«Тіл және мәдениетаралық коммуникация»

ӘОЖ 008 (075.8) КБЖ 71я73 Т36 «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасының редакциялық алқасы: Редакциялық алқаның төрағасы – Тәжин М.М. Төрағаның орынбасары – Сағадиев Е.К. Жауапты хатшы – Кенжеханұлы Р. Алтаев Ж.А. Алшанов Р.А. Жаманбалаева Ш.Е. Жолдасбеков М.Ж. Қасқабасов С.А. Қарин Е.Т. Құрманбайұлы Ш. Масалимова Ә.Р. Мұтанов Ғ.М. Нұрышева Г.Ж. Нысанбаев Ә.Н. Өмірзақов С.Ы. Саңғылбаев О.С. Сыдықов Е.Б. Кітапты баспаға әзірлеген: Ұлттық аударма бюросы Аудармашылар – Ордабекова Х. Бағиева Ш. Әдеби редактор – Бәмішұлы Б. Ғылыми редактор – Күдеринова Қ. Жауапты шығарушы – Жалпы редакциясын басқарған Нармаханова Ж. Құрманбайұлы Ш. Ахметжанова З.К.

Пікір жазғандар Нұржанова А.Б. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Жалпы және қолданбалы психология кафедрасында ғылыми редакциядан өткен Тер-Минасова С.Г. Тіл ж не м дениетаралық коммуникация. – Алматы: лтты аударма бюросы, 2018 жыл – 320 бет. ISBN 978-601-7943-07-3 Б гінгі техника мен байланыс ралдарыны дамуымен жеке адамдар арасында ы, лтаралы , м дениетаралы байланыс еш кедергісіз, саяси немесе экономикалы шектеуді елемей, таби и жолмен еркін ріс алуда. Сонды тан зге ж ртты тілі мен м дениетін игеру, онымен етене араласа білуді ма ызы б рын-со ды болма ан д режеге к теріліп отыр. М дениетаралы коммуникация – б гінде кез келген салада ызмет ететін маман а, р адам а ажетті жа а п н. аза тілінде ал аш басылып отыр ан б л о улы т рлі лт, м дениет кілдеріні зара ынысып, орта тіл табысуы шін не ма ызды екенін егжей-тегжейлі т сіндіреді. Кітап тілшілерге, дипломаттар а, леуметтанушылар а, психологтер ж не м дениеттанушылар а, сондай-а ызметі мен к нделікті мірде лтаралы ж не м дениетаралы коммуникация м селелерімен бетпе-бет келетін к пшілікке арналады. ӘОЖ 008 (075.8) КБЖ 71 я73 ISBN 978-601-7943-07-3 С.Г. Тер-Минасова. 2000 « лтты аударма бюросы» о амды оры, 2018

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына қосылу. Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрын жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыруларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады. Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыттары бойынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне аударып, жастарға дүниежүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім алуға мүмкіндік жасаймыз. Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет сияқты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда орнықтыратын басты күшке айналады. Осылайша болашақтың негізі білім ордаларының аудиторияларында қаланады... Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінен

Ал ы с з Осыдан мы жыл б рын Ежелгі Грекияда талай жазушыны гімесіне ар ау бол ан мысал- гімелерді авторы Эзоптай дана адам мір с рген екен. Ол философ Ксанфты лы болыпты (франциялы Лафонтен мен ресейлік Крылов мысалдарыны сюжеттері осы Эзоптан бастау алады деседі). Бірде Ксанф з о ушыларына арнап салтанатты дастар ан жайма болады. С йтіп, Эзоп а д ниедегі е д мді та амды зірлеуді б йырады. Эзоп ожайынны б йры ына бойс нып, базар а барып «тіл» сатып келеді. Кешкісін салтанатты кеште она тарды «тілден» жасал ан рт рлі та аммен сыйлапты. Оны б л ылы ына атты назалан ан Ксанф: «Сен бізді маза етіп т рсы ба? Мен са ан лемдегі е д мді та амды зірлеуді б йырдым. Ал сен тек тіл сатып келіп, тілден ана жасал ан ас зірлепсі . Сол ылы ы шін са ан д ре со уды б йырамын», – дейді. Сонда Эзоп: «Тілден ма ызды, тілден арты еште е жо . Тілсіз к ні ара , с йлей алмайсы , б йыра алмайсы , алу да, беру де, сату да, сатып алу да олы нан келмес еді. Онсыз сен мемлекет ра алмайсы , оны стап т ратын за дарды да жаза алмайсы . Тілді ар асында сен б ріне ол жеткізесі , тіпті сені философия да тілді ар асында ж зеге асып т р, Ксанф», – деген екен. Келесі к ні Ксанф Эзоп а лемдегі е д мсіз та амды зірлеуді б йырады. Эзоп та ы да тіл сатып алып, тілден т рлі та ам зірлеген екен. Б л ылы ы Ксанфты б рын ыдан бетер ашуландырыпты: «Жекс рын, сен бізді т лкек еткені ді ашан оясы ? Кеше сен тілді лемдегі е д мді та ам ретінде сынып еді , б гін е д мсіз деп кеп т рсы . Сені жартастан ла тыруды б йырамын!» – депті ыза а булы ып. Эзоп: «Тілден жаман не бар? Д л сол тіл рыс а себепкер болады, к м н тудырады, ыз анышты к рігін ыздырып, орлап маза етеді. Б ны со ы жанжал а ласып, адамдарды лімге душар етеді. Ксанф, мені де азір тілді ар асында жерден алып, жерге салып т рсы ой», – деп жауап береді. асырлар ойнауынан бізге жеткен осы бір ша ын а ызда тілді

м ні мен ма ызы рі ыс а, рі на ты, рі аны берілген. Тіл – арым- атынас, я ни коммуникацияны басты ралы. Адамны оны андай ажетіне жарататынына орай, жа сылы ты да, жаманды ты да жаршысы бола алады. діретті Жаратушымыз к ллі тіршілік иелеріні ішіндегі е естісі м саналысы етіп Адамды жарат анды тан, оны бас алардан айырмашылы ы – асиетті тілінде. Ежелгі ауымды рылыс адамдарыны ор ансыз с би кейпінен б гінгідей б кіл жаратылысты Падишахына айналып, алып д лей жырт ыштарды (мамонт, азуы алты арыс жолбарыс) же іп шы уына ткір азу немесе жезтырна к мектескен жо , лы м ртебелі тілді дамы ан, ке тарал ан, н зік коммуникация ж йесі к мектесті. Тілді ар асында лемді танып біліп ана оймады , сонымен бірге сол танымымыз бен білімімізді, жина ан т жірибемізді келесі рпа а алдыру а м мкіндік туды. Жазуды пайда болуы – б л м мкіндіктерді одан рі ны айып, ке інен етек жаюына ы пал етті. Дана Эзоп д рыс айтады – тілді м ні мен ма ызы рі м мкіндігі оны адамны алай олданатынымен тікелей байланысты. Адам оны жа сылы пен жаманды ты да, мейірімділік пен атыгездікті де аруы ете алады. Тап азіргідей тіл ар ылы арым- атынас жасау м селесі ешуа ытта зекті болма ан еді. М дениетаралы коммуникация – арым- атынас теориясы мен т жірибесіні ерекше к кейкестілігін ай ындайтын жа а п н. М дениетаралы коммуникация проблемаларына азір б кіл лемні ынтасы ерекше ауып отыр. Оны жа сылы-жаманды себептері к п. лемні б ан ерекше ы ылас танытуыны жа сы жа тары рине, жетерлік: ылыми-техникалы прогресс, интернетті иял- ажайыбы, лемні кез келген т кпірінен мобильді телефон, компьютер, теле ж не радиобайланыс ар ылы «к зді ашып-ж м анша жылдам хабар алдыр ан» коммуникацияны ал ырлы ы. Б л – ХХІ асырды кереметі. лтаралы , м дениетаралы , т л ааралы байланыс миллионда ан адам а еш андай кедергісіз жол ашты. Біра ылымны лы жетістіктеріні игілігін к руге тілдер мен м дениеттер арасында ы т сінбеушілікті алынбас амалы б гет

болуда. Соны салдарынан аразды тар ршіп, шиеленістер жиі туындауда. Осы т сініспеушіліктен м дениетаралы коммуникация а деген шектен тыс ызы ушылы ты кері ы палын да пайымдаймыз: Адамзатты жа а тарихында ы геосаяси катаклизмдер лем хал ыны миллиондап бос ын а айналуына жер аударылуына к ші онны к шеюіне ы пал етті Тілдік ж не м дени проблемалар адамдар ауымыны татулы ына сызат т сіріп этникалы жанжалдар ршіп оны со ы ан т гісті со ысты басталуына кеп со уда Б ны салдары барлы ксенофобия мен агрессияны , адамзатты болаша ына ауіп т ндіретін, адам айтса нан ысыз лемдік тол улар а бастайтынын естен шы армау керек. Осы жа дайда білімні жа а рі жас саласы – м дениетаралы коммуникацияны дамуы – ылымны бірінші кезектегі міндетін ай ындап ал а шы арды. Б л асыра ба алаушылы емес. Біз ылым мен техниканы заманауи ажайыптарына, сондай-а адам факторларыны да дамып, жо ары ма ыз а ие бол анына ку болып отырмыз. Адамзатты мір с ру салтын, да дыларын, салт-д ст рін, д ниетанымы мен менталитетін, ндылы тар ж йесін, бас аша айт анда, бізді заманымызда антропологиялы немесе этнографиялы ма ынада м дениет деп атау а йренген ж ртты б ріне т сінікті термин адамны ішкі-сырт ы лемін толы ымен таныта алмайды. Б ан ж ртты б ріне т сінікті ж не йреншікті жан д ние, жылы ж рек ымдарын осы ыз, «ж рекке мір ж рмейді» дегендей, адамны техникалы т р ыдан ол жеткізген жетістігіне, айналып келгенде адамны зі кедергі келтіруде. Шынды ында, осындай « са -т йек н рсе» адамзат баласыны ол жеткізген ылыми-техникалы жетістігіне н сан келтіреді деп кім ойла ан. ылыми-техникалы прогресті басты ма саты – адамзат баласын жар ын болаша а жетелеу. Біра ылым мен техниканы жолында о ан, керісінше, р л ат аратын тілдік ж не м дени кедергілер ыл и тос ауыл болуда. Мінеки, сонды тан да арым- атынас дерісінде, е алдымен, рт рлі м дениетті, рт рлі тілді адамдарды зара т сінісуін амтамасыз ету ма саты еріксіз туындайды.

М дениетаралы коммуникация – к ллі ылымдар терминдерін пайдаланатын п наралы ылым. Шынында да, философ, тілші, м дениеттанушы, психолог, леуметтанушы, тарихшы, географ, биолог, геолог, химик, физик ж не т.б., бір с збен айт анда, гуманитарлы , жаратылыстану ылымыны барлы кілі адам лемін, оны материалды , рухани мірін, ызметін ж не м дениетін жан-жа ты тере зерделеп білуі шін бір арна а то ысады. Сонымен, кім адамды зерттесе, кім адамды арым- атынас байлы ын молынан пайдалан ысы келсе, кім адамдарды м дениетаралы , этносаралы шиеленістерден т ар ысы келсе, соларды барлы ы да тіл тылсымына бойлайтын ылымны жас, біра те ажетті, к кейкесті саласы – м дениетаралы коммуникация п німен таныс аны абзал. Егер де б л кітап адамдар а орта тіл табысу а мыс алдай да болса септігін тигізіп, тым болма анда бір шиеленісті алдын ал ан болса, онда ол бекер жазылма аны. ріптестеріме аудармашылар а баспагерлерге ж не осы кітапты о ырмандары лы аза хал ыны тіл с йер ауымына зор рмет ізгі ниет махаббатпен автор М В Ломоносов атында ы ММУ ді е бек сі ірген профессоры Светлана Григорьевна ТЕР-МИНАСОВА

ыс артулар тізімі А. – А.О. Ахманова. Словарь лингвистических терминов. М., 1966. АРС – В.Д. Аракин, З.С. Выгодская, Н.Н. Ильина. Англо-русский словарь. М., 1983. АС – Словарь русского языка. Под ред. А.П. Евгеньевой. 1–4 т. М., 1981–1984 (Академия наук СССР. Институт русского языка). БАРС – Большой англо-русский словарь. Под общим руководством И.Р. Гальперина, Э.М. Медниковой. М., 1987. Д. – В.И. Даль. Толковый словарь живого великорусского языка. 1–4 т. М., 1978–1980. И. – Словарь иностранных слов. 7-басылым. М., 1979. М. – Ж. Марузо. Словарь лингвистических терминов. М., 1960. О. С.И. Ожегов. Словарь русского языка. М., 1972. О. и Ш. – С.И. Ожегов, Н.Ю. Шведова. Толковый словарь русского языка. М., 1993. РАСС – Русско-английский. Под общим руководством Проф. А.И. Смирницкого. М., 1997. СИ – Современный словарь иностранных слов. М., 1992. СЯП – Словарь языка. А.С. Пушкина. Сост. С.И. Бернштейн и др. 1–4 т. М., 1956–1961. У. – Толковый словарь русского языка. Под ред. Д.Н. Ушакова. 1–4 т. Л., 1934–1940. Ф. – М. Фасмер. Этимологический словарь русского языка. Пер. с нем. И доп. О.Н. Трубачева. 1–4 т. М., 1986–1987. ALDCE – The Advanced Learner’s of Current English. 2nd Ed. London.

Oxford University Press, 1967. BBCED – BBC English Dic onary. Harper Collins Publishers., 1992. CCEED – Collins COBUILD Essen al English Dic onary. London, Glasgow, 1990. CDEL – Collins Dic onary of the English Language. London, Glasgow, 1985. CIDE – Cambridge Interna onal Dic onary of English. Cambridge University Press, 1995. COBUILD Collins COBUILD English Dic onary. Harper Collins Publishers., – 1995. COD – The Concise Oxford Dic onary. Oxford University Press, 1964. DELC – Dic onary of English Language and Culture. Longman Group LTD., 1993. LDCE – Longman Dic onary of Contemporary English. Longman Group LTD., 1995. OALD – Oxford Advanced Learner’s Dic onary. 4th Ed. Oxford University Press, s.a. The The Shorter Oxford English Dic onary on Historical Principles. Shorter 3rd Ed.Vol. 1, 2. Oxford University Press, 1973. Oxford – W. – E. A. M. Wilson. The Modern Russian Dic onary for English Speakers. New York, Toronto, Sydney, Paris, Frankfurt, Oxford etc. M., 1982.

Кіріспе Адамдар бір тілде с йлесе де, р ашан бір-бірін д рыс т сіне бермейді. Оны себебі – м дениеттер ерекшелігінде. Е М Верещагин В Г Костомаров Тіл ж не м дениет айта ру жылдарыны бас кезі. Ж мыс бабымен Америка а бар ан болатынмын, рбымны ызыны сыр атнамасын к ріп беруін тініп, белгілі америкалы д рігерге телефон со тым. Профессор, Америка медицинасыны к рнекті кілі ас ан ізеттілік танытты. Ж рдем беруге бірден келісімін беріп, кім екенімді, Америка а не шін келгенімді с рай бастады. «Филологпін, – дедім біраз па дана. – Конференция а келдім». «Филолог? – деп с рады ол да т сінбеген сы аймен. – Сонда ол медицинаны ай саласы?». Абдырап алдым. Филология дегенні не екенін білмей ме? алжы ы ма, лде маза ы ма? Алайда дауысы шынайы, салма ты шы ан сия ты. Біраз кідірістен кейін: «Филолог дегеніміз кім сонымен?» – деп с рады. «Енді, ол дегеніміз, я ни мен с зді жа сы к рем деген с з», – дедім мі гірлеп. « , солай ма? – деді ол к ілі су сепкендей басылып, – бос с зді жа сы к ремін де із, сол шін сізді конгреске жіберген екен ой». Ренжіп алдым. Ы айсыз жа дай болды. Немен айналысатынымды т сіндіре алмадым. С зді жа сы к ретінім рас, алайда с з менен алыстау екен. А ылшын тілін жа сы білемін, артикльдерін д рыс олданамын, дауысты, дауыссыз дыбыстарын д рыс айтамын, алайда д рыс арым- атынас жасай алмадым. Б л о и а кітапты кіріспесінде не айтам, немен айналысам, тіл

туралы, м дениет туралы, арым- атынас туралы жазыл ан е бек жетерлік, ал сонда мен не жайында жазба шымын деген ой стінде еске т сіп отыр. азіргі та да лемні экологиялы келешегіне ала даулы к іліміз олымыз а т скен рбір жа а кітапты аша отырып, еріксіз та ы бір то ай (орман) рбанды а шалыныпты деп ойлайтыны аны . Осы бір жапыра кітап шін неліктен та ы бір то айды т біне жеткенімізді т сіндіріп, а талып к рейін. Білімім бойынша да, пешенеме жазыл аны бойынша да, жанымны алауы бойынша да, абілет- арымым бойынша да, мен – филологпін. С зді жа сы к рем. Маманды ымны атауына жазу (grapho) с з (logos) білім кіріспе деген с здер емес, махаббат philo деген с зді негіз бол анына ризамын. С зге деген махаббат. С зді алай с юге болады? Немен айналысатынын жеткізуде иналмайтын, м селен, адам емдейтін, лімнен т аратын, адам мырын, е бекке абілеттілігін зартатын адам а оны алай ындыру а болады. Т сінесіз бе, с зді с йем, сол с зге деген махаббат – мені маманды ым. Міне, сол с зге деген махаббатты, я ни оны не шін с ю керек, с зге деген махаббаттан алай маманды жасау а болатынын с збен т сіндіруді ы айлы с ті ту ан сия ты. Жауап арапайым рі т сінікті: с з арым- атынас шін ажет, онсыз арым- атынас жасау м мкін бол анымен, тым жадау рі иын а т седі. Егер шет тілінен енген кірме с здерді деттегідей с нді, орынды етіп олдана алса ыз, арым- атынасты , я ни коммуникацияны барлы с н-салтанаты, еркіндігі сонда. Адам – о амда мір с ретін тіршілік иесі. о амда мір с ретіндіктен, ол о амны бас а м шелерімен арым- атынас жасауы тиіс. Орыс тіліндегі общество общий с здеріні орта т бірлеріне назар аударайы шы. Коммуникация (communica on) с зі де латын тіліндегі communis – жалпы (общий) деген с зден шы ан. Сонымен, с з адамдарды қарым-қатынас арқылы байланыстырып, біріктіреді. арым- атынассыз о ам, о амсыз леуметтенген, м дениетті, а ыл-парасатты, homo sapiens адам жо . С з бен тіл бір-бірімен абыса отырып, адамды жануарлар лемінен ажыратады. Оны алай жа сы к рмессі ?! алай оны ыжда атпен, зер сала, р ырынан, жан-жа ты зерттемессі ? Бірде-бір ылым,

бірде-бір маманды с зсіз рекет ете алмайды. Ол жо дегенде, білім мен т жірибені т жырымдап, са тап, келесі рпа а жеткізу шін ажет. Тіпті лы д рігер де бас а д рігерлермен, нау астармен, жалпы адамзат ауымыны барлы м шесімен с з ар ылы арым- атынас а т седі. Аса м ртебелі арым- атынас (немесе аса м ртебелі Коммуникация) адамзат а билік ж ргізіп, оны мірін, дамуын, іс- рекетін, жалпы танымы мен жаратылысты бір б лшегі ретінде зін- зі тануын бас арып отыр. Адамдар арасында ы арым- атынасты зерделеуге ж не о ан не тос ауыл болатынын немесе керісінше не ы пал ететінін т сінуге деген кез келген талпыныс ма ызды рі орынды, себебі арым- атынас р ашан адамзатты тіршілік етуіні тірегі, негізі. Б л кітапты ма саты – адамзат арым- атынасында тілге басты рал ретінде арау, алайда жал ыз рал емес екенін мыттырмау! сіресе халы тар, тілдер, м дениеттер араласы айры ша к шейген б гінгі та да, зге м дениет кіліне т сіністікпен арап, о ан ызы ушылы танытып, рмет к рсетуге т рбиелеу зекті м селеге айналып отыр ан уа ытта б л талпынысымыз аса ма ызды. К пшілік назарыны м дениетаралы , халы аралы коммуникация м селелеріне ауып отыр аныны да бірден-бір себебі – осы. Коммуникация а андай факторлар ы пал етеді, керісінше не кедергі келтіреді, рт рлі м дениет кілдеріні арым- атынасын иындататын не н рсе? Тіл мен м дениетті ара атынасы алай белгіленеді? Сана ар ылы с зілген тіл жаратылысты алай бейнелейді? Жеке т л аны алыптасуына тіл алай ы пал етеді? Жеке адамны , жымны ділі, идеологиясы, м дениеті алай алыптасады ж не олар тілде алай бейнеленеді? лтты мінез дегеніміз не ж не оны алыптасуында тілді р лі андай? Шет тілдерін ме геруде леуметтік-м дени факторды р лі андай? Тіл мен м дениет ар ылы, уелі ана тілі ар ылы, кейінірек зге тілдерді ме геруі ар ылы д ниені к рінісі алай жасалады? Не себепті Ресейді Білім министрлігі «Шет тілі» маманды ын

«Лингвистика ж не м дениетаралы коммуникация» деп згертті? Не себепті б кіл лемді м дениетаралы арым- атынас, м дениетаралы а ты ыс м селелері ала датып отыр? Белгілі америкалы саясаттанушы Сэмюэль Хантингтонны шінші д ниеж зілік со ыс саяси-экономикалы ж йені емес, м дениет пен ркениет со ысы болады деп болжам жасауына сер еткен не? «Форд» компаниясыны б рын ы басшысы Ли Йакоки: «Б кіл ызмет істеген жылдарымда уа ытымны тек 20 -ын арым- атынаспен байланысты н рселерге, ал ан 80 -ын бас а ж мыстар а арнаппын. Б рін айта бастар болсам, керісінше істер ме едім?» – дегені нені ме зеп т р? сынылып отыр ан е бекте осы сауалдарды барлы ына жауап беруге тырысамын.

1 Негізгі ымдар мен т сініктер Алдымен осы кітапта пайдаланылатын негізгі ымдарды аны тап алайы . «Тіл» ымына аны тама беріп к рейік. Тіл – белгілі бір лтты з ойын жеткізуіне к мектесетін барлы с здерді жиынты ы, оларды д рыс тіркелуі (Д.). Тіл – индивидтерді (жеке т л аларды ) зара арым- атынасына ызмет етуге жарамды кез келген та балар ж йесі (М.). Тіл – адамзат жымы м шелеріні негізгі рі ма ызды арым- атынас ралы саналатын семиологиялы ж йені ерекше бір т рі, сондай-а б л ж йе адамзатты ойлауын дамытатын, тарихи-м дени д ст рлерін ж не т.б. рпа тан- рпа а жеткізетін рал (А.). Тіл – адамзат о амында стихиялы жолмен пайда болып, дамитын, адамдарды арым- атынас жасауына, оларды жаратылыс туралы б кіл білгендері мен т йгендерін бейнелеуіне ызмет ететін дискретті ( зік- зік) дыбыстарды та басы1. Тіл – дыбысты , с здік, грамматикалы ралдарды тарихи алыптас ан ж йесі, ол ойлау ж мысын шынды а айналдырушы ж не о амда ы адамдарды арым- атынас жасау, ой алмасу, зара т сінісу ралы (О.) Тіл – с здік ор ж не оны пайдаланылу т сіліні бір не одан к п елде басымды а ие болуы ( ЛІ) (ауыс.); ойын жеткізу (ым-ишара, шартты белгілер ар ылы с йлесу) т сілі; с здер мен оларды олданылуы; с йлей алу абілеті; адамны зі туралы айта білу т сілі ( айбат рі т рпайы, бала ат с з немесе жеке басын орлайтын с здер); ызалы, ашулы сезімдерін білдіру; к сіби ж не жергілікті лексика; деби стиль, оны к рсететін формасы; о ытушы, м алім ( детте шетелдік, заманауи) немесе ов. (ов с зіні ма ынасын ашып беруге бола ма?) Language. A vocabulary and way of using it prevalent in one or more countries (DEAD ~); (transf.) method of expression ( nger~, talk by conven onal signs with ngers); words and their use; faculty of speech; person’s style of expressing himself (bad ~, or || vulg. ~, oaths and abusive talk; strong ~, expressing vehement feelings; professional or sec onal vocabulary; literary style, wording; ~ master, teacher of (usu. mod. foreign) ~ or ~ s (COD). Тіл – са фрагменттер ( зіктер) мен ма ыналы ойды жеткізуде олдануды т сілдерін реттейтін ережелер жиынты ынан т ратын арым- атынас ж йесі. Адамзат тілі ауызша немесе жазбаша т рде пайдаланылатын с здерден т рады. Language – A system of communica on consis ng of a set of small parts and a set of rules which decide the ways in which these parts can be combined to produce messages that have meaning. Human language consists of words that are usually spoken or wri en (CIDE). Тіл – белгілі бір ел, аудан хал ыны немесе белгілі бір тайпаны бір-бірімен арым- атынас жасауы шін пайдаланатын дыбысты ж не жазбаша та баларыны ж йесі. А ылшын тілі – к п адамны ана тілі немесе екінші тілі. A language is a system of sounds and wri en symbols used by the people of a par cular country, area, or tribe to communicate with each other. Many have English as a rst or second language Тіл – с здерді коммуникация ма сатында пайдалана алу м мкіндігі. Б л зерттеу м алімдерді балалар а тіл ме герту да дыларын алай алыптастыру а болатынын т сінуіне к мектеседі Language is the ability to use words in order to communicate. This research helps teachers to understand how children acquire language Белгілі бір п нмен байланысты с здерді пайдалануды сол п нні тілі, я ни леуметтану тілі деп атау а болады. You can refer to the words used in connec on with a par cular subject as the language of that subject. ...the language of sociology Ауызша немесе жазбаша с йлеу фрагментіні ( зіндісіні ) тілі сол жазумен не айтуды стилі болып саналады. Тілді турашылды ына д н ризамын. The language of a piece of wri ng or a speech is the style in which it is wri en or spoken. I admire the directness of the language Тіл – сондай-а бас а да коммуникация т сілдерін, атап айт анда, белгілер тілін, компьютер тілін, жануарлар тілін к рсетуде де пайдаланылады. детте б л арым- атынас белгілер ар ылы ж зеге асатын тілдер.

Language is also used to refer to other means of communica on such as sign language, computer languages, and animal language. The way that they usually communicate with others is by using sign language (BBCED). Тіл – 1. Адамны ойын с з ар ылы жеткізу т сілі. 2. Халы немесе лтты пайдаланатын с здеріні айыры ша ж йесі. Language. 1. the system of human expression by means of words. 2. a par cular system of words, as used by a people or na on (LDCE). Сонымен, р д уір, ел, мектеп кілдеріні берген аны тамалары е бастысы мына ан келіп то ысады: тіл – б л арым- атынас ралы, ойды жеткізу ралы. рине, оны бас а да ызметтері бар, алайда осы екеуі – е негізгісі. Тіл коммуникация а ызмет етеді, б л арым- атынас т рлеріні ішіндегі е басты, е ашы , ай ын (эксплицит), е ресми рі леумет мойында аны болып саналады. Тіл зімізге белгілі рбір о амда ы таза к йіндегі коммуникативтік ( атысымды ) деріс2. Коммуникация – арым- атынас актісі, бір не одан да к п т л аны арасында ы зара т сіністікке негізделген байланыс; бір т л аны екінші бір т л а а немесе бірнеше т л а а а паратты хабарлауы (И.). Коммуникация – атынас, арым- атынас (О.). Коммуникация – алмасу актісі ( сіресе жа алы тармен); жеткізілген а парат; арым- атынас. Communica on. Act of impar ng (esp. news); informa on given; intercourse (COD). Коммуникация – а паратты бас а адамдар а немесе тіршілік иелеріне жеткізу дерісі немесе актісі. мырс алар мен солар тектес ж ндіктерді тиімді коммуникация ж йесі жа сы дамы ан. Офицерлер мен команда арасында байланыс (с збе-с з: коммуникация) нашар бол ан. Communica on is the ac vity or process of giving informa on to other people or living things. Insects such as ants have a highly e ec ve system of communica on There was poor communica on between o cers and crew Коммуникациялар – арым- атынаста немесе а паратты беруде пайдаланылатын ж йелер мен дерістер. Елдегі коммуникация ж йесіне де айтарлы тай н сан келтірілген... Communica ons are the systems and processes that are used to communicate or broadcast informa on. Communica ons inside the country have also been seriously disrupted Коммуникация – хат немесе телефон о ырауы. Ресми т рде пайдалану. Сырт ы істер министрлігінен пия хабарлама (с збе-с з коммуникация). A communica on is a le er or telephone call; a formal use. ...a secret communica on from the Foreign Minister (BBCED). Коммуникациялар – адамдар арасында ы, сіресе ресми ж йелер – пошта, радио, телефон ж не т.б. ар ылы а парат жеткізуді т рлі дістері: халы аралы к мекті кем дегенде 2 -ы коммуникацияны жа сарту а кетеді. Communica ons are the various methods of sending informa on between people and places, esp. o cial systems such as post systems, radio, telephone, etc.: Less than 2 of all overseas aid is going to improve communica ons Коммуникациялар – б л сондай-а адамдарды бір-бірімен атынас орнату, бір-біріні сезімін т сіну т сілі: Ата-аналар мен балалар арасында ы атынастар (с збе-с з коммуникация) негізінен те к рделі. Communica ons are also the ways which people use to form rela onships with each other and understand each other’s feelings: Communica ons between parents and children are o en di cult (CIDE). «М дениет» ымына аны тама беру лде айда к рделі. кінішке арай, м дениет с зі еуропалы тілдерді б рінде к п ма ыналы. « кінішке арай» деп с зді терминологиялы олданылуына атысты айтып отырмыз (терминдер бірма ыналы болуы тиіс, йтпесе ылыми а паратты беру иындайды), негізінде с зді к пма ыналы ы – кемшілік емес, ол тілді байлы ы. К пма ыналы ты ар асында с здерді стильдік т р ыдан ойнату а, тілдік полифония а, я ни с збен бейнелеу аясын ке ейтуге болады. Сонымен м дениет с зіні аны тамасына то талайы .

Орыс тіліні академиялы с здігінде б л с зді жеті ма ынасы берілген, біз шін соларды ал аш ы т ртеуі ма ызды (со ы шеуі – арнаулы ауылшаруашылы ы, бактериологиялы ж не т.б. терминдер): 1. Адамзат о амыны ндірістік, о амды ж не рухани мірінде ол жеткізген жетістіктеріні жиынты ы. Материалды м дениет. Рухани м дениет. М дениет тарихыны айтуынша, адамдарды е бек, ылым ар ылы тап ан білімдері к н санап сіп келеді ж не танымды абілеттерімізді ары арай шексіз дамуына тірек болма . М.Горький. Жауап// Белгілі бір д уірдегі белгілі бір халы ты не о ам м шелеріні жетістіктеріні жиынты ы. Социалистік м дениет. М. Горький орыс м дениетіні к рнекті кілі бол ан. Павленко. М.А. Горький. 2. Шаруашылы ты андай да бір саласыны не а ыл-ой рекетіні даму де гейі, д режесі. Жер деу м дениеті. С йлеу м дениеті. Жо ары е бек м дениеті шін к рес. 3. К зі ашы адамны ажеттіліктеріне с йкес келетін жа дайды болуы. Т рмыс-тіршілік м дениеті. (Жер иеленуші Гуделкин) м дениет орната бастады... Ол аурухана ашып, фельдшер жалдады, мектеп сал ызды. Эртель. «Записки степняка» («Далалы ты жазбалары»). 4. К зі ашы , білімді, о ымысты. Шынымен жас суретшіні таланты, к сіби да дылары, м дениетке деген тал амы бар ма екен, онда ол талабы мен табандылы ыны ар асында шынайы шеберлікке ол жеткізеді. В.Яковлев. Сурет нері туралы (АС). Осы берілген ма ыналарды ішінде м дениет с зіні антропологиялы , этнографиялы ма ынасына тек біріншісі ана жа ын. М дениеттану т р ысынан ал анда, белгілі бір к рнекті н тижелерді о ба асын к рсететін жетістік с зі д л келмейді. М дениеттану барлы іргелі ылым саласы сия ты барынша діл болу а тырысады ж не ба а беруден бойын аула салады. Сонды тан осы т р ыдан ал анда, «жетістіктер жиынты ы» деп ал аннан г рі « рекеттер н тижесіні жиынты ы» деген д рыстау болар еді. Culture а ылшын с зіні ма ынасы: М дениет – мір салты, сіресе белгілі бір адамдар тобыны белгілі бір уа ытта ы жалпы дет- рыптары мен нанымдары. Жастар / ж мыс/орыс/ рим/жалпы м дениет. Culture – the way of life, especially general customs and beliefs of a par cular group of people at a par cular me. Youth / working-class / Russian / Roman / mass culture (CIDE). М дениет: 1. М дениет дегеніміз – белгілі бір о ам а телінген идеялар, д ст р ж не нер (М селен, ол Рим ж не грек м дениетін лердей жа сы к ретін ытай мен Жапонияны лы м дениеттері). 2. М дениет – оны идеяларымен, нерімен ж не мір с ру салтымен ай ындалатын белгілі бір о ам немесе ркениет (м селен, африка ркениетіні ж не м дениетіні бай тарихы). Culture. 1) Culture or a culture consists of the ideas, customs, and art that are produced or shared by a par cular society (e g He was a fervent admirer of Roman and Greek culture the great cultures of Japan and China). 2) A culture is a par cular society or civiliza on, especially one considered in rela on to its ideas, its art, or its way of life (e g the rich history of African civiliza ons and cultures) (COBUILD). М дениет – белгілі бір д уірді немесе халы ты д ст рі, ркениеті немесе жеткен жетістіктері ( ытай м дениетін зерттеді). Culture – 1) the customs, civiliza on, and achievements of a par cular me or people (studied Chinese culture) (COD). М дениет – белгілі бір адамдар тобыны белгілі бір д уірде жаса ан д ст рі, сенімі, нері, музыкасы ж не бас а да адамзат ойыны жемісі (ежелгі грек м дениеті, тайпалы м дениет, поп-м дениет). Culture – the customs, beliefs, art, music, and all the other products of human thought made by a par cular group of people at a par cular me (ancient Greek culture a tribal culture pop culture)

(DELC). М дениет термині – антропологияны техникалы с здігінен алын ан. Со ан орай, ол ауымдасты ты талап еткеніне арай о ам м шелеріні барлы мір с ру салтын амтиды. The term culture is taken from the technical vocabulary of anthropology, wherein it embraces the en re way of life of members of a community insofar as it is condi oned by that membership3. Барлы а ылшынтілді аны тамалы тарда culture с зін т сіндіру барысында customs «салт, д ст р», beliefs «сенім», сондай-а the way of life « мір с ру салты» с з тіркестерін бірнеше рет олданады. М дениетаралық коммуникация термині – атауы айтып т р андай, рт рлі м дениет кілдеріні арым- атынасын білдіреді. Лингвоелтану ылымыны Библиясы Е.М. Верещагин мен В.Г. Костомаровты «Тіл ж не м дениет» кітабында м дениетаралы коммуникация ымына « рт рлі лтты м дениетті екі ж не одан да к п кіліні зара т сіністікпен арым- атынас жасауы» деген аны тама беріледі4. 2 Тіл м дениет ж не м дениет антропологиясы Ал енді, с здер мен ымдарды ж мысына тікелей атысы бар ма ызды екі ым – тіл мен м дениетті зара байланысын алып арастыралы . Оларды зара ты ыз арым- атынаста екені бесенеден белгілі. Тіл – м дениет айнасы, онда адам айналасында ы шынайы мір мен оны міріні шынайы шарттары ана емес, сонымен атар халы ты о амды санасы мен менталитеті, мір с ру салты, д ст р-салты, мораль, ндылы тар ж йесі, лемді сезінуі ж не т йсінуі амтыл ан. Тіл – м дениетті алтын санды ы, яки ба а жетпес оймасы. Ол – лексика мен грамматикада, идиоматика мен ма ал-м телдерде, фольклорда, ауызша ж не жазбаша т рдегі к ркем ж не ылыми дебиетте м дени ндылы тарды са тайды. Тіл – тасымал ралы, м дениетті жеткізуші, ол рпа тан- рпа а са талып келген лтты м дениетті жау арларын тасымалдайды. Балалар ана тілін ме гере отырып, онымен бірге ата- бабаларыны б гінге дейін жина тал ан м дени бай т жірибесін де игереді. Тіл – ару, м дениетті ралы. Адамны , сол тілде с йлеушіні т л алы сипаты тіл ар ылы дары ан, тіл ар ылы лемді тануы, менталитеті, адамдармен арым- атынасы т.б., я ни арым- атынас ралы ретінде сол тілді пайдаланушы халы ты м дениеті ар ылы алыптасады. Демек, тіл «бізді мір с ру салтымызды танытатын т жірибелік да дыларымыз бен идеяларымызды леуметтік жина ты оры5» – м дениеттен тыс мір с рмейді. Адамзат ызметіні бір т рі тіл – адам міріні рт рлі саласында адамзат ызметі н тижелеріні жина ы ретінде ай ындалатын (жо ары а ара ыз) м дениетті (айталы : ндірістік, о амды , рухани) рамдас бір б лігі. Алайда ойлауды ж зеге асыру формасы ретінде, бастысы арым- атынас ралы ретінде тіл – м дениетпен бірдей де гейде т ра алады6. Егер тілді оны рылымы бойынша ( алыптастыру ж не игеру амалдары (ана тілі немесе шет тілі ретінде) арастыратын болса , онда леуметтік м дени абат немесе м дениет рамы тілді бір б лігі немесе оны шынайы т рмысты келбеті. С йте т ра м дениет рамы – жай ана тіл ар ылы баяндалатын м дени а парат ана емес, б л оны барлы де гейі мен салаларына т н тілді б лінбес бір б лігі. Тіл – ұжымның қоғамдық санасын, д стүрін, м дениетін сақтап, жеткізу арқылы адамдар тобынан этносты, ұлтты қалыптастыратын қуатты қоғамдық қару. «М дениетті лтты ерекше рамдарыны ішінде тіл бірінші орында. Тіл, біріншіден, арым- атынас м дениеті ретінде адамдарды зара байланыстыра да, зара алша тата да алады. Тіл – ол тілде с йлеуші адамдарды белгілі бір о ам а телитін белгі. Этносты негізгі ерекше белгісі – тіл. Оны ішкі ж не сырт ы екі жа ынан алып арастыру а

болады: ішкі ба ыт бойынша ол этникалы интеграцияны негізгі факторы ретінде ай ындалады; сырт ы ба ыт – ол этносты негізгі этноб лшектену белгісі. з бойына осы екі арама- айшы ызметті диалектілік т р ыдан абыстыра отырып, тіл – этносты зін- зі са тау рі оны зім ж не згелер деп б лшектеу ралы7». Демек, тіл мен м дениетті зара арым- атынасы – к рделі рі к п аспектілі. Б л кітап тіл мен м дениетті адамдар арым- атынасы дерісіндегі зара байланысы, ы палы ж не рекет проблемаларына арналады. Б л проблемаларды арастырудан б рын, діснамалы ж не дістемелік т р ыдан кей м селелер мен т сініктерді алдын ала келісіп алайы . Адам м дениетіні алыптасуы ж не даму м селелерімен м дени антропология айналысады. Антропология аты айтып т р андай – адам туралы ылым. Алайда адам туралы ылымдар а (та ы да атында к рініс тап андай) барлы гуманитарлы ылымдар мен кейбір жаратылыс ылымдарыны да (медицина, жекелей – биология) атысы бар. Адам туралы ылым те к п. Б л т сінікті де. Себебі, адам – те к рделі, ртарапты ж не к п ырлы жаратылыс. Сол шін де ж ртты барлы ыны назары адамда. Тікелей адам а ба ытталма ан бас а ылымдар лемді, таби атты, адамзаттан тыс объективті шынды ты зерттеу п ні ретінде абылдайды. Біра б л орша ан ортаны зерттейтін адам, ол – адам к з арасы т р ысынан арастырылады. Бас аша айт анда, адами фактор тіпті гуманитарлы емес ылымдарды зінде к рініс табады. Я ни адам туралы к птеген ылымдар адамны физикалы (биология, медицина), рухани (психология, философия, филология) ерекшеліктерін, іс- рекетін (экономика, социология), алыптасуы мен дамуы (тарих) т р ысынан р ырынан зерттейді. Б л п ндер зара ты ыз байланысты. алай дегенмен де, нысаны адамтану болатынды тан, б л ылымдарды бірінен екіншісі туындап отырады. Онда рт рлі п ндерге ж ктелген аспектілер бірт тас организм ретінде, б лінбес бір б тін ретінде мір с рмек. Антропология немен айналысады? Б л ылым зге ылым салалары секілді б лінбес б тінді б лшектеп ал анда нені та дап отыр? Антропология – адам туралы барлы бас а ылымдардан аспектілерді біріктіре отырып, адамның физикалық ж не м дени дамуының жалпы процесін жан-жақты ж не жа андық тұрғыдан зерттеуге талпынуымен згешеленеді. Со ан орай, антропология: 1) рт рлі н сілдерден рал ан адамны биологиялы тегін ж не физикалы рылысыны эволюциясын зерттейтін физикалы антропология; 2) адам м дениетіні алыптасуы мен дамуын зерттейтін м дени антропология секілді бірнеше б лікке б лінеді. М дени антропология – те ке ау ымды іргелі ылым. Ол адамзатты м дени дамуыны жалпы проблемаларын зерттейді. Онда зге гуманитарлы ылымдарды барлы білімі топтастырыл ан. М дени антропология – адамды адам ететін ж не оны зге тіршілік иелерінен ерекшелеп т ратын ж не м дени т р ыдан алыптасуыны біры ай процесін зерттейді. Жануарларда зін- зі стауды белгілі бір ж йесі алыптас ан, біра м дениет жо . М дениет – м дени антропологияны зерттеу п ні ретінде уа ытты белгілі бір кезе інде лтты , тапты , адамдар тобыны рамдас ж не алыптас ан мір салтыны , сондай-а адамзат о амыны барлы саласында ы ж не барлы факторында ы (идеялар, наным-сенім, салт-д ст р) ызметіні н тижесі. М дени антропология м дениетті оны барлы аспектісінде:

адамны мір с ру салты, лемді тануы, менталитеті, лтты мінезі, рухани, о амды ж не ндірістік ызметіні дамуын зерттейді. М дени антропология адамны арым- атынасы ар ылы, коммуникация ар ылы м дениетті дамытатын, ерекше абілетін – соны ішінде с йлеу абілетін зерттейді. Адамзат м дениетіні шексіз рт рлілігін, оларды зара ызметі мен шиеленістерін арастырады. Ерекше назар тілді зара ызметі мен м дениетіне аударылатын болады. М дени антропология курсыны негізгі міндеттері: 1) м дениетті адам міріндегі, мінез- л ында ы, зге адамдармен ж не зге м дениетпен арым- атынасында ы ерекше р лін т сіндіру; 2) осы ылымны идеялары мен дістерімен таныстыру; 3) м дениетті даму жолын ай ындау, оларды зара а ты ысы мен іс- рекеті ж не згеруі; 4) тіл мен м дениетті зара байланысы, зара ы палы мен іс- рекетін ай ындау; 5) м дениетті адам мінез- л ына, д ниетанымына, лемдік ж йеге, жеке міріне, т л аны алыптасуына т.с.с. алай ы пал ететінін к рсету. М дени антропологияны дамуы азіргі Ресей шін аса ма ызды, йткені б л ел біраз уа ыт зге лемнен, бас а м дениеттен ол зіп алды ой. Ресейліктер кейбір бас а м дениеттерден м лдем ма рым болды, не олар туралы жал ан т сінікте болды. азіргі та да зге м дениеттерді тану ажеттілігі мен м мкіндігі с йкесіп отыр. ажеттілік – Ресей т р ындарыны халы аралы ж не м дениетаралы арым- атынасыны жа аруынан туындап отыр. Б л курс пен білімні осы саласы – сіресе шет тілдерін йренушілер шін ма ызды, шет тілдерін на ты арым- атынас ралы ретінде олдану (б рын ыдай жазбаша м тіндерді жай о у ар ылы йрену емес) м дениеттер, оларды дамуы ж не зара байланысы жайлы жалпы білім аясы ке жа дайда – бас аша айт анда, м дени антропологияны білгенде ана м мкін болады. Лингвом дениеттану тіл ж ніндегі ылымны бір саласы, тікелей м дениетті зерттеуге атысы бар сала ретінде со ы кезде те ке ау ыммен таралуда. Профессор В.В. Воробьевті (Ресей халы тар досты ы университеті) с зіне с йенсек, «б гін лингвом дениеттану – жа а филологиялы п н ретінде танылды. Ол белгілі бір де гейде б лініп ал ан немесе йымдас ан т рде жина тал ан м дени ндылы тарды, с йлеуді туындауы мен оны абылдауда ы таби и коммуникативті процестерді, тілдік т л аны т жірибесі мен лтты менталитетті зерттейді, « лемні тілдік бейнесін» ж йелі сипаттайды ж не о ытуды білім беру, т рбие рі интеллектуалды міндеттерін амтамасыз етеді. С йтіп, лингвом дениеттану – типті синтездеуші, м дениет пен тілді ызметіндегі зара байланысы мен зара іс рекетін зерттейтін кешенді ылыми п н. Б л процесс тілдік ж не тілден тыс (м дени) бірліктерді бірт тас рылымды (структуралы ) мазм нын азіргі басымды тар а ж не м дени ондыр ы а ба ыттал ан (нормалар мен о амды ндылы тар) ж йелі дістер к мегімен ай ындайды8. 3 азіргі м дениетаралы коммуникация м селелеріні зектілігі М дениетке атысты барлы м селелерді зектілігі б гінгі та да адам нан ысыз ткір сипат алды. Т рлі халы ты м дениетін зерттеу – м дениеттану п нінде басты м селеге айналды. Б дан с л ана б рын б л м селеге тарих, философия, филологияны бір б рышында болмашы ана орын беріліп еді. азір оны Ресей жо ары аттестациялы комиссиясы ылыми маманды ретінде ай ындап отыр, м дениеттану п ні бойынша кандидатты ж не докторлы диссертация ор ау шін мамандандырыл ан ылыми ке естер рылды; м дениеттер диалогі мен шиеленістері та ырыптарында ма алаларды к беюі; м дениет м селелерін зерттеушілерді

басын біріктіретін о амдар мен ауымдасты тарды рылуы, м дениет м селелері бойынша конгрестер мен симпозиумдарды , конференциялар саныны к рт артуы; м дениеттану мен антропологияны барлы гуманитарлы ба ытта ы мамандар даярлауды о у жоспарына, тіпті орта мектеп ба дарламасына енуі; жо арыда аталып ткендей, С. Хантингтонны шінші д ниеж зілік со ыс жайында: «Б л м дениеттер мен ркениеттерді со ысы болады» деген белгілі болжамы – м ны б рі м дениет м селелеріне деген ерекше ы ыласты к рінісі. кінішке арай, осындай зге м дениетке деген ерекше ы ыласты артында з м дениетін згелерді т жірибесі мен ерекшеліктері ар ылы байыту секілді игі ж не жасампаз ма сат ана т р ан жо , сонымен атар зге де к ілсіз рі ала датарлы т жірибелер де кездеседі. Со ы жылдарда ы лемдік де гейдегі леуметтік-саяси ж не экономикалы к йзелістер елдерді к шіп- онуын, араласуын ж не шиеленістерін адам айт ысыз к шейтіп жіберді. Б л, рине, м дениеттер а ты ысына кеп со ары даусыз. С йте т ра, ылыми-техникалы прогресс ж не адамзатты бейбітс йгіш, саналы б лігіні к ш салуымен, коммуникация бойынша м дени ріптестерге рмет, т зімділік, м дени диалог, зара т сіністік тиімділігіні басты шарты – арым- атынасты барлы жа а м мкіндіктері мен т рін, формасын ойлап табуда. Осыны барлы ы – к ілге к дік ялатары да, сенім ялатары да – м дениетаралы арым- атынас м селелеріне ерекше назар аударту а т рткі болды. Дегенмен де, б л м гілік м селелер адамзатты те ерте заманнан ала дата баста ан. Д лел ретінде бір ма алды еске т сіріп к релік. Ма ал-м телдер халы даналы ыны айма ы екені тегін емес. С йтіп, ол тіл ар ылы са талып, рпа тан- рпа а жеткен халы ты м дени т жірибесіне айналып отыр. К ні б гінге дейін м н-ма ынасын жо алтпа ан, лі де олданыстан т спеген В чужой монастырь со своим уставом не ходят (Б гдені шіркеуіне з за ымен бармайды) деген орыс ма алы бар. Оны а ылшын тіліндегі баламасы: When in Rome, do as Romans do (Римге келгенде, римдіктер сия ты бол) с збе-с з болмаса да, сол ма ынаны беріп т р. Я ни екі тілде де халы даналы ы азір м дениет а ты ысы деген терминмен діптелген шиеленістерге жол бермеуге тырысады. Б л с з тіркесі, кінішке арай, жо арыда айтып ткен леуметтік-саяси ж не экономикалы секілді к іл ынжыларлы себептерді салдарынан «с нге» айналды. К птеген бос ын, иммигранттар, репатрианттар тіпті «ба уатты экономикалы » жа дайды зінде «б тенні ережелері» а ты ысынан зардап шегуде. М дениеттер а ты ысы дегеніміз не? Неге м дениеттер со ысы туралы айтатын болды ? «Золушка» фильміндегі мір проблемалары жайлы барлы сауал а «Кел, билейік!» деп жауап беретін би т лімгері секілді мен де филолог ретінде, я ни «с зді жа сы к ре отырып», жауапты тілден іздеуді сынамын. уелі с з болды, с з бар, бола бермек, со ында да с з алады. М дениеттер а ты ысы терминін т сіну шін орысты шетелдік (иностранный) с зін есі ізге т сірі із. Оны ішкі формасы мейлінше ай ын: зге елдерден. Ту ан, зге мемлекеттер емес, м дениет адамдарды біріктіреді ж не оларды згелерден, б тен м дениеттен ерекшелеп т рады. Бас аша айт анда, т л м дениет – халы ты лтты ерекшелігін қорғаушы қалқан ж не зге халы тар мен м дениеттерден ор ап- оршап т ратын бітеу дуал.

С йтіп, б кіл лем адамдарды тілі мен м дениеті ар ылы біріктіріп т ратын зі ж не тіл мен м дениеттен ж рдай згелер деп б леді. (Алайда рт рлі леуметтік-тарихи себептерге байланысты, а ылшын тілі басты халы аралы арым- атынас ралына айналды. Сол себепті де, оны миллионда ан адам пайдаланады рі б л тілді ана тілім деп есептемейтіндер а ылшынтілді лемге аса зор саяси-экономикалы ж не бас а да лесін осты. Б л лемдегі халы тар арасында ы ал ан жойылды: оны м дениеті ашы к рмеге ойыл андай, зге адамзат шін олжетімді бола т сті. «Мені йім – мені амалым» а идасын жа сы к ретін а ылшындарды лтты жабы махаббаты шін – б л парадокс немесе та дыр т лкегі сия ты к рінуі м мкін. (Оларды лтты йіні есігі б кіл лемге а ылшын тілі ар ылы ашылды). Ежелгі гректер мен римдіктер б кіл лем хал ын ж не м дениетін варварлар деп атады – гректі barbarous «жателдік» деген с зінен шы ан. Б л с з – дыбыс а еліктеген ж не жат тілмен тікелей байланысты: б тен тілдер ла а т сініксіз бар бар бар деген дыбыстар секілді естілген (орысты балаболымен салыстыры ыз). Ежелгі орыс тілінде барлы шетелдіктерді неміс деп атады. ХІІ асырда ы орыс ма алы а ылшындарды: Аглинские немцы не корыстные люди да драться люты9 (Аглиндік немістер зімшіл емес біра с рапыл т белеседі) деп сипаттайды. А ырында б л с з жателдік терминімен алмастырылды да, неміс с зіні ма ынасы Германиядан келген шетелдіктер ма ынасына дейін тарылды. Бір ызы ы, неміс с зіні т бірі – нем мыл ау (немой) я ни – с йлей алмайтын адам (бізді тілімізді білмейтін адам) с зінен шы ан. Шетелдікті аны тамасы негізінде ту ан тілінде с йлей алмайтын, на ты б л жа дайда орыс тілінде с йлей алмайтын, зін с з ар ылы т сіндіре алмайтын (варвар с зімен салыстыры ыз) адам ымы жатыр. Неміс с зін алмастыр ан шет елдерден с зді, тілді білуден (немесе тілді м лдем білмеуден) шы ан тегіне арай к бірек акцент оятын болды: б тен жерден, зге елдерден. Осы с здерді м ні – ту ан, з с здерімен арама- арсы ой ан кезде ай ындала т седі: шетелдік, я ни б тен, зге елдерде абылдан ан. Осы арама- арсылы та з ж не б тен ымдарыны арасында зара а ты ыс бар, я ни м дениеттер а ты ысы, сонды тан шетел немесе шетелдік с здерімен тіркесетін барлы тіркес осы а ты ысты ме зейді. М дениеттер а ты ысыны е на ты мысалдарын шетелдіктер мен оларды отанында немесе з елінде арым- атынас жасаудан бай ау а болады. М ндай шиеленістер к птеген к лкілі о и аларды, анекдоттар мен к лкілі сюжеттерді («біздікілер шетелде», Ресейдегі шетелдіктер т.с.с.), келе сіздіктерді, драмалар мен тіпті ай ылы о и аларды тудыруда. Италиялы отбасы чернобыльдік баланы асырап алады. Т н ішінде Римдегі Украина елшілігінде телефон шырылдайды: «Тезірек келі іздерші, біз оны йы тата алмай жатырмыз. Ол ай айлап жылай береді, к ршілерді оятты», – дейді телефонны аржа ында абыржы ан йел дауысы. О и а орнына елшілікті машинасы аудармашымен келіп жетеді. О ан бден жылап сілесі ат ан бай с баланы бар айт аны: «Мені й ым келді. Біра олар ма ан костюм кигізбекші!» бол ан екен. Бала шін йы тар алдында «шешіну» ажет бол ан. Оны м дениетінде жатты у костюміне сас пижама кию деті болма ан.

Латын Америкасында «Мальборо» темекісіні жарнамасы « тпейді». Ковбой, ат а мінген адам – тек арзан шылым шегетін кедей халы ты кілі. Сол себепті де ол сапасыз темекі. Испаниялы фирма Мексикамен шампан шарабына арнал ан ты ындарды кеп сату ж нінде келісімшарт а отырады. Біра Мексика м дениетінде ызыл ре (бордовый) т сті ай ы символы екенін ескермегендіктен, келісім іске аспай алды. аза ша ыны Дели уежайына ону барысында апат а шырауы да м дениеттер арасында ы а ты ыстан туында ан дейді: нділік уедиспетчерлер биіктікті метрмен емес, футпен айт ан. Б л а ылшын м дениетінде ж не а ылшын тілінде солай абылдан ан. 1996 жылы Украинаны Умань аласында хасидилерді д ст рлі съезі кезінде туында ан жанжал, к шедегі к рерменні біріні бетіне хасиди кіліні баллоннан к зден жас а ызатын газды шашып жіберуінен бастал ан. Хасидилерді салтында йелдерді еркекке те жа ын келуіне болмайды. Жанжал а себеп бол ан украин йелі еркекке діни салт р сат еткен ашы ты тан те жа ын келгенге сайды. Наразылы бірнеше к нге дейін созылды. ала а т ртіп енгізу ма сатында келген зге алалы т ртіп са шыларына м дени а ты ысты себебі т сіндірілді. С йтіп олар да аса са ты пен ажетті ара ашы ты ты са тау а м жб р болды рі йелдерге діни жоралар тіп жат ан аума а енуге тыйым салын анды ын т сіндіріп ба ты10. Белгілі саяхатшы, антрополог Сол Шульман австралиялы иммигранттар арасында ы м дениеттер а ты ысын арапайым ана мына мысал ар ылы жеткізеді: «Грек немесе италиялы отбасы Австралия а келеді. кесі, анасы ж не он жаста ы бала. кесі бай мемлекетте біраз ж мыс істеп а ша жинап, сосын отанына орал ысы келеді. Біраз ж мыс істеп, 5–6 жыл ткен со , еліне айту а бел буады. « ай отан а?» – деп та алады лы, – «Мен – австралиялы пын». Оны тілі, м дениеті, отаны м нда, анда емес. С йтіп, кейде осындай отбасылы драма ша ыра ты ортасына т суімен ая талады. « келер мен балаларды » м гілік проблемасыны тере деуі рі рт рлі буын м дениетіні алыстауы осыдан басталады. Иммигранттарды Австралияны «алтын тор а» те еуі бекер емес11. Индонезия тілінен к сіби аудармашы, жарты асыр бойы КСРО дипломатиясы мен саясатыны е жо ары сапында ызмет істеген И.И.Кашмадзе Индонезияны ылмысты полиция басшысы бізді елімізге сапарын былай сипаттайды: «Кеш ая талу а жа ын ал анда, генерал Калинин индонезиялы она а «а айынды сезімін» білдіру ма сатында оны ернінен с ймекке мтылады. Б л полиция басшысыны ерекше та данысын тудырды12». А ылшын жазушысы, актер, режиссер, о ам айраткері, тегі орыс Питер Устинов Италияда ы а ылшын фильмін т сіру барысында италиялы тар мен а ылшындар арасында ы м дениет а ты ысын жазады. Онда а ылшындар италиялы тар а з м дениеті мен к сіпода тарыны талаптарын ты пала ысы келеді. М селе, а ылшын ж мысшыларыны к сіпода ы Англияда ы шай ішу д ст ріне орай, ж мысшылар а шай а зіліске шы уына р сат беруінен бастал ан. «С йтіп, Италияда б рыннан белгіленген ж мыс уа ыты шай ішу шін зілді. Ауа температурасы 40 градусты к рсетіп т р, сал ын сусынды айдан болса да табу а болады. Италиялы ж мысшылар бізге аса та даныспен арады. Оларды барлы ы белдеріне дейін жала аштанып, здеріні саяси к з арастарын бастарына коммунистік «Унита» газетінен жасал ан ш ышты бас киімін кию ар ылы к рсетті. Басында бізді т сіру тобында ы а ылшын ж мысшылары италиялы тарды шай а зіліс жасау а ж не оны ішуге м жб рлеуді талап етті. Алайда италиялы тарды б ны жасау а еште е де м жб рлей алмас еді. А ылшындар олар а талаптарын орындату шін моральды ару ойлап таппа болды. Мен олар а Италияда екенімізді ж не олар а з елінде шайды зорлап ішкізуді бос рекет екенін ескерттім. Британды тар з талаптарын орындамауды ділетсіздік деп т сінді, с йтіп к дімгідей атайды. А ырында, ма ан олардан делегация келіп, з талаптарын ойды: олар шай ішуді оя т рады, біра барлы есептерде оларды шай а зіліс ал аны жазылуы тиіс. М селе ай ын, Лондонны суы кабинетінде отыр андар ережені не шін б зыл анын т сінбеуі м мкін. Еркіндікті ан тамырларында атеросклероз ойнай бастады: ерекше ы ты

нем райды диктаты ережеге с йенетін диктат а айналды. Жа сылы а жанашыр жандар шін тылуды жал ыз жолы алды – ба ыну13». Тайландты студенттер орыс дебиетінен лекция а атысудан бас тартады. «Ол бізге дауыс к тереді», – деп т сіндіреді олар себебін, о ытушыны саба йрету барысында атты, аны рі на с йлеуін жа тырмай. Б л орысты педагогикалы д ст рі бол анымен, зге фонетикалы ж не риторикалы параметрлерге йреніп ал ан тай студенттері шін о аш естілген. М дени а ты ыс америкалы ба дарлама бойынша білім алып жат ан орыс студенттері мен А Ш-тан келген о ытушылар арасында да болды. Бірнеше студентті емтихан барысында к шіріп отыр анын бай а ан америкалы о ытушылар барлы студентті т мен ба алап, « ана аттандырмады» деген балл ояды. Б л студенттер шін моральды т р ыдан ауыр со ы бол ан еді, оны стіне ресейлік студенттерді алтасына біраз салма т сіріп кетеді. Америкалы тар к шіруге берген ж не оны к ріп отырып, ол туралы о ытушы а ескертпеген студенттерге к шірген студенттерден де атты ызалы еді. « сталма ан ры емес» ж не «с з тасы ан а – жаза» идеяларынан еште е нбеді. Осы жазбаша емтиханды тапсырушылар оны айтадан тапсыру а ж не а шасын т леуге м жб р болды. Ресей студенттеріні басым б лігі осы жа дай а кпелеп, ба дарламаны жал астырудан бас тартты. 1998 жылды с уір айында а ылшынны Бат аласында «М дениеттерді зара ы палдасты ы» та ырыбында халы аралы симпозиум тті. Сол симпозиумда немісті бір іскер ханымы Рига аласында ы орыс серіктестерімен бірге р ан консалтингтік фирманы ыдырауы туралы с тсіз т жірибесімен б лісе келе: «Орыс досым екеуіміз шін досты ымыз бизнестен де жо ары сия ты еді. Бір жылдан кейін біз б рін жо алтты », – деді. М дениеттер а ты ысына т н мына афоризмдерді де сол немісті іскер ханымы айт ан еді: 1) «Ресейде бизнеспен айналысу алы джунглиді биік кшелі туфли киіп арала анмен те »; 2) «Е бастысы, Ресейді орыс тіліні м алімдері жа сы к реді, ал бизнеспен айналысатындар жек к реді». «Сый, к де сыйлауда ы» кейбір т сініспеушіліктер к п жа дайда іскерлік ж не жеке т л аларды арасында ы атынасты б зылуына алып келеді. Ресейде г л, к десыйлар, ымбат рі ба алы сыйлы тар сыйлау Батыс елдеріне ара анда жиі кездеседі. Ал Батыс елдерінен келген она тар здеріне сыйлан ан ба алы к десыйлар а ке пейілділік пен она жайлылы деп арамайды, керісінше ерекшеленуді немесе материалды л-ау атты жасырын білдіруді белгісі, и болмаса пара беру деп т сінеді. («М ндай ымбат сыйлы сыйласа, ол соншалы ты кедей емес» деген орытынды шы арады, дегенмен бизнестегі орыс серіктестеріні т рмыстары олар ойла андай те жа сы болмауы да м мкін: олар з м дениетіні са талуын талап етеді.) Б л еш андай б тен ойы жо орыс хал ын ренжітуі де м мкін. ММУ-ді (М скеу мемлекеттік университеті) т лектеріне диплом табыстау р сімі кезінде Америкадан келген а ылшын тіліні о ытушысына орысты йгілі фарфоры мен орыс хал ыны неріне арнал ан альбомды сыйлайды, ал ол басшылы а батысты лгімен безендірілген лкен орапты сый а тартады. Ол сыйлы сол жерде, сахнада ашылды. Оны ішінде к дімгі унитаз болды. М ндай «ерекше» сыйлы ы ар ылы ол Ресей д ретханаларыны жай-к йіне риза еместігін, натпа анды ын к рсеткісі келген болар. Біра б л университет иелері шін м лдем олайсыз сыйлы еді. Сол жерде бол ан адамдарды барлы ы а ырап алды, б л сыйлы б ріне ерсі к рінген еді. Келесі жа а о у жылында б л о ытушы ж мыс а ша ырылмады... зге салаларда, м селен медицинада мынадай за дылы бар: б тен а заны емдеуде зі ні т сілі мен, зі ні стан ан ба ыты мен ж ре алмайсы . йткені ауырып т р ан жерді емес, нау ас адамды емдеу керек, емдеу кезінде емделушіні зіндік ерекшеліктерін, оны психологиясын, д ниетанымын, мір с ру салтын, мінез- л ын ескеруге тиіспіз. Осыдан мы жыл б рын лама Авиценна (ибн Сина) былай деген екен: «Егер ндіске славянны таби и жаратылысын беретін болса , онда ндіс ауырып немесе к з ж муы м мкін. Керісінше, славян а ндісті таби и жаратылысын берсек не болар еді14... М нда ы «таби и жаратылыс» ымы – лтты м дениеті дегенді а артады.

Таяуда ы бол ан мына бір мысал а назар аударайы : ата ты орыс актері Евгений Евстигнеевті ж регі ауырады. Шетелдік клиникада о ан коронография жаса ан батысты д рігерлер здерінде алыптас ан детпен ртісті ж регіні графикалы бейнесіні н тижесін к рсетеді. Ж регіні ж мысы туралы толы ымен т сіндіреді, с з со ында: «К рді із бе, ж регі ізді аншама антамыры тарыл ан, сізге ш ыл ота жасау керек», – дейді. Актер б рін т сіндім дейді. кініштісі, ол кісі сол жерде айтыс болады. Ал бізді д ст р бойынша, нау ас адам а оны ауруы туралы ж мса тап жеткізу принципі бар, емделушіні мірін са тап алу шін кейбір жа дайларда а паратты жартылай ана жеткізу немесе нау ас адамны ту ан-туыстарымен с йлесу дебі алыптас ан. Д рігерлер станатын рбір д ст рді зіндік арты шылы тарымен атар, кемшілігі де бар екенін бай аймыз. атты оры аннан емделушіні ан ысымы к теріліп кетуі м мкін, одан ж рекке же іл болмайды. Сонды тан естері ізде болсын (memento!), м дениеттегі осындай ерекшеліктерді есте са тау керек ж не зге елде емделу кезінде абай болы ыздар! О ырмандар а м дени а ты ыстар туралы к птеген фактілер келтіруге болады. йткені м дени а ты ыстар м селесі адамзат баласыны мірі мен оны рекеттерін толы амтиды. зге лтты м дениетімен, м селен, шешендік нер, театр, мерзімді баспас з, радио, телевидение, к ркем дебиеттерімен таныс анда бір жа тылы сипат к рініс табады. М дениетаралы атынасты т рлері мен формалары алыптасып, ар ынды т рде дамып келеді (тек интернет ж йесіні зі неге т рады!). Шетелдіктермен тілдік коммуникация кезінде туындайтын тікелей м дени а ты ыстардан бас а (к ркем фильм, кітап ж не т.б.), жанама м дени а ты ыс деген т рлері бар. М дени а ты ысты жанама т рінде м дени кедергілер соншалы ты тере т сіндірілмейді ж не ай ын к рінбейді, сонды тан м ндай а ты ыс т рі ауіптірек к рінеді. Шетелдік дебиеттерді о и отырып, зге елді м дениетімен танысамыз, танысу барысында м дени а ты ыстар а тап боламыз. Осындай м дени а ты ыстар негізінде адам з м дениетін тере ірек т сініп, д ниетанымын, орша ан орта а деген к з арасын алыптастыра бастайды. Шетелдік дебиетті о ып абылдауда ы м дени а ты ысты на ты лгісі ретінде америкалы антрополог Лора Боханнанны Шекспирді «Гамлет» шы армасын Батыс Африканы т р ындарына баяндап бергені туралы айту а болады. Олар б л сюжетті з м дениеті т р ысынан абылдайды: «Клавдий – жа сы азамат, йткені айтыс бол ан а асыны йеліне йлену тек м дениетті адамдарды ана олынан келеді, біра б л рдіс а асы айтыс бол ан со бір ай тпей жатып, тез арада іске асуы керек. Гамлетті кесіні елесі оларды санасында м лде алыптаспады: егер ол айтыс болса, онда ол алай с йлейді, алай ж реді? Полонийді образы оларды м дениеті бойынша м лде ма лданбады: ол неге ызыны рубасыны лымен к ілдес болуына арсы болады? Керісінше, ол – м ртебе емес пе, е бастысы, к птеген ба алы сыйлы тар а ие болу ой?! Гамлетті оны лтіргені д рыс болды, йткені б л о и а Батыс Африка т р ындарыны а аулау м дениетімен с йкес келеді: а аулау кезінде андай да бір дыбысты естісе, олар «б л не, егеу йры па?» деп ай айлайды; ал Полоний шы ан дыбыс а еш андай жауап айтармады, сол себепті лтірілді. Б л Африка орманында ы кез келген а шы а т н рдіс: андай да бір дыбыс естілсе, о ан ай айлап н атады, егер оны ай айына жауап берілмесе, дауыс шы ан жа а арай о атып, ауіпті алдын алады15». андай да бір саяси режим негізінде тыйым салын ан кітаптар (немесе ртелетін кітаптар) идеологияда ы а ты ысты , сол о ам м дениетіндегі с йкессіздіктерді ай ын к рінісі. рине, шетелдік авторларды о у – зге шіркеуді б зып-жарып кіру деген с з. Б дан зге лемді, зге м дениетті з лтты м дениетімізді елегінен ткізе отырып ба алаймыз, со ан с йкес м дени а ты ыстарды орын алып отыруы за ды. Осындай ауіпті жа даят ылым мен білімні алдында те к рделі рі нды міндеттерді ал а ояды: біріншіден – т рлі халы тарды рухани ж не материалды м дениетін, оларды шы у негіздері мен алыптасу тарихын, зге елдермен арым- атынасын зерттеу; екіншіден – зге м дениетке сый- рмет к рсетуге, шыдамдылы

таныту а ша ыру. Осы атал ан м селелерді шешуде т рлі конференциялар йымдастырылып, кітап, монографиялар жазылып, тіл мен м дениетті зара атынасына арнал ан жо ары ж не орта мектеп ба дарламасыны о у жоспарларына арнайы п ндер енгізіліп жатыр. Шетел тілдерін о ытуда м дениетаралы коммуникация м селесін шешу ма ызды орын алады. 4 М дениетаралы коммуникация ж не шет тілдерін йрену Шет тілдерін о ыту мен м дениетаралы коммуникация м селесі зара бір-бірімен ты ыз байланысыны ай ынды ы сондай – б л м селені ке інен тал ылауды ажеті жо тай сезіледі. Шет тілін о ыту а арнал ан рбір саба – м дениеттер то ысы, м дениетаралы коммуникация т жірибесі. йткені шет тіліндегі рбір лексема шетел лемін бейнелейді ж не шетел м дениетін танытады: рбір с зді лексикалы ма ынасы лтты санада алыптас ан (егерде шетелдік с зі олданыл ан болса) ым-т сінікті бейнелейді. азіргі кезде Ресейде шет тілдерін о ыту ж йесінде леуметтік мірді зге де салалары секілді, лтты ндылы тарды айта ба алауда, материалдарды деуде, ма сат пен міндеттерді шешуде, о ыту діс-т сілдерінде к рделі бетб рыс (революция деуден аула пыз) кезе інен тіп жатыр. Шет тілдерін о ытуда ы ау ымды згерістер, шет тілін о ып- йренуге деген ы ыласты артуы – осы п нге деген к з арасты т бегейлі згеруіне алып келді. М ны негізі леуметтік-тарихи себептермен байланысты екені айтпаса да т сінікті. Жа а заман, жа а талап шет тілдерін о ытуды методологиялы базасына, сондай-а на ты о ыту діс-т сілдеріне жедел рі т бегейлі згерістер енгізуді ажет етті. Ресейді лемдік ауымдасты а енуі – саясатта ы згерістер, экономиканы дамуы, м дениет, идеологияда ы к рделі м селелер, лем халы тарыны бір-бірімен араласуы, оларды бір мемлекеттен екінші мемлекетке к шуі, орыс хал ы мен шетел халы тарыны арасында ы саяси-м дени арым- атынастарды згерісі, тілдік коммуникацияда ы м лде жа а ма сат-міндеттерді , шет тілін о ыту теориясы мен практикасында жа а проблемаларды , жа а к з арастарды туындауына алып келді. Б рын-со ды болма ан с раныстар б рын-со ды болма ан сыныстарды талап етті. Ая астынан шет тілінен саба беретін о ытушылар о амны назарына бірден ілікті, йткені ылым, білім, бизнес, техника ж не та ы бас а адамны іс- рекетіне атысты зге де салаларда ндірісті негізгі ралы ретінде шет тілдері танылып, оны жеделдетілген т рде йрену басталды. ндіріс адамдарын не тіл теориясы, не тіл тарихыны м селелері ызы тырмады, бірінші кезекте а ылшын тілі функционалды т р ыдан, я ни зге елдерді адамдарымен с йлесу шін ажет болды. Осындай леуметтік ажеттілікті ана аттандыру шін 1988 жылы М.В. Ломоносов атында ы университетте «Шет тілдері факультеті» атты жа а факультет рылып, неофилология сынды жа а маманды ашыл ан болатын.

Неофилология маманды ыны жа а ба ыттарын т мендегідей топтастыру а болады: 1) тілдерді функционалды аспект т р ысынан о ыту, я ни ылым, техника, экономика, м дениет сынды о ам міріні т рлі салаларында тілдік атынас ралы ретінде о ыту; 2) к сіби мамандарды шет тілдерін о ыту бойынша теориялы ж не практикалы т жірибелерін жина тау, орытынды жасау; 3) шет тілін олдануды ажет ететін о амны барлы салаларында, атап айт анда, олданбалы математика, экономика, ы , м дениет пен тілді байланыстырып, к сіби мамандар арасында тілді арым- атынас ралы ретінде о ытуды дістемесін жасау ж не оны ылыми т р ыдан негіздеу; 4) тілді сол кезе дегі халы ты леуметтік, м дени, саяси мірімен, сол тілде с йлейтін халы ты д ниетанымымен байланыстыра арастыру; 5) шет тілдерін о ыту п ні бойынша о ытушыларды, халы аралы ж не м дениетаралы атынас мамандарын, о аммен байланыс, менеджмент мамандарын дайындауды жа а модельдерін алыптастыру. Осылайша тілді о ыту у ждеріні згеруіне байланысты шет тілін о ытуды т бірінен айта рып, шетел тілін о ыту процесіне «Лингвистика ж не м дениетаралы коммуникция» маманды ын енгізіп, жа а маманды а с йкес жа а типтегі педагог мамандарды даярлау ажеттігі туындады. азіргі уа ытта Ресейде шет тілдерін о ытуды негізгі міндеттеріне шет тілін шынайы ж не толы анды т рде тілдік атынас ралы ретінде олдана білу талабы ойылуда, к рсетілген ажеттілікке с йкес тіл йренушіні шет тілін йренудегі олданбалы, практикалы міндеттерін іргелі теориялы база негізінде ана шешуге болады. М ндай теориялы базаны алыптастыру шін, біріншіден, шет тілдерін о ыту т жірибесінде филология бойынша жазыл ан ылыми е бектерді н тижелерін басшылы а алу, екіншіден, шет тілі п ні бойынша саба беретін о ытушыларды практикалы т жірибелерін жина тау ж не оны теориялы т р ыдан т сіндіру ж мыстарын ж ргізу ажет. Елімізде шет тілдерін йрету д ст рлі т рде м тіндерді о ыту ар ылы ж ргізіліп келді. Жо ары о у орындарында филологтерге шет тілдерін жо ары де гейде йрету к ркем дебиетті о ыту ар ылы ж зеге асса, филологтерден зге маманды тар бойынша білім алушылар болаша маманды ымен байланысты арнайы м тіндерді (мы да ан с здері бар) о ыту ар ылы йретілді. К нделікті тілдік арым- атынас ретінде о ыту ісі о ытушы мен білім алушыны уа ыты мен к ш- жігері жеткен жа дайда ана с йлесуге арналатын. Ол – к нделікті т рмыста олданылатын тілдік арым- атынас, атап айт анда, мейрамхана, она й, пошта секілді арапайым т рмысты м тіндер негізінде орындалды. М ндай белгілі та ырыптарда с йлеу – йреніп жат ан тілмен еш байланыссыз, о шаулан ан о амда йретілді, ал ан практикалы білімді олдану тек романтикалы жа дайда болмаса, зге жа дайда пайдасыз, тіпті зиян рі к ілді т сіретін еді (тама ндірісіндегі тапшылы кезінде «мейрамханада» та ырыбы ж ректі ауыртса, «к лікті несиеге алу», «туристік агенттік» секілді та ырыптар шынайы мірден алша болатын, а ылшын тілін шет тілі ретінде о ыту курсы немесе батысты лгіде жазыл ан отанды е бектер бойынша о ытылып келді).

Осылайша, тілді о ытуды тек а парат тасымалдау ызметі ана шектеулі т рде ж зеге асырылды, тілді ме геруді т рт рекетіні (айтылым, жазылым, о ылым, ты далым) ішінде тек бір ана о ылым рекетіне ба ытталды. Ке етек жай ан келе сіздікті себептері аны , тамыры тере де еді. Олар елді зге мемлекеттермен, оларды халы тарымен арым- атынас аясыны тарылуы, батыс тілдері лемінен о шауланып, б л тілдерді латын мен грек лі тілдері сия ты то ырауы. Шет тілдерін о ытуды тек белгілі бір та ырып т ірегінде жазбаша м тіндер ар ылы ж зеге асыру – лдекімні жаз ан м тінін т сінетіндей д режеге ана жеткізді, алайда б л шынайы т рде гімелесетіндей де гейге (б нсыз шынайы арым- атынас м мкін емес ой) жеткізбеді. Мемлекетімізді леуметтік міріндегі т бегейлі згерісі, оны лемдік арена а, бірінші кезекте, батыс леміне жылдамыра енуі, тілге мірше дік сипат дарытуы, байланысты ылыми- техникалы ралдарыны дамуы – арым- атынасты т рін арттырды, тіл оны шынайы ралына айналды. Сол себептен де, азіргі уа ытта жо ары мектеп де гейінде шет тілін т рлі елдер мамандарыны арасында ы тілдік атынас ралы ретінде о ытуды олданбалы да, арнаулы маманды тар т ірегінде т йы талып алмау ажеттігін т сінеміз. М селен, физиктерге физикалы м тіндер, геологтерге геологиялы м тіндерді ана о ыту ретінде абылдамауымыз керек. ЖОО маманы – іргелі ылыми дайынды ы бар, те білімді т л а. Со ан с йкес, маманны шет тілін ме геруі – рі ндірісті ралы, рі м дениетті бір б лігі, рі білімді ізгілендіруді (гуманитарландыруды ) ралына айналдырды. М ны барлы ы тіл бойынша іргелі ж не жан- жа ты дайынды ты ажет етеді. Студентті шет тілін ме геру де гейі, оны о ытушымен тікелей атынас негізінде ана аны талмайды. Шет тілін тілдік коммуникация ралы ретінде олдана білу шін шынайы тілдік ортаны алыптастыру, о ытуды шынайы мірмен байланыста арастыру, т рлі жа даяттарда шет тілін олдана білу да дысын орны тыра білуіміз ажет. Ол шін шетелдік мамандарды атысуымен немесе атысуынсыз тетін ылыми дискуссия ж ргізу, шетелдік ылыми дебиеттерді тал ылау, шет тілінде курстар о у, студенттерді халы аралы конференциялар а атысуы, аудармашы ретінде ж мыс жасауы (а паратты абылдау, оны т сіну ж не о ан жауап беру) сынды іс-шаралар ж зеге асырылуы тиіс. Сонымен атар тілдесуді сыныптан тыс т рлерін алыптастыру ажет: клубтар, йірмелер, шет тілінде о ылатын ашы лекциялар, т рлі маманды бойынша білім алатын студенттерді жеке ызы ушылы тары бойынша рыл ан ылыми ауымдасты тар ж не т.б. орыта айт анда, белгілі бір та ырыптар аясында о ытылатын жазбаша м тіндерді шет тілін тілдік атынас ралы ретінде ме герудегі р лін жо а шы ара алмаймыз. Сонымен, белгілі бір та ырып т ірегінде тек жазбаша м тіндер ар ылы ж ргізілген тіл олданысыны шет тілін ме герудегі рекеттерді бірі екенін жо а шы ара алмаймыз. Тіл йренушіні коммуникативті абілетін барынша дамыту – шет тілі п ні о ытушыларыны алдында ы негізгі рі зекті міндеттерді бірі саналады. Б л м селені шешу шін, шет тілін ме гертуді т рт т рлі рекетін дамыту а арнал ан жа а дістерін ме геру, тіл йренушіге шет тілін тиімді йретуге ба ыттал ан жа а о у ралдары ажет. Дегенмен тілді о ытуды д ст рлі діс-т сілдерінен м лде бас тарту а болмайды, оны ішінен шет тілдерін о ыту практикасы

бойынша т жірибеден ткен е тиімді деген діс-т сілдерді іріктеп ал ан д рыс. Т рлі м дениет кілдері арасында ы тілдік коммуникация ралы санатында, шет тілін о ытуды зекті м селесі ретінде кез келген тіл сол тілде с йлеуші халықтың м дениетімен, қоғамдық мірімен үздіксіз байланыста оқытылу қажеттігін к рсетуге болады. Адамдарды зара тілдік арым- атынас жасау а, с йлесуге йрету керек. Шет тілінде айтыл ан м тінді т сініп ана оймай, оны абылдау – к рделі м селелерді бірі, о ан оса б л м селені с йлеуді жай ана вербалды процесс емес екені к рделендіре т седі. Шетелдік м тінді т сіну процесі тілді білумен ана шектелмейді, сондай-а бейвербалды амалдарды олданысын (мимика, ым-ишарат), этикет нормаларын білуді, аялы білім ж йесіні тере болуын ажет етеді. Т рлі м дениет кілдері арасында тілдік коммуникация ойда ыдай ж зеге асуы шін тілдік кедергілерді ана е серу жеткіліксіз, сонымен атар м дени кедергілерді де же іп шы у ажет. И.Ю. Марковина мен Ю.А. Сорокинаны зерттеулерінен алын ан т мендегі зіндіде м дениетті м дениетаралы коммуникация проблемаларын тудыратын лтты ерекше компоненттері сыныл ан: «Т рлі м дениет кілдері (лингвом дени ауымдасты ) арасында тілдік коммуникация кезіндегі тілдік кедергі ана зара т сінісуде б гет бола алмайды. М дениет кілдеріне т н лтты ерекшеліктерді зі (осы компоненттері ар ылы этно згешелік функциясын орындайтын ерекшеліктер) коммуниканттарды арасында м дениетаралы тілдесімні ж зеге асуына иынды ту ызуы м мкін. Т рлі лингвом дени ауымдасты а т н лтты ерекшелікті танытатын компоненттерге мыналарды жат ызу а болады: а) салт-д ст р (немесе м дениетті т ра ты элементтері), дет- рып (м дениетті « леуметтік нормативті» саласында д ст р ретінде ай ындалады) ж не ырым-жорал ы ( о амды ж йеде саналы т рде ай ындалма ан, біра стемдік етуші нормативті талаптар); б) т рмысты м дениет д ст рлі м дениетпен ты ыз байланысты бол анды тан, д ст рлі- т рмысты м дениет ретінде танылады; в) к нделікті мінез- лы нормасы (м дениет кілдеріні леуметтік ортасында алыптас ан мінез- лы нормасы), осымен байланысты кейбір лингвом дени ауымдасты кілдеріне т н мимикалы ж не пантомимикалы (кинесикалы ) кодтар; г) « лемні лты бейнесі» андай да бір м дениет кілдеріні орша ан ортаны тану, оны абылдауыны тілдік ж йеде бейнеленуі, лтты ойлау ж йесіндегі ерекшеліктер; д) белгілі бір этносты лтты салт-д ст рлері к рініс табатын к ркем нер м дениеті. Сонымен атар м дениет пен лтты тіл иелеріні зіне т н ерекшеліктері болады. М дениетаралы арым- атынаста коммуникантты лтты мінез- лы ерекшелігін, оны эмоционалды жай-к йін, лтты ойлау ж йесіні ерекшеліктерін міндетті т рде ескеру ажет16». Шет тілін о ытуда ы жа а к з арас бойынша, т рлі лт кілдеріні арасында ы тілдік коммуникация мен арым- атынас де гейін т бегейлі к теру – тек леуметтік-м дени факторларды ай ын рі шынайы т сінген жа дайда ана ж зеге асатыны белгілі болды. Шет тілін лі тіл ретінде о ытуда ы к пжылды т жірибе к рсеткендей, жо арыда атал ан леуметтік-м дени факторлар м лде ескерусіз, к ле кеде алып келді. Осылайша, шет тілдерін о ытуда ед уір ол ылы тар орын алып отыр. Б л ол ылы ты жоюды ма ызды рі радикалды шарттарыны бірі – коммуникативтік абілеттерді арттыруда леуметтік-м дени компонентті р лін арттыру ж не тере дету. Э. Сепирді пікірінше, рбір м дени ж йе ж не о амды мінез- лы ты бір б лігіні зі на ты немесе жанама коммуникацияны білдіреді17. Б л жерде басты м селе – ана тілі кіліні тілдік лемін (тілдік ж йені емес, тіл лемін) этнографиялы т р ыдан оны рухани ж не материалды м дениетін, мір с ру салтын, лтты мінез- л ы мен д ниетанымын тере інен рі ты ылы ты т рде зерттеу керек. йткені с зді с йлеу тіліндегі шынайы олданысы, с йлеу тіліні алыптасуы мен туындауы сол тілде с йлейтін жымны леуметтік ж не м дени мірімен тікелей байланысты. «Тіл м дениеттен тыс, я ни

бізді мір салтымызды сипаттайтын леуметтік т р ыдан еншіленген практикалы да дылар мен идеяларды жиынты ынан тыс мір с ре алмайды18. Осылайша, біз тілдік рылымдарды негізінде леуметтік-м дени рылымдар жат анын ай ындаймыз. С зді ма ынасы мен грамматика ережелерін білу – тілді с йлесу ралы ретінде пайдалану а азды етеді. зі із о ып, ме геретін тілді лемін барынша тере ірек білген ж н. Бас аша айт анда, с зді лексикалы ма ынасы мен грамматикалы ережелерінен б лек мыналарды ме герген ж н: 1) ашан айту/жазу керек ( алай, кімге, айда, кімні к зінше); 2) контекстік ма ына (ме геретін тілді с йлеу тіліндегі с зді шынайы олданысы, белгілі бір ойды ме герілетін тілде алай бейнеленетіндігі). Осы ан байланысты азіргі кезде М скеу гуманитарлы университетінде Шет тілдер факультетіні о у жоспарында шет тілін о ыту а б лінетін са атты штен бір б лігі «Ме геретін тіл лемі» («Мир изучаемого языка») атты п нге беріледі. Б л п н Ресейді к птеген жо ары о у орындарына да енгізілген. леуметтік лингвистика, лингвоелтану ж не ме геретін шет тіліні лемі атты ымдар зара бір-бірімен алай байланысады? Әлеуметтік лингвистика – тіл біліміні бір саласы ретінде тілдік былыстар мен тілдік бірліктерді , леуметтік факторлар ж не ы палдасты ын зерттейді. Біріншіден, тілдік коммуникация шарттарымен (мезгіл, мекен, ма сат, тілдесушілер), екіншіден, тілдік жымны салт-д ст рлері, ырым-жорал ылары сынды м дени факторларымен, о амды мірімен байланысты арастырады. Лингвоелтану – леуметтік лингвистиканы дидактикалы баламасы, шет тілдерін о ытуда ана тілі кіліні (с йлерменіні ) о амды ж не м дени міріні жина ты формасымен байланыста алып арастырады. Е.М. Верещагин мен В.Г. Костамаров сынды алымдар Ресей тіл білімінде лингвоелтану саласыны негізін алады. Тілші алымдар лингвоелтану саласыны шет тілдерін о ыту ма ызды аспектілерді бірі екенін ай ындай келе, мынадай пікір білдіреді: «Екі лтты м дениеті еш ашан бір-бірімен толы с йкес келмейді. Б ны себебі, рбір м дениетті зіне ана т н лтты ж не лтаралы элементтеріні болуында. С йкес келетін ( лтаралы ) ж не с йкес келмейтін ( лтты ) м дени элементтерді зара сал астырылып отыр ан м дениеттердегі к рінісі рт рлі болады... Сол себепті, тілдік бірліктерді т рпат межесін ана емес, оны мазм н межесін ме геру шін де к п уа ыт ажет, я ни тіл йренушіні санасында оларды т л м дениетінде, ана тілінде кездеспейтін жа а заттар мен былыстар туралы ым-т сінікті алыптастыру ажет. Со ан орай, шет тілін о ытуда лингвоелтану п ніні элементтерін енгізу туралы с з болды, біра м нда ы лингвоелтанымды элементтер жалпы елтану п німен салыстыр анда сапалы болуы тиіс. О ыту дерісі тіл мен лтты м дениетті біріктіріп арастыру а ба ыттал анды тан, білім беруді м ндай т ріне лингвоелтанымды о ыту деген атау сынылды19. «Меңгеретін тіл лемі» («Мир изучаемого языка») п н ретінде шет тілін о ыту м селесімен ты ыз байланысты, я ни шет тілі ж йесіндегі тілдік рылымдар мен тілдік бірліктерді негізінде жат ан леуметтік-м дени фактілерді зерттеуге ба ыттал ан. Бас аша айт анда, «Ме геретін тіл лемі» атты п нні ылыми негіздемесінде лемні тілдік бейнесінде к рініс табатын о амны леуметтік-м дени бейнесі жатыр. Ана тілі кіліні орша ан ортасы мен леміні бейнесі тек тілде ана к рініс таппайды, сонымен атар сол тілдік ж йені рі мінез- л ы мен д ниетанымын, с йлесудегі тілдік бірліктерді олданылу ерекшелігін алыптастыру а негіз болады. Сол себепті, о ытылатын шет тіліні тілдік лемін білмей т рып, оны тілдік атынас ралы ретінде о ыту м мкін емес. Тілді рі м дениетті са таушы, рі рпа тан- рпа а м дениетті жеткізуші ор ретінде, сондай-а лі тіл ретінде де о ыту а болады. Ал тілді мірше дігі сол тілді олданушыларды лемінде мір с руімен лшенеді ж не сол

тілді о ам мірімен байланыстырмай зерттеу (т рлі ылыми мектептерде олданылып ж рген аялы білім ж йесі, вертикальді контекст т.б.) тірі тілді лі тілге айналдыратыны аны , білім алушыны тілді арым- атынас ралы ретінде олдану м мкіндігінен айырады. Жасанды тілдерді с тсіздікке шырауыны себебі – жо арыда атал ан м селелермен ты ыз байланысты болар. Ке інен тарал ан эсперанто тіліні зі азіргі тілдік олданыстан біртіндеп шы а бастады. Оны себебі – осы тіл иелері м дениетіні тілден к рініс таппауынан болар деген ойдамыз. Лингвоелтану ж не лингвом дениеттану ылымыны зара арым- атынасы туралы орыс тілін шет тілі ретінде о ытуды маманы, лингвом дениеттану идеясын здіксіз дамытып келе жат ан профессор В.В.Воробьев былай дейді: «Лингвом дениеттану» ж не «лингвоелтану» ымдарыны ара атынасы б гінгі к ні к рделі, зекті м селеге айналды, «тіл мен м дениет» м селесіне деген ы ылас к н санап сіп келе жат анды тан, б л саланы теориялы т р ыдан тере ірек ыну шін оны айнар к здерін, негізгі параметрлерін, зерттеу дістерін, терминологиялы базасында ы негізгі ымдарды толы тыру ажеттігі туындады». Лингвом дениеттану п ніне деген ынта орыс тілін шет тілі ретінде о ытуды д ст рлі лингвоелтану аспектісіні орнын баса алмайды, ал дістемелік идеялар «Тіл ж не м дениет» м селесіні кейбір лингво діснамалы ндылы тарын айта арау ажеттіліктерімен байланысты20. Тіл тасымалдаушыны лемін зерттеу – с йлеу тіліні олданыс ерекшелігін т сінуге, тілдік бірліктерді семантикалы ж гін, с йлеу тіліндегі тілдік бірліктерді саяси, м дени, тарихи ж не та ы бас а коннотациясын ай ындау а ба ыттал ан. сіресе тілдік реалийлерге к п к іл б лінеді, реалияны тере ірек білу сол тілде с йлейтін адамны к нделікті мір с ру салтына с йкес келетін былыстар мен фактілерді т сінуге м мкіндік береді. Коммуниканттарды арасында с йлесу ж зеге асуы шін (ты далым, жазылым, с йлесім, о ылым рекетінде) реалияны тануды « зара коды» (shared code) мен « зара білімі» жатыр. О ан д лел ретінде В.Колыхаловты «Сибирские Афины» журналында жариялан ан очеркінен мысал келтірейік: К поселковой конторе тянулись все ниточки веревочки колготной спецпереселенческой жизни Александровская контора бурения приняла его в свой боевитый штат охотно Специальность при молодом человеке из местных да вдобавок российский немец ссылных кровей Текла необыденная работа бурлило дело озаренное светом тех первоцелинных лет который и до нынешних дней играет бликами на пристоллах гордой биографии Но станочники вахтовики из Томска Новосибирска Юрги профессионалы железного дела люди точного мастерства потому что высокой точности обработки деталей на расхлябанной станочной флатилии можно добиваться только при условии задатков лесковского умельца левши21 Очерктен алын ан осы бір ыс аша зіндіде берілген (авторды ты даушы а сер ету ызметіне ба ыттал ан к ркем шы армасы емес) тілдік фактілерді т сіну шін, оны шынайы леуметтік-м дени фонын білуіміз ажет. Олай болма ан жа дайда, бізге м тінді з де гейінде т сініп, оны санада орыту лкен иынды ту ызып, тілдесуді толы ж зеге аспауына алып келеді. М тіндегі спецпереселенскую жизнь ымын алай т сінуге болады, контора бурения дегеніміз нені білдіреді, контора буренияны неге боевитый штаты болады, жалпы ал анда, орыс тілді

немісті леуметтік-м дени ерекшелігі андай болма , м тіндегі ссылных кровей ымы нені а артады, необыденная работа ымы обыденная работа ымынан несімен ерекшеленеді, свет первоцелинных лет бірлігіні астарында андай а парат жатыр, м тіндегі гордая биография тіркесі андай ма ынаны иеленеді, станочники вахтовики бірлігі андай ма ынаны иеленеді, неге станочная флатилия, о ан оса расхлябанная? Сондай-а Лесковты «Левша» повесін о ымай, станочники дегендерді андай адамдар екенін айта алмаймыз. Жо арыда берілген с ра тар а толы жауап алу шін орыс тілін шет тілі ретінде о ытуды былай ой анны зінде, орыс тілін ана тілім деп санайтын халы ты з тарихын, дебиетін, мір с ру салтын, зге де ндылы тар ж йесін ж не та ы бас а леуметтік-м дени фактілерді білмеген адам а жауап беру иын а со ады, осы ан байланысты тілдік коммуникация да ж зеге аспайды. Б л м тінде сол журналда ы зге де м тіндер ж йесіндегі кульстан (культурный стан) сынды советизмдер немесе чалдан зимник гнус сия ты жергілікті с здер кездеспейді. Д.Х. Лоуренсті гімесінен берілген зіндіні т сіну шін тіл йренушіні аялы білімі ке болуы тиіс, сол о амда ы «женственная женщина» ымыны андай белгілері бойынша ай ындалатынын білген ж н, к ркем дебиеттер мен библиялы аллюзиялар а да талдау жасай алуы тиіс (сол тілде с йлеуші жымны м дениетімен байланысты): «Он представлял себе действительно женственную женщину, для которой он был бы всегда только прекрасным и сильным, а вовсе не «бедным маленьким человеком». Почему бы не какая-нибудь простая, необразованная девушка, какая-нибудь Тэсс из рода Д’Эрбервиллей, какая-нибудь томная Гретхен или скромная Руфь, собирающая колосья? Почему бы нет? Несомненно, мир полон такими». He imagined to himself some really womanly woman, to whom he should be only ne and strong, and not for a moment «the poor li le man». Why not some simple uneducated girl, some Tess of the D’Urbervilles, some wis ul Gretchen, some humble Ruth gleaning an a ermath?Why not? Surely the world was full of such. (Б ліп ал ан мен – С Т ). орыта айт анда, тілдік бірліктер мен тілдік былыстарды н бойында сол тілде с йлеуші жымны о амды ж не м дени мірімен байланысты фактілер бейнеленеді. Шет тілін с йлеу рекетіні ралы ретінде о ытуды талап-міндеттері сол тілде с йлейтін халы ты , мемлекетті леуметтік-м дени нормаларын зерттеу міндетімен астасып жатады. 5 Тілдер мен м дениеттерді таби атын ашып к рсету шін оларды салыстыруды р лі The sum of human wisdom is not contained in any one language, and no single language is capable of expressing all forms and degrees of human comprehension. Ezra Pound Бірде-бір тілде адам а ыл-даналы ыны ауаны т гел амтылма ан. Ешбір тіл адам т йсігіні барлы т рлері мен де гейлерін жеткізе айту а ау ары жетпейді. Эзра Паунд Тілдер мен м дениеттер ара атынасы, оларды атар зерттеу ажеттігі еш андай к м н ту ызбайды. Алайда осы жерде ма ызды бір діснамалы ескерту жасай кеткен ж н. М селен, тілді , сіресе м дениетті елеулі ерекшеліктері тілдерді, сіресе м дениеттерді атар ойып, салыстыра зерттеуде ашылады22. Бір м дениет де гейінде м дени кедергі еш бай алмайтынды тан, « сіресе» деп адап к рсетіп отырмыз. йткені тілдік кедергіні аны бай ау а бол анымен, м дени кедергіні – т л м дениетті одан згеше, та аларлы немесе намсыз, тіпті жа а статарлы бас а м дениетпен атар ойып салыстыр анда ана аны тау а

болады. Т л м дениет ар ылы адамны д ниетанымы, мір салты, діл ж не т.б. туралы пайымдаулары орны ып алыптасады. Бір ызы ы, адамдарды басым б лігі зге м дениет кілдеріні іс- рекеті, оларды з м дениеттеріні к рсеткіші екенін т сіне т рып, здерін т л м дениетіні німі деп санамайды. Тек з м дениетіні аясынан шы анда, я ни бас а д ниетаныммен, к з араспен ж не т.б. арсы келгенде ана зіндегі о амды сананы ерекшелігін ынып, м дениеттер айырмашылы ын немесе а ты ысын к ре алады23. Сол себепті м дени кедергі тілдік кедергіге ара анда ана рлым ауіпті рі жа ымсыз. М дени кедергі к рінбейтін йнек сия ты, со ылып, ма дайы ды жар анша бай амайсы . М дени ателерді та ы бір ауіптілігі – оны айыбы біршама же іл к рінгенімен, тілдер айырмашылы ы сия ты ережелер, с здіктер ар ылы ажыратылмайды да, тілдік ателерге ара анда к ілге ауыр тиеді. зге тілде с йлеуші адам аншалы ты ате жіберетіні баршамыз а белгілі. М дени ателерді кешіре салу о ай емес, е жа ымсыз серлер солардан алады. Тіларалық, м дениетаралық коммуникация м селелерінің барлық түйткілдері шет тілдерін ана тілімен, зге м дениетті т л м дениетімен салыстырғанда ғана айқындалып, нақтылана түседі. «Ме геретін тіл лемі» п нін м мкіндік болса екі жа тан параллель курс ретінде: біріншісін – ме герілетін тілде с йлейтін сол м дениет кілі, екіншісін – ана тілінде с йлейтін т л м дениет кілі ж ргізсе деп сыныс жасауымызды себебі осы болатын. Бізді факультетте б л курстар д л осылай ж ргізіліп келеді. Б л ме герілетін тілде с йлеушілер м дениеті туралы біршама толы рі жан-жа ты м лімет алу а к мектеседі: біріншіден, тіл йренушілерге ден ойып отыр ан ел лемі м дениеті сол алпында сынылып, з пайымдауларын жасауына м мкіндік береді, екіншіден, зге м дениетті т л м дениетпен сал астыра, салыстыра арау, оларды айырмашылы тарын о ай ажыратып, зге м дениет кілдерімен арым- атынас а т скенде жа ымсыз м дени сер (м дени шок) алуды алдын алады. «Орыс тіліні лемі» п ні де д л осылай ж ргізіледі: орыс тарихы, м дениеті ж не т.б. бойынша д ріс беретін мамандармен атар шетелдіктер з абылдауларында ы Ресей мен орыстар жайында студенттермен ой б ліседі. Андрей Макин зіні «Француз м расы» кітабында барлы орыс туыс андары лты француз Шарлотта жесіні с зіне айыры ша ла асатынын айтады. М ны себебін ол: Шарлотта жейді Ресейге з алауымен келгендігімен, орыс м дениетін бас а м дениетпен салыстыра алатынымен, мірдегі т рлі кездейсо жа дай а бас аша арайтынымен т сіндіреді: Шынды ында, Шарлотта орыс топыра ында ж ргенімен, зіні жатж ртты екенін мыттырмайтын. Ашты ты, революцияны, азамат со ысын к рген лы империяны атыгез та дырыны о ан еш атысы жо сия ты... Орыстарды бас а та дауы болды ма? Ал оны ше? Ресейге Шарлоттаны к зімен ара анда, олар з елін танымай алатын, кейде б л жатж ртты адамны ш б сіз к ілмен ара ан к з арасы болса, ал кейде, керісінше, біз бай ай бермейтін ыра ы к з арас еді. Олар Шарлоттаны жанарынан беймаза, кездейсо тіршілікке толы Ресейді бас а ырынан к ріп, оны еріксіз тани т суге ынты атын. C’est que Charlo e surgissait sous le ciel russe comme une extraterrestre. Elle n’avait que faire de l’histoire cruelle de cet immense empire, de ses famines, révolu ons, guerres civiles... Nous autres, Russes, n’avions pas le choix. Mais elle? À travers son regard, ils observaient un pays méconnaissable,

car jugé par une étrangère, parfois naïve, souvent plus perspicace qu’eux-mêmes. Dans les yeux de Charlo e s’était re été un monde inquiétant et plein d’une vente spontanée – une Russie insolite qu’il leur fallait découvrir24. лы Вильгельм фон Гумбольдт с зінен де зінді келтіре кетейік: «Тілдерді рт рлілігі ар ылы алдымызда лемні танып білуге болатын сан т рлі байлы ы ашылады; тілдер ойлау мен абылдауды т рлі т сілдерін на ты рі д л беретіндіктен, адам болмысы да ашыла т седі25». Шет тілін білмейтін тіл кілдері, детте м дениеттер а ты ысын да, тілдер а ты ысын да к рмейді. Б л а ты ыс рт рлі де гейде к рініс береді. Сонды тан оны зерттеу, сіресе б л иынды тар коммуникация а атысушылардан, оны ішінде шет тілін о ыту процесіне атысушылар – о ытушы мен о ушыдан жасырын т р ан жа дайда аса ма ызды. Ал тілді сырт ы орта а тура рі тікелей шы атын б лігі лексика бол анды тан, а ты ыстар лексикадан біршама аны бай алады. Шет тілде жа а с з йренсе із, оны ана тілі іздегі баламасын білсе із, олдану а асы па ыз. Себебі р с з белгілі бір ымды, ым затты немесе шынайы мір былысын, я ни б где, б тен мірді білдіретінін мытпа ыз. олдану с зіне м н беріп ара ызшы: д л с йлесу процесі жасалуы кезінде, я ни с йлесім рекетіні белсенді да дылары (айтылым, жазылым) ж зеге ас анда м дени кедергі, м дени компонент, ме герілетін тіл лемі туралы м дени аялы білімні болуы м селелеріні зектілігі артады. йреншікті лдекім растыр ан м тіннен с з ма ынасын аны тап білумен шектелмей, сол м тінді зі растыру шін с з ма ыналарын біліп ана ою жеткіліксіз, р с зді астарында не жатыр, зат- ым туралы тіл шынайы арым- атынас ралы ретінде олданылатын лемдегі оны орны мен ызметі туралы білу аса ажет. Тілді пайдалануды белсенді да дылары – айтылым мен жазылымды, я ни с йлеуді алыптастыруды е шешуі иын проблемалары тек екі не одан к п тілді білу де гейінен кейін ай ындалады. Б ан тілдегі с здерді лексикалы тіркесімділігі, сондай-а лексикография, атысымды синтаксис ж не бас а да к птеген м селелер жатады (ІІ б., 2-т., 2§). Ресейде шет тілі ана тілмен, т л м дениетпен салыстырылып, сондай-а русистикамен байланыста о ытылуы ажет деуімізді м ні осында. Б л шет тілдерін, орыс тілін ж не орыс тілін шет тілі ретінде о ытуды о тайландыру мен дамыту а о . Кем дегенде екі тілді, екі м дениетті білу де гейінде ашылатын кейбір жасырын асиеттер мен бір тілді білу де гейінен к рінбейтін жасырын иынды тар ма ызды бір орытынды жасау а м мкіндік береді: з ана тілін шет тілі ретінде оқытатын ж не оқушысының ана тілін білмейтін тіл кілдері жасырын қасиеттерді де, жасырын қиындықтарды да к рмейді. Міне, шет тілін о ытатын шетелдік о ытушыларды шет тілін о ытатын сол тіл кілінен басымды ы осында! Тілдер мен м дениеттер арасында ы айырмашылы тар оларды салыстыр анда аны талады. Алайда лемні тілдер картасында оларды згешеліктері бай алмайды, т рлі тілдердегі с здерді баламалары бар секілді к рінгенімен, шынды ында олай емес. Б л шет тілдерін о ыту т жірибесі барысында лкен иынды тар ту ызады. иынды тарды барлы ы да кем дегенде екі тілді (сондай-а м дениетті) – шет тілі мен ана тілін салыстыра отырып о ыт анда ана аны талатынын та ы бір адап айта кетейік. Б л шет тілін о ыту практикасыны су астында жат ан бір тасы т різдес н рсе, ал оны студентіні ана тілін білмейтін, шет тілін о ытатын сол тіл кілі саналатын о ытушы к ре алмайды. Н Д Арутюнова Г В Степанов Русский язык.М., 1979. 410 б. Э Сепир Коммуникация// Избранные труды по языкознанию и культурологии..М., 1993, 211 б. R H Robins General Linguis cs. An Introductory Survey. London, 1971, p. 27. Е М Верещагин В Г Костомаров Язык и культура. М., 1990, 2 б. Э Сепир Язык. Введение в изучение речи// Избранные труды по языкознанию и культурологии. 185 б. Ю В Бромлей Этнос и этнография. М., 1975, 48 б.

Г А Антипов О А Донских И Ю Марковина Ю А Сорокин Текст как явление культуры. Новосибирск, 1989, 75 б. В В Воробьев О статусе лингвокультурологии//ІХ Международный Конгресс МАПРЯЛ. Русский язык и культура на рубеже веков. Т.2. Братислава, 1999, 125– 126-бб. На ты б л туралы В.В. Воробьев. Лингвокультурология. Теория и методы. М., 1997. Мудрое слово Древней Руси. М., 1989, 353 б. Moscow News, Sept. 21. 1996, p. 14. Гео, 1998, 71, ырк йек, 66–67 бб. И И Кашмадзе Вожди глазами переводчика//Аргументы и факты, 1996. 18. 9 б. П. Устинов. О себе любимом. Пер. Т.Л. Черезовой. М.,1999,188 б. О. Чечин. «Лишь узел смерти я не развязал» // Врач, 1996, тамыз, 45–46 бб. См.: L Bohannan Shakespeare in the Bush. Applying Cultural Anthropology. Ed. by A. Podolefsky / Peter Brown. May eld Publishing Company, 1991, p. 38–39. Г А Антипов О А Донских И Ю Марковина Ю А Сорокин Указ. соч., 77 б. Э. Сепир. Коммуникация // Избранные чтруды по языкознанию и культурологии, 211 б. Э. Сепир. Язык. Введение в изучение речи // Там же, 185 б. Е М Верешагин В Г Костомаров Указ.соч., 30 б. В В Воробьев Лингвокультурология. Теория и методы. М., 1997. В. Колыхалов. Проточные годы // Сибирские Афины, 1997, 3, 38 б. ос тілді нормаларын салыстырмалы сипаттау р тілдегі іштей ара анда байалмайтын, мысалы тек бір тілде с йлейтін адам а к рінбейтін с здіктегі бос орын, «а та да тарды» тілді семантикалы картасынан ашып береді. (Ю.С. Степанов. Француз стилистикасы. М., 1965. 120 б.). «Этникалы символдар ретінде материалды м дениетпен атар, дыбысты м дениет элементтері де арастырылады. Алайда этнодыбысты ызмет оны ішкі асиеті емес. Ол тек этностар арасында ы байланыс жа дайында ана к рінеді. Сонды тан м дениетті кез келген элементі бір жа дайда этносты ерекшелікті к рсетсе, бас а жа дайда к рсетпеуі м мкін» (Ю.В. Бромлей. Этнос пен этнография. М., 1973, 66 б.). А Макин Француз м расы. Аудар. Ю. Яхнина, Н. Шаховская // Шетел дебиеті, 1996, 12, 49 б. В фон Гумбольдт Тіл мен м дениет философиясы. М., 1985, 349 б.

I БӨЛІМ. Тіл – мәдениет айнасы

I тарау. Шынайы әлем, мәдениет және тіл. Өзара қатынасы мен ықпалдастығы Cultures are chie y transmi ed through spoken and wri en languages. Encapsulated within a language is most of a community’s history and a large part of its cultural iden ty. David Crystal М дениет негізі – жазбаша ж не ауызша с йлеу ар ылы беріледі. о ам тарихыны т ыры да, оны м дени бірегейлігіні лкен б лігі де – тілде са талады. Дэвид Кристал 1 Тіл мен м дениет ар ылы жасал ан лем бейнесі Тіл мен шынайы мірді , тіл мен м дениетті зара атынасы ж не зара рекетіне толы ыра то талайы . Б л м селелер арым- атынас т рлерін жетілдіру мен оны тиімділігін арттыруда, сондай- а шет тілдерін о ытуда ма ызды р л ат арады, ал оларды жо а шы ару – халы аралы байланыстарда да, педагогикалы т жірибеде де с тсіздіктерге шыратады. Осы та ырыпты оз а анда, тіл – орша ан ортаны айнасы деген метафоралар жиі олданылады. Ол шынайы мірді, р тілді зіне ана т н на ышын, ажайып лемні ж не сол тілді арым- атынас ралы ретінде олданатын халы ты , этникалы топты , т тынушы жымны бейнесін жасайды. Бір ызы ы, метафораларды ылыми м тінде айшы ты да, о тайлы олдану а болады. Суреткерді шеберлігіне арай рленіп отыратын метафораларды т ра ты мекеніне айнал ан деби м тінні баурап кетер си ыры туралы с з етпей-а ояйы . р н рсе з орнымен бол аны ж н, с з де солай. ылыми м тінде б рі на ты рі о ай болады. Ал метафоралар болса, к рделі, ылыми былысты, фактті, жа дайды т сіндіруді же ілдету шін пайдаланылады (метафораларды олдануда деби м тін авторына ойылатын тал ам мен талап андай ажет болса, ылыми м тін авторына да ол сондай ма ызды). Тіл, шынымен, орша ан ортаны бейнелейтіндіктен, оны айна а те еу орынды. р с з шынайы мірдегі затты не былысты білдіреді. Тіл б рін: жер бедерін де, ауа райын да, тарихты да, салт- д ст рді де бейнелейді. Лингвистикалы фольклорды хрестоматиялы лгісіне айнал ан эскимостар тіліндегі арды рт рлі ре кі мен т рін білдіретін а с зіні синонимдік атары дебиеттерде 14-тен 20- а дейінгі т рі беріліп ж р. Араб тіліндегі т йе с зіні бірнеше ма ынасы бар. Олар шарша ан т йені, буаз і генді ж не т.б. жеке- жеке атаулармен атайды. Орыс тіліндегі армен, ыспен байланысты айтылатын пурга метель буран снежная буря вьюга поземка деген ма ыналарды а ылшын тілінде snowstorm деген бір-а с збен жеткізуге болады. Осы т різдес та ы бір ызы мысал ретінде хинди тіліндегі жа а т ріні к птеген атау а ие екенін келтіруге болады. « нді т бегі хал ыны жалпы м дениетінде арека пальмасыны жемісі (areca catechu), «супари» атты жа а ы андай р л ойнайтынын білсе із, м ны т сіндіру иын емес. ндістан хал ы жыл сайын Араб те ізіні жа алауы – Канконада, ысты , ыл алды климатта сетін осы арека пальмасы жа а тарыны 200 мы тоннадан астамын т тынады. Жемістерін шикі, жартылай піскен немесе толы піскен к йінде жинап, к нні астында, к ле кеде, желге кептіреді, сосын с тке, су а айнатып пісіреді немесе май а уырады.

рбір дайындау технологиясы жа а та амны пайда болуына сеп болады да, со ан орай жа а атау шы ады. нді ж н-жорал ыларыны барлы ында дерлік арека пальмасыны жа а тары пайдаланылады26». Шынайы мір мен тілді ара атынасын т мендегідей т ртіпте к рсетуге болады: Алайда шынайы мір мен тілді арасында тілді т тынушы, а ыл-ой иесі адам т р. Тіл мен оны т тынушысыны арасында ты ыз байланыс ж не зара т уелділік бар екені еш к м н ту ызбайды. Тіл – адамдар арасында ы атынас ралы. Сонды тан да тіл зін т тынатын белгілі бір топты мірімен, оны дамуымен ажырамас бірлікте болады. Тілді о амды таби аты, оны сол о амда ы ызметіні сырт ы жа дайынан да (би немесе полингвизм, тілді о ыту жа дайы, о ам, ылым, дебиет ж не т.б. даму де гейі), сонымен атар тіл рылымынан, синтаксистен, грамматикадан, лексикадан, функционалды стилистикадан ж не т.б. да к рінеді. Т менде мына с ра тар а толы ыра то талатын боламыз: орыс ж не а ылшын тіліндегі материалдар негізінде адамны тілге ы палы; адамны т л а ретінде алыптасуында ы, жеке ж не лтты мінезіні жасалуында ы тілді алыптастырушы р лі к рсетілетін болады. Сонымен, тіл мен шынайы мір арасында адам т р. Тек адам ана сезім м шелері ар ылы лемді танып, біледі. Соны негізінде орша ан орта туралы з пайымдауын жасайды. абылда ан а параттарын з санасынан ткізіп, зерделеп, оны тіл ар ылы з ауымыны бас а м шелеріне жеткізеді. Бас аша айт анда, шындық пен тіл арасында ойлау т р. Тіл ойды бейнелеп, оны бір адамнан бір адам а жеткізетін т сіл ретінде ойлаумен ты ыз байланысты. Тіл мен ойлауды ара атынасы – тіл білімі мен философияны к рделі с ра тарыны бірі. Алайда б л е бекте аталмыш феномендерді айсысы ал аш ы, айсысы кейінгі, ойды с збен бейнелемей-а жеткізуге м мкіндік бар екені туралы ойтал ы ж ргізуді ажеттілігі жо . Біз к теретін басты м селе – тіл мен ойлауды ш б сіз зара ты ыз байланысы мен бір-біріне т уелділігі, оларды м дениетпен, шынды пен ара атынасы. С з шынды ты болмысын емес, ол туралы адам санасында алыптас ан ымны к рінісін бейнелейді. ым оны т зетін кейбір негізгі белгілерді жалпылау ар ылы жасалады, сонды тан на ты сипатынан тыс, абстрактілі (дерексіз) болып келеді. Шындық мірден ұғымға, одан ары қарай с з арқылы бейнелеуге тартылған жол р халықта рқалай, б л оларды тарихыны , мекеніні , мір салтыны , сондай-а о амды санасы дамуыны р илылы ымен байланысты. Бізді санамыз жымды т р ыдан да ( мір салты, дет- рыптар, салт-д ст рлер, я ни этнографиялы ма ынада ы м дениет), жеке асиеттерімізге де (жеке адам а т н лемді абылдау ерекшелігі) байлаулы бол анымен, тілді шынды ты бейнелеу жолы тура емес, шынды мірден ойлау а, ойлаудан тілге арай ба ытталады. Басында келтірген метафорамыз енді келі кіремей алды, айнамызда ы бейнеміз исы болып шы ты, бейнені исы болуыны себебі, тіл кілдеріні м дениетіне, діліне, д ниетанымына байланысты. С йтіп, тіл, ойлау, м дениеттің зара байланысыны ты ыз екені соншалы , тіпті бір-бірінен б ліп- жарылып ызмет ете алмайтын, ш рылымнан т ратын бірт тас д ние сия ты. шеуі бірлесіп шынайы мірмен ара атынас а т седі: о ан арсы т рады, о ан т уелді болады, оны бейнелейді ж не оны алыптастырады. Жо арыда айт анымызды сызбасы мынадай болады: Сонымен, адамды орша ан орта ш формада к рініс табады: – лемні шынайы бейнесі; – лемні м дени (немесе т сініктер) бейнесі; – лемні тілдік бейнесі. Әлемнің шынайы бейнесі – б л адамзаттан тыс объективті м ліметтер, б л адамды орша ан орта. Әлемнің м дени (түсініктер) бейнесі – жымды т р ыдан да, жеке адам т р ысынан да адам абылдауыны негізінде алыптас ан, сезім органдары ар ылы алын ан ж не оны санасы ар ылы жеткен т сініктер с згісінен ткен шынайы бейнені к рінісі.

лемні м дени бейнесі ерекше ж не р халы та згеше болады. Б л к птеген факторлар а тікелей байланысты: география, ауа райы, таби и жа дайлар, тарих, леуметтік рылыс, сенім, д ст р, мір с ру салты т.с.с. М ны мысалдармен безендіріп к релік. 1994 жылы Финляндияда ткен халы аралы SIETAR конгресінде норвегиялы М дениетаралы коммуникация орталы ы дайында ан Еуропаны м дени картасы сынылды. Карта Еуропа елдеріні географиялы ж не саяси ерекшеліктерін емес, керісінше, норвегиялы тарды м дени абылдауында ы стереотиптерге негізделген осы елдердегі ерекшеліктерді сынады. Бас аша айт анда, б л Еуропаны Норвегия т р ындары к зімен жасал ан м дени бейнесі. Т менде картаны суреті сынылып отыр: Vigdis [Вигдис (Исландия президенті)]; IRA [ИРА (Ирланд республикалы армиясы)]; nesten IRA [б л да]; Charles Di [Чарльз и Диана]; Europas navle [Еуропаны кіндігі]; Volvo [«Вольво»]; sauna vodka [сауна ж не ара ]; Russere [орыстар]; billig [арзан]; billigere [одан да арзан]; godt kjokken [жа сы асхана]; a [тегіс]; Tivoli Legoland [Тиволи ж не Леголенд]; fri has ghet [жылдамды а шектеу жо ]; svarte bankkon [к ле келі банк шоттары]; ma a [мафия]; ny arskonsert [жа ажылды концерт]; nesten Russere [орыстар];badestrand [жа ажай]. Салыстыру шін М скеу мемлекеттік университетіні шет тілдер факультеті студенттері жаса ан Еуропаны зге де балама м дени картасын арап к рейік. Б л карталар азіргі Ресей т р ындарыны м дени т сініктеріні стереотиптерін к рсетеді. Enjoy your meal [асы ыз д мді болсын ( аза станны кейбір ірлерінде т беті із ашылсын. – Аудармашылардан)]; Unknown cuisine [белгісіз асхана]; I’ve never been in the UK [мен Англияда еш ашан болмадым]; salmon [лосось]; Olives [з йт н]; red wine [ ызыл шарап]; pork [шош а еті]; beer sausages [сыра ж не ш жы тар]; cheese [ірімшік]; pizza [пицца]; spaghe [спагетти]: potato [картошка]; beet carrot [ ызылша ж не с біз]; grape [ж зім]; seafood [те із німдері]; oranges [апельсин].

Herrings [селедка]; W.B.Yeats [У.Б.Йитс]; 5 o’clock [файвоклок]; Vikings [викингтер]; mermaid [русалочка немесе су перісі]; Peter the Great [ лы Петр]; Santa Klaus [Санта Клаус]; Russian language [орыс тілі]; cigars [сигарет]; Salvador Dali [Сальвадор Дали]; revolu on [революция]: chocolate [шоколад]; drugs [есірткі]; sausages [ш жы тар]; Swatch [своч]; carnival [карнавал]; pan [пан]; beer [сыра];the Alps [Альпі таулары]; Balaton [Балатон]; Dracula [Дракула]; war [со ыс]; red pepper [ ызыл б рыш]; sirtaki [сиртаки]. Ж ргізілген экспериментті жина ты н тижесі Еуропамен байланысты азіргі ресейлік жастарды cанасында ы м дени алуанды ты бейнесін к рсетеді. Еуропаны м дени карталары орыс тілінде де ж не оларды йреніп жат ан а ылшын тілінде де жасалды. Барлы м дени т сініктер студенттер ай тілде жазса, сол тілде сынылып отыр. Бай ауымша, тілді та дау да психологиялы ж не м дени т р ыдан туында ан (м селен, б рын ы «социалистік лагерь» елдеріні к бі орыс тілін та дайтыны с зсіз). М дени ассоциацияларды саны мен рт рлілігі де біршама. Австрия Вальс (3 р.) Alps [Альпі таулары] (2 р.) Peaceful country [бейбіт ел] War-like a tude in the past [ ткен ша та ы со ыс жа дайы] The world of music [музыка лемі] Skiing [ша ы тебу] Ball [доп] Opera [опера] Моцарт Вена вальсі Кілегей ат ан кофе Бельгия Шілтер (2 р) Сиырлар Rubens [Рубенс] Charles de Coster [Шарль де Костер] Very impercep ble [т кке т р ысыз, бай аусыз] Beer [сыр] Болгария К ршілер Б рыш Венгрия ызыл б рыш (2 р) Кальман Токай уырыл ан азы Бірт рлі тіл Ұлыбритания Fog [т ман] (3 р) Shakespeare [Шекспир] (2 р) Tea me [шай уа ыты (бесін шай)] (2 р) Monarchy [монархия] (2 р) Dry sense of humor [уытты зіл] Special tea [ерекше шай] Robin Hood [Робин Гуд]

Oxbridge [Оксфорд – Кембридж (Оксбридж)] Rain [жа быр] Gentlemen [джентльмен] Good manners [жа сы деттер] 5 o’clock [файвоклок (бесін шай)] Unknown cuisine [белгісіз асхана] Бейкер стрит Жасыл к галдар амалдар Елес Футбол Германия Сыра ж не ш жы (3 р) Сыра (3 р) Punctuality [пунктуаль] (2 р) Mercedes [«мерседес»] Quality [сапа] Exactness [на тылы ] Racial superiority of Nordic people [нордиялы н сілді арты шылы ы] Roman cism [романтизм] Prussian soldiers [пруссия солдаттары] Kinder, Kuche, Kirche 3K [балалар, асхана, шіркеу] War [со ыс] The Berlin wall [Берлин амалы] Университеттер Гёте Заманауи нер Греция Мифтер мен дайлар (2р) Olympic games [Олимпиада ойындары] (2 р) Антика Парфенон Оливки Ruins of the ancient world [ежелгі (антикалы ) амалдар] Ancient Greece [Ежелгі Греция] Origin of our civiliza on [бізді ркениетті бесігі] Smth we know since our childhood [бізді бала к німізден таныс д ниелер] Democracy [демократия] Seafood [те із німдері] Sirtaki [сиртаки]

Голландия Тюльпан [ ыз алда ] Many sexual liber es [cексуалды еркіндік] Drugs [есірткі] School of pain ngs XV-XVIII centuries [XV-XVIII асырларда ы бейнелеу неріні мектебі] Skates [коньки] Cheese [ірімшік] Кемелер Диірмен Марихуана Дания Гамлет Fairy tales [ертегілер] Danish (cookies) [даниялы печенье] Flat [тегіс] Many Islands [к п арал] Mermaid [русалочка – су перісі] Andersen [Андерсен] Сиы сыз балапан Ирландия IRA [ИРА] (3 р) Figh ng country [со ысып жат ан ел] Flat [тегіс] Green gnomes [жасыл гномдар] con ict [конфликт] whisky [виски] love of freedom and independence [еркіндік пен т уелсіздікке деген махаббат] Yeats [Йитс] Испания Corrida [коррида] (7 р) Фламенко (3 р) Гойя (2 р) Эль Греко Bulls [б алар] Sun [к н] Temperament [темперамент] Fiesta [фиеста] Siesta [сиеста] Leisure [демалыс]

Olives [з йт н] Salvador Dali [Сальвадор Дали] Италия Спагетти(7 р) Pizza [пицца] Renaissance [ айта рлеу] (3 р) Рим (2 р) Pope [Рим папасы] (2 р) Венеция карнавалы (2 р) Опера Pasta [макарон] Canals [каналдар] Empire [империя] Catholicism [католицизм] Cheese [ірімшік] Норвегия Викинг ( 3р) Fiords [фьорд] (2 р) Rock [жартас] Skiing [ша ы тебу] Snow [ ар] Cold [суы ] Fish and shers [балы ж не балы шылар] Herring [сельдь] Oil [м най] Gas [газ] Польша Славяндар Мазурка Португалия Колумб (3 р) Те ізшілер Портвейн Many colonies in the past – poverty today [б рын к птеген елді колониясы бол ан – б гінде кедейшілік] Graale’s [Грааль] Cigars [сигар] Heat [ысты ] No associa on [еш андай ассоциация жо ] Ресей Motherland [Отан] (2 р) Russians [орыстар] Openness [ашы ты ] Generosity [жомартты ] A great country with many people which doesn’t succeed in nding a sensible and wise leader [еш ашан салауатты ойы бар ж не дана басшы таба алма ан, елі керемет, адамы к п мемлекет]

Large and unpredictable [ лкен ж не болжаусыз] No comments [комментарийсіз] Russian language [орыс тілі] ар А айынды К нге а тал андар ыс, а айы Романс матрешка мишка ертегі ара икра калина хоккей балет янтарь [алмаз] Андрей Рублев М дениетті лшеусіз байлы ы Румыния К ршілер Словакия Славяндар Финляндия Санта Клаус (4 р) Сауна (2 р) Vodka [ара ] (2 р) Many lakes [к п к л] (2 р) Silentness [тынышты ] The former part of Russian empire [Ресей империясыны б рын ы б лігі] Winter [ ыс] Deer [б ылар] Salmon [лосось] Франция Fashion [мода] (6 р) Шарап (4 р) Le parfum [иіс сулар] (2 р) Revolu on [революция – т керіс] Love [махаббат] (2 р) Courtesy [сыпайылы , ізеттілік] Aristocracy [аристократия (бекзада, а с йек)] Liberty [бостанды ] Equality [те дік] Brotherhood based on blood [ анмен келген а айынды ] Art [ нер]

Cuisine [асхана] Шампанское Chanel 5 [Шанель 5] See and die [к ру ж не лу] Чехия Славяндар Ян Гус Кафка Люстра Т белер М нара Емдік айнарлар Швейцария Са аттар (6 р) Banks [банк] (4 р) Skiing health resorts [тау ша ы курорты] Black bank account [жасырын банк шоттары] Accuracy [на тылы ] Курорт Шоколад Швеция АВВА [АББА] (2 р) Карлсон (2 р) Electrolux [Электролюкс] «Europe» (rockgroup) [«Юроп» (рок-группа)] Peaceful [бейбітс йгіш] The former Queen of the seas [б рын ы те із міршісі] Volvo [«Вольво»] Swedish family [швед отбасы] Hockey [хоккей] Викинг Югославия War [со ыс] Dracula [дракула (вампир)] Бұрынғы «социалистік лагерь елдері» Almost Russia [Ресейдей] Ex-friends [б рын ы достар]

Almost Russians [орыстардай] Looking for they own way [ здеріні жеке даму жолын іздеуші] Slavic brothers [славянды бауырлар] Very closely connected, not much di erent [тонны ішкі бауындай жа ын, аса згешелігі жо ] Potatoes [картошка] Grapes [ж зім] Beets and carrots [ ызылша мен с біз] Әлемнің тілдік бейнесі шынайылы ты лемні м дени бейнесі ар ылы к рсетеді. « лемні лтты -тілдік згешелік бейнесін жасау идеясы неміс филологиясында ХVIII асырды ая ы ХІХ асырды басында пайда болды. (Михаэлис, Гердер, Гумбольдт). Біріншіден, тіл идеалды ж не объективті рылым ретінде сол тілде с йлеушілерді д ниетанымын зіне ба ындырып, тілді олданушыларды лемді абылдауына негіз болады. Екіншіден, тіл таза м ндерді ж йесі ретінде – шынайы лемді б ркемелейтіндей меншікті лемін ра алады27». лемні м дени (т сінік, концептуальды) ж не тілдік бейнесіні зара атынасы те к рделі ж не к пжоспарлы. Оны негізі тіл мен м дениеттегі шынайылы ты к рт згеруінен туындайды. «Человеческий фактор в языке» («Тілдегі адами фактор») кітабында лемні концептуальды ж не тілдік бейнесі бір-бірімен т тастай байланысты екені пайымдалады. лемні тілдік бейнесі – м дени (концептуальды) бейнені бір б лігі рі е негізгісі. Алайда тілдік бейне м дени бейнеден ж пыны. М дени бейнені жасау а тілмен атар ойлану ызметіні бас а да т рлері атысады. Сондай-а айшы тау белгісіні ркез на ты бола бермейтініне байланысты андай да бір нышан а негізделеді28. М мкін м дениетті бір б лігі ретінде тілді т тас б лігін емес, м дениет пен тілді зара байланысы мен рекеті туралы айт ан ж н болар. Тіл – м дениетті б лігі, біра м дениет те тілді б лігі. Демек, егер м дениетті адам санасы арқылы қабылданған, яғни адамның физикалық ж не рухани іс- рекеті н тижесінде пайда болған лемнің мір сүру салты десек, онда лемнің тілдік бейнесі м дениет арқылы толық қамтылмаған. «Человеческий фактор в языке» («Тілдегі адами фактор») кітабында берілген лем бейнесіні аны тамасы адамны физикалы іс- рекетін ж не оны орша ан ортаны абылдауда ы физикалы т жірибесін ескермейді: « лем бейнесін барынша д рыс т сіну шін оны аны тамасын лемні у баста ы жа анды мір с ру салтынан арастыру керек. Оны негізінде адамны барлы рухани белсенділігіні н тижесі, д ниетанымы, белгілі бір м дениетті т тынушыларды т сінігіндегі лемні м нді асиеттері жатыр29». Алайда адамны рухани ж не физикалы іс- рекетін бір-бірінен б ліп арастыра алмаймыз ой. Егер, гіме – лемні м дени-концептуальды бейнесі туралы болатын болса, б л екеуі бірін-бірі толы тырушы, оларды бірін екіншісінен ажырату д рыс емес. Сонымен, лемні м дени ж не тілдік бейнесі зара ты ыз байланысты. Олар зара здіксіз іс- рекетте болады ж не лемні шынайы бейнесін жасайды. На тыра айтса , шынайы мірге, адамды орша ан орта а арай жа ындатады. рт рлі лингвистикалы мектептерді тілді шынайы мірден б ліп кетпек бол ан рекеті арапайым ж не сол рекеттері белгілі бір себептен с тсіздікке шырады: назар а тек тілдік форманы ана алмай, сонымен бірге кез келген былысты жан-жа ты зерттеуге м мкіндік беретін мазм нын да ескеруі керек- ті. Мазм н, семантика, тілдік бірліктерді м ні, с з – б л андайда бір дыбысты (немесе графикалы ) кешенні затпен немесе шынайы мірмен зара атынасы. Тілдік семантика тілдік лемнен шынайы лемге жол ашады. Б л екі лемді байланыстыратын ар ау т тастай осы с йлеу жымына т н м дени лемні нысандары мен былыстары туралы ж не тілді жеке т тынушысы (с йлермені) туралы м дени т сініктерге шырмал ан. Тілден тыс болмыс та, т сініктерді ауызекі жеткізу жолы да барлы халы та бірдей емес. О ан р халы ты тарихы, мір с ру алпыны р илылы ы мен о амды санасыны даму ерекшелігі ы пал етеді. Демек, р халы та тілдік бейне рт рлі болады. Б л болмысты категориялау принципінде лексика

мен грамматикада заттану кезінде ай ын к рінеді. рине, лемні лтты -м дени бейнесі тілдік бейнені негізі. Ол тілдік бейнемен салыстыр анда толы ыра , байыра ж не тере ірек. Алайда тек тіл ана лтты -м дени бейнені ж зеге асырады, са тайды, рпа тан- рпа а жал астырады. Тіл лемні лтты к ріністеріні барлы ын к рсете алмаса да, б рін сипаттай алады. Тілді ж не тіл йренуді е негізгі бірлігі – с з. Ол е к рнекі иллюстрация ызметін ат арады. С з – бір затты немесе адамдарды орша ан ортаны на ты бір болымсыз б лшегіні , былысыны жай бір атауы ана емес. Шынайылы ты осы болымсыз б лшегі адамны сана-сезімі ар ылы тіп, бейнелеп к рсету процесі кезінде сол лтты м дениетіне сай, лтты о амды сана-сезіміне т н ерекше м нге ие болады. С зді мозайканы бір кішкентай кесегімен салыстыру а болады. Б л кішкентай мозайкалар р тілде рт рлі суреттер растырады. Ол суреттер з бояуларымен ажыратылады. Орыстілді ортада б л суреттер з т тынушыларын к к ж не к гілдір т сті к руге м жб рлесе, ал а ылшындар бір ана к к (blue) т сті к реді. Алайда орыстілділер де, а ылшынтілділер де бір ана шынды объектісі – спекторды бір б лшегіне арап т р. рине, адамдар ажет бол ан жа дайда барды бар деп алпына келтіруге абілетті. А ылшындар да адам к зіне к рінген барлы т с ре дерін с зсіз к ре алады (ж не ажетті жа дайда оларды не терминмен, не бейнелеп к рсетеді. Мысалы, Dark blue [к к, ара к к], navy blue [ ара к к], sky blue [к гілдір, к кшіл], pale blue [ашы к гілдір] деп). Б рындары Чернышевскийді : «Егер а ылшындарда cook деген жал ыз с з болса, олар аспазды ас йден ажырата алмайды деген с з емес» – деп айт аны бар еді. Тіл адамдарды лемні на ты к рінісіне т уелді етіп ояды. А ылшынтілді бала ана тілін йренуде foot ж не leg деген екі затты к реді, ал орыс тілінде ол бір-а затты «ая » деген ма ынаны береді. Алайда а ылшынтілді бала т сті (к к ж не к гілдір) ажырата алмайды, орыстілді баладан айырмашылы ы – ол тек blue к к т сті ана к реді. Шетел с здерін жаттап ал ан адам уелі зіне толы т сініксіз, жат, белгісіз бейнеден бір кесек мозайканы алды деген с з. Сонан со оны зіні ой-санасында ы ту ан тілі ар ылы алыптас ан лемдік бейнемен салыстыру а тырысады. Тап осы жа дай шетел тілін йренудегі алынбас амалдай к рінетін, о ушыларды басым б лігіні же е алмайтын е басты иынды ы болса керек. Егер затты немесе орша ан ортаны былыстары айна- атесіз к шірілетін, механикалы , фотографиялы акт секілді арапайым болса, онда н тижесінде на ты сана-сезімдерімен байланыссыз рт рлі халы тарды на ты т рмыс санасына т уелді рт рлі бейнесі емес, ж ртты б ріне сас лемні фоток шірмесі жасал ан болар еді. С йтіп, осы фантастикалы (адами емес, машина робот д режесінде) жа дайда шетел тілдерін йрену (бір тілден екінші тілге аудару) бір кодтан екінші код а туді арапайым механикалы мнемоникалы процесіне айнал ан болар еді.

Алайда на ты мірде шынайылы тан с зге жету (т сінік ар ылы) к рделі, к п жоспарлы рі иір- иыр. Адам б тен тілді йрене отырып, зіне жат, бас а, жа а лемді ме гереді. Шетелдік жа а с здер ар ылы о ушы зіні сана-сезіміне, з леміне зге лемнен, б тен м дениеттен ым, т сініктерді келеді. С йтіп, шет тілін йрену ( сіресе тіл йренуді ал аш ы, за а созылар кезе інде, ары арай, кініштісі, йреніп жат ан тіл жылжымай алады) жеке т л аны екіге жарылуымен (жарма тануымен) атар рбиді. Ойлауды айта ру ажеттілігі, зіне т н да дылы, ту аннан алыптас ан лем бейнесін бас а лемні да дыланба ан мір салтымен к легейлеу – шет тілін йренудегі е басты иынды тарды (психологиялы та) бірі. Біра б л иынды тар к пе-к рнеу ай ын к рінбейтіндіктен, о ушы (кейде м алімні зі) сезінбей де алады. Б л осы проблема а жеткілікті назар аударылма анымен т сіндіріледі. Сонды тан осы проблеманы тілдік аспектісінде б ан толы ыра то талатын боламыз. Сонымен, шынайылы ты сол т сінігі де, кішкентей бір б лігі де рт рлі тілдерде алуан т рлі тілдік формада (толы немесе шала ай) беріледі. рт рлі тілде бір ымды беретін с здерді семантикалы к леміні згешеленуі, шынайылы ты рт рлі б лігіне айналуы м мкін. лем картинасын бейнелейтін мозайканы осы кішкентай б лшектері орша ан ортаны адам миында абылдануы н тижесінде алын ан ым беретін затты к леміне арай р тілде рт рлі к лемде болуы м мкін. Бейнелену т сілі мен формасы ж не де т сінікті алыптасуы сол тілдік жымны леуметтік-м дени ж не таби и ерекшеліктеріне тікелей атысты. Тілдік ойлауда ы айырмашылы ты адам сол бірдей ымды беру формасыны арты немесе жетімсіздігін йреніп ж рген шет тілі мен ту ан тілін салыстыр анда ана сезінеді. Шет тілін йренуде лемні тілдік ж не м дени бейнесі туралы т сінік аса ма ызды р л ат арады. Шынында да, т л м дениетті интерференциясы ту ан тілді коммуникациясын иындататыны с зсіз. йреніп жат ан шет тілі осы ана тіл т тынушыларыны м дениетіне еніп, орны ан олданысты ы палына т седі. Ту ан тіл мен т л м дениетті лем туралы ал аш ы бейнесіне йреніп ж рген тіл ар ылы екінші бір лем бейнесі келіп абаттасады. Шет тілін ж не м дениетін йрену ар ылы пайда бол ан лем бейнесі – б л тілмен бейнеленген бейне емес, тілмен жасал ан бейне. лемні бірінші ж не екінші бейнелеріні зара атынасы – адамны зіндік «менінен» белгілі бір д режеде бас тартып, лемді бас аша абылдауына (шет елдерден) санасуды м жб рлейтін к рделі психологиялы процесс. аламны екінші тілдік бейнесіні ы пал етуі мен тілдік т л аны айта алыптасуы ж реді. Тілдерді т рлілігі лемні т рлілігін бейнелейді, жа а алам бейнесі жа а лшемдерді жары а шы арып, ескісі санада аттала бермек. Отыз жылдан астам шет тілінен саба беретін о ытушылардан бай а аным, олар екі м дениетті ы палына т седі. А ылшын, француз, неміс ж не та ы бас а шет тілдері кафедрасыны орыстілді о ытушылары здері о ытатын тілдерді кейбір м дени ерекшеліктерін ме геріп алады. Тіларалы с йкестіктерді зерттеу ж не м дениетаралы коммуникация м селесін, сондай-а шет

тілдерін о ыту дістерін жетілдіру лексикография, аударма теориясы мен практикасы шін зекті саналады. Халы ты д ниетанымында жо , со ан с йкес оны тілінде кездеспейтін андай да бір ымны екінші бір тілде баламасыны болмауы тілдегі жетіспеушілік саналады. Б ан баламасыз лексика, я ни с зді мазм н межесін зге тілді лексика ымдарымен зара салыстыру а келмейді. Белгілі бір тілде та баланатын ым-т сінік не зат, былыс атауы (things meant) бірегей саналады. Себебі м ндай бірегей ымдар белгілі бір халы ты д ниетанымын бейнелейді, со ан с йкес тілдік ж йеде к рініс береді. зге лтты ойлау ж йесіне т н ымдарды та балау шін ажет бол ан жа дайда зге тілдік ортадан кірме с здерді абылдайды. Орыстілді алам бейнесінде виски эль сия ты сусындар кездеспейтіні белгілі. Сондай-а а ылшынтілді ортада блины борщ секілді лтты та ам да жо . Дегенмен б л ымдар здері енген кірме с здерді н бойында мір с реді. М ндай лексемалар лтты м дениетке т н заттарды ана та балайды. М ндай тілдік бірліктер атарына лтты м дениетті та балайтын атауларды жат ызу а болады (balalaika matryoshka blini vodka футбол виски эль); саяси, экономикалы немесе ылыми терминдер (bоlshevik perestroika sputnik импичмент лизинг дилер файл компьютер бит) Баламасыз (эквивалентсіз) лексика ар ылы белгілі бір халы ты , лтты орша ан ортаны тану, оны абылдау сынды рекетін ай ын к руге болады. Дегенмен оны тілді лексикалы ж йесіндегі пайызды к рсеткіші к п емес. М селен, Е.М. Верещагин мен В.Г. Костомаровты к рсетуінше, орыс тіліні лексикалы ж йесіні 6–7 пайызын баламасыз лексика райды30. Баламасыз лексика аударма теориясы мен практикасы тарапынан жа сы арастырыл ан. К рделі жа дай ретінде бір ымны салыстырылып отыр ан тілдік ж йеде рт рлі та балануынан, бір ымды сипаттайтын лексемалар саны бір тілде к п, екінші тілде аз болуы м мкін. М селен, орыс тіліні д ниетанымында ы сауса (палец) ымыны т рпат межесін арастырайы . Б л ымды а ылшын тіліне аудару шін нені ме зеп т р анын білуіміз керек: ол не ая ты сауса тары ма, егер олдыкі болса, онда ай сауса , йткені а ылшындар олды бас барма ынан бас асын ngers деп атайтыны белгілі, олды бас барма ын – thumb, ал ая ты башпайларын – toes деп атайды. Орыс тілінде он сауса керісінше, а ылшын тіліндегі eight ngers and two thumbs [сегіз сауса ж не екі бас барма ], ал жиырма сауса – eight ngers two thumbs and ten toes [сегіз сауса , екі бас барма ж не он башпай] ымдарына с йкес келеді. орша ан ортаны бір ана б лшегі а ылшын тілін йренуші орыс хал ы шін ш т рлі ыммен та балау басы арты д ние (бір ана сауса ты ш т рлі та балау ngers thumbs toes) болуы м мкін, керісінше, орыс тілін йренуші а ылшындарды к з арасы т р ысынан ш т рлі ымны бір ана сауса (палец) ымымен та балануы тілдегі кемшілік саналуы м мкін. Кез келген тілдік ж йедегі м ндай ымдарды аз не к птігі аудармашыларды назарын зіне аудартады, алайда аударма теориясы мен практикасы м селесімен айналысушы алымдар тарапынан б л м селе толы ескерілмейді немесе м лде назар аударылмайды. Баламасыз (эквивалентсіз) лексика не жартылай баламалы лексика д ниеж зі тілдерінде ке інен тарал ан былыс, жалпы кез келген тілдік ж йедегі к птеген с здер зара эквивалентті деген болжам бар. Оларды негізінде тіларалы ым жатыр, м ндай тіларалы ымдар орша ан ортаны андай да бір зіктерін бейнелейді. Тіларалы с йкестікке рыл ан лексиканы ме геру, соны негізінде аударма жасау о ай саналады. Шет тілін йрену тек осындай ымдар ж йесін ме герумен ана шектелмейді. Біра тіл – ымдарды жиынты ынан ана емес, тілдік бірлікті негізі саналатын с здер ж йесінен т рады. Ал с з семантикасыны н бойында тек лексикалы ма ына ана мір с рмейді. С з семантикасы белгілі бір д режеде сол с зді лексика-фразеологиялы тіркесімділігімен, леуметтік лингвистикалы коннотацияларымен ты ыз байланысты. Жалпы ал анда, с зді жеке-дара т р анда ы ж не с йлеу тіліндегі функционалды олданыс ма ынасыны с йкес келуі те сирек кездеседі. Тіларалы синонимдерді зі лкен к дік тудырады. Сонды тан тіларалы с йкестіктерді зерттеу, жан-жа ты тілдік талдау ж ргізу керек. «Белгілі бір ымды білдіретін ж не бір-бірінен эмоционалды-экспрессивті, стильдік немесе н бойында ы ма ызды а параттарымен ерекшеленбейтін к птілді с зді табу» иынны иыны саналады31. Лингвистикалы ерекшелік, сіресе тілдік а парат, лексико-фразеологиялы тіркесімділік, рт рлі тілде с йлеуші халы ты саяси-д ст рі, деп- рпы, рухани м дениет, леуметтік-м дени коннотациялар (коммуникацияны ма саты, орны, мезгілі ж не та ы бас а жа дайларына байланысты алып араса) с з семантикасына сер етпей оймайды. М ны зі тіларалы синонимдер (тіларалы баламалар) м селесіні к рделі екенін к рсетеді32. С зді білдіретін ымды ма ынасын жасанды т рде ай ындау, соны негізінде тіларалы с йкестікті

алыптастыру шет тілін йренушілер мен аудармашылар шін кері серін тигізуі м мкін. 2 С йлеу мен коммуникацияны ішкі иынды тары Жалпы тілдік коммуникацияны, сіресе шет тіліндегі тілдік коммуникацияны к рделендіре т сетін басты екі м селеге то талайы . 1. Коллокациялық немесе тілдің қолданысын нормативті тұрғыдан сипаттайтын лексика- фразеологиялық шектеулер. Кез келген тілдегі рбір с зді зіне т н зге с здермен тіркесу аясы немесе м мкіндігі бар. Я ни тілдік ж йедегі с здер н бойында ы семантикалы мазм нына с йкес зге с здермен тіркесу абілеті ар ылы ерекшеленеді. М селен, неге же іс (победа) с зі тек жету (одержать), же іліс (поражение) с зі шырау (потерпеть), роль с зі орыс тілінде играть, значение – иметь, выводы, комплименты – делать тілдік бірліктері зара тіркеседі? Неге а ылшын тілінде платить ма ынасын білдіретін to pay етістігі орыс хал ыны к з арасы т р ысынан тіркесуге абілеті жо a en on [внимание], visit [визит], compliments [комплименты] c здерімен тіркеседі? Не себепті орыс тіліндегі высокая трава крепкий чай сильный дождь сынды с з тіркестері а ылшын тілінде long grass (высокая трава – бітік ш п), strong tea (сильный чай – ою шай), heavy rain (тяжелый дождь – а жауын) т рінде дыбысталады. М ны жауабы біреу: рбір с зді зіндік лексика-фразеологиялы тіркесімділігі немесе валенттілігі бар. На ты тілдегі рбір с зді на ты бір с збен ана тіркесуі лтты ( мбебап емес) сипат а ие. М ндай тілдік ерекшеліктер з лтымызды т л м дениетін зге лтты м дениетімен салыстыр анда ай ындалатыны сия ты, екі тілдік ж йені зара атар ой анда ай ындалады. Шет тілін йренушілер шін к рделі саналатын м ндай м селелерді сол тілдік жымны кілдері бай ай алмайды, тіл т тынушылары шін лдебір тілдегі чай с зіні сынды ма ынада ы сильный комплимент с зіні платить етістігімен ана тіркесе алу м мкіндігі бар екені ойландырмайды. Сол себепті шет тілін йренген кезде с здерді жеке т р анда ы ма ынасымен ана емес, сол тілге т н т ра ты тіркес рамында ы ма ынасымен оса жатта ан д рыс. Лексикалы тіркес аударма негізіне н сан келтіреді. Екітілді салыстырмалы с здіктер жо арыда айтыл ан м селені д йектей т седі. С здікте берілген бір с зді екінші бір тілдегі «баламасы» тіл йренушілерді шатастырады, с йтіп олар шетел с здерін з ана тіліндегі йреншікті м нм тінмен (контекст) олдану а машы танады. «Русский язык» баспасы жіберген сондай бір атені interna onal furniture деп аталып кеткені белгілі. Орыс тіліндегі международная обстановка ымын орыс-а ылшын с здігіні к мегімен аудар ан о ушы interna onal furniture деп аударып жіберген. М ндай м нм тіндер бір-бірімен те сирек с йкес келеді. М селен, арапайым, рі ке олданыс а ие кітап ж не оны а ылшын тіліндегі балама н с асы book с зін арастырайы . А ылшын-орыс тіліні с здігіндегі рамында кітап с зі жиі олданылатын тіркестерді арастырайы . Т менде берілген тілдік бірліктерді орыс тіліне аудар анда тек біреуі ана кітап лексемасымен с йкес келеді: a book on about birds книга о жизни птиц стар мірі туралы кітап a reference book справочник аны тамалы a chegue book чековая книжка чек кітапшасы a ra on book карточки карточка to do the books вести счета есепшот ж ргізу our order books are full мы больше не принимаем заказов біз ендіг рі тапсырыс абылдамаймыз to be in smb’s good bad books быть на хорошем плохом счету жа сы жаман есепте болу I can read her like a book я вижу ее насквозь мен оны толы тай к ріп т рмын We must s ck to go by the book надо действовать по правилам ереже бойынша рекет ету керек I’ll take a leaf out of your book я последую твоему примеру мен сізді лгі т тамын He was brought to book for that за это его привлекли к ответу оны б л шін жауап а тартты Кейде жекелеген с зді аудармасы оны с з тіркесі рамында ы аудармасымен м лде с йкес келмейтін т стары да кездеседі. Оны ай ын д лелін берілген иллюстрациялы материалдардан к руге болады: записка note хабарлама деловая записка memorandum іскерлік хат