Лашынньщ (жецгей) алдында беделден айрыламын, - дедЧ. - Кайта берЧцЧз, колдан келгендЧ аямаймыз, - дегенЧме карамай бала шыгарма жазганда кайран агамыздыц далада, кепшЧлЧктЧц ортасында астына газет тесеп тапжылмай аулада отырганы элЧ кунге кез алдымда. - Ируяыно йсыл ж^ро ^албыру жыу?ныу? б/рш/у? ^олын<зн жуни келен?/'// м/оруй. Солж^к/'нб/к Аф^/^йл//бь//?.мсг/?бонынй Жйзыл-?й;/ екен. Уал/уына берер/н берб/. Е/ра/^, алл/иы//ы// ола с/л<?с/// .жо/^. Оны/? есее/н бул'н^/ ел-ж^р/ны ^алом /яол/ныруы керек бея ойлойсыз? - Халыкка берген адам сол халыктан аламын деп бермейдЧ. Мьщ жасаса да, ешкЧм емЧрден аламын дегенЧн тугел ала алмайды. Мукагали емЧрден аз нэрсе алган жок. Ол жарьщ дуниеден гажайып акындыкты алды, халкыныц шексЧз махаббатына ие болды. «Олец маган аккудыц канатымен келедЧ» деген едЧ акын. Мукагали толганып, киналып елец жазбаган. Мукагалига елец конган, кектен тускен. Алладан жыр аяны, жыр баяны келген кЧсЧ, перЧштелЧ акын. Мукагали жырдан туган, езЧ де тунып турган елец. М укагали елецдерЧнЧн ЧрЧ, куздан кулагандай кесек, мухиттыц тубЧндей терец, табигаттыц езЧндей таза, булактай мелдЧр; гауьардай жаркырап, тасыган езендей саркырап, дулыгалы батырдай буырканып, тула бойынан тегЧлЧп, саулап туратыны сондыктан.

Жя\\мяжжм //УРЛ0Ж4ЕВ Мукагали секщщ улылар тарихка б1р-ак рет келед), тарихта м эцп калады, халкымен б1рге жасайды, асыл мурасы кальщ ел1Н1ц кимас сырласына, мундасына, урпакты тэрбиелеуд1н енегес1не айнала беред1. Эз1 гасыр, заман аскан сайын тулгалана беред1, би1ктей бсред), куд<реткс айнала беред[. Буг1нг: менщ сухбатымньщ да, сендерд1н шыгарып жаткан «Мукагали» журналыцньщ да Мукагалига кереп жок. Асыл жырды, М1нс:з жырды ансаган б1зге керек, келешекке керек, урпакка керек. Халкымыздьщ асыл перзент! Д 1нмухамед Мецлу-Ахметулы Цонаев ем1рш 1н сонгы жылдарында Мукагалидай гажайып адаммен замандас бола жур!п, б!рде-б)р рет кездесе алмаганына катты ек1нген екен. «Тентек, б1рдецет булд;ред]» деп акынды манайына жолатпагандарга ренж1ген екен. Рас кой. Таланттарды, дарындыларды кез<нде танып, алаканга салып, багалай б1лген жен. Багалай бшейш! /7урк/рен н?ур^а/; кектиеж^е, С/рк/рен несер етякен^е, Арр^/рен Ж'Я7Н^аН бу.7й7П?Ы, //амзазам м/анм/мм етлкенбе, Е с/^е жен; а.7<?амсы/;. Д*азбауыр бу,7777Н;аржа^занба, Оржанза жазОа барзанба, Иржанба жен;', аржанба/ От/ам/а, жалзмз ^алзанба, Есн^е жен/ алзамсыт?. Д*араша келзе/; м/а/^н?арг)а, Д ^ а зы и /мурза/; ба^тмарба /(урам./ар сы^смн жга/и^анба, Жанмра^ .жамран .жан^ан^а, Ес/'не жен/ алзамсы^. у.7на жгерб/ жан^анба, Изам/тнар сырза /ма^анба, Еозарын атм^ан а^ /нат^ба, Еозарын /?;урь/н а^яянба,

ЖУРЕГ/ ОЯАЩ-Ж^Я^Р7^У Ес/??е жен/ ал<?омсм/?/ Ес/^е жен/ ол^омсм^/ - А/у^я^олм еле/? ж л^анг)а, сол ж м рд м о^м^он ^озат^ ем алдмжем асм лр^млм ез/н-аз/ /молм/^ тнанмсмм Эен жаз^пн сек/лд/. А^смм^а ^мзжетн ен?у де^ен есмндам ежес не? Сандм^тнанжу^^олмтманудм ^млмжм не^/зде армм^/им- рмм, алдо^м уа^м/м/нарг)а о<?с/н улес ^аеа/имн балсй^ ем/ нэрседен утнмлжаснмз. Ау? жам/нде с/з эр/ комр^/мкер, эр/ ^алож^ер рем?/мде фондам ж або-ж асн ор усммяр ед/7?/з? - Мукагали ез багасын бЧлдЧ. ОлмейпнЧн. халцымен бЧрге мэцгЧ жасайтынын сездЧ. Еатняр кун, келер тнун, атляр ?н<2% м/м^ор кун, 5*эр//;е, бэр/^е, бэрй?е ^ужоржмн/ Осм жен, аемлам ж э^/л/к тлуроржмн, Осм жен, с/рэ да алжемтя/н м/м^оржьж. Жя^ммдм^ сезеж/н Жердем де, асмамман, Ж ьммль^ сезеж/м А^уздардян, м?асм?ардан, Ож/р/ж с/рэдя эр/ден бас?иал2йн, Эр/ден боетнолмн, жэ^^/ае тнастнол^ян. Осм жен алжемм?/н, алжем/н/н м/м^яржмн, Сэл Азми жмз^мн йн, ^ямтнадон тнуроржмн. Бул оньщ замандастары айтатын сез едЧ, айтпады, айтылмады, бЧлЧп турган шындыкты, эттен, айта алмадык. Айтцымыз келмедЧ. СейтЧп тарихка есемЧздЧ кетЧрш алдык, орны толмайтын екЧнЧшке калдык. «ЖетЧм ез кЧндЧгЧн езЧ кеседЧ» деп, Мукагали, сейтЧп, ез багасын езЧ айтты. Мукагалидыц алдында казактыц ешбЧр иг! жаксысы актала алмайды. БЧз Мукагали рухы- ньщ алдында белшеден карыздармыз, карыздар бола беремЧз, ейткенЧ бул карыз - бЧздщ казак елецЧне карызы- мыз. Элген соц гана кадЧрЧне жететЧн казактыц эдеп емес пе, Мукагалиды ел1-журты болып акын дуниеден еткен соц танып, шарк урып Чздей бастады, МемлекеттЧк сыйльщты да ол елген соц берд].

Жал;мижт:н /ЯУЕОЖДДВ «Каласа да, каламаса да журт мен1 акын рет1нде тус1нед1, ал адам рет!нде юм тусше кояр дейсщ. Тусшсендерш[, мен туылгалы адаммын. Адам калпымда калам, эзшдегенсш, жаны ашыгансып, жакын тарткансып, акыл айткансып, арьща т!кенектей кадалатын эрттестерден арыла алмай-ак койдым-ау», - деп торыгыпты жарыктык. Бар оюн1Ш) - сол тещ репндеп «камкоршылардан» Мукагали елш кутылды. «Мен - Адаммын! Тустсендерпн, мен ешк1мге зияным жок адаммын гой» - деп зар жылап кетп кайран акын. Эдеби орта, заман сонда да акыннын егшген жанын уга алмады. Ем, л;е/а'/( /^мын а/якел/л/, Д*//налл/ам /^алам а/мкамм;?.' Еалам до /^алам кен;келу/'н?.' Дыры/^а /^а,7ам .же/нкелу/'н?/ Саяль/ бак/иь; бак/иер/л/, Салонам ке/неж де/? не еди/?.' Ем, л/ен?'% ^мым а/нкел/л/, Дуаным/ыж Оа кан жен;'/^, 6)/<7///'м//'.и де каи жен/%.' Ем, .иен/'м са?;ран жекен?ж/ Идал/^а бержее ек? ал//р. (Эрм//е, баллуае ем' ал/л/) Мен сенен ер/не% кен/еж/'н, Имдынын /р/л/ас а^удам, Имналын ум;ь;/7 а/лашн, - деп, Мукагали ел1н, жер1н кимай, канаты сыцсыган аккудай айналып коктег) айдынына конды. Емзажь?н аз/ж Н7?рм//л/'к е/и/'н жур^'ен^е, Е/л/дер^е ж жнам, аяулы балы/? к/ждер^е. Еа/^ым ка?;, м//рк/'н, /я/рму/л/'к ен/е б/л^ен^е, Еелу де о%ам, кен?у о%ам а;р дежде — деп акын айткандай, опасыз, алдамшы мына дуниеде б1р- б1р1нд! кажамай, аяктан шалмай, етектен тартпай, жагадан алмай, жуйкен) тоздырмай, сыйласып откенге, асыльщды багалай бшгенге, барьщды кад1рлей бмгенге не жетс1н, Ш1рк!н!

Ж ГРЕГ/0//Л//7 ЖЛЯЛРЕ4У Баянсыз, опасыз емЧрден эбден кажыган акын сейтЧп, бэрЧнен де безЧп, ешкЧмге зияны жок, бейкунэ, пэк сэби болгысы келедЧ. Мукагали туралы айтылмай, жазылмай жаткан жок. Айтыла да, жазыла да бередЧ. ЕндЧгЧ жерде бэрЧн жуйелеп отыратын орталык керек, мукагалитану ЧлЧмЧнкалыптаетыру керек. - «М}г^а^алм^ журналы жа/иь/р. /иа/(^а дешн омыт? нежтрлер/н^ узьа? сапм елуЭен астмы. Осы жобаны жузс^с асыры/7 жашкан мы^армамьмы^ тиом^а ^анЭам а^алы^ акал7-кс.чее/'/?/'зс)/' аЙ7И7$ыт?ыз кслсд/? - Мукагали Макатаевтай улы акынныц атын ардактап, мурасын насихаттап жургендерЧцнЧц езЧбакыт. Шын акынды танудыц, оны кепке танытудыц езЧ бакыт. Сендер сондай бакытка ие болган урпаксыцдар. Мукагалидыц рухына табыну, оныц мурасына кызмет ету - жалпы поэзияга кызмет ету деген сез. Елге, ерге Чстеген ецбектерЧн еш кетпейдЧ, жана берсЧн. Табысты болыцдар.

Тем)рхан МЕДЕТБЕК: «АКЫН ТАГАЫРЫ — АЗАПТЫ ТАРАЫР ) Д*аза^ен?ан Ресяублмкасы Л^ежлеке^н?/к сымлы^м- нм% лауреаты, а^ын Уежфхан А/едембек аз/нд/к уни­ жен, ул7и.ж'а/н)ь/ ж/нез/жен а/^ы/жанмн рмза е/нш келе )/<га/н^а/; ^алажеер. /<\"акн?^р/'кн?ер сармнмн ^Ж7 ^аемр- Эа^ы уряа^Амарына жожастмыру ум;н анм .жа/^/м/а ,ж'а/^'ь;р/нь;я, еж у жен /уа^аш/ьш а/а;кан? еурен/нтерп/ кареен?е б/лд/. И^ыннм% Мука^алн жура^ары /мдралы мумеен/ жен бм^ен/ де аз ежее. ТаженЭе^/ еуубан?н:м% ар^ауь; асын- Эан ам-п/кулерее не^&делеен.

- 7е.мке, сйбен боля/иын э^^/жен/ д/мня суря^?иян бяе/мя- ^мж келеЭЛ' я^ынбы^ мен еле^мял&кйп'?? ямыр^уямылм^ы ^янбям жэне уксяе/мьиы кя//г)ям? А^ны^ янм^-^янм^мн б/л^/ж:з кел;'п отиыр^ян себеб/, ол о^ыржян /мял<?ямы/;ы// осуже м^яял е/??е же бея омлямжмз. - Акындык пен елещшлджтщ айырмашылыгы жер мен кектей. БЧрак оны танып бшу уш!н улкен талгам керек. Ал талгам журттыц бэрЧнде бЧрдей бола бермейдЧ. Кай заман, кай кезде де ацындар да, елецшмер де болган. Мэселен, Букар заманында баска жыраулар болмады деп ойлайсыз ба?! Болганда кандай! БЧрак олардьщ кебЧ ауыл-аймак, кора-копсы тец1рег1нде гана калган гой. 1рЧ тулгалык мЧнезге пе болмаган. Жекебас немесе куй к; тЧрлЧктЧн куйкшЧгЧнен аспаган. Когамдык, элеуметтж мэселелердЧ корсете алмаган.Уакыт, заман талабына жауап бермек туг!Л1, сол уакыт пен заман талабын тусЧнуге, оларды зерделеуге куш-куаттары жетпеген. Дуниетанулары тар болган. Соган карамастан, олардьщ кейбЧреулерЧ журт арасында белгы1 бЧр дэрежеде беделге ие болган. БэрЧ б<р олар бЧзге жетпеген. Кум га с щ т , курдымга жутылып жогалган. О ю т ш к е орай, казЧр де солай. Ертен де солай болады. \"ЕрЧнбеген етЧкшЧ болады\" дегендей, кеп-кеп адам елец жазып кеттЧ. КейбЧреулер, Т1ПТ1, зейнеткерлЧкке шыккан- нан кейЧн акын болды. Том- том кЧтап шыгарып жатыр. Окып отырып жаныц жылайды. Олец деген касиеттЧ сездЧц кор болганына куйЧнесЧц. Оларды саралап, елеп- екшеп отыратын сын дегенЧцЧздЧц ерж-купн де, кайрат- жЧгерЧ де жетпейщ. Жетсе де оны токтату мумкш емес. ОйткенЧ олар демеушшЧкпен, ягни ез каржыларымен шыгарып жатыр. Ал баспалардыц акшага карсы турар каукарлары жок. ОйткенЧ олар кундерЧн эзер керш отыр. МЧне, осындай суркай таскын астында калган окырман талгамы эбден булЧнЧп, куйреуге ушырауда. Ец екЧтштЧсЧ, осы! - \"Сез саптамы жаксы\", \"такырыбы жаксы\", \"кетерген мэселес! жаксы\" деген колпаштарды казак ешюмнен

аямайды. В1рак сол \"жацсылардьщ\" уакыт талкысынан отпей калатыны калай? Осы туралы кандай пМ р айтар ед1Н13? - М;не, осындай шынжырдай шубырган \"жаксы\", \"жаксылардын\" шылауында кеткендер кеше де болган, эрине, бугш де бар. Соныц салдарынан кетрген кеб1к создерге кемы1п туншыгып калганымыз рас. \"Мата аты- мен без етедшщ\" кес!р1нен жадаулыкка, жадагайлыкка урынганымызды бэр)м:з жаксы б1лем13. Копарып, котарып сейлеудщ орнына бет)н калкып кеткен!М1зд1 юм жокка шы- гара алады. Адамньщ, когамньщ сырткы сулбасын гана суреттеп, оньщ 1ШК1 жандуниес1н, жан арпалысын аша алмадык кой. Содан барып каншама есш таланттар кор болды. Пленум, съезд шепнмдерш насихаттаймын деп жур1п, ездер1Н1ц бойындагы кудай берген таланттарын рэсуэ етт1. Сол б!р жаман эдет эл1 де жалгасын табуда. Мен1н будан баска айтарым жок. Тек ертецг1 куннщ катал сурыптауынан гана дэмеленем1з. - С;'з ретя жол^о бетиб^у^он кезбе дамбам эсерае беленбмрз, ^алам яр^аламбм^мз? с;'зб;' несшем ^ы зм ^м рбы ? - Мен1ц Турюстандагы тс\\пржо.ч мектеб1нде окып жургенде Жумагали Эбуов деген парталас досым болды. Цаз1р агылшын Т1л1н)цмаманы. Гылым докторы. Макалалар, елендер жазды. Мен де соган елштеп колыма кагаз, калам алатын болдым. Екеум1з агайынды коныр каздай болып аудандык газетке барамыз. Орпне, ондагы агайлар елсндер)- М1здщ беттер1н шимайлап-шимайлап кайтарып беред1. Бэр1 б1р кайтпаймыз. Тауымыз шагылмайды. Б1ршама уакыт еткеннен кеЙ1н жаца елецдер1м1зд! кайтадан алып бара­ мыз... Акырында, б;р кун: мен:н: Добыр^обо сур м/е^е, Устмая <?омкмшбл А/ем де сонбам ежф^е Болсом бемжм ин/лмс)/', - деген шумагым жарык корд:.Сол кун1 мен ушун !ргем!здег1 Каратау каре айрылып, алдымыздагы келденендеп агып

жатцан Сырдарияньщ суы сирактан келмей калды. Алгашкы эсер осылай! Акындык тагдырдын-азапты тагдыр екенЧн к е й т тусЧн- д]к. ОйткенЧ акын болу деген елдщ муцын, халыктьщ кась рет1 мен кайгысын жырлау. Ал елдЧц касЧрег: мен кайгы- сын. муны мен зарын аркалап журу оцай болып па?! МенЧн акын тагдыры-азапты тагдыр дейтЧнЧм содан. - Жазум/ы болу ^ммм, ейтикем/ коз жзйым /маумсабм. Ил а/^м// болу о/?ямырз/у, жмрбм ж азабы ба жур/м кетмеб/ бе^ен /муе/м/'к^ер мамба болмм ж ур. Ил, с;зм/е ^алай? Мум­ бай м/'к/рлер^е ме дейс/з? - Осындай сездерд 1Цбары рас. Жазушы каламдастарым- ньщ дэл осылай деп эзш-шыны аралас туйреп кететшдер: бар. Ондайда мен оларга \"Сендер гой бЧр хикаят (повесть) жазганда от пен суга бЧр- ак рет тусесЧндер. Ал екЧ хикаяттарыц толык бЧр кЧтап боп шыгады. Ал 613 акындар эр елен сайын от пен суга туссмп. Жуз олен жазсак, жуз рет от пен суга тусемЧз. Ал жуз елещмЧз сендердЧн элп кЧтаптарыцнын жартысындай да болмайды. Сонда от пен суга екЧ-ак рет тускен адамнын азабы кеп пе, жок элде, жуз рет тускеннЧн азабы кеп пе\" деп жауап берем... Шынын айтканда, екЧ жанрдьщ да табигаты ек1 турл! гой. Жазушылыкка талантпен коса аса улкен тезЧмдМк керек. Ал акындыкка шап-шуп устасып, шартпа-шурт айкаса кетепн шапшандьщ кажет. ЕкеуЧ де оцай шаруа емес. Мен жазушы болу дегенд) немЧс классиг) Генрих Бель мен орыс жэне агылшын классип В. Набоковтыц роман- дарын аударганда кердЧм. Азапты жумыс! Кун узакка, тун! бойы устел устЧнде каккан казыктай боп шаншыласын да отырасын. Саргайып, сарылып кетес)н. Ал акындьщта мьщ ертенш, мьщ жанасьщ! ЕкеуЧ де ауыр. Оркайсысыньщ орны белек. - бЬар м/мнбы^м бей/иж у^мжбы ^алай у^ынбыру^а болабм? Мэселем, мм'рам'з, ?иуржь;сыжыз жа^см бесек, аймалажмзба о^ам ба жысал бар. блмрж/з. тиурмь;смжмз женм'лй? ?иур<?ам жо^ бееек, о<?а// ба келймреим'м бэлелбер

ЖыАмяж'а/; о? амес. /)//?ак акы/т кез/ т^ыря^ы. ием ^орамы амыруЭы% жэн/с/н ^олам у?ындыросыз? - 0 \\пр шындыгы деген угым - ете аукымды угым гой. Оган тек элеуметтш жагдайымыз, ягни турмыстьщ децгей]м13 гана К1рмейд1 гой. Эрине, Цазакстанда турмысы ете жогары адамдар да, турмысы ете темен адамдар да е,\\пр сур1п жатыр. Турмысы ете жогары адамдарга Караганда, екш ш ке орай, турмысы темен адамдар элдекайда кеп. Бул-элеуметтчк тецс)зд]к. Сонымен б1рге, елд! сыбайластык жемкорлык жайлап барады. Ол эбден купине мшгенде мемлекет*ппм1зге кау1п тенд1ру! мумк1н. Каз1рд1н езшде олардьщ салып жаткан ылацдарынан Цазакстанньщ ек1 екпес1 сыгылып барады. Оны бэр1М13 кер1п, бш1п отырмыз. Оган карсы курес ете мардымсыз. Сондай-ак 613, саяси тэуелс13 болганмен, толык рухани тэуелс!з бола койган жокпыз. Не болганда да, орыс тш1 устемд1к ет1п тур. Мемлекетт1к т Ы м 13, нес1н жасырамыз, мусэп1р халде. Озшщ мемлекетт1к ты!нде сейлемеген мемлекетт1к Т1лд) калай сен, тольщканды дей аласьщ?! Булардан баска каншама каптаган проблемалар бар. Айтып тауыса алмайсьщ. Ал бул проблемаларга, керсен де кермегенсш, кез1НД1 жумып карап, жауырды жаба току, акындыгыца да, азаматтыгьща да сын емес пе? Сондьщтан акын болдьщ ба, онда сен когам бойына дерт боп жабыскан кес1рл1, кесапат кубылыстармен шайкаска туе. Солармен курес. Менщ устанымым осы. - А ф ^ я л и я^ынжен ^алож^ерл/к зрштяес ретя/нде сырлас^ан, кездескен, жу^дас^ан сэтятяер/%/з болды мл? - Мен Мукацмен тонньщ )ш т бауындай боп коян- колтык араластым деп айта алмаймын. Олардьщ эдебиет- тег! ес1мдер! эбден бабына кеп курк1реп турган кез1нде Мацгыстауга кет1п калдым. Рас, Мангыстауга кетпей турганда аздап болсын к езд ест сейлескендер1мп болган. Б1рак, ол кездесулерд1 сырласу, мундасу деп айтуга болмайды. Ойткен: онда 613 сарыауыз балапандармыз гой.

Ягни, ол кЧсшердЧн бЧзге сырын айта коюы мумкш емес цой. Тек б)рде Мукац мен Жукец екеуЧ (Мукагали мен Жумекен) бЧрЫп согымга бЧр жылкыны тутас алып кел1пт1. Сол жылкыны екеуше, (эрине, олар кай жерден калай шабу керек екенш айтып турды), б о л т бергетм бар. Кейшнен б!рер рет кездескенде Мукагали агамныц \"Эй, бала, сенЧц бЧздЧц уйде дэм татып кететЧн сыбагац бар. Келмейсщ бе?\" - дегенЧ бар. Содан кейш Мацгыстаудан келЧп Жазушылар одагын- да бЧр шаруамен ж упрш жур едЧм, сонадай жерде бЧр топ агаларымныц 1Ш1нде турган Мукацныц \"Э й , карацдаршы мына жугЧрЧп журген бала ТемЧрхан Медетбековтен аумайды екен\" деген дауысын ест:п калдым. Бурылып сэлем бермедЧ дегенЧ гой. Ал менщ бурылуга муршам жок- Ойткеш Одактыц бЧр басшысы кагазыцды казЧр экелмесец кетЧп калам деген. Ертецше Мацгыстауга жол журуЧм керек. Не керек, кагазыма кол койдырып томен туссем Мукагали агам екьуш адаммен тур екен. Ол кЧсЧлерге \"Ассалаумагалейкум\" деп сэлем бердЧм. СэлемЧмдЧ алган Мукан: \"Э й , бала, жаца гана екшпн кабаттан сенен аумайтын бЧреущ кердЧм\" деген!. Буры­ лып сэлем беруге жарамадыц деп астарлап айткан назы гой. Мен жагдайымды айтып, айыбымды жуып-шаю уш1н \"Цаламгерге\" шакырганым бар... Ол к)С1мен кездескендег! осындай бЧр эпизодтар гана есЧмде калыпты. Ал ол к4с 1Н1ц поэзиясын ете жогары багалайтын адам- мын.Мукацныцбаспасездежарияланыпжататынелецдер1 мен дастандарын калт жЧбермей окитын ед)м. Ыкыласым да, штипатым да болды дей аламын. Содан ба, ол К1С1 кайтыс болганда, сонау киыр алые Мацгыстауда журсем де, кабыргам кайысып отырып елец жазып \"Лениншш жаска\" ж)берген болатынмын. БЧрден жарияланды. Бул жерде ол елецд1 тутастай келтЧре кеткенд1 жен керЧп отырмын. П-1285 161

Мукагали кайтканда Аб'Лб); б у м аэ/сал- сумны% кезе^/, Ортн бои э/санбы оле%- жырды% озе^/. И^яам ^а?ды, а^ыя з/сатя^ая буркыра/? Жс/я/суОы// утла^ы да б/р озен/. Доля алжассы% жунда;/ кун/ ояынбат/, Эр .журск/7?с \"Дамран А/^'ка \", ойяыриат/. И^ындорды% ж ь;р о^мтяын кетн/нде /яр керел/ея; оле% т^алды о^ь/лл/а?/. 7а<?ы жуяы т^ала олжоссм^ тяус/нбем, Журек э/сылан, борам со^са /ш/%де. Сырохана устиел/н/% устя/нде Ар саятяыая^ сыра т^алды /тн/лжем. Жа^а унженен карсы алатяын эр тяа^ды, Жек корсуя/н осек пенен этсалтяа^ды. И^ы//ы.и .Ж'ол; бу^/н енд/ ортяа^да Жола^ысыз ерк/н кем/кен ж-алзандь;. Лзлстяукс/з амбара ам/ык ожырау. 7уь; - Илатяау, А*ок/ре^/ —Итяырау, Б*ол^ан емес онда о??нр/к кол^/рсу Т)Ол^ан емес онда т^ам/яу, тяо^ырау. Алеме^яя/н, Д^скермем/я/н еятя/н/, Тастяамтяу^ын бетя/нен ая бе/ятя/н/%. 6?ле% етя/я ыз^^рлы тяун, о/я кун/н Жол /{оз<?а.77.;с ереэ/сес/н елемем. Аотаелерд/ кетн/я келе жатиатльтн А^г%а<?алн Макай/аек .жо^ бу///.

^)7'/77 0//Л//? -Ж 1// )Р7 )У Мукагали Макатаев поэзиясына деген сол ыкылас, сол пейш эл1 де сол калпында. Кдзчр ол улы акын, классик. - Му^з^/<ы/( \"Фармза^а\" бе^ет? еле??/ б<зр. С о Эе талом реи? о^ы^ат? ?77ызарсыз. Осм еле?? /;е^е ФарызаАз ар??албь?? Аембе /?а??ь?л?бау бе/?^емлер?ме ^арам бу./ ттра^7м эрк/д? эр^мурл/ бо.ужа.)/ жасамбь?. Ил, с/зб?;? ?7?'к?р????зб7?? /уорм/??м/<- бысы ^ала?/? - Кез[нде Мукагали агамыз, - К1м не десе, о десш, - тепер1шт1 кеп керген акын. Турмыс жагынан да, жумыс жагынан да. Ондай кездерде адам жалгыз калады. Кеп адам сырт айналады. КешегЧ достарьщ с е т кергенде кешенщ келес1 бепне шыгып кетеди Ондай жагдай бЧрер жыл менщ де басымнан еткен. Сондыктан бшем... Ондай кездерде адам муцын шагатын, сол муцьщды тус1нет!н адам 1здейд1. Кешег1 достардыц келбет] элгшдей: терЧс айналган. Ал, Фариза каншама ер м)незд1 дегенмен, эйел гой. Жаны нэзш, журег1 жумсак. Содан да ол Фаризага мунын шаккан, журек сырын актарган. Менщ пайымдауым осы. -Жу^а^алмбь??? л?у;?м бемдбз, ол дамбамжут?? 7ур.ммб7??ь;к ж'ем?;'с/?еум?/'.7/АА7?е/? ^оззал^ан ба, элбе, ^ а м б ы ^ берм?- /??/7? научаем?? бэл ат?^армт? щъ/р^а/ма// т??ол^о??мс???ар()а?? /му<?с??? жам кумзе.7/с/ же? Еул жэселе^е с?*з ?^алом ба^а берер еб;'???з? - Екеу! де бар. Ырак акынньщ жеке басындагы мун когамдык, элеуметтЧк, адамзаттьщ, Т1ПТ1, букшэлемдЧк муц- дармен бЧрге ершмесе, онын ерес1 тым пэс, аукымы барын- ша тар боп калады. Муканньщ \"Емханада\" деген атакты елец] бар. Соны окып керейнши. Ок77??М?7???'... А^ына кур^ыр сыр^а????мы7? бет???' кум?т???'. Журе^/ж кет??ерм/с жасат? жатиыр &узба/{ болы/? кеубежбе бек/н/'ст??/'. Ок?7??М?7???. О, Журек/ А/ент'т? ал???ын /^азь?^ь?ж- ау/

Жя^м/:.жян ЯМТОЖ4ЕЛ Дамуием/'н ^аж*ы<)ы%-ау. ... ДЫ7?!Ы7$7Я<ЖЯН боуырЭы% \"на?м\"жммау, Даж?м<^м%- оу, &зй<?усы.м, ^а.жъ/Оь//^-а\\'.' 7/е у'сумемекиу'н/ Жаныж-оу, ежа/; и/мна ктяемеус А*/'.и?/ Жарал^анЭа бутмм еж, ум/ белекму'н.' Журе^/ж-И^рмко, бауырмж-А*ммр, №/мж-Муз()м Афтсмтяуяам... /Уе /сумемекм/м? М1не, осы елецде ацынныц тула бойын жайлап алган дерт кана емес, элемн!ц дерт1 жатыр гой. Оз дерт1н элемн1ц дерт1мен салаластырып, сабактастырып ж!берген. Кез1н- де осы елец туралы былай деген екем: \"Б 1р-ак ер1Л1п, б)р-ак куйылган тутас елец. Жеке жолын, жеке шума- гын бел]п алып карастыруга келмейд1. Оны елец таби- гаты, елец архитектоникасы кетермейд1. Ойткен! акын айтылар сез1н б1р-ак актарган. Олецнщ элденеше жер1не койылган уш нуктелер акынньщ айтылмай кеткен сездер! емес, акын езепн ертеп шыккан кас)рет курс!н)с- тер1. Бул елец - метафора болганда да, образды мета­ фора. Бул елецде нагыз азамат акынньщ болмыс-б1Т1М1 жатыр. Ж урепн Африкага, бауырын Кипрге, миын Музды Мухитка тецеу белпл1 б]р угымдардыц сырткы уксастыктарын дэл баскан сез бейнел1л:г1н гана емес, белгЫ б1р угымдардыц )шю драмасы мен трагедиясын ашкан акын ойыныц масштабтылыгын, акын ойыньщ 1рЫ пн керсетед). Бул елецнен акынньщ жеке басыныц дертт! дем1 гана емес, Африка кас)рет!, Кипр трагедиясы, Музды мухиттыц кердей суык леб! урады. Акын басына тускен ез кас!ретш дуние кас]рет1нен белек коя алмапты. Дуниеге алпые ек1 тамырымен сщ ш кеткен акын гана осылай сейлесе керек.\" Осыдан артык не айта алам. Тек косарым, Мукагали Макатаев осы б!р елец1мен-ак Адамзаттык децгейге кетершген. Ал мундай елецдер онда жетерлш.

- Аф^о^ялм \"А^бхят?бар .ж'ок, А/бхо^барбь;7? еор^ыи7ы Аф^а^алмА/б^оилоеебарлуунба'бейб/. ОсынЭз^м \"/№;хз//\" Эе^ен еозб/у? жо^миаеыи си ^злай уиалбаи бере олар ебй%/з? - \" Махан,\" деген сезден адамнын ойына бЧрден хальщтыц бостандыгы жолында басын курбандыкка шалган, цайтпас кайсар тулга Махамбет тусечан) еезс13. \"Махандар\" деп турганнан кейш бул угым кеп магынаны мецзеп туруы эбден мумк1н. Ягни, тагы б1р улттыц улы перзент1 Магжан бейнесш де танып бЧлуге болады. Тнгп Махамбет, Магжан сиякты ел1 мен жер! уш1н кайгы мен каиреткс баткан, жан- журектер] муц мен зарга толы барлык ардактыларымызды камтуы да кэд1к. - С;'зб;'т? ^я/изрлзсм^ыз, жозум/м Мзрй/и /(абйнбаее Аф^биолм /игрз.7ь; а^миаи з^илормлми э/саззоиба \".мммня ул/ии!ыт? кобм жозмл^аи о^ми\" бе<?ен керемеи? тие/уе^^е жуа/неб/. Оеынмт/ .мэ/у/с/'// о^мрАУйибяр^ ^алай у^илмрар еб/^/з? - \"Код\" деген сез, жалпылама тшмен айтканда шартты белгшер жуйесч деген магынаны 6еред1 гой. Дипломатия- льщ, коммерциялык, эскери кодтар болатыны белгш1. Оныц шешу1 - жумбак. Оны белгш1 б:р адамдар гана шеше алатынын бэр1М13 жаксы быем13. Сонымен б!рге, генетикальщ та код болады. Енд1 бул, табиги код, жараты- лыс б1Т1М1нде болатын код. Марат осыны, генетикалык, ягни акынныц бол м ы с-бтм ш улттыц рухани табигаты- мен б;р карастырып отыр. Б:р сезбен айтканда Мукагали табигаты улттыц купия б1р тылсым табиги кубылыс- тарымен тамырлас деп отыр. Мен бул бейнелЧ сезд] осылай уктым. Ол тылсым купияны шешу 613Д1Ц жэне болашак урпактардыц м!ндет}. - Ж^й^олм \"Ибой бтр сэуле еонбеу/ умбн \" беи с7?бек еи7ти/. Соллй беи улы журотитиы козбеб/. Сол еэчле жозбои И7ур. Сол сэулен/ эр/ ^орой еенб/ржеу умин не /стиеу керек беи ойлайемз? - Абай езш щ букш 1Л1М-6Ш1М1Н, ой-ерЫ н, куат-куш1н Карацгыльщпен курееке жумсаган адам. Бул куресте оныц каптаган калыц колы болган жок. Мыцмен жалгыз

жур!п алысты. Халкыньщ журегше сэуле куйгысы келд1. Сол сэуле жарыгымен халкын карацгыльщтан алып шыгатын жол 1здед1. Эрине, ол азапты курес ед). Кудай- ау, \"Ит керген ешк! кезден1п, Елерме жынды сезден1п\" кетет1ндермен куресу оцай болып па? Б1рак курес1п бакты. Бэр1б]р ол ез1Н]н максат-муратына кез1тлр1 кез1нде жете коймаса да, туптщ -тубш де жетт1. Ойткен1 Абай жаккан сол сэуле кеп-кеп адамдардыц санасында, жаны мен журепнде жанып тур. Мукагали акын сол сэулен! сенд1рш алмайыкшы деп тур. Ал ол сэулен1 сенд[р!п алмау да улы курес. Заман да, когам да каз1р тогышар боп барады. Ал ондай тогышар котам мен заманда адам бойындагы рухани отты сенд1рмеу онай шаруа емес. Ол уш1н курес, рухани курес керек. - \" М р ^ а л и \" ж}ряалмям% .Ж'арьяу кйруу'не %алам карам- смз? Ол умесим ом-яжуру'%;з, .жеке кез^арасы^мз кл*/ая ? - Орине, дурыс караймын. Б1рак бул журналдьщ букш багыт-багдарына жан-жакты м!нездеме бере алмаймын. Ойткен1 ол журнал колыма анда-санда гана туседг Ал журналдьщ тугае кеск:н-келбе1!н кермегеннен кейш кеммд! 1ЙК1р айта кою киын. Б:рак колга тускен не\\йрлср] унады. Ол нем!рлерден Мукагалидьщ рухын, Мукагалидын максат-муд- дес!н, Мукагалидын арман-тшепн танып- бшуге болады. - Аяг)/' /яа^ы Эа езяр'з^е ораламы^. Су'з^/% мум^аржам/мль; ^м%мзЭм зерЭе^ея, зер/я/яея ^арля ояумрса^, ек/ кезе%^;' керем/з. ААя/мя кезе% \"Аа^* уяуржялер сармяыяа \" ея^ея л*ез;'- %уз. Аул .жерЭе су'з у.яятям^ рухмжея яуууяасьуя кеяжея смл^- уяыемз. А/уяг)ая лле.м?е еягяр'зг)я; себеб; ^ая<)ам? - Жалпы мен 1зде1нст!н акынымын. Мен туралы жазып жургендерде осылай дейд]. С13менщ шыгармашылыгымньщ ек! кезецнен туратынын жаксы ацгаргансыз. Б]р]шт кезен!мде де экспериментке кеп баргам-ды. Соган байла- нысты мен1 кез!ндс гылыми-техникалык революция зама- ныныц, урбанизацияныц акыны деп мактагандар да, дат- тагандар да болды... Енд1 ол жагына кеп бара бермей- ак кояйын. Оны 031[йз де бййп отырсыз.

ЖГРЕГ/ О///)/// - ^ )// <Л7И.У ЕК1НШ1 кезен -\"К е к турЧктер сарыны\". Мен бул сарынга узак дайындалдым. Ол \"Култегш\", \"Тоныкектермен\" танысканнан басталган-ды. Цаншама рет сол сарынныц ;ш!не кЧрем деп жанталастым. Алдырмады. Кеб! сэтсЧз боп шьщты. Сонда да кайтпадым. Акыры, езЧмше, деген!ме жеткендей болдым. Кек туржтср сарыныныц 1Ш1не енгендей болдым. Орхон-Енисей жазулары таска кашалган гой. Ягни, ол тарихи дастандар жолынан кара тасты соккан кашау мен балганын шьщылы есттедЧ екен... Менщ елецдерЧмнен де, егер кулак сап карасац, сол балга мен кашаудыц ун1 шыгады. Содан ба кагазга жазып отырсан да таска кашап отыргандай болам. Эрине, ол сарынды мына уакыт пен заманга орай жстицпрдЧм, дамыттым. Эрине, мен ол сарынды тутас мецгерЧп алдым деп айта алмаймын. Толык игере алмаган, куш- куатым жетпей калган тустарым да бар шыгар. БЧр айта кетер нэрсе, осы бЧр сырты карапайым гана форманьщ мумкЧндЧг! аса зор екендЧгш бмдЧм. ЕркЧн айтасьщ, еркЧн сейлейеЧн. БЧрак сарын шенбершен шьщпауын керек. Оньщ да ез зацдылыгы бар. Ол ушЧн ол сарынды езщнщ букш тула бой, жан дуниеце сщЧрЧп алуьщ керек. Сонымен бЧрге, ец бастысы, ол сарын сенщ табиги болмыс-бтмщ менен уйлесЧм табуга гиЧстЧ. Ал менЧц табиги болмыс-бтмЧм нактыльщ. МЧне, осы уйлесЧм, мен: белгшЧ бЧр дэрежеге жетуЧме мумкЧндЧк берд] деп ойлаймын. Жаца айттым гой, бул сарынньщ мумкшдщ аясы аса кен деп. ЭсЧресе, ол осы заманньщ кыры мен сырын, бет-бейнесЧн барынша керсетуге кен жол ашып бередЧ. Кысылып-кымтырылмай сойлейсщ. Сондыктан да мен казЧр осы сарынньщ «туткынымын». Шынын айтканда ол \"туткындьщтан\" босангым кеп турган жок. - С и Эе Аф^о^олм <а?ат?ыз еекмЭ; онуо-бобонь;?? ж он Эоумемн онык ее/икенЭей кум кемом/'/?;'з. Жэне оны ^онн?о Ж'он^мр/7?ун7.//^мз. Ол ун ез;'ни? е.^сел^;' ул/иуиы^ бояуын сам­ умом отпырым тнурлен/н, /нулем э/со/?ошо ее/име бое/иоЭм. А'ул эЭ/е пе, ?яэс;л же, .жок элЭе, ейЭ/з/ бойы^мзЭы керне^ен /нобм^н ^убыль;е но?

Жя^м/ьжям - Бул - эдус те, тэсул де, сондай- ак, жаца тана айтып еткенумдей, менщ табиги болмысымныц сол сарынмен уйлесгм мен жарасымдыльщ табуынан болуы мумк;п. Оньщ себебун шамалы таркатып кейш айтам. Алдыцгы суракка орай, мен узденус пен эксперименттун акынымын деп айтып еткенум бар гой. Сол кезде, эксперименттер жасап журген тусымда, б1р кез жеткузген нэрсем, кандай бур болмасын, Т1ПТ1 сэтту деп ойлайтын эксперименттеруцуздуц езу, егер ол улттык дэстурмен, улттык рухпен езунщ куре тамырымен жалгасып жатпаса, елу дуние болып шыгатынына кезум жетту. Ал гасырлар койнауында жатса да кек туруктер сарыны б1здуц канымыз бен жанымызда бар гой. Сондьщтан бул сарынды журтшыльщ, улттык рух унуне кулагы тосац боп калгандар болмаса, бурден кабылдады. - «Олеуме эркшну'% бор Уййлосм^ м/а^уио уи/пуиен убея уу?^у<?ан секулб)/. Жыр жима^умармны^ сомымон жа^млаумым болЭьуу^. Осм ур^уске ке%улу'%уз уиола* .иа, эл()е, уууолжам жа? Д'азмлм^мн омумс^мз. Себеб/, еле% .жозь;/; ,жур^еу/г)ер сузЭу% смуу-смнм/ьулбыу^ у?омьуж()оры%мз()й'УУ сабаУу олу^й унму'суяу. - Суз, адамнын жанын жегудей жеп, канын кайнататын сурак койып отырсыз. Ойткену бул сурак суздуц де жаныцызды жегудей жеп журген сурак болуы керек. Бундай казургу процесту \"Олецге эркумнуц де бар таласы\" деп атауга мулде болмайды. Ойткену бугунгу тацда елец деген \"Еруккеннщ ермег1не\" айналды. А са кастерлу, касиетту елец деген угым корланып жатыр. Содан барып окырман кауымныц талгамы тым темендеп бара жатканын жасыра алмаймыз. Ал талгамы дурыс деген адамдар кекжасьщ, суркай елецдерду окып, поэзиядан кецулу калуда. Рас, ересу биук, елшем1 кец елецдер жок емес, бар. Бурак ондай елендердуц бет-жузун, кеск1н-келбетун келегейлеп, топан судай жецкулт жаткан элгундей лайлы елецдер керсетпей бара ма деп коркам. Ал олармен куресудщ жолы казур табылмай тур.

ЖГ/УЛУОЯА///- ЖЛ//ЛР7ЛА - С и ^ь/зметл/л/к салаба бослосазб;'?? т^ора жул/ысынон еи/^лм/ан ^ол уз/л кершем амессй. \"Лязе/и о^мл^а ^ол амес \" бемп77'н у^ыж бар. Сол тлусяя'ктя;' с/з .Ж'О^^з м/ь/^ор^ам смя^/лысыз. О^мрл/янборм/^ыз осмлам сурят^ ^ойса, не бел жхууяя /^7м/лярар е()/'/?7'з? - Мен бурын да айткам, каз:р де кайталап айтам, мен ешуакта да езЧмнщ отбаеымды елецмен асыраган см ести. Отбасымды журналистикамен асырадым. Олецмен калай асырайсыц? КезЧнде менЧц елецдерЧм жылдар аралатып 2-3 баспа табак келемшде гана кЧтап боп шьщты. Ец теменп ставкамен болар-болмас каламакы койылды. Ол каламакы курбы- курдастарыца жуумен- ак Алматы ресторандарында калатын... Сондыктан менщ асыраушым, сез саласындагы карапайым жанр, бЧрак азабы мен мехнаты кай жанрдан да ауыр болмаса, кем емес журналиста кызмет болды. Мен оны шын ниетЧммен берше аткардым. Шынымды айтайын, мен ешуакытта жерЧнген емеспш. Журналистика деген алысып-жулысып, тартысып-табысып жататын аласапы- ран мына дуниемен кун сайын бетпе-бет келетш ец бЧр белсенд1 алгы шептеп жауынгер жанр гой. ОмЧрмен кшец бЧр устаскандай боп, коян-колтьщ араласып журетЧн ол жанрдан творчествома алганым да аз емес. Сондыктан мен журналистиканы езЧмд! байытатын кунарлы топырагым деп бшем. Ал бЧрак «газет акынга кол емес» деп жататындарга ештеце дей алмаймын. Ойткен: эр адам - эр баска гой. Менщ тусйнпм элпдей. - И&;л; т^ор/лоябы. Ол болжыст77м^ Ил кек/ректлеа/ /^ор/лоя дуя? Оляр /лэжтрмбе^й^е сумен/'я ле о!//лар е&'тр'з? - БшЧп отырмын, мен1 картайып калдыц демесец де, соган жакындап калдыц деп отырсьщ гой. Цайтесщ, оньщ рас. Цартаю болмыстыц зацы екенЧ де рас. Бурынгыдай куш-кайрат жок, бурынгыдай тасып-тегыЧп жататын ой арпалысы да, сезЧм булкынысы да жок. БЧрак оныц есе- сше сабыр бар. Кепт! керген тэжЧрибе бар. Не нэрсеге де

саралап карайтын, сарабдалдык танытатын пайым бар. Мен1ц ойымша, эр жастьщ ез1Н1н артыкшылыгы бар. Орюм сол жаска лайьщты ем1р суру керек деп ойлай- мын. Менщ жасымды кешег1 Мукагали, Жумекен, Телеген, Кеншш)к, Жуматай, Жараскандар керген жок. ОК1Н1ШТ1. Т:пт1, кеб1С! елуге де келе алмай кетт1. Мен бул жерде Магжан бастаган агаларды тшт1 ауызга да алып отыргам жок. Сондыктан осы жаска келген1ме шук]ршш1к дейм1н. Ал енд) акындыкка келетш болсак, эл1 де кен1ЛД1Ц суы тартыльш, бойдьщ куаты саркылып калган ештецес: жок. Эрине, бурынгыдай е к тн болмаса да, кудайга шук)р, се р тн бар. Ен бастысы, елен - менен, мен елецнен суыган жокпыз. - *'И^мннм% - <зрбя ед?' ЖыАзрмам/ылытртюды ор, ;/а.1/мс безен у?мжбы ^ялам устяонмя келе Ь'ул тяуролм с/'чг)//^ус/ианыжм^мз рандам? -Б ул сурак-ецулкен,енбасты сурак. Эйткен1акындыктьщ акындыгы, Мукагали айткандай, арлылыгында. Арлы акын гана улттыц ун1, елд1н намысы бола алады. Арлы акын гана ЭД1ЛД1К пен шындыкты айтады. Ал эд!лдн< пен шьшдьщты айту оцай шаруа емес. Оган батылдык керек. Ка йр, кудайга шук1р, арлы акындар жок емес, бар. Б]рак олар тым аз. Аз екен деп куйшуге де болмайды. Ойткен1 олар кай кезде де аз болган. Бул жерде мен ез:м туралы ештеце демей-ак кояйын. Оны журт айтсын. - &'ср сй^е еж;р&' бостиоу жужк/мЭй/'н берсе, л^ынбы%:?и<зн бас тмяртиор жя ебнрз? - Калай бас тартпакпын?! Акындык деген Алла тагала- нын берген сыйы гой. Адам деген, егер ол акымак болмаса, Алла тагаланьщ сыйынан бас тарта ма?! - А*елем/ек?мен кутяер удут'тпшер^йб/ <3е бяянбям кетисе- нй. Дязя^7иы% журе^ме сен?ж м/у<?млясмн тралам уялятиу^я болядьт.

----- О///./// - Ж4ЯДР7ДУ - Бэр1М1з жаксы быем1з, адам мен адам арасындагы сен1м, ец алдымен, б1р-б1рше ет!р1к айтпаудан басталады гой. Ал каз!р, бэр!М13 муны да жаксы б1лем13, когамды ет1р1К жайлап барады. Танертеннен кешке деЙ1н керетшщ де, естит1Н1ц де кулык пен сумдык, алдау мен айлакерл1к. Мундай кезде болашак деген сен1м де тым бульщгыр, туманды. Оны с е т л т у уш1н когамды ет1р1к пен есектен, кулык пен сумдьщтан аршып алу керек. Оны аршып алу дегеннщ ете киын екен!н де жаксы б1лем!з. Ол уш1н демократиялык урд1стерд! молынан енпз!п, канша ауыр болса да, шындьщты, эдыд1кт1 айта б1лу1М13 керек. Осылай болса екен деп тшеймш. Сонда гана булыцгыр у м т м !з д щ жулдызы жаркырап, кемеск! сен1М1М13Д1Н туманы с е т л е т ш болады. Олай болмады ма, онда бэр1 бекер.

Жй^мя.жя7; ЯНТОЖ4ДД Бауыржан ОМАРОВ: \"МУКАУАЛИ ЭЛЕМ1 — Т А З А А Ы К ЭЛЕМ!^ /иуролы сез дм/мылыя ж омьтр, ям/имлд &/ береЭ/. Ь/'рок, рухмн тмолыт^ тпусту^б /иьтрыс^он ужшыль/стпы^ жо/^с/ся берер;' созс/з. О сы /мур^ыЭон кал^снЭс фмлоло^мя ^ылыждорьшыу? Эокморы Еоуиржон Ожорое/иы^ /?/\\*/р/'//е .ж'у^/;п'Э/'// жен/ болек. Эр соз/н ^ммннян ^мыс/иырьш сомлам/иш /идл^миоз т^алож^ерЭ;'?? Жу^о^олм ха^ьшЭа /яол^аныс- /7с// эт^/же шертистиш/н кутиш/к. Соны/? ЭзлелЭер/ осы 0777ЯЛ20Н Сухбо^777й /М0.7Ь//< КОр/нсЭ/ Эей ОМЛОМЖЫЗ.

У; —Мукя^ялм элсля' бссск, бут ти/ркес я^ь;н бят^ыня лямы^ сскиб;. Жялпь;, ось; элем бс^см созб;%жэм;'н ^ялям /иус;'мб;р;'и бер^еи боляр сб;'%й? - Мукагали элем! - тазалыктьщ элем1. Таза болатын себеб!, ол унем! журег1н)ц тубш деп, кек[рек кен!ш]н1н туныгындагы ойды айтты. Оны керкемсезбен кестелеп ЖСТК13Д). «Айтып еткен акында арман бар ма, Журегшщ туб1не К1р жасырмай», - деп ез! айткандай, оныц елец1нде ешкандай жалгандьщ болган жок. Сондьщтан ол жаппай окылуда. Оз1 хальщтьщ ьэм улттык тулгага айналды. Ол акындыктыц елшем1 болды. Мукагали елецщ жазган жок. Жыр булагы оныц кеюрек кез1нен ез1нен-ез1 куйылып жатты. Кер1С1нше, елец Мукагалидьщ ес1мш эдебиет тарихына алтын эр)ппен жазды. Санасы барлар Мукагалидьщ сурапыл жырын керш, елещц ез ерк1мен койды. Олар адам- ныц акын болып калыптаспайтынын, кер1С1нше акын болып туатынын Мукацныц болмысына карап укты. Ал кара елецге беЙ1М1 бар жаксы акындар оган карап бой тузсд]. Мукагали Макатаев элем1 казакка кара елецнщ куд1рет1н таныткандыгымен кымбат. Олем1 бар акын пэлег1 бар жекпс сек:лд! еркен1н кен жаяды. Ол - казак елещнщ бар мумк]нд11)н пайдалана алган галамат жыр жуйр1п. Б1р кезде Мукагали туралы арыз айтылса, каз!р аныз айтылып жатыр. Осы екеушщ арасындагы акикатты айкын- дай алсак, сол Мукагали элем1 болып шыгады. Бул - казак жырын, казак жанын, казак арын юрлетпей таза устау элем!. Егер кез1 ашьщ, кен!Л1 ояу окырман езшщ жанын жегщей жеген сауалдарга жауап 1здеп, белг1л1 б1р эдеби тулганын шыгармаларына бас коятын болса, ол езшдш элем] бар Кабыргалы каламгер болганы. Мукагали да сондай дэрежеге баягыда жеткен акын. - сумеем журти А^^я<?ялкмен сьтрляся^мьн бсмб;'. Си осмнбям кумлсрб; бясм^мзбян о??ж;'зб?'%;'з бс? - Жалгыз Мукагалимен емес, Абай, Жумекен, Цадыр, М ухтар, Жарасканмен де сырласамыз. Б13Д1Ц студент кез!м1зде ец кеп окылган акындар осылар. Мухтар Шаханов- тыц «Отырар трагедиясы» атты узак поэмасын тугел жаттап

Жал;м/:.мй/< //УРЛ0Ж4ЕВ алган жп ггтер де болды. Ал ендЧ Мукагали ек;н1н бЧршщ аузынан туспейтЧн. Оньщ елецдерЧн кеп бшетш студент ете бсделд! саналды. Аудиториялар мен жатакханаларда журт солардьщ аузына карап отыратын. ТштЧ, «зооветтщ» ур да жьщ жЧпттерЧне дейш: «Сол тунЧ мен, Аккуга тузак курып елтЧрЧп ем», - деп куйзелт елец окып журетЧн. Оны айтасыз, Киров атындагы зауыттын бЧреуге урынбаса тура алмайтын жуан ж удырык жумысш ылары да ЖенПИ-дЧц жатакханасыньщ жогаргы кабатындагы терезелерге телмЧре карап, «Эл1 сен есЧмдесЧц, Аршалы сай», - деп емЧнш туратын. Бул бЧр букЧл когам Мукагали жырымен тыныстаган кезен ед1. Акын туралы к у т г е бЧр ацыз айтылады. Мукан буй ппп, Мукан сейт!пт1... Журфак пен филфакка келген студенттер Мукагали елецдерЧн бшмейтшше кэдЧмгЧдей кысылатын. Сосын тездетЧп, сол кемшшжтщ орнын толтыргысы кеп, «ОмЧр-езенге» суцгитЧн. БЧз бЧрЧнш) курска тускен жылы бЧртоп студент Мукагали­ дыц басына барып, тагзым еткендЧ жен санадык. Кецсайга барып, акыныц кабЧрЧн кеп ЧздедЧк. Акыры таптык. Мукац- ныц алып мус![И «кыр басынан кала жакка карап тур» екен. Ж нтп ер акынньщ басында турып елец окыды. ЭсерлендЧ, шабыттанды. КейЧн бэр: де казак эдебиетЧне езшщ уыгын шанышты. Бауыржан Усенов, Светкали Нуржанов, Кайрат ЭлЧмбеков, Есжан Айнабеков, БейбЧт Кусанбеков, Гулбаь- рам Жебесшова, тагы да б)р-ск: студент болды-ау, деймЧн. КейбЧрЧ казЧр арамызда жок. Олардьщ есЧмдершщ танымал болуына Мукагали жырларынан сусындауыньщ ыкпалы тигенЧ айдан анык. ЭсЧресе, сол жылдардыц езшде кестел! жырымен ел-журтты елендете бастаган Бауыржан Усенов катты эсерленд1. Ол бей)т басынан кайтып келе жатып, б)р шумак елец окыды: Сен але^бе ^олол/оуи ке^бж ам/тиыт?, ом/уиыу?, бес-зк бел^/ бост?;м^. Сол уиенуиекуи/к ^зл/;ь//лие// ж*ерб/^ астнмн?/

ЛРЕ/ / О///,/// Ж4ЖРГ4У Ал Мукагали тектес сурапыл жжСветкали Нуржанов зираттан кайтканда томага туйыянтанытып, унс!ч келе жатты. Ол да Бауыржан секшд1 Щигалиды есс!з жаксы керет!н. С1рэ, 1штей арпалыска тусйкек).чд1. Кайра! Эл1м- беков ез]Н!ц шабытты шагы туршж «Аспаным бултты, бшмейм1н, б:р жауын бар ма? 6о;ш1 ед1 жанымда жыр дауылдарда», - деп елендетер и: Тура сол. Кателесе коймаппыз. Светкали кеп уакыт шей-ак, мынадай б)р сипаты белек елен жазды: Л*ОН/пеН <?С77?/'.пеЙ сы^<?ыр!№ .жырОж, Илл/о/мьма смя олж^м м/м%^ь$ж .жу/дп'н. Д*о///)йг кем/кем бая<?ы булс/ джжм.м. 7 оженЭе^е// бе б///'ктиен ^уллчщум/;//? Г у р О а / се////; боеы^о .жу^жж<су//б/%, бмрмп бо, Сурар ол женен.' «7убм, - беж бо/ио бмрь/н?ч; Эбубэк/р/м а?/н?ор е.м, /)ойботширмн. Гук/р/н сен/% баеы%о ж*у^аж<у/б/'%, ЬЪсь///б/ борм/? %а;н??а//ын, Афиюлнбь/%... Бул езге эр)птестер[м]зд)н ктшд)р кектем, жасыл жапырак, жаркын жаз, сикырлы сам туралы лирикалык елецдер жазып журген кез1. Светняи мен Бауыржандар б!рден парасатты поэзияныц бтгжиьщты. Олецн)н )ШК1 рухани уызынан нэр алды. А йналаджикубылыстарга терец УЦ1ЛД1. Оньщ журтшылык байкайжумейт]н калтарыста- рына зер салды. Одан туйген ой^ын езгеше ернектей бшд1. Тек Светкали мен Бауыржаишна емес, сол тустагы баска акындардыц да е.чен1шн п р е с т ары болды. Кайрат Эл1мбеков, Муратбек Оспанов, НуржЭб/пбсков. Казыбек

Жял;мя.жам ЯУРГ0Ж4СН Иса, Бауыржан Жакып, Жэния Ералиева, КэдЧрбек Цуныпияев, НусЧпбай ЭбдЧрахым, Гулбаьрам Жебес!н, Баян Бекетова, УмЧтхан Алтаева, Амантай ШэрЧп, ЭбубэкЧр Смайылов... ШетЧнен жуйрЧк шыкты. ЭсЧресе, Эбубэюр Мукагалидын ез1нщ 131мен «Мукацдар жок, Мукацдардьщ еаркыты - ЭбубэкЧр Смайылов бар мунда!», - деп жырлаганда бееЧншЧ жатакхананьщ тундЧгЧ желпшдеп кегепн ед;. Ойткен! бул буын Мукагали мен ЖумекендЧ, Цадыр мен Мухтарды, Жараскан мен Кецш1Л1кт1 жата- жаетана окыды. Кьгекаеы. 613Д1Цбуынды Мукагали шыцдап шыгарды. Оз катарластарымыздьщ елецдег : озгеше калам ештеуЧн керген сон Кектебеге коныс тепкен кеп акын елецщ койып кеттЧ. Сонын ЧшЧнде бЧз де бармыз. Кеш тщ сонында салпактап, шац жутып журенн кецшс13 шайыр атанганнан герЧ еленд1 зердесЧне токи алатын ойлы окырман болганды жен санадьщ. Сейтш, публицистика мен эдебиеттануга ат костык. Сонымыз оцды болган сиякты. Менде Мукагалидыц бЧрнеше ютабы бар. Элдекандай себеппен Амантай Шэрш калдырып кеткен болуы керек, акынныц «Царлыгашым, келдЧц бе?» деген алгашкы жукал- тан жинагы да бЧздЧн уйде жур. Улкен улым уйленЧп, Карлыгаш деген келш босагамды аттаганда жЧгЧттер соны еске салып, бЧр кулген. Мукацныц ттаптарыныц ЧшЧнен 1989 жылы шыккан «Жырлайды журек» деген жинакты Колыма жи1 устаймын. Неге скенЧн бшмейм1н, зйтеуЧр осы жинагын тэу1р керем. Мукагали Макатаевтыц жырларымен кундЧз-тун] жатпай-турмай сырласамын деп айта алмаймын. Оган уакыт та, мумк!нд1к те жок. Ара-тура окимын, уцшемЧн, кайталаймын. Керег)мд1 1здеймш. Сырласкан деген сол шыгар. Осыдан жетЧ жыл бурын Айжан деген жалгыз кызымнан айырылып калдым. Жол апатына тустЧ. Мен уппн элемдеп ец акылды, ец эдем1 кыз сол едЧ. Биыл он беске толатын ед1. Сондыктан, эрине, «Жырлайды журск'п» оки отырып, Мукац болып, ез МайгулЧмдЧ ЧздеймЧн, жоктай- мын... ОзЧме токтау саламын. Тэубеме келемш. «Сен;ц ацкау

кулагьщдай калкиып, Кыр басынан кала жакка карап тур...» - жалгыз Муканнын гана емес, оньщ окырманы - менщ де муным... ; - Еораенирз кен, ?мум^енй?;'зкол. Ел /манен Мр$ажмм.мен «ауыр^он» оЭоумЭорЭы жолы^/иырг)ыныз оо? СонЭо олар ейае %<зн&ш э^^желер амунтнм? - Мен керген адамдардыц ЧшЧндегЧ Мукагалимеи ен катты «ауырганы» Ерлан 1бЧтанов. Ол - казактьщ атакты акындарыньщ бЧр: ЕркЧн ТбЧтановгын улы. Мукагалиды кеп окитын адамдарды талай рет жольщтырдым. БЧрак, акынды дэл Ерландай жаксы керетЧн адамды мен элЧ кездестЧрген емеспЧн. БэлкЧм, сол топыракта есЧп, жас куиЧнен акын жырымен тыныстап ескендЧкЧ шыгар. МумкЧн, Мукагалиды жанындай жаксы керген акын экенщ ьщпалы болар. Кез келген еленЧн жатка окиды. Кез келген жерЧнен еурасан, ЧлЧп экетедЧ. 1ркЧлмейдЧ. Сен тьщдаудан шаршаганша токтамай- ды. БЧр Караганда уян керЧнетЧн кагЧлез сары жЧгЧт елецдЧ оки бастаганнан-ак арыстанша айбаттанып кетедт Мукагали - Ерланньщ зердесЧ ушЧн таусылмайтын булак. Ол - Ерланныц тацды-тацга урып жырлайтын, емЧрЧ бггпейтш «Манасы». ЦауЧпсЧздЧк коргау органдарында кызмет ЧстейтЧн Ерланды ЧлгерЧде жукалтан лейтенат кезшде кергем. ЦазЧр шенЧ де, шекпенЧ де ескен шыгар. Толысып-толган болар. БэлкЧм, полковник, бэлкЧм подполковник... ОйткенЧ жырга кумар жЧгЧттЧц шыцга кумар болмауы мумкЧн емес. БЧрак канша жерден окалы киЧм кисе де, оны Мукагалиды берЧлЧп турып жатка окитын баягы дагдысынан арыла койды деп ойламаймын. МенЧн эр жылдарда жакын араласкан Ербол жэне ТЧлеу- жан деген жолдастарым бар. ЕкеуЧ де кесЧлЧн елец жазба- ганымен жыр десе жымыц-жымыц ете калатын акынжанды жЧгЧттер. БЧреуЧ - тарихшы, бЧреуЧ - филолог. Сол екеуЧ де Мукагалиды берЧлЧп окиды. Жанымен берЧлгенЧ соншальщ, балаларына Мукагали деп ат койды. Жас Мукаштардыц екеуЧ де акын болмады, азамат болды. Мен муны тек элгЧ жолдасгарымныц Мукагали жырларымен «ауыргандыгы- ныц» мысалы ретЧнде айтып отырмын. 12-1285 177

Мукагалимен «ауырудыц» себеб1 де - елен. Ол дерттен айыгудыц дауасы да - елец. «Ауыратын журек те, бауыр да емес, Кызыл ала кан болган жаным екен», - деп акынньщ ез! айткандай, олардьщ дертке т э т емес, жаны бой алдырады. «Куш бойы аралап белмелерд1, Сыркаттарды ем дейм т жырымменен», - деп тагы да Мукац айткандай, акынньщ жырымен сусындап, кесел1нен айыгады. «Ермек те кеп, ем де кеп, б:реу ине, б1реу сезбен емдемек», - деп Жумекен де жырлаган гой. Сол секшд1 Мукагалимен «ауыргандар» ете кеп. Ал Мукагалимен емделгендер одан да кеп дер ед1м. - Си %для.м^ер ажессн, эЭебметпти/ зсртитпеуш/ ^алыд;сыз. Эен ы^ылясы ке%;л/%Н()е бол^ь; жя? - Гылымда универсализм кеп бола бермейд1. Эр зерттеупннщ маманданган такырыбы, каузайтын дэу1р1 мен кезец1 болады. Мен неНз1 он тогызыншы гасыр эдебиет[Н1ц маманымын. Оныц 1Ш1нде отаршылдыкка карсы турган зар заман поэзиясын, оныц жекелеген ек ы дерш щ шыгармашылыгын карастырдым. Бул ар эдебиет тарихында актацдак саналып, узак уакыт бойы елец-жырлары капаска камалган акындар болатын. Б13ДЩ гылымга бет алуымыз тэуелс!зд[кке кадам баскан кезецмен туспа-тус келд1. Сондыктан тапкан дуниелер1м1зд1ц к етш л й т белгш1 б!р децгейде жацальщ болып есептелд1. Кеп жылдар бойы кол тимеген деректерд) жарьщка шыгаруга тырыстык. Мен1мен б1рге гылымга келген катарластарым аса кунды мэл!меттерд1 тауып, елге усынды. Олардьщ б1ркатары каз!р елге белгш1 галымдарга айналды. Сондыктан мен осы кезецщ зерттеумен шектелд1м. Б1р жагынан мунымыз дурыс та болды. ТегЫ п-шашылу, эр такырыпты меннпкчеу онша абырой эпермейд1. Б1раз жыл М .Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтыныц ежелг1 эдебиет бе;пм1н баскарган кез1мде аспиранттарымды кене дэу1р, орта гасырдагы эдебиет нускаларын зерттеуге баулыдым. Менщ жетекшшЫммен диссертация коргаган б]ркатар кыз-ж!Г)ттер ежелг! эдебиетке маманданды.

ЖДТЕ/УО///-/// Ж 1//7ЛУ)У Ал Мукагали сиякты катары кальщ, курдел1 кубылысты зерттеп, гылыми ецбек жазу ер!ккенн1н ермег1 емес. Оган зор дайындык, терец бш1м керек. Бул такырыпка арнайы маманданган жен. Жазган сон Мукагалидьщ ез тулгасына да, поэзиясына да келецке тус1рмейтш субел] ецбек жазу керек. Мукацныц шыгармашылыгын арнайы зерттеген Клара С еттова, Курленбай Хамидуллаев деген зерттеунн- лерд1 бшем1н. Клара С е т т о в а орыс тш1нде жазады. Курленбай - Каракалпакстанда туратын казак галымы. Оз1мен жете таныс болмасам да, Клараныц гылыми жумысыныц каймагы басымдау сиякты кершед1 маган. Откен гасырдыц алпысыншы-жеттсшин жылдарындагы поэзияны зерттеушшерд1Ц 1Ш1нде Мукагали шыгармашылы- гына токталмагандар кемде-кем. Сейтш , мен белпл1 б1р такырыпты жуйел1 турде карастыруды калагандыктан Мукагали поэзиясына зерттеуий рет1нде уц1лген!м жок. Тштк талай жылгы журналист1к жумысымда да Мукагали шыгармашылыгы туралы макала жазудыц сэт1 келмет:. Бэлк1м, алдагы уакытта колга алармын. Эз1рге сурапыл акынньщ сыншысы да, сарапшысы да емес, катардагы окырманы болган жен деп таптым. - букм омнолосьнм м/о^ырианЭмрды. Аржтифбл Ад ол ултптьщ ямналбы. Осмнбям си неуэж* ам?77яр - Ол рас. Себсбк оныц елецдер)нде улттык устын болды. Казак ауылыныц, казак журтыныц суреп болды. Ол букш улттыц 1ШК1 И1р1МДер1НКОЗГаЙ 6Ш Д1. ЕЛД1Ц жан дуниес1мен ундестчк тапты. Оньщ елещнен эрб1р адам ез1Н1ц болмысын, 1здеген1н таба алады. Мукагали - е\\прд[ де, елецд1 де шекс!з жаксы керген адам. Сондьщтан казак оныц айналасына топтасты. Ол рухани багдаршы бола б]лд). Кулл1 улт болып ардактайтын, талассыз мойындалган тулгага айналганына дау жок. Кернект1 акынымыз Кадыр Мырза-Эли журт жаппай окыган «Шр1м» атты естелш К1табында былай дейд1: «Немесе Мукагалидьщ ак кайыц туралы елещн еске тус!ре- й:к: 179

Жял;мя.жян ЯУРЯ7Ж4ЕЙ Жоиьуро^-ж'урек ж а с койьо(, Жоныжбы ойырбостмойын. Сен обож бола бостиасо% А/ен ^ойы?? боля бостиойын, Аел/сесо; бе, л/сос комы/??/ Не кудЧрет барын бЧлмеймЧн, осы едецдЧ елердей жаксы керем! Неге? Неге? ТусЧндЧрЧп керуге болады, эрине! БЧрак соныц бэрЧ, олецнЧц озЧмен салыстырганда жай сез болып кана шыгады. ЭленнЧц кадЧрЧн кетЧрЧп, багасын тусЧресЧц. ТЧптЧ, обалына каласыц! Цапысыз сейлесЧп, калтарыссыз сырласып, татаусыз тЧршЧлЧк кешЧп жургенде менЧц бЧр байкаганым - Мукагали да менЧц кептеген дуниемдЧ унататын. Сейте тура еуйсЧнумЧз бЧр болганмен, туйсЧнуЧмЧз эркилы болатын. Цателессем, кудай езЧ кешЧрер, оны пенделЧк женЧп кете беретЧн-дЧ». Заманы бЧр, эдеби элемЧ бЧр Кадыр ага одан эрЧ Мукацнын емЧрдегЧ болмысы туралы ез кезкарасын да айтады. БЧрак бэрЧбЧр «ИЧрЧмде» Мукагалидыц казактыц галамат акыны ретЧндегЧ шынайы бейнесЧ жасалган. ЕкеуЧ де улттыц улагатты тулгалары. Тулгалар тулгаларды бедерлей де алады, безбендей де алады. Мэселе Мукагали Макатаевтыц кейЧнгЧурпак ушЧн улттык тулгага айналгандыгында болып отыр. Осы тургыдан карасак, мундай угым бугЧнде толык калыптасты деп бЧлемЧн. - Аф^о^олм АЖ^осыр^о ие/;Эел/'к к/р;'нен /йолы^ орылыи, жор^ыроя жетиуй/ бея омлямл/мз. А/унбой /ио^бырбы екж;'т? б/р/ енм/мей бермейбл Десек п?е, атуммбы кус/нонолой??;ьо/ созбер а/н бе кь;ло/? берш ^олобы. Осы бурые но, албе, бурые по? Еул жгойынбо сн не бейс;'з? - Жалпы, казактыц емЧрден еткен танымал тулгалары туралы терЧс пЧкЧр айткан дурыс емес. КЧм-кЧмнЧц де парасаты мен пенделЧгЧн салмактап, байыпты бага берген жен. Ал Мукагали секЧлдЧ букЧл ултымыздыц алдында элде- кашан идеалданган тулганы ешкашан аласартпаганымыз абзал. Оц колымызбен биЧктеткен азаматымызга сол колымызбен кЧржагатын болсак, онда бЧздЧцкЧмболганымыз? Мукагали - алдымен адам, содан соц акын. Адам болган

ЖУРЕГ/ О///)/// - ЖЧЯЧЛ71ЧУ сон, оган пенделердщ барлык цасиеттер1 тэн. Ал снд] соньщ бэр1нен 1Л1К 13деу1М13 керек пе? Баска халыктар танымал тулгаларыныц аргы-берг11стеген 1стер1н 1шек кырындысына деЙ1Найкын керсетед] екен деп, ойга келгеннщ бэр1н кагаз бетше ту с1ре берген1М1з жен бе? Б1здщ казактын атам заманнан бергт концепциясы - жаксыны асырып, жаманды жасыру. Сейте тура есек-аяцга, тырнак астынан К1р 1здеуге ептеп жакындаумыз. Желд1 тургызуга, шепт1 кимылдатуга э у е с т з . Б1рак бэр1б1р ол - Мукагали. Ещц ол К1р шалдырмайды да, еш тм ге алдырмайды да. Мукагали - т р шалдырудьщ денгей:нен баягыда шыгандап кет!п калган адам. - Аф^иалм Эббмба а^ынбы срекм/с ^аб;р тяу?нтиы. Осы ек/ ?иул^аны% арасынба^ы на/лж бамланыстнар ти^ралы не ам/ну^а болады? - Мен, эрине, Мукагалиды к ер гетм жок. Керу:м де мумюн емес. Ол юс; кайтканда шалгайдагы ауылдагы мектептщ жет1нш1 класында гана окып журген бала едгм. Ал Эбдшда акынды керд!м. Б1р емес, б1рнеше рет. Ортурл! жиындарда сейлеген:не куэ болдым. Студент кез1м1зде эдебиет1М13д1н аксакалдарын керу уипн мундай кештерге арнайы баратынбыз. 1994 жылы гой деймш, б1р рет уЙ1нде де болганым бар. Цызылорда облысыныц б]рнеше ауданын баскарган Цонысбек Цазантаев деген аксакалдыц «Адам б1р кешкен керуен» деген к1табы шыгып жатты. Соган алгы сезд1 Эбд1лда Тэж1баев жазуы керек екен. Сол шаруамен Еркш Обшов деген журналист агам сксумн бардык. Ерекен сейлеп отырды да, мен кеп ундеген!м жок. Б1р-ек1 рет Т1л Катып СД1М, «Сен кай баласыц? Мен сен1ц тек мурнынды гана кер1п отырмын», - дед1. Мукагалидьщ «Обдшдага» деген елещнде улкенд: сыйлаудьщ улг1С1, аксакал акынга кад!р-курметт1ц белг!С1 айкын кер!Н1п тур. Ол акын агасыньщ абыройын аспанда- тады. Обекенн1н эдебиеттег! орнына айрьщша бага беред1. «Абыржып асасын устап отырган ашулы Грозный патшадай» каьарланып, «жаралы жауынгердей сылтып басып», «жыр- дагы жалгандыкпен мылтыктасып», «эб1гер болып журген»

Жал;мяжан ЯНУ6Ж4ДЛ ЭбдЧлда акыннын бейнесЧн ешкЧм бурын-соцды булай суреттеген емес. Цазак мЧнез, эдеп пен иба, ЧзеттшЧк пен ЧзгшЧк, бэрЧ-бэрЧ осы елецде тунып тур гой. Еом уиузст?, Еос^я кстиясм сяум^яснсн, Еоз^ыряу &?ся2ясын тяяумнтим еле??. Жяжян .Ж'Ь/р э/сяз<?яньм/Эя 777ЯЯ^Ы7? — Ир^яд/Эя сйням д/я Эся ^яу/м/иенам... Эрине, Мукац да жаман жыр жазбады, ЭбдЧлданыц ак таягы да оган сич енбед!. БЧрак бул елец казак поэзиясындагы акындык тектЧлЧкке койылган тугырлы ескерткЧш болып калды. Жалпы, ЭбдЧлда ТэжЧбаев агамыз акындарга кеп кемектескен. Бата берген, ак жол тЧлеген. Жаксы акындарга кецЧлЧ кулаган. Сондыктан олардьщ ешкайсыныц аркасына аса таягын ойната коймаган. —Осм жм/кти: /7?е/7<л?б)<л?п' уму/н т^янЭям м/ярялярЭь! ор/'с- /яетяу ксрск? - Акындар акындарга камкор болуы керек. Ага буын кейЧнп жастарды бауырга тартуы кажет. Сонда ездерЧнЧц де олардьщ алдындагы беделЧ биЧк болады. ТемЧрхан Медетбек агамыз жас буынды «АлтынкепЧрлЧктер» деп багалап, улкен басымен кунды пЧкЧрлер айтып жур гой. Эте дурыс. Осы дагды баскаларга да жугысты болса деймЧз. Я/<Ы// ОЯ77777ЯСЯбоЛДУЯЙЭм, И^:ынЭы Я^ЫН 777ЯЯ^7ИЯСЯ, ОЛ—Т^ЯМ^Ы. Я7$ЫНсумаиссс, болдуямЭы, я^мн кумелесе, ол - кям^ы. И^ын^я якы/; 6ЯСМНЯН-Я^ Жуы^-7ИМ, Еярлы^ якы// яняЭян тиуыитям, — деп Мукацньщ езЧ айткандай, шайырлардыц арасында татулык болганы жен. ОйткенЧ оларды поэзия, шабыт, муза, ЧзгЧлЧк деген угымдар ортактастырады.

- Земнолло П/у?фо<?ке арнаган оле/о' бор. Ол .жгли орноу екес. Земнолло о^мннмт? бемнес/н сокЭо^он йожоммя суре/и. Ось; оле/;/о'н ^олом ж*озмл^омынон %обо- рыу?ьн бор к о ? - Бул бЧр ете цызыц такырып. Мен Зейнолла ага туган Беген ауылынан небары отыз-ак шакырым жердегЧ Царатерен деген ауылда туып-ест1м. Сондыктан жас кунЧмЧзден ол К1С] туралы мэлЧметке бЧршама каныкпыз. «Хабар» агенттЧгЧнде кызмет Чстеп журген кезЧмде Цызылордага барып, «Кезкерген» багдарламасы бойынша Зейнолла ШукЧров туралы хабар эзЧрледЧм. Бул хабарды дайындауга Зекецнщ улы есебш де тэрбиеленген 1Н1С1 Алпысбай кемектестЧ. ЗекеннЧн сегЧз жаеында туйеден кулап, мертЧккен жерЧн кердЧм. Акынньщ мурасын укыптыльщпен сактап, жариялаумен айналысып келе жаткан Алпысбайдын колында деректер ж еткЫ кп екен. Мукагали мен Зейнолланыц карым-катынасы ете жаксы болган. БЧрт-бЧрЧ катты кадЧрлеген. Ара-тура хат алысып турган керЧнедЧ. Алпысбайдьщ архивЧнде Мукагалидыц Зекеце жазган ек! хаты сактаулы. Мукагали 1963 жылы Цызылорда облысына кел1пт1. Сол сапарында Цазалы ауданында да болган сиякты. Себеб: акынныц журтка белгм1 «Казалы жел1» деген елещ бар. Мен б]рде Алматыда сол Казалы ауданынан шыккан б:р полковник картпен кездестЧм. Ол былай дед1: «1лгер1де 613Д1Цауданга Мукагали мен Жагда Бабалыков б!рг е келдй МектептЧц жай гана мугал!\\п едЧм. Оларга кызмет кылып журген маган Жагда Бабалыков: «Айналайын, мен сиякты полковник бол!», - деп бата берд!. Мен 1штей: «Мына юсшщ батасы кызьщ екен. Эскерге мулде катысым жок мен калайша полковник боламын? Одан да «Завуч бол, калкам!» деп неге айтпайды?», - деп ойладым. Бул тагдыр дегенд) койсацшы, узамай эртурл1 себеппен 1шк! Чстер саласына болмашы гана кызметке ауысып кетт1м. СейтЧп, сонда есш- жетш1п, енд1М1не, арада кырык жыл уакыт еткенде шынымен Де полковник болып отырмын!». Кайран. Мукаца сер:к болган Жагда кекем! Сезшщ дуасы болып тур гой.

Жа^мпжан ЛУУРЛОЖ4ЕВ Мукагалидьщ Цазалыда болуына катысты ест!ген эцг1мем осы. Зекен туралы хабар ту с1ру барысында Цызылорда каласындагы Мукагали тускен уйд1 де керд1м. Телебаев кошес1ндег! ек! белмел! шагын пэтер. Эрине, Ш утровтер ол уйден баягыда кош!п кеткен. Тек ол пэтер багдарламага пайдалану уннн, ягнн журналист рет1нде кадрда турып: «Мына уйде орналаскан Зейнолла Шук)ровт1н п этер те Мукагали келген», - деп тусшд1ре сейлеп, елге корсету уш1н керек болды. Мына б!р хат назар аудартпай коймайды. «Жулдыз» журналыньщ алпысыншы жылдардагы бланк1С1не жазылган хатта: «Зейнолла! Т 1рл1гще т т е к т е сп 1н. Мэцг1л:к ем 1р сурмесен, басымды кес1п береЙ1н. Ж1берген1нн1н барлыгын сол калпында усындым. Бара жатыр. Жаналык айтып хат жаз. Мунда... да жок. Бэр1 баягыдай. Мукагали», - деп жазылган. Мукацньщ бул хатынан Зекене деген жанашыр- лыгы, оньщ шыгармашылыгын ерекше багалайтындыгы кершедг Ал Мукагалидьщ Зекеце жазган екшпи хаты т]пп кызык. Хат «Бугш б]р жумыспен (демалыс кун1) отырып ед1м. Ол жумыс мен1 кызьщтырган, сумдык кызыктырган. Ец кызык жерше келгенде, уйге Токаш келд1... Уй птм , эс!рссе. эйел1м суык карсы алды оны (Токаштьщ б1зд1н уйге 1стеген тентект1Г1 жок, С1рэ, ол туралы сасык кауесетт1 сырттан естид1 гой дейм1н, б1рак Токаш б1здщ уйд;н байыргы конагы. Мен муны (Т-ты) 1948 жылдан бшем1н», - деп басталады. Акын эр1 карай отбасыныц оны неге салкын карсы алганыньщ себеб1н тус1нд1ред1. «Оны суьщ карсы алды. Уй 1Ш1М менщ жумыс ю тегетмд! жаксы керед!, бшед: наннын немен табылатынын. Ол (Т-ш) шаршап... келшт), жаткыздым да жумысымды жалгайын деп ем, заукым шаппады (жумыска). Сен ойыма орала бердщ...». Осы сэт Мукагалидын ес1че Зейнолла Шуюров неге туст1 екен деген ой келед1. Бэлк1м, алдындагыны бузып-жарып журет1н тентек м]незд: Токашты керш, тесекке тацылып жаткан пер1штекец1л Зейнолла кез алдына елестед! ме

ЖГРЕГ/ ОЯЬЛУ- екен?! Асау аргымак пен туе аулы тулпарды салыстыра отырып ой толгады ма, к;м бшед1? Ойтпесе, оган жазып отырган хатында уйше Токаштьщ келген1н айтып нес1 бар? Мукан одан эр1 Зекене былайша сырын актарады: «Зекен! Мен сетм ен ашылып п1К1рлесе алмадым. Себеб1, баягы сен1мс1зд1к (Жараткан ием-ай, ашылып пЫрлесу де рахат екен гой...). Вкшпн себеп, прозаларьщды эл1 окымап ед1м, ет]р)к келг1рсуге арым шыдамады. Ал оленге деген пЫрщ элг1ндей болганнан кей]н тагы да аузымды жумдым. Айтканьща да, былтырлар («Качак эдебиет1нде») жариялан- ган макалага да уйымадым. Сол уш1н жым болдым. Ауылдарьщда кесм е жаттым, к е т р е сойлей алмадым. Озщмен п:к[рлесср кеп жайттар бары анык». Осыдан-ак Мукагалидьщ жалган сейлей алмайтын шынайылыгы айкын керннп тур. Ойындагысын лак етюзш актара салады. Тагдырмен тайталаскан талантты тулга Зейнолла Ш уюров туралы жазылган шыгармалардыц 1шшен уш туындыны б о л т алуга болар ед]. Оньщ б1ршннс1 - казак эдебиет1нщ алыбы Аскар Токмагамбетовтщ «Жаралы жолбарыс» атты дастаны. Екшш1С1 - кернект1 акынымыз Музафар Эл1мбаевтьщ акынньщ елу жылдыгына арнап жазган «Курыш казак» атты поэмасы. Уш!нш:с) - Мукагалидьщ «Тагдырлардыц тагдыры» деп аталатын жанагы С13 айткан елец1. Думр^ан^ян н?е%;'збем .жа/мь//? екен дм/ыныи, Дам<?ь; амсс, т^а^олбы^ т^абд^мт ашыль;н. 7Ъ^быр бемнн'н бая.?ы .жала/^ ая^ жыс^;оны%, Жолмнабы кетие олжам, ля^мна бас урын, ТЪ^быр бен/и/'н су.мслсА* шмр омналмн кетииейб;', Ол ^або^ын шмунынея, ес/А* .ж'ОА^я бен?н?емб;', 7абанынбо н!а^быр^а ыз^ариенен ^арамбы, Дарамбы ба аянбы, оямбы ба /неннемг)/. Зекен туралы талай айтылган, сан рет жазылган естелштердщ мазмуны осы терт шумак елецге толык сыйып кетед]. Алланьщ салган сынагына бас урып, ез тагдырын

Жял;мм.жам ЯУРГОЖ4ЕВ ан билеуге умтылган кайсар жаннын емтрге куштарлыгын, тынымсыз куресш Мукагали баскаша кезбен кере алды. Мукагали гана байкай алатын биштен зер салсак, Зейноллага талай жыл сес керсеткен тагдыр одан элдекашан жснЧлЧп тынган. Эйткен1, акынньщ ез1 тагдырга айналган. «Тагдыр- лардыц тагдыры» - Зейноллага гана лайык, лайык болган кунн!н езЧнде Мукагали гана зерлей алатын ерекше угым. Оньщ ез! де тагдырмен талай рет арпалыска тус1п керген акын. Сондыктан ол Зекенд] тагдырдан теперЧш керген адам емес, кер1С)нше, тагдырды акыннан кудалау кергендей ет1п бейнелейд1. Ом1р - елецн1ц призмасына кер1 ракурспен карау аркылы езгеше образ жасайды. Дэл м/ерже ^онЭырми, о.м/р Эем?я;н жолЭясым, Екеуяря ^я^ белЭ/, оямлы^, бя^ы/я, олэ/еясын. /(ярЯКЯмЭм, ^ЯМУЯС/'н 077 ОУ?ЯМ-ОСИЯ^ уяя^ЭырЭы, 7я^ЭмрлярЭму? /яя^Эмрм —оз/ /яя^Эыр бол^ясын. Е^ыр^ям^ян я/е^мЭем ,жя/?;ь;р екен ям/ыныя, И/яыляЭм ясяян^я я^ кобкл' м/ям/млмя. ДЪ/иел^/'// кем/ ут^ян /яя^Эыр Эем/я/н ^яммрм/м, Жу^;р;'и .жур ,ж*я<?яг)я сяу^я суряя, бяс урмя... Ал енд! Мукагалидын Зекене арналган осы елецЧ кеиш1Л1кке жаксы таныс болганымен, Зейнолла Шук!ровг!ц «Мукагалига жауап» деген елец!н журттьщ бэр! б1рдей бые бермеу1 мумк)н. Ол бул елец: аркылы езЧ акындьщтыц султаны деп багалайтын Мукагалимен поэзияныц тазалыгы жонЧнде ашылып сырласкысы келген сиякты. Айналасындагы акындардьщ елец ер1М!не, такырып тандауына кецш) толмайды. Эрш тестерш щ 13денбейт1нд1Г1не, бЧрсыдыргы сурлеуден шьщпайтындыгына куйзеледЕ Олардын жырларында жалт еткен жацалыктьщ жоктыгына налиды. Шеп те елец, шецге де елец болганына киналады. Цайран поэзияиьщ куйк: т1рл1кт1ц келецкесшде калып бара жатканына жаны шыдамайды. Цуд1ретт1 музаньщ карадурс!нд!кке айналган кешлиздсу кер)н!стер1н т)збелеп

ЖГРЕГ/ ОЯА/Я Ж<Н<ЛУ<У термелейд!. Осынау езгешелеу елецш саналы турде жалгыз гана уйкаспен еред1. А р оса7 .ж'ол; б у; кунбс км дур а^мн, Датбсн басын буна^тим смнбмратнын. 7ам;р-'7?ерс'<?/<', тнау-тиаслны .жь/р кь;ла/Т7ы/;, «7аумн амтнын^ /нор//? .ж'о./д/с// /иь///быра/?/ы//, Ож/р .жанль/ омбан ом /иубыралнмн... Ибажбм ан/нса а%/^ьмбан, амхом м//рА/'//, /^аусы алажан? /^ута/^тны /нунбмра/имн... Жан .жок б/рат$ м/он басмн смнбмран?ын. ЖоК6'Ы.7ЫК77е/; .жур////?7Ы ж*о^ М/ЫН ^уанн!у, 7/с ^олмнан кслд^:)б/ б/р ,жъ/./а//7г. Мысаль/, б/р А*срж'ал/уау жумь/си/ан бос, Ел /^ыбырын, сез а/^бын, кун жуба/ну. Дазанба ос н/'скенм/с уа/^ы/н ал.ма/^, А)С.Ма%алдаИ, .Ж'СЛ созс)/ сылбмра/?п... Дамран .ж'м/'/т?. ^аэ/сы^ан м/албан бс/нср, Онлар... омлар... эн/нсу/р булг)ь/ра/ну... Дул - .ж/'гЛ/н///ср олс^б; /^улОь/ра/ну.' Бул оныц Мукагалига агынан жарылуы. Ознпн тек тагдырмен гана емес, елен елкес1ндег1 жалгандыкпен де курес;п ж ургетн тус1н;прген1. Ол уннн Мукагали поэзияныц Кундылыгы жон)нде шагынатын ерел1 елшемге айналып отыр. Зекен оган жыр ауылыньщ ахуалын баяндайды, оч)Н1и кезкарасын танытады. Мукагалидан терел1к кутет1н ТЭр13ДГ Жалпы, Зейнолланьщ барлык шыгармалары оптимизмге непзделген. Жылаган жубанады, кетшген же'плед', жогалган табылады, кулаган т1ктелед1... Бул елен1нде де сол дагдысынан танбайды. Ж урепндеп ащы запыранды армансыз актарып алып, ез; тукке алгысыз етш сынап-м1неп отырган акындарга кайта кайырылады. Орине, Зекецн:ц журег1не зшмауыр салмак тус1рген тагдырмен арпалысыньщ касында е л е ц д е п елерменд]кпен курес: оган элдекайда жещл1рек согатын шыгар. Сондыктан ол елен 187

Жякмялсдн ЯУРЛОЖ 4ДЯ елкесш дегш ер ге ектемдЧкпен тш катады. Цазактыц кара елец1Н1ц кунын кетЧрмеуге ш акы рады : Же/??ер енЭ/'/ АЪк.мы.7.ж'ы^ /яурл/ //а/^мл. А,Ъ/иьу/? /^ал<?а// ^з/у-со.;с;'з км Эур я^ын. А\"/'.и^е керек кур л/ыжу, эуел/ оз/'/? /1&а; бол///ы 777а/7боем// ем//Эмра///м//, Д з7/Э з сыры/?, М/МН УЯО^Эмр, т/^ы/; м/'т/ез/'/?? Дуа////7, /^ам^Ь/р/Я, /^обяЛЖМ/И, кулЭ/р, я/^м//. Д*ойра/// Жур/няен /^урбмЭом ой//а/?-кул//7, Д*М/ЯМ^М//0 /?7776/777/7 /^ур^мр а/^МН... -Желес/'жмлм о^мнны/? <$0жмлЭм/^л/ерем/яомм болаЭм. И/^м// /яомм дамбам ерекм/ел/'к/яер^е //е?/'зЭелсе Эей омлай- емз? - Тойдан кез келген адам тагылым алуы керек. Мукагалидыц ем1р еурген кырык бес жылы мен мэцг1Л1к ем]р!н!н отыз бес жылыныц салмагын саралап, ой корыткан жен. «Ом)р кашып барады куска М1Н1И. Мен артынан жетем бе деп келемш», - деп жырлаган акын дуние турганша туратын аса танымал тулгага айналды. Ултымыздыц рухани элем1н Мукагалисыз елестету мумкш емес. Сондыктан осы тойдан кейш казактыц бЧр бакыты - Мукагали екенш эрюм де сезшш журсе деймш. - «Аф/^я^алм» .журналы// с%ыи .журген м/м^аремз. Осм жа///'//Эе^/* казт$ярасм/?мз бен ой-я/'к/р/'/?/'зЭ/' б;л^ш/1з келе- <3/. - Узбей окимын деп айта алмаймын. Цолыма тигенде караймын. Цазак руханиятында кашаннан калыптаскан, менталитет!м1зге эбден енш кеткен «Мукагалиды оку» деген угым бар. Бул акынныц елецдерш оку, санага С1Ц]ру деген тусшшт1 бшд1ред1. ЕндЧ сол угым «Мукагали­ дын болмысына уцЧлу» деген туеш ш пен толыкты. Бул М1ндетт1 «М укагали» журналы абыроймен орындап келед).

Сонгы кезде жеке тулгалардыц атымен аталатын журналдар кебейд1. Ыр адамныц шыгармашылык гумырына арнап басылым шыгару оцай емес. Такырып аясы тарылуы мумк1н. Эртурл1 ЭД1С-ТЭС1Л табу жагынан саркылуьщ гажап емес. Б1рак Мукагали - саркылмайтын булак, тупс13 тунгиык. кемер1нен асып-тег1Л1п жаткан дария. Сол себенп бул журнал мундай тыгырыкка Т1реле кояды деп ойламаймын. Ж астар су%^;'()сн сез э/соняды, Сснс/% зр ез ^оно<?ы. ДаСЫЖЬУро^ А'С/ПСС/^ ссн, &МЙЫЛЫр<27$, АЪсь;// иэз Молоды, Жасп?ы^ы кеп, жамына .жоз %онаЭы, - деп Мукацньщ б:р кезде «Ленининл жаска» арнаган жырында айтылгандай, «Мукагали» журналыныц окылымдылыгы да жыл сайын арта тусед) деп сен ем т! - ряхжстм/

Жа^мялсям ЯНТ0Ж 4ЕЯ Ербол ШАЙМЕРДЕНУЛЫ: \"УЛТТЫК РУХЫМЫЗАЫЦ УЛЫ Т!РЕКТЕР!Н!И Б!Р:^ Яе.у^м/ т^биал^ер. « Ж а с И л аш » эусэне «Е р екен /-(язякс/няя» ^азеуя/иершЭе кыз.иен? у'с/яе^ен. Айрэ/са^ыя Дулатноб ая?ынЭа^ы сммлы^/яыу? /б/урея/нь/. Д*аза^ся7аням^ е^бек су'^ур^ен ^амратикеру. Ж ыр .жуу//бууау7бурьуу/ь//_у, зеруяуяеу к/уияяуибтрыны^ абуиорьу. Д*азур Д*Р Еамланыс .жэне яур?ярауй Аумнмсятрлу'^у Иу^ябурауя ж э н е к^ра^ам? кокмя/еяуу уяора^асыяьуу? орыябас<зрьу. Икын аяуьуяЭа^ы бясьулыж^а бер^ен с^агбаяуьунЭя я?ереу?яея ом я;о.7<?янг)ь/.

Ж}/'/-//ОЯМЯ- Ж<//)/'7 ).У , - Ерем?, ж&млеке/я/м/к кы^ме/7;/;?с^/ ломозыд;ы%ыз б;р белек, о^ымбы^ы^ыз ек/'нм/; белек. Долы% о^ырл/ом с;зб/ о^ымре/м/'мбе ;и//млрм?бк)ы. Сол себемм/ем ез/ме .жс/кь/// /??у- /ио^ы. И/^ымбы^ эле.м/м'^ ^уб/рем/ кум/; ем/ мзрсел/ем /ие% ка^мем/м/'м лубылыс. Осм мпролы ме сез/'м/'м, не м7умб/%/з? Э^м/ем/ о/^ь;мбы^ элеммем бостмомы^. - Поэзия [€уд1рс11н сез: ну уппн Мукагалидай улы акьтньщ жыр булагынан меЙ!р!ц кана сусындап, алган эсерщ мен кен'лге туйген ойларынньщ табигатын терец танып бшу1н керек. Ойткеш, Мукагали элем1 дсген)М13, ец алдымен, акындык элем. Сол сиякты Мукагали тагдыры дегешм:з де, ен алдымен, акын тагдыры. Оны пендел1к таразы тасымен елшеп, заманауи Т1рш1л:к зандарымен нокталау мумюн емес. Улы акын - улы кубылыс. Ол ез1 б1р белек элем жасайды. Содан соц сол тургызылган тацгажайып элем сан урпактыц рухани кезайымына, бара-бара, пип, рухани болмысыныц б)р белшегше айналады. «Абай элем1», «Магжан элем1», «Пушкин элем]», «Гете элем1», «Байрон элем!» - сондай кайталанбас кубылыстар тугызган алып рухани кец:ст!ктер. Жиырмасыншы гасырдыц ек1нш1 жартысындагы казак елец1Н1н ук!Л1 ум1Т1не айналган «Мукагали элемже» де осындай елшемдер би:пнен караган жен. Ал жалпы акындьщ онер жайына келер болсак... Акын - журектщ елш1С1. Акындык - тылсым... Акын туйс1г: адам табигаты мен 'прншпк болмысыныц курдел1 катпарларын тану куд!рет1мен ерекшеленед1. С 1з акындык элем деп отырган феномен сол ку/нреттен жаратылатын болса керек. Шын акын гана шынайы акындык элем жасай алады. Ал адамзат руханиятыныц, адамзат мэдениет) мен еркечиетнц ак отауына айналар акындык элемд1 улы акындар гана жасайды. - «И^ынбы о%ын ;мус;'мбесе - сол ^омзы^ бемб/ Аф^о^алм. Осы /м/ркес/м/% ос/морымо уэрлсек ом /мол^омы о/ие м/ере%. Осмлом г)ем омлыр^ом окь/// о^о%ызбы% м/ы.?армои/ылы2ы- мом ромбом эсер олбы^ыз? - Акындык элем кыр-сырын бшуге аса б1р куштарльщпен ден койып, элемнщ аргы-бери классиктер1н)н шыгармашы-

Жа^мяжян лыгын жан-жакты зерделеуге кеп кещл белген казак акындарыньщ б]р) - Мукагали Макатаев. Оган итальяндык Данте Алигьерид1ц эйгш! «Куд'регч комедиясын», Шекспир сонеттер! мен Нобель сыйлыгынын лауреаты, гажайып американ акыны Уитманнын жауьар жырларын тег1лте аударып, Пабло Нерудага арнап «Чили - шуагым мен1ц» деген дастан тудыруы гана емес, сонымен катар Омар Хаям, Пушкин, Байрон шыгармашыльщтары туралы саликалы ойлары да куэ. Акын казак поэзиясы туралы кеп толганган. Замандастарынын шыгармаларын кадагалап окып жур]п, жарк еткен жаксы дуниелер1н керсе - алакайлап куанып, жар салып су т н н п танытып отырган. Элде б!реулердей :штарлык керсетпеген. Жазушылар одагында жасалган жыл корытындыларындагы баяндамаларынан да талдау терецдЫ мен багалау парасатын, казак жырына деген ерекше суЙ1спеншш1Г1н ацгару киын емес. А л 7 0 -ш! жылдары жазган жазбаларыныц б1р жер1нде: «Поэзия» атты кундел1Г1м, кайран кундел1Г1м! Не айтып ед1м онда?! Жок », -д е п налиды. Жогалган дэптермен б!рге жогалткан эдебиет жайлы акберен сырлары мен кэдел! ойларын 1здеген: гой акпык акынньщ. Ещц б1рде: «Поэзия туралы ойлар» - болашактьщ шаруасы» дейт1Н1 тагы бар... Рет1 кел1п турганнан кейш, Мукагали акынньщ поэзия, акындар туралы кейб1р ойларын окырман ес)не сала кету артык болмас. Мшекей, «Эр халык е з ж н сез)м дуниес)нен енпн бел1п, сенш тапсырып, дуниеге езшщ сез1мтал елшшер1н ж)беред). Оныц аты - Акын. Адамныц сез1М! - алынбас камал. Ендеше, сол сез1мн1н сахабасы да, жалаушысы да - акын». Немесе, «Шынайы шын поэзия - адам сез1М1нщ анатомиясы да, шынайы акын - соныц зерттеупнсг Шынайы шын акын - ез халкыньщ шаттанса шаттыгы мен куанышы, жыласа - кек1рек шер1 мен кезшщ жасы», «Адамзат жаны кат1гез тартса тарта берс)н, кайтсе де б1р парасатты адам калады. Ол - акын! Акыргы сез соныкИ».

ЖГРДУ7 0 ЯА/Й- Тагы да: «Поэзия махаббаттан басталып, парасатпен аякталуга ТИ1СТ1», «Ом:рде - бшмейм1н, еленде - е т 1 р 1 к айтпау керек», «Есте уста, сен ешк1м ем есс1ц! Сен - акынсьщ!», «Поэзияга керег1 образ ба, ой ма? Ой!», «Сынаудан бурын акынды (поэзияны) тус1нуге тырысу керек», «Жырым - мен1ц жалгызым», «Ом1рге, ез: ем)р сур1Потырган когамга белгш1б]р кезкарасы жок адам акын емес», «Поэзияныц жалан сулулыгы жаланаш еулуга уксайды: оны тек кызыктауга болады», «Каз[рм нагыз акын алдымен ойшыл, ягни философ болуы кажет», «Поэзия - жан булкынысы. Булкыныс пайда болганда каламнан кол узбей отыру керек», «Олен шыгару - ец эуел: кажырлы ецбек. Азапты, жуйкеге салмак салатын жумыс. Оцашалануды жэне тыныштьщты еуйед1», «Поэзия - рух пен сез1мнщ куймасы», «Мен, - акындардыц космодромы сиякты, онсыз старт алуы киын», «Поэзияга тэн рухты эдебиетт1н баска жанрларынан табу киын», «Олен - акын журегшщ уяты мен уайымы»... Осылай жалгаса бередг.. Жалгаса беред1... Окисыц... Окиеьщ да, ец алдымен, акынныц ез болмыс бедерлер1 мен шыгармашылык стихиясыныц элдеб]р купия К1лттер1н колга устагандай ойланып каласыц... Мукагалидьщ замандас акындар туралы ойлары да терец ьэм накты, барынша т!лектест1к сипатта. Мысалы, арамыз- дан кун! кеше гана еткен Отежан Нургалиев жайлы: «Этежанныц букш табигаты - журген жур1С, м]нез-кулык, Кимыл-каракет - бук1л болмысы тек поэзия уш)н жаралган. Акын кандай болады десе, акын мынадай болады деп, Отежанды керсетуге турарлык... Отежан - ешкандай коспа- кокысы жок табиги талант. Оныц творчествосындагы ец басты кемш1Л)к - сол табиги талантын ез1 талан-таражга салып, кеп жагдайда жауапсыз ысырап ету:нде» - деп агынан жарылса, Жумекен Нэж1меденов туралы: «Жумекен - жумбак акын. Тамырын терецге салган ойга бай, тыге сарац суреткер. Акындарга тэн шалку, теб1решс- толганысы- ныц ез1 де купия... «Гул туралы балладада» ею Жумекен бар. Б)р1нш1С1, ез!н-ез: сарыла зерттеген, ез! аркылы ем!р 13-)285 193

Жял;мнл<мн ЯУРГ6ЖИДЛ сур)п отырган ортасын кылга т)згсн катал, такуа Жумекен, айыптаушы Жумекен. Ек1нш1С1, кара тастан да 13ПЛ1К 1здеген, «жагалаудьщ кек тасын сую ушш, толкынныц ер[пн калаган, тунг1 алкапта тунып ескен шеп басын сипау уш!н, саумалдьщ саусагын сураган» нэз!к Жумекен, «кеп жыцгылдыц ортасындагы кайыц, кеп кулк1Н1н ортасындагы уайым» Жумекен. Оны жумбак деп атауымыздын мэн] осында»,- деп толганады. Ал Саги Жпенбаев туралы: «Саги - унем1 1здену, есу успндеп, 01р сезден конырау ойнаткан лирик, зергер акын. ...Саги елец! алтын жалаткан буйымдар сиякты. Оньщ шеберханасынан шыккан эсем буйымдарды мьщдаган заттардыц арасынан айнытпай танып алуга болады. ...Спкыр, оллаьи, сикыр! Нагыз лириктщ куд]рсч осынысында болса керек!»,- деп теб1ренсе, Музафар Эл1мбаев пен Туманбай Молдагалиев шыгармашылыгын талдаган кезде: «Музафар - ойдын акыны.... «Естай-Корланда» акынньщ шалкар шабыты мен азаматтык ектем ун), зор таланты эр кырынан айкын кер!нед1. Нагыз поэзиялык теб]рен!стен туган урд;с туынды. Поэзияны, жалпы эдебиетт) Музафардай багалап, оны кущреттщ куд!рс11 деп угынатын адамды, акынды каламдас агайындардыц арасынан мен эл1 кездест1ре койганым жок», «Туманбайдыц лирикалык кеЙ1пкерлер1Н1н журен кьшау тусе коймаган сэбид1н М1нез1ндей. Несш болса да жасырмай жайып салады, калтарыс-бултарысы жок. ...Туманбай айтпакшы, ез журепнщ ауруын сезбеген адам (акын) езгенщ журег1не жол тауып, жолдас бола алмайды. Туманбайдыц акындыгынын ез: оньщ сезпштйтнде. Куана да, куЙ1не де биютшднтде. ез]н-оз: сарыла зерттепшттнде» деп ой туйед]. Кадыр Мырзалиевке келгенде, «Кадыр - найзагайлы акын. Калайда б1р жалт бер!п,Т1Л1п етпей тыншымайды ол. Окушы кауымныц оньщ орманына да, отауына да, багына да ю р т , домбырасын шерчп керуге эуестенупнлп) содан болу керек. ...Азаматтык ун - К а д ы р д ы ц бук!л творчествосынын лейтмотив!. Оньщ «Домбыра» деп аталатын симфониясында кос шект! домбыра сазымен б]рге конырау эуенд! кобыз ун4н,сызылган сыбызгы дыбысын,

Ж) РЕ/У ОЯМЯ - Ж4Я4РУ4У Т1птен, эл дец ан дай дуб)рге елецдеткен барабанныц курк1р1н де ушыратуга болады» деген кесек кес1мдерге барады. Енд1 б!р ретте: «Журт не ойласа да ез1 бшсш, мен!ц ойымша, Сэбит - улкен дуние. Оз1 - ем1р. Хатты жана тани баетаган казактын калаулы улдарыньщ 1Ш1ндег1 ен ]р)С]. Сэбенд! урпактар умытпак емес. Бул - казактын Бальзаг:», - деп Сэбен - атакты Сэбит Мукановтьщ 031 туралы да принципт1 п1К1р1н ашьщ бшд1ред1. Осылай одан эр1 де жалгастыра беруге болады... Акын таразысы - адал, акын пеЙ1Л1 - кец. Улыльщтьщ б1р елшем] - б т к п к пен теренд1к болса, б1р елшем! - кендш... Акын журегше бэр1 де сияды. Акын кецЫ ешк:мд1 де алаламайды. Акын аспаны - ашьщ. Цыранныц кепт1Г1не куанады. Цалтарыста калып коярмын деп кылпылдамай- ды. Хас жуйр1кке тект1 тулпарлардан гор:, келденен кок денендер каунгп. Тулпар туягына сенсе, кок денен курмеу1 мен кумэн1не сенед1. Мукагалитану уш]н акыннын эдебиет туралы ойлары мен поэзия сыншысы рет:ндег: шыгармашылыгын жеке-жеке зерттеу обьект]С1не айналдырып, арнайы терен зерделеу кажет-ак. Мукагали Макатаев - акынга акын коз)мен карап, акынды акынша тус1нуд1 ез1Н!п ем1рл1к кредосына айналдырган суреткер. - Мр^ядолиЭыт? ез эр/нтместнер/н/^ м/мдормом/ь/лыдмн ^алс;м эЭ/л эр/ жгодары бадалядйныня жй/усь; жысолЭар калуи/р^/^/з. ,4 л ^ятияр ,журд<ж кез/н^е одан ^олам ^орядонм тн^олы не амтнар е^/^/з? - Мукагали таланты - коз: т1р1С!нде-ак мойындалган талант. Габит Мус1репов пен Эбдшда Тэж1баевтан бастап, акын творчествосына жогары бага берген замандастары аз болмаган. Цалыц окырмандары суйген оньщ поэзиясын. Оны ез! де быген. КунделЫ ндеп: «Жыр тус!нер кауым елендер1н жаксы дейд1. Эр тустан колпаштаган хаттар да алып журм)н», - деп жазуы соньщ айгагы. Рас, оньщ сол кунделМнде: «Эз эр!птестер1мн1н менщ шыгармама капай карайтындарын жаксы бшемш. Кез келген

Жякмяжмн ЯТРГОЖ4ДД сылтау тауып, олар м е т б1лд1рмей б)р 1Л1П калуга дайын турады», - деген жолдар да кездеседг Эдш етс13 сыналган кездер: де бар. Ол енд1 баска эцпме... - буым Аф^а^алмбм^ коз;н кершем оуы//. С/з Эе а^мм^мсн ксзЭсскем м/м^арсмз. Солом бсм омламмыз. ^^мм- .мсм бмбарлас^ам сэтитмер^й болса, омы %алам г)см сурсм?/мсм бсрср сб)мр'з? - Жетп)С]нш1 жылдардын басында республика жас акын- жазушыларыныц кецесше катысканым бар. Сонда алгаш рет жакыннан кор1П, соз;н тыцдаган сэт1м катты ес)мде калды. Жиын Жазушылар одагында етт1. Басталар алдында коридорда Т13ЙНП турганбыз. Токаш Бердияров екеу1 келд1. Эркайсымызга тесше карап б!р айналып етт! де, кабагын гуЙ1цк]реп турып, зшдене: «Иэ... Осы бэрщ де ацын боламыз дейс!ндер гой, э... Бэрще ме? Иэ, боласыцдар... Сендерге сол акындыктыц не кереп бар.э... Мына Токаш екеу.\\пз жстпсйм13 бе... Не керек сендерге...», - деп туЙ1Л1п б:раз турды. Эр сезше 31л батпан салмак салып сойлед1. Мыскылдап тургандай кор;нд] маган. Дауысы сондай ашьщ эр1 зор екен. Найзагай ургандай жарк-журк етедг Айтарын айтып болганнан кеЙ1н б[зд) сэл сынагандай, б1зден элдеб)р жауап куткендей б1раз унс13 калды. Содан сон сэл жуасыгандай болып, ез1мен-ез1 сойлескендей жаймашуак кана: «Е, мейш...» дед1. Жуз1 де кэд1мг!дей нурланып шыга кел;п. Содан сон тагы да дауысын кетер!цк1реп: «Ендеше елец тындацдар, кызталактар... Нагыз елец осындай болады!», - деп жыр окуга к[р!ст1. Кыршын кеткен эл1 зиратынын басындагы топырагы да кеппеген сэбшне арнаган «Майгул- гес1н» окыды. ... Дала%?мам Ааб;'рм^)с ^ала^ 7мур. 7у^амы^бм, ол^см^Э; санам кур. Ссм^ а^^ау ^ула^ммбам ^ал^мым, /(ь;р басммам ^ала .жак/^а ^арам /мур, - деп сай-суйект1 сыркырата окыды. Окыды да, ештеце деместен, мац-ман басып кете берд!. Муцга оранып 613

ЖГРЕГ/ ОЯА/Я - Ж,4ЯЧР/ЧУ калдьщ. Алгашында сэл абыржыгандай ед1к, елец тындаганда акиык акынныц акберен аурасына жшс:з байланып, т)лс)з туткындалгандай тусппксп куй кешт1к-ау, дейм)н. Ал кет1п калганда - таныс-бейтаныс кимасымыздан айырылып калгандай, турып калыппыз. Сол куш де, келес1 кун1 де ол жиынга кайта оралмады. КеЙ1н акын кунделп шен: «Эдебиег1\\нзд1 арамшептерден тазартатын кун туар ма екен?! Кайдам?! Осы кунп эдебнет - нагыз таланттардыц эдебиет! емес, пысьщтардыц, жерлес- тер мен достардыц, жагымпаздар мен коркактардыц шат- пагы. Одебиетт1ц кекжиег:не ейтш-буйпп б1р алаяк Ш1не калса, ол ез! сиякты б1р Санчо-сыншысымакты суйрелей келед1», «Достар, таланттар! Б1р)] )цдср! Барлык шатпакай- шыларга карсы майдан ашыцдар! Олардьщ желеп-жебеуш1- лерш тугел эшкерелешк! Уксацдаршы, 6 )ЗД1Ц эдебиет1М13 туншыга бастады!» деген жанайкайын окыдым. Окыдым да, сол алгашкы кездесу туралы ойладым... Жаралы жолбарыстай кез) екен гой... Суш кп перзент1н1ц кушп... СуЙ!кт1 эдебиетшдеп кец1Л1н калдырган келецс1зд1к- тер куйнл... Эдебиет ес1Г1н ашуга келген жастарга деген жанашырлыгын ез1нше б1лд)рген, езшше сактандырганы екен-ау... - Си Ж*ЫлЭор «77сНМНМ?МЖ'ОСА) .жэмс «Со?/малмс?йн<г 7(озо^с?ионмы^» сол/и уст??/к ой?ыс?иар()одм /имм?/с/ бол- Д*олы^ ор/иосым^о з/сур&^'з. Сон^адм Му^о<?<тлм<?о Эеден ы^ылясын кордсм м?ы- дарсыз. яуэ болдом э/^'?.мслср?)? алЭы- уиор/мор С?)/?^?3? - Мукагали Цызылжарга арнайы сапарлап барып, б1рнеше кун болганын облыстьщгазет редакгорыныц орынбасары Рашид Бэд1рленов агай жыр кылыи айтып отырушы ед1. «Келгеннен элг! эйг1Л1 ак кайындарынды, Еснци керсет1цдер, Магжанныц ауылына апарындар деп кигьшык салды дейсщ... Орманды узак аралап, ак кайыц, кызьт кайындарды кэд[мп кыз кушкандай кушактап, сейлеседг.. Б1зге кызьщ... Оз) катты эсерлещц. «Неткен гажап сулу ед1! Бше-бшсендер булардыц да жаны, журем бар гой... Булар да адам сиякты кулш, кайгыратын болу

Ж ял;мя.жая Я У Р Г 0 Ж 4 Е Н керек... Керемет!» деп жол бойы узак теб1рен)н келд1. Кейш «Жапырак журек жас кайьщ, жанымды айырбастайын...» деп, - басталатын елец жазды гой. Есш жагасында да узак турды. Магжан ауылында, неге екенш бшмеймш, онша кеп сейлемей, сэл тунер:нк1реп, ез1мен-ез1 больщкырап журдг Магжан жырларын езгеше унататынын бщдж. Ол кезде э.шаты кец атала коймаган кез гой. Кейт гой журттыц бэр1 магжаншыл болып кеткет... Мукагалига 613Д1Цкелдер де унады, бшем. Мына кала касындагы Алакелге ту ст , талай рахаттанды гой. Мукагалимен б1рге журген сол мазасыз кундер жадымда мэцы калып койды. Мукагали да м]нез1 де, елещ де ешюмге уксамайтын гажап акын гой, ипрюн!» дейпн. Кей:н табылып, жарияланган акын елендер1Н)н 1Ш1нде «Акынньщ ауылы» деген жыр бар. «Сол манга сога алмадым кептен бер:...» деп басталады. Одан эр1: Сан уяузе^ен Е см б ^ о^/р/нбе, /*)к %?мы^бяр зл/ ж у р ко^мм/бе. Арекм/е есЯ ол жерб/'^ кол/ жулбе, Дрекм/е еО; сол жерО/'/; ел: жулбе, Арекн/е орын олмн жур ко^мшбе, - бея борын, оле/;/;/'/; келес;' б/р м/умо^ынбо.' Суыя бор^ож суытя^он ^ь/лы^^норбан, Жьмыя кетякен еж, (Сумм бор<?аж...) ^рйеынан орл/онны^ <жы// корбж, Жмрын /збея жур екен ужм??7 ^ол^он... Жо^ОСЬ7нбй Есмб/^ 7??уры?77?7ы ярлон/ - деп терен теб1ренедг Арнайы 1здеп барган Магжан агасын кальщ орман !ш:нен жолыктыргандай эсерленгет к ер т1п турган жок па?! Акынньщ елдщ ен солтуст1к киырында болган сапардан олжалаган бул жыры: Ее;'л - отяаумж, ол^а кол;ж, бс//(, омбь^ж орм<зн, ^'с7^7/{йжерж. ^^ыннмт/ ймоноя? б;р жырынба?/-^. ^^самжь/н бй тяурожмн т4р%а жел/н,

ЖГРЕГ/ОЯЫЯ- Ж<//)Р74У - деген сагынышпен аякталады. Мукагали уш1н солтус- Т1КТ1Н салкын самалыныц ез1 аяулы Магжан агасыныц ыстык акындьщ журег1Н1ц аманатындай... «Суыткан кыльщтардан суып барып, жылып кайткан» Мукагалига сол солтуст1к сапарында Цызылжар шынында да акындык кызу, жаца жыр олжасын сыйлаганы аньщ. Коз жауын алар гажайып сулу кайынды орман 1Ш1нде ой 1срсн1не бойлай ж ур т, атакты «0\\пр суреЙ1к алмасып» атты терен философияльщ туындысын дуниеге экелгет соныц жаркын дэлел1 болса керек. Жаиыра^ ж урек ж а с 7$айь;% Жаньшбь; айырбасн?анын. Сем абаж бола бас?иаса% /№// ^айы^ бола блстланын, Аел/сссб( бе, а/( ^амм^? (Аор/нер, .м/.мм'н, к/жде ере/), Ож/р^б/ Жадан б/р берма/ //урбе^е^ жына бунмен/, ,4г)а и коз/жен б/'р корма. Д*аны^ боя жен бе бадамын, Оржаннан орныж ^абайын. Еемжэл;ж жадан ож/'рде, Д*амм^ коз/жен ^араммн. Сен бады жербен нзр албьа^, Мен бады жербен нэр албмж. Е/реубен сен бе жаралбы^, Д/реубен жен бе жаралбыж Пл/^ .ж'о^, жанбы - сен, ^ нь;р.иам/ь;лыдьи; —,4бажжын. Еар-жоды женбе б/'р журек, Ол олсе, жэ/(д; кетикен/ж. Сенбед; сежсе жы^ журек,

ЛГя^мялсян Лелаенбе .жасыл АОА/яслп'/^, Прмер ^ом/яа бурк^ея. Ж аям ра^ журеус .ж ас ;$<зйы% Жяяьшызбы амырбяс/яамы^. /!с)а.м боя .ж'урсе/( ^ос/^амь/я, Тзуел'сл, амырб<зс?яамы%/ Теб1ренбеу, терец ойга кетпеу мумкш емес. Эстресе, ацынныц ез орындауында тыцдаган кездег1 керемет эсер кандай ед], ш1ркш?! Акынныц елмен кауышкан сэттср[н еске алганда, калай турды, калай журд1мен б1рге, сол сапарлар, сол кездесулер акын шыгармашылыгында кандай п калдырды, кандай эсер берд] екен деген сауалдарга да жауап 1здеущ умытпаган жен. Мукагалида Кызылжар сапарынан туган баска да жырлар, кагазга тускен ойлар болды ма екен? Сапардан келгеннен кандай куйде болды екен, жолдас-жораларымен кандай сыр бел1ст1 екен? 1зденгенге бул да - такырып. Улы акынныц улы шыгармашылык ем1рбаянын зерттеген кезде осындай б1р Карагандаусактау кершетш, 61рак мацызы ерекше детальдарды да назардан тыс калдырмау керек деп ойлаймын. Ал сур агы ц ы зды ц соцгы бел1г1не келеек, Мукагали поэзиясына деген ел ьщыласы Ц а з а к с т а н н ы ц ^ай тукп]р!чде де айырыкша екендМн айтып жатудыц ез: артык болар. Окырман ьщыласына келгенде, Мукагали - казактыц ец бакытты акындарыныц б]р[. Он шакты жыл бойы етк13Ш1п келе жаткан дэстурл1 республикалык керкемсез оку шеберлершщ байкауында ум1ткерлердщ жи1 тацдайтын акындарыныц б1р1 - Мукагали Макатаев. Олец1не эн кеп шыгарылган, ец бастысы, олар кеп орындалып журген, акынньщ б)р) де - Мукагали. Эс]ресе, жастар калауыньщ кеп тусет:нд1Г! айкын дезге урады. Бул - акын поэзиясы ем1ршенди1Н1ц басты белгшер!Н1ц б1рг екен1 даусыз. - М ут^алм - оясм Ол эулс^я/?я' ^олдорьшем кулл/ балосмя жен ^й?ы/7<зуЭы, яс/<о^/яа<?ам ^л/яам^ь; ^яу^ая ДзрасазынЭяй аифене сумб/. Жалынбоя .жозуан зо ж а я елс^г)ср/ сонм^