Жақыпжан Нұрғожаев - Жүрегі оның жанартау

«Биыл, 1974 жыл 19 майда ем1р1мде б1ршпп рет, бэлк:м, соцгы рет улкен к1С1ге ет:н1ш бшд1рд1м. Оныц атына орыс- ша жазып, улкен хат ж1берд1м. Шынымды айтсам, ашына бэрш мойындадым. Ешк1мге шагым айтпадым. Бул эреке- Т1мнен не шыгатыны, м е т алдан не к у г т турганы белг1- С!3». (Кундел)ктег! жазбалардан) Жауабын эр1-бер1 кутт1 - унс1зд1к. - Хатты берд1Н13дер ме? Неге жауап жок деп сурайтын акын ба? Бар сырын, муцын сырласы-кундел1г1не тегед1. Арада он кун еткен ед1: «Менщ улкен тс1м де унс!з, каламдастарым да унс13. Мен1ц тагдырым, акын тагдыры калайша ешк1мд1 селт еткпбейд!?»,- деп жазыпты кундел1Г1нде. ...Ол бэр1б1р б1р жаксыльщтан ум1тт1 ед). Акын б1реуд1 жазгыруга бармайтын. Не деп жазгырады? «Адамдардыц жаман екен1н, жаксы екен1н ажыратушы мен емесгпн» дейд: оныц !ШК1 сез1м:. Сол жылдыц 1 маусымы. Кундел1ктен баска бул сырын к!мге айтпак? «Кеше улкен уйдщ б1р адамын Жазушылар одагында жольщтырдым. Ол чиновник мен1ц хатым жайында бшет1н болып шыкты. Ана к:сйе деген от]Н1ш)м мынау секшд1 б!реулерд1Ц колына гид! ме деген кудж мен: билед!. Егер олай болса, онда ум!г аз, ейткет мен К1мн)н К1Мекен)н, тм нщ К1мге кызмет жасайтынын б1лем....Менщ 1ппмде элдене елд1». Осы сез1мд1 ол хат жазган соц ею жылдан артык басынан кеш1п, жаны мен журегшен отк!31п журд1. ...Арада жылдар етт1. Т1рл1Г1нде айналасындагылардыц пендел!ктер) шыгармай койган би)[1не оны олеццер1 шыгара бастады. Сондай б)р салтанат барысында б)реу Конаевка Мукагали туралы айта отырып: - Ол С 1зге арнап хат жазып, жолдаган ед;, Димаш ага! Б[рак «пысыкайлардыц» б1реу1: «Мундай хатпен б1ршпп басшыны мазалауга болмайды», - деп шеш1п, ол хат С1зге тапсырылмай калыпты,- дегенд) сыр гып айткан екен. Сонда Димекец «эттсгсн-ай» деп катты ок1Н1пт1.

Ж<м;мя.жа;< ДАРИГА АЙТАДЫ: - Е-е... Мукацнын ка;нр!н дер кез1нде багаламаудан туган «эттеген-айлар» баршылык кой. Дарынныц тегеур:н1не шыдау деген - агын судын екп1нше карсы турумен б1рдей. Т1ПТ1 жаксы жузе б1лгенн1ц ез1нде соган муршац келмей, ушып тусущ мумк1н. Ушып туссен - туншыгасьщ, эрине! Б1з Лашын екеум13, 613 сиякты езге эйелдер де, осыган шыдаган хальщпыз. Кейде тшт1: «Сендердщ куйеулер1ц етег:не намаз окып жур дейсщдер ме? Сыртка шыкканда не 1степ журген1н кайдан бшес1цдер?» деп сусылдайтын- дарды да ест1генб!з. Агын судыц осы «екп1н!не» де кенгенб!з. С е з АРАСЫНДА Ол суйк1мд1 келшшектщ жумыс белмесше буг1н де келдг. Осында келсе - кыр гулдерннн жупар ис] буркырап турган- дай куй кешед1. Ойтпесе, гул деген кеп кой! Сабагынан киып алып, кумырага салып кояды да, узагырак суда туруы уш1н кайдагы б:р дэршерд1 косады суга. Жасандылыкты жаратпайтын акын Карасаздыц жотасында есет1н кыр гул д ер т сагынады. ... Кел1ншек саусактары майысып, машинка басып отыр екен. - Э , кслдннз бе, ага? Буг1н кандай елец окисыз?-дед1 ол жымиып. - Сен сен; еккен? ЖянарЭа рандам .журсА/иб'/; ? .ж'ал<?ь;у унал е/икен?/ Олецд: кел1ншек кана емес, жиналып калгандар да уйып тындаган. Акынныц мундай сез1м тщ б1реуге арналып окыл- ганымен, ешкашан оныц меншЫ болмайтынын ту стд 1 ме сол албырт жас, тусшбед! ме?

ЖУРЕЛ? ОЯ&Щ- ЖДЯДР7ИУ Жас эйелдщ алабурткан ен*н керген акын сол сез1ммен талай махаббат шумактарын жазып, оган окып берш те журдн - Ал, калкам, дайындала бер елен тындауга,- дед1 б1р кун) «пысык апасы» кел!ншекке. - Сенщ менш1к акыньщ келе жатыр. - Неге менннк? Акын менш1к бола ма екен? - Енд) оз]не гана арнап тун!мен елен жазып, танертец келш ез1не гана окып берш турса - «менш!к» демегенде не деЙ1н? Осы сезден сон эл1 ем:рд1н «как-согын» кермеген жас келнннек журттан уялып, акын келе жатса устелд)н астына тыгылып калатын болды. Осыны 0!р кун1 ацгарган акын кел)ншек отыратын орын- дыгы бос турган жазу устел1нс б1р карап алып, елен!н оки женелген: Иел* яр/я^он жум/стяем/н, Аелм//', ^ар^ож, ш^мы^нан м/скем/н. №'скем/н, ?нек /ям/сяем/н, каркал/, м/яи/ы^нан м/скем/н. Шам/м^нон м/скетнм//, ^ар^аж, людям/ Ес/.ме тяусер же екен яр.ио/;-Эа.7а.и? №скеуятн// Жау^азмн - екенс;*% ЖосанЭм эсе^Эжке алЭанбя^н, - дед1 де белмеден шыгып журе берд]. Содан кей!н сол белмеде отты жырлар окылмай, кел1ншект1н кен1Л1 кулазып журд1. Ол есш ашылса акын келе жатыр ма деген умп пен карап калагыч-ды. ДАРИЕА АЙТАДЬЕ Ел 1Ш1 болган сон сез жата ма? «Лашын куйеушен б1раз улкен екен» деген сездсрд) де ест1п калып журд!м. Ал ол екеу: 613Д1Нуйге келгенде мен: «Алты бала туса да калай сымбатын бузбаган! Отыздарда шыгар» деп ойлаган ед1м. Бул кезде Мукац - кырык тертте ед].

Жял;мя.ммм СеЗ АРАСЫНДА: Эйел сыртцы сс)кке жацындай бере уйден бетен адамдар- дын дабырлаган дауысын ест1ген. Кен'л; кулазып сала бер- д:. «Тагы да «мае акындарын» жинап экелген гой. Калай денсаулыгын ойламайды?» деп ашу буып, кыстыккан бойда 1шке енд:. - Ой, жешем (жецге деген1) кел1п калды гой,- деп ею колын ала жупрген орта жастагы К1сгге кабагын шыта караганы рас. Кабак шытпаганда, коз) келг1рген масац К1С1Н] кушак жая карсы алуы керек пе? - Ойбой, мына т с ) жактырмай, тыжырынады гой, Мука! Кой, 613 кететк,-деп элг! копандай бастады. - Жок, кетпейещдер! Элен окпмыз. Кэне, бэйбш е, б1зге ыстьщ шэй экеле койшы,-дед) акын. Шэйд! экелу1н экелсе де эйелдгц кабагы ашыла коймаганын керген «элп»: - Сен не, эйелщнен коркасьщ ба? «Шэй экеле гойшы» деп ет1Н]п... Ыз катынга мундайда: «Эй, шэй экел!» деп буйыра- мыз. Эз1 сенш елецдер1цд1 туешбейд) жэне де сеннен кеп улкен дейд! гой,- деп, елец окудын орнына баска жакка лагып кеткен. «Конактар» кейде осылай отагасын ширьщтырып, отанасына ТИ1С1П кетет1н. Мукагали олардыц сезше бола уйд1ц шыркын алып, урсыспайтын. - К1С1 келгенде кабагыцды ашып журш1, - деп капа ескер- ту жасайтын. Алайда сол ек1 ортага от салып кететш к!сшер: жишей берсе ше? Эзг жумыссыз журген акынга дэл осылай жолы болмай жургендер ушыраса кете ме, эйтеу1р, сондай б!р адамдар келед). Осы ойын айтканда Мукагали:

ЖУРД7У Р //А /// - Ж4А4Р7ИУ - Е-еь...Олар да ем1рдщ тепер1ш:н кер1п жургендер гой, бэйбные! Пэле мундайлардан келмейд1, пэлен!ц кекес: сол «жолы болгыштарда гой» деген. Шындыгында солай е к ен т эйел1 де тус1нед), 61рак ол к е б т е с е ерш1н денсаулыгы мен беделшщ кет1п калмасы на аландайды емес пе? ...Тагы б1рде уй толы масан жастардьщ уст4не келген эйел шыдамай: - Э й , карактарым! Агаларьщнын елец1н арак шпесецдер эспеттей алмайсьщдар ма? Уйлерще барып, ез семьяларын- нын алдында окьщдаршы! - деп «табандарын жалтыра- туды» талап еткен. Ертец1не элг1 «шмагаларын» кайта ерт1п экелген акын: - Терлетщдер! Мен б1р гажап елен жаздым, тьщдандар. Жецгелер1н «оттай» 6сре;н, ренж:мендер! Бэйб1ше, кел, сен де тьщдашы,-дед1. Амалы кайсы, эйел дастарханын жайып, елен/п элг1 жас акындармен б)рге отырып тындады. ...Акын мен эйел б:р-б]рше гашык болып-ак уйленген. Турмыстагы «колдын кыскалыгы», акын елецдершщ отты бола тура багыныц жанбайтындыгы, соншама б[Л!\\н бола тура б1р Ж1б1 тузу кызметт!н уШршмеу: - ол екеу!Н1ц отбасындагы кию лж щ дерт тудырмай коймайтын. - «Достарыцныц» б)р! мен1ц ез1цнен терт жас улкенд1- Г1МД1 бетке айтып, мен1 мукатпак болды гой,- дед1 эйел! б1р кун]. - Сен ше, соган мукалып калдыц ба? Улы адамдардыц эйел1н:н жасы ез!нен улкен болады,- деген акын с е з т е эйел) сол кезде: « Э д е т эзшге бурып тур» деп ренжш те калган. Э й т к е т ол ез1Н1н куйеу)н «улы адам» деп ойламайтын. Эйел б!р кунн «Элец1н тьщдату уш1н сырттан адам жинап келгенше неге алдымен 613 кермеймЬ?» деген оймен оныц жана жазган кагаздарын актара бастаган. Акыннын дэл сол кезде ю р т келмес1 бар ма? Эйел1 031Н1Н ойын оган жетк131п ед! ол: - Э л е ц д е р 1м д 1 сендерге ез!м окып берейшни. Кагазда- рымды олай актаруьщ - менщ пик; жан сарайымды аударыс- 20-1285 305

тырып жатцан сиякты екен,-деген жайлап кана. Ол онсыз да астан-кестен гой... Акын эйелте де, балаларына да елец)н керсетуге бфгурл) кымсынатын. Оз1 окып берсе гана тынысы ашылгандай болатын. ...Акынньщ жазу устелшен турмаганына б1р аптадай болды. Танньщ атысы, кунн1н батысы -сол жерде кадалып отырганын керген балалары: - Экем тунде де уйыктауга жатпаган ба?-деп танданатын ед[. Б)р кун! ол устелд1: - Менщ талай жырларымньщ куэс1 сенс1ц гой! - деп сарт етк!31п алаканымен б1р урып. орнынан турып кеткен. Бул оньщ ез)не разы болгандагы М1нез1 екен!н эйел тусш1п, б1р серп1Л1п калып ед:. - Сен1 эдебиеттег! маркаскалар емес, кошедег1 жай каскалардын гана багалап, мойындайтыны нес!?- деген оган б1рде эйел1. - Ойткен1 мен - заманымнан бурынырак туган акынмын. Мен)келешекбагалайды. Ал болашак деген - осы жайкаскалар гой! ...Акынды шынымен сол - колдарында би.'пк, мэнсап, атак жок «жайкаскалар» ете жогары багалайтын. «Олардьщ жан дуниелер1 таза, еш тм нщ жолын кес1п, саткындьщ жасамаган, акынньщ жазганына эдш багасын бер1п журген жандар. Япыр-ай, осындай таза д у н и е т де кун1 ертец б;р кубылыстар, жагдайлар лайлар ма екен? Озше бупн табынып турган 1нмер1нен ондай саткындык керсе акынньщ журег! тагы да ауырады-ау» деп эйел кауш кыла- тын. Эйел ез:нщ жары туралы талай кауесеттерд! де естш келед1. «Ол жазушылардьщ ортасында кызмет 1стейт1н б1р кел1ншекке гашык» дейдг «Соньщ жанына барып, орын- дьщта отырып алып, карап отырады екен» деген сез де жеткен. Устамсыз болса кызганышпен отбасында урыс- керк шыгарар ед1. Олай етпед!.

Ж№ДУ7 ОЯЬ/Я - Ж ) «Ол сулулыкка кум ар болмаса - акын бола ма? Эдем: дуниеге юм кызыгып карамайды? Ал сол эдемЫ к жас кел1ншект1н бойында болса - оган кызыга карама деп К1м буйрык бере алады? Ешк1м де б!реуге жалынып, жабысып суЙ1кт1 бола алмайды гой. Маган деген махаббаты мен курмет! таусылса шщерлеп койсац да одан не тусед1?» - деп эйел ет-журеп ез1Л1п мунаятын. Онашада коз жасын да сыгып алатын. Б:рак бала-шага, уйд1Н шаруасы, келген конактарды кут1п алу - эйелд1 б]р сэтке оцаша калдыра бермейт1н. Соныц ез1 де дурыс болган шыгар. Адамды муц шырмай берсе - соцы не болады? Э й ел т щ коц1Л1нде б1р мун бар екенш акын б1рден байкап койган. «Не болдылап» мазасын алган жок. Онсыз да тус1Н1кт! гой, эйел жаныныц кай уакытта муцга бсршетшП Отбасылык сэтс13Д1ктер эйелд1ширыктырар, ашуландырар, б1рак нэз1к муцга ол кубылыстар емес себеп болган! 7адбь;рмжа ти^ра кеэден сер/дш, А/ен бемба^а сыйлабы екен сен/ к/'.м? ///ар басы.1У&/ м/ожм/ырадыж, сен /нурсы^ Еас^аларбы^ барлызынан ж'ср/'а/'.и. ... Ь/'лсда'/; дам, б/лл/ейб/ бен .журс/^ бе? Уус/нам/н кеубе^бед/ бурс/лде. О^ам/аба .ж'ур/т? каз/нен жась;рь;п, А*урс/нбеш/, э/салынатмын, курс/нбе/ - деген жолдар акынньщ эйе.мнс жаны ашып, журег1 езшгенд1ктен туындады, солай жалгаса берд1. « М етц кател1Г1мд1 де, сркел)Г1мд1 де анамнан соц кетер- ген сер1Г1ме жан дуниемд1 калай тус1нд1рсем екен? Жок, тус1щцрш не керек? Ол тус1нгенд!ктен м етм ен катар келе жаткан жок па? Жек керш, тущлш кетсе - отбасымыз тугел, бала-шагамыз базарлы болып, осы шацыракта б1рге отырар ма ед1к? Япыр-ай, акындардыц эйелдер1не де оцай емес-ау, поэзияга кызмет ету!» деп ойлады акын.

Ем, а^мнбарбм^ жарлары/ ^кы/; беаем тяабм^ам? ^ом, Дмсм, куз;, жа?б; бар, Лакунам;' бар м/уат$?иы, у^мл^ала да, а^ымы^бы ж азм н ал, Л*ем/е б;реу ,жъма/и/?;ь;. ...Ем, а^ындарбь;^ .жарларь/ Еа^ь;/м беаен ^астнарм^нан ке^е алтмам жур амналмя, Ае/??е олжам .жур, ^она ал^мам .жур бас/яарь^а бамланыи. ...Кепнрщдер, акын деген, М1не, осындай бай халык,- деп жазды да, эйелге керсетуге асыкпады. «Оньщ бул оленд] тус1нет!н кун! эл! алда» деп ойлады. Царасаз кешес!Н)н кою шанын буркырата екп1ндеп келген тем:р тулпар ауылдык кецес орналаскан уйдщ алдына кел:п б!р-ак токтады. Шан басылар-басылмастан ес!к ашылып, толкынды кара шашын жел тербете Мукагали туст1 машинадан. Цудды Алматыдагы Жазушылар одагына келгендей аппак кейлек, кара шалбар. Кейлепнщ жогаргы ек] туймес)н агытып, ек1 жец*н шынтак тусына деЙ1н т у р т алыпты. «Касиетт! Карасазым, саган жетт1м бе»,- дегендей айналасына рахаттана б;р карап алды да экгмшыж уЙ1нен ез]не карай келе жаткан кен иыкты, тау тулгалы к!С)ге караган бойда: А^ен /ну^ан .жер Д*арасаз ба^рамг)а^ь;, Жал^анба ж ер б;7нкенн;^ бал ^амма^ы. Есш ке/и/'п з/сураембе ес бмбф^ен, Жарал^ан ба^ытнм^м <?ом.ма^бамба^ы, - деп аспантаудьщ кия шьщынан зецг1р кекке кетершген кырандай сацк ете калды да: - Ассалаумагалейкум, Элага. Туган ауылыма ыстык сагы- нышпен алып ушып келгенде езщ!здей жаксы аганьщ карсы

ЖГРЛ/У Г7//А/// Ж 4//4Р/ИУ алганыньщ 031 мен уш[н б1р бакыт, - деп Элагасын капсыра кушактады. Цайта-кайта кауышкан кушакчан ага мен ;нппн сагыныскан кец1лдер1н байкау киын да емес ед1. Элекен де ерекше сез!ммен акын Ш1С1Ншын жаксы кер1п, жен сурасып жатыр. Мукашынын дэл осы б1р шалкыган кон)л;нен тас кабырга, тас кала, тас кешеден шаршаган тау улыныц карапа- йым гана Карасазына деген шекс!3 махаббатын ангарды Элаган. Толкынды кара шашын эдеттегщей он колынын саусактарымен салалай артка тараган ацын: - Элнур ага, анау АкбеЙ1тт1н манындагы шекараньщ тукке де кажечч жок. Шекара деген елд1ц шет1нде, желд1н етшде болуы керек емес пе? Б1р елд1 еюге белш, ею ауылдыц ортасына кузет койгандарына тац каламын. Туган жер1мн1ц саумал булагына ансарым ауып, эзер жеткенде «Руксат кагазыц жок, етюзбейм1н» деп б1раз уакытымды алды цызталактар. Ес1ктен кеп тер мешю дегендей д:кец-д:кец ечед], мына денеммен б1реу1Н1ц уст1не кулап кетсем не болады Элага, а, - деп жаркылдап б1р кул!н алды акын. Жалгыз келмеген1 енд1 есше тускендей касындагы серМне назар аударып: - Элага, мына жи1т менщ досым, Токаш Бердияров деген акын. Мен аркылы С13Д1сыртьщыздан ете жаксы бшедг - Тока, мына юс1 мен1н майдангер устазым. Алып кеудес1- мен жаудьщ бет:н кайтарып, от пен октын ортасынан келген батыр агам -Элнур Мешрбеков. «Советт1к шекара» газетшщ редакторы, - деп жакын таныстырды. Элаган да сез кезепнде газетт1н жумысымен, ауылдарга 1ссапармен шыкканын айтып жатыр. - Бозкараган керд!Н бе, бозкараган, Сирен И1С1 анкиды боз даладан. Элага, мсн!н келген).мд1 ест1п, сагынган ел болса, бозкараган арасынан, Царасудьщ жагасынан табар, алтын уакытыцыздьщ аз гана мелшерш маган кисацыз дурыс болар ед1. Жур]н4з, ауыл сыртына шыгып, су жагасында б)раз шер таркатып кайтайык. Алыстан келген Ш1 кецш!н жыккысы келмеген Элекен кел1С1м берд1. Цое балагын Т1зес1не дейш тур1п езеннн1н ортасына барган Мукагали куректей кос алаканын толтыра муздай

Жяя;мя.ж-ян судан рахаттана б]рнеше мэрте С1М1ргеннен кей]н бет1н жуып, кою шашын саусактарыньщ арасынан шашыраган сумен желкесше карай тарап-тарап Ж1берд[ де: - [ркес-пркес агады карасулар, Байкасац суларда да таласу бар. Солай емес пе, Элага?. Мукагалиды бэз б1реулер аса жактырмаганымен акынын курметтейтш агайын аз емес екен ауылда. Акын досымен Элекецд: ерт!п Царасудьщ жагасына кеттт дегенд1 ест1ген ест1 азаматтар артынан жетт1. Шагын болса да дастаркан жайылып, конактарга лайыкты курмет керсетыд!. - Элага, сгз кер1п келген майдан даласын менщ экем Сулеймен мэнгЫк мекен етш кала берд). Цолымнан келер] елецмен ешпес сез калдырып, би1к мунара тургызу гана. Экес1н согыска аттандырып тургандагы балгын шагы есчне туст1 ме, Тасеткелге карап б1ршама турды да: Эке, жасминам ясыя Дорати, кел^<?//г)е тиасмя ^алдм. Лезу-кез/ кел^енде ж*асыя /<;ала.и, <Бул бэр/бтр баля^. Аур ала^ан амеси/'м А^оным^/иар ял^ьшда /эул ежфЭем е?икен.мен 6/р армстиан, Ам/р б у р к а л а ) ; /??/р/ ормсуяон, - деп дала сахнасын жацгырта экеге деген сагынышын еленге айналдырып, окып берд1. - Батыр экен бул кунд1 керм егетм ен бакытты екен Мукагали. Артында езщдей сезден мус]н тургызган акын улы бар. Т1р1 келсе, кандай ерлш керсеткенш ез кулагьщмен ест)п, кан журегщнен етк)зе отырып жырлайтын едщ Экецн1н кандай ерл1к керсеткен1н бшмесен де бэр1б1р ол - батыр. Осыны естен шыгарма, - деп Элнур ага сагыныштьщ сал шекпенш оранган Мукагали [Н1С1Н1Н кос иыгынан капсыра устап, ез)не тарты. - Сол согысты К1М шыгарды, авторы К1м алгашкы, Ес;л адам ес1 кет1п, нес1н оган жармасты, Бук1л адам тарихыныц бет!н неге кан басты. Е, Элеке,

Ж УРЕГ/ ОЯЫЯ - Ж4Я.4РЛ4У калай дегенде де Адам ата мен Хауа ананьщ кос перзент1 Кабыл мен Абылдан басталган кан тег1С кой, - деп дшнен де хабары бар екенш ангартты акын. Иэ, Мукагалидьщ дшнен хабары болмаса «Дш - гылымньщ анасы, гылым - дшнщ баласы» деп кызыл империяныц кызып турган шагында айтар ма ед)? Кен]лс)здеу такырыптьщ арнасын баска жакка бургысы келд! ме, Элекецд' онаша ерт1п шыгып: - Элнур ага, тескейдеп анау турган ауыл Кожбанбепср менщ кайьшжуртым екеншжаксы бшеаз гой? Несш жасырайын ор1С1мд) кенейттп, ырысымды толтырьш отырган ел гой. Енбек жолын сол жерден бастадым. Ом!рлж жарымды сол ауылдан таптым. Келшщ13 Лашын маган алтын асыктай ул мен кыз сыйлап, бакьпымды еселей туст). Кейде еркелжке еалып, жаны нэз;к эйел затын елемей ке[епн!М1з бар. Лашынмен Козы-Баян спектакл1н койып жур!п жарастым емес пе? Сол махаббат кой б)ЗД1 осы кунге жетк)3)п, ул-кыз суйш, аяулы ана, ардакты эке атандырган. Элеке, кел!Н1щзге мен жайлы неше турл1 кауесет айтады екен былайгы журт. Кейде сол сездер Козы мен Баянды белген Кодардыц канжарындай журепме кадалып жатады. Казбалай берсен юмде кемшш1к жок дейсщ. Рас, кейде ыдыс- аяк сынбаса да сьщгырлап жатады. - Акындык журег1н гой ауыр алып турган. Эйтпесе, журт не демейд]. Юмнщ аузына какпак боласьщ, Мукаш. Лашын да тект! жерд1Н кызы гой. Ал бабаларымыздьщ «Текттден тект1 туады, тектпнк тукым куады» деген1 текке айтылмаган. Ол да батырдьщ тукымы, содан кей!н шыгар кейде б1р казанга сыймай ыдыс-аяктарьщнын сьщгырлап жататыны, - деп б:р кул!н алды да: - Жур, топтан бел1нбеЙ1к. Оньщ уст1не ерт)п келген конагьщ бар. Соны да тьщдайык, - деп дастарканга карай жакындады. Бул кезде Токаш оленн!ц б)р1нен к е й т б!р1н окып, таудан аккан мелд1р булактай сусаган кон1лд! кандырып жаткан ед1. Осылайша Токаш пен Мукаш Элнур аганьщ касында б!р-ек1 кун жур1п, шалкыган кенш, шалкар шабытпен Алматыга аттанып кете барды. А га мен Ы б 1р1н-б1р!

цимай узак коштасып ед1 сонда. Бул майдангер мен акынньщ соцгы кездесу1 екен1н екеу1 де сол кезде ойлама- ган едг ДАРИГА АЙТАДЬ!: - Кейб]рсулер б1р шаруасыныц кыры кетсе - екшпнсше тез ауысып, кункер1ст1н камын жасай бшедг Ал Мукандай адамдардьщ б1летш1 - тек ез1Н1н елец!, музасы болган гой. Балаларыньщ, Лашынньщ айтуларына Караганда, ол уй ша- руасына кырсыз да болмаган. Колынан талай нэрсе келген. Т ттг, олецге сонша гашык болмаса, жумыссыз кез1нде езге б1р карекет жасар ма ед1? Оны поэзияга сонша ынтызар е т т койган табнгатына не дерсщ? 0 6 3 АРАСЫНДА: Мукагали б!р кун; балаларына: - Ертец Цапшагайга барып, балык аулап кайтайыкшы. Биыл ацга да шыкпадык, даланы сагынып журм!н,- депт]. Кеш1рек оралатындарын айтып, гец!зге кеткен олар сол кеткеннен кешке 6 )р-ак кайтып келед!. Уйге К1ре: «Ал керек болса!» деп кайта-кайта бас шайкап, кулед1 дейд:. - Не болды, айтсандаршы! Балык кайда? - Балык суда, б!рак судьщ бет) эл; муздан арылмапты. - Ендеше неге кешке д е й т журдщдер? Суык еткен жок па, мына балаларга? Неге ертерек кайтпадындар? Балалары: «Жок, суык еткен жок! Кун жылы гой, бп тш- Т1 Качшагайда уакыттьщ калай еткен)н байкамай калдык», -д ей д ! экелер1н жактап. - Б13Д1Цжанымыздьщ шуагы да сол музды ер1те алмады. Б1рак сен1ц кабагыцдагы кырауды ер]тет!н шыгар?-дед1 акын эйелшщ кабагына карап. Сол кун1 акынньщ отбасында ездер1 жоспарлап кеткен балык сорпасы Э31рленбед1. Есес1не олар экел1-балалы болып, каланыц тут1И1нен б;р сэт алыстап, даланыц саумал и1С)н жутып кел1п ед1. - Жур, Мукагали аганьщ уЙ1не барып, жана елещн

ЖУРЕ/У ОЯМЯ - Ж^Я^РМУ талдап, шэйш 1Ш1п келей;к,- дед! ек: сака акын б:р-б!р1- не. - (Эй-дейт дсрс)н! Саган Лашын шэй дайындап отыр- ганы! Кабагьш б1р туйсе алды-артьща карамай, анадагыдай тура кашарсыц. - Не де болса - бара керерм1з, журш1 оз1ц! Олецш мактасак - Мукан эйел1Н1ц кабагына да карамайды, б1р жасап калады! Екеу) келсе - акын уйшде екен. Абырой болганда эйел1 жумыста болып шыкты. - Ей, бэтшагарлар! Келш калдыцдар ма? Лашыннын тары кежесш сагынгансыцдар гой, кел1цдер,-деп ксселерд) толтырып куя бастады. Мука, С13Д1Н кешеп газетке шыккан елендер1Ц13 керемет! - Эй, кызталак, олай ет!рш айтпа! Кеше ешкандай елендер1м шыккан жок. Будан б]р жума бурын шыккан! - Е..енд1 мен кеше гана керд:м де... - Сен кеше гана кореец - солай бола калуы керек пе?- деп кул1п алып, ушеу: сол елецдерд! талкылай бастады. Ортага койылган шелмек ортайган сайын: «Керемет! Тамаша! Калай-калай айтылган! Мынау деген сумдык кой!» деген тецеулер усп-устшс агытылып, акынныц жуз1 жадырай тускен. Сол ек] ортада жумыстан Лашын да кел!п калганы. Ею сака акын кипактай бастады. Э й тк ет, баскалардан гер1 осы екеуд) Лашын 1штей унатпайтын. - Кой, кетешк, - деп б1р! созалацдап орнынан турды. Оган ек!нш1С! косылды. Соныц оз1нде тагы б)рер сагат бегелген акындардыц б1р1 сыртка шыккан соц: - Мукаштыц 613 мактаганга борю казандай болып калды, э? - дедг - Мактамасак та елендер! шынымен жаксы гой. Эттец, неге осыныц жолы болмай жур? - Тым карапайым гой, акын! Ацкау, сенг!ш, - дед: анау. Сонгы С031Н ек1 кайталап, екп:нмен айтты.

Жа^мяжан ЯУРГ0Ж4^Й ДАРИГА АЙТАДЫ: - Журт: «Мукаталиды муцлы акынм,- дейд1. Ал Лашын- нын муны акыннан артык болмаса кем болмаганы белгш1. Тек турмыс ауыртпалыгы гана емес, жан дуние муцын айтамын. Материалдык тапшылык деген орны толатын нэрсе гой, кеншдщ олкылыгын немен толтыруга бола- ды? Мукагалидыц он б]рге толып калган кызыныц казасынан кеЙ1н мшез-кулкы езгергенде, ол кайгы анага батпап па? Суйген адамыныц елецдег! жолы оцгарылмаган сон ширыгуы эйел!Н1ц кецш куЙ1не эсер етпей кала ма? Уйшщ алтын казыгы - ерйпц айьщпас дертке ушырауы, куннен- кунге кез алдында сем1п, сенш бара жатканын кору эйел журепце мун мен ^айгы экелед1 гой... СеЗ АРАСЫНДА: «Неден кау1п кылсац - сол келедЬ> дегендей, Мукагали ыцкыл-сыцкылмен жур1п келш, б)р куш катты ауырды да калды. Аурухана десе б еттен баскандай баргысы келмей туратын басы жанына дерт баткан соц оган да кецщ. - Не дейд1, дэр1герлер? - деген бастапкы кун1 Лашын ойына аса улкен кауш жолаткысы келмей. - Кднша жатасыц дейд1? - Дэр1герлер не десш, оз1ме де белгш1 гой: - А га,- дед! дэр!гер, - сыркатыцыз салмакты, 1шкен арак, жеген ет бауырыцызды жалмапты,- дед! олар. Кандай кубылыстыц да салмакты болганы жаксы гой, мунысына да кенерм)з, уайымдама! Калай уайымдамасын? Шынында да сыркатыныц беи жаман сиякты. Б1рак Мукагалидыц 031 буган аса мэн бермегендей сыцай танытады. Шын солай ойлай ма, элде, эйел1 кайгырып, курт туспес)н дей ме? - Мен ауруханада жатып та елещмд! токтаткан жокпын гой,- дед) ол б1р кун) мактанышпен. - Сол елец мен кез1мд1 жумганша жанымда болатын шыгар, сен сиякты,- деп косып койды.

------ -------- --------------- Ж№Е/У - Ж1//4 У Кейде жарына, кейде балаларына да ренж1п калганда: «Мен1ц айнымас сер1пм де, жанымды ете тус1нетш досым да - елещм гой» деген1 бар едг - Кай уакытта жазасыц, сонда? Куш бойы б1реу юр1п, б1реу шыгады. Дэр1герлер руксат та етпейтш шыгар? - Акынга елец жазуга талайлардыц-ак руксат етпей койгысы бар. Б1рак бутан кенет1ндер бар да, кенбейпндер бар той,- деп астарлай айтты да: - Тунде ауру екеш ауру да уйьщтайды гой...Мен сол кезде асханага ю р т аламын да, жаза беремш. Рахат, ешюм де бегет етпейд1! - дед1. Л*ережен!/-<зм, жыня ж*оры^ сэулен/^, Езу ?нар?имн борабы эне, элбек/ж. Ллятияу бо жатиыр эне, еэнбен/н, А? же/; болеож, б/р жоныжжен згре.м//;, - деген жолдарды еондайда жазганы аньщ. ...Д*орм^намжмн мнебен. №/е /иуд/л бул .журек/н/ намзя-бядь/ /иумреден... Дунияжбы корее//^ дом, жен сонбм/^/ийн именам, А*емир жен/, кем//р жен/, А*е/иеж ер/ие/; умде жен, - дегенд! жазганда да отбасыньщ жылуын, балалары- мен б)рге отырган кундер!н1н шаттыгын, эрб1р елец1Н)ц туганына куэ болган коцыр устел1н сагынган шыгар- ау? Сол емханада жатканда емес пе, касиетт1 Карасазын ацсап, «Кенпрпн кала» деген елещн жазды. Артынша, таг- дырга бойусынган акын туган топырагына кстк!с: келд1. Ец алгаш мынау жарык дунпен!Ц сс)Г!н ашкан Карасудыц бойындагы карапайым гана Карасаз ауылында мэцг1Л1к дамылдагысы келд). Ем/ нэрсен/т? керед/ .жок, А*еред/ .ж'0/<; м/арм/абмж. Еаемл/б^ умын /нурь/н олбы, элежбед/ бор сядыж. Тумн-ее/сем /ионырядыжя я^яры/^бор /иас/на/^бар, Д*асме/и/н/ А,ЪрасазОь/, Дорасубы я/^собмж, - деп акын жаны аласурды.

Жил;ым.жя;/ тАг ...Б1р кун1 Лашын ауруханага келсе - Мукагали орнында жок! Б1рак гесег] жинап алынып тасталмаган, осыдан барып кец 1Л 1 орнына ту с1п: - Мына К1С1 кайда екен? - дед1 палатадагы кершисшен. - Одакка барып келем1н,- деп отырган. Сонда кеткен шыгар. Дэр1герлерге б)лд[рмей-ак койыцыз, оларга айтпай кеткен. Б1раздан сон кел1п калар, - дед1. Шынымен ол сол кун1 ауруханадан Жазушылар одагына «кашып кеткен» болатын. Сол б]р саргыш уйд1 эке-шешес1нен калган мура- дай сагынатын да туратын. Ипт1, ауру-сыркаудан сау кезшде де сол уйдег1 кейб1р «достары» кеудеден итергенде де сол уйге деген тартылыс куш1 кем1ген жок ед1. Енд1 м!нс. ауырып жатып та - сонда кетш калыпты! Лашын Мукашынын бул кылыгына журег; одан сайын сзЬпн, ол келгенше аурухана ауласында журд) де койды. Б1р кун1 оньщ: «Кай куш менщ тэмамдалады дастаным?» деген елец жолдарын окып, Лашынньщ журеп су ете калган. «Мукагалидыц кеп н э р с е т алдын ала бЫ п, сез1п отыратыны бар, б1рдецен1 анык бш1п, б1зге айтпай жур-ау. Элде дэр1герлерден б1рдеце естш калды ма?»,- деген к аут- пен оныц жузше кайта-кайта карайды. Б1рак ол кундепешше жайбаракат сиякты. ...Б1рте-б1рте эл-куаты сыр бере бастады. Талайлардьщ: «Таудай мусш» деп еппаттаган бойыныц ет1 эбден кашты. Байкаса: бурынгыдай эзшдеп сейлеуш де азайткан. - Мен] таксимен Жазушылар одагына апарып келес)н бе? - дед1 ол б1р куш г]Л1 икемге зорга кел1п жатып. - Одакты сагынып кетт]м гой... Бул плепн кайыра айтпас деген оймен Лашын оныц бул сез1не ундемей калган. Б1рак ол зорга сейлеп жатса да кайталап айткан. Акынныц осы Т1лег1н орындауды дэр1герге айтып ед1, ол муны дертт1 жанньщ сандырагы деп уккандай мэн бермедг Соган ренж)ген Лашын:

ЖГМУУ ОМЬЩ - ЖЛ/Л</'7:4У - Мен аганды Одакка таксимен апарып келемш,- дегенд1 кес1п айгкан. Сонда барып дэр1герлер Лашынга акынныц санаулы уакыты калганын есттрткен. Бул хабар оган ашьщ кунг; найзагайдай эсер еткен жок, эрине! Макатаевтыц отбасыньщ аспанын булт торлап алгалы кашан! Б1рак соны ешк1м де, Лашын да, балалары да мойындагысы келмей, эйтеу1р белг1с1з б1р ум1тке пек артатын. Соцгы ум!т Ж161 узшд1. Ертещне Мукашыныц ты! сейлеуге де келмей, кунузак унс13 жатты. Тун ауганда, коктемн)н б)р шуакты кун1 ем!р- мен унс13 коштасып кете барды. ...Кейб1р агаштар, ес1мд1ктер б1р-б]р1мен уйлеспесе - б)р1н-б1р! «жеп койып», орнын басады екен. Мукагалнмен уйлеск1с1 келмегендердщ енд1 сол орынды басуына да болар. Алайда, акынныц: «Кешед1 елец немесе ешсд) елец» деп ез! айткандай, адам да келед1 - кетедН Оныц мэцгш1кке ез:мен б1рге ала кеткен жанын бэр1бгр жан жары Лашын тусшдЕ Мумк1н, дэл акын калагандай терец де тусш е алмаган шыгар... Б1рак бар болмысымен угынуга, тус]нуге, кеш1руге, кеш)р]м сурауга Лашынынан артык К1М жанын салды? Оныц соцында калган мурасы - елецдерш акын ем;рден кеткен 1976 жылдан бастап реттеп, он бес жыл бойы баспаларга шып-шыргасын шыгармай апарып, жарьщка шыгаруга жанын сала юрюкен де - акынныц жары болды. Т1пт1, Мукацньщ сезжумбактарына дешн оньщ назарынан тыс калмады. Жыл еткен сайын сол дуниелерд1ц кад!р) артып, халкына кажет кунды дуние болып, жаркырай тускен. Лашын Эз:мжанова да акынныц басынан кешкен жаксы немесе киын кундер]н1ц салмагын кал-кад:р1нше б1рге кешт1. Мукагалпдан соцгы гумырын акын туралы ел- журтына айтып, еткен кундерд! басынан кайта кешкен де сол аяулы жан. Ол Мукацньщ урпагы терт баласын тэрбиелеп, олардан тараган терт немересше де абзал эже болды. Мше, сол аяулы жанныц да бакилык болганына б!ршама жылдар 6Т1ПТ1.

Егер акын: «Ес1це м е т алгайсыц» е л е т аркылы ел- журтымен, жакын да аяулы жандармен коштасса, акынныц жары: «Есще мен1 де алгайсьщ» деуге хакысы бар шыгар? С е з СОЦЫНДА: «Дарига, домбырамды берпн маган» дегенде композитор Нургиса Тыендиев эн аркылы, ал акын Мукагали Макатаев елен аркылы ездершен соц адамдарга не айткысы келд!, не айтты - оны эрк!м езшше кабылдап, тус1нер1 аньщ. Б)зд1н де айтканымыз - домбырадагы сол куйден уккан сыр га­ на. Элемн1ц ез:н «Терткул дуние» дейм13 гой. «Терт кубы- ласы тугел», «Тертеу тугел болса» деп, бутшд1кт1 осылай елшеп жатамыз. Сез1м1зге нег13 болган тертеу: Нургиса мен Дарига, Мукагали мен Лашын да осындай бупщцктщ енегесг Нур­ гиса мен Мукагали елшщ мактан туткан дарынды азамат- тары болса, Дарига мен Лашын сол кос тулганыц жары бола бшд1. Онер мен эдебиеттег1 кос тулганьщ ем1ршде, шыгармашыльщ жолдарында уксастык болса, олардьщ ку- дай коскан косактарынын да эйелге тэн акылы мен параса- тында да ундестш байкалады. Ал осыныц бэр1не непз болган - сол тертеуд[ц айнымас махаббаты дер ед:к. Эйткен1, дуниенщ т]рс]1 осы улкен касиетт: сез!мде!

Мазмуны Мукагали мурасы - казакгын казынасы \"Сенде ме? Сенде сумдык сыр бар, далам \".................................... .... /) Тарлан талант, тау ту л га...........................................................................5 ] Мукагали жэне Ж урс]н............................................................................ 67 \"Мукагали\" журналы - акыннын шыракшысы.............................. .... 7 % Акын жайлы айтатын тю р л ер кен «Оленн)н ор)С)н кенейтш, болашагын ныгайттым............................ )0б «Алаштьщ аяулы акыны»....................................................................... ^22 «Казак поэзиясыньщ багын жандырган акы н».................................. ]40 «Акын тагдыры - азапты тагды р»........................................................ ] «Мукагали элем) - тазалык элем1м ...................................................... ]72 «Улттык рухымыздьщ улы т)ректер)н:н б)р[».................................... ]90 «Мукагали гумыры - мелд)р муцнан турады».................................. 206 «Мукагали сагынышы - нурлы сагыныш»......................................... 220 «Дарынньщ шьщы - дара ш ьщ »........................................................... 236