Үсенбай Тастанбеков - Өзім туралы өзім айтсам

УДК 94 (574) ББК 63.3 (5 Каз) Т 73 Т 73 Тастанбеков У. 03iM туралы вз1м айтсам: естелж-эссе. —Алматы: «Тоганай Т» баспасы, 2012. - 280 + 4 бет жапсырма. ISBN 978-601-7007-71-3 Адамда тагдыр деген болады. Оны «мацдайдагы жазу» деп те жатады. врю м шыр exin дуние eeiriH ашканда букы eMipi аспанда жазылады екен дейтш де угым бар. Иэ, калай де- генде де тусшш болмайтын гажап дуние бул. Кольщызда- гы к1тап токсанньщ твр1не шыккан к;арт каламгерд1ц осын- дай 6ip толганысы. Окьщыз. 6 з eMipiH e3i жазу да эрюмнщ пешенес1не буйырмаган ецбек. Усенбай атамыз сондай ма- гыналы да мэнд1 жазбасын ci3 бен б1зге усынып отыр. УДК 94 (574) ББК 63.3 (5 Каз) ISBN 978-601-7007-71-3 © Тастанбеков Y., 2012 © «Тоганай Т».г2012

БИСМИЛЛА ИРРАХМАНИ ИРРАХИМ 0 3 IM ТУРАЛЫ 0 3 IM АЙТСАМ... Естелш-эссе Менщ ем1рбаяным белгип: 1919 жылы кузде - казан айыныц 20 кун1 Каскасу (бул езен Шамалган атанып кеткен) езеншщ кунбатыс жагындагы Алмасай деп аталатын сайдьщ етепнде туыппын. Онда жер сшкшгенде б1зд!н. кшз уй турган жерге таудан улкен тас домалап келin гурс eTin T ycin, токтап калыпты. Шешем Зылпка меш кушактап, \"Иэ алла, иэ алла, сактай гер!\" деп ypefti ушып отырган екен. Жер cuneimci токтап, гурш басылган уакытта далага шыкса шеккен туйеден е й еее улкен тас уйдщ дэл ipreciH e турып калыпты. Сол кезде еркектер де атпен шауып келген екен. Б1здщ аман калганымызга куанып, сол жерге ак сары бас койды кудайыга шалып, тасы жок жерге - Ушкоцырга шыгатын кия жолдьщ бойына, Ащыбулак езеншен1н кун батыс жагындагы кыратка коныстанып, кора салып отырады. Бул кыстауда iHiM Ыскакбай 1921 жылы, карындасым Назипа 1924 жылы туды. Кей1н сол Каскасудын кун батыс жагындагы кунгейге Kouiin барып, кыстау жасайды. Бул кыстауда iHiMКелбай 1929 жылы туды. 1927 жылы ауылда болдык, аулымыз К,аракойлы ауылы деп аталатын. Ол кезде Голощекиннщ кылышынан каны тамып турган. Ауылдастардыц rce6 i там согып, коныстанып калган. Сонда бгздщ Куланбай атамыздан тараган Жьшкайдардьщ К,ожагулынын кенже баласы Оразымбай мектеп ашып, ауыл балаларын тете окумен окытты. Мектеб1м1з сол Куланбай атамыздьщ Оцалбайынан туган Тургынбайдыц уш болатын. Сол yfifleri мектептен Оразымбай агадан арапша тете окумен сауатымды аштым. 3

Ол шынында да \"тете оку\" десе - тете оку болатын. Bopi\\d3 6ip кыста-ак хат танып, ютап, газет оки алатын болдык. 1928 жылы кыска карай б1здщ уй eKi жуздей койымен кыргызга асып Kerri. Кыргыздар 01зд) жаксы карсы алды. Кыстау, жайыльш бердг Осман деген oip жЫт мешмен дос болды. Оган экем 6ipHeme кой бердг Ол маган 6ip тон кипздг EKeyiMi3 тестеспк. 1929 жылы кектемде 6i3 келд1 жагалап, батыс жагындагы Шу езенш бойлап, Капшагай деген жерден кетрден етш, Уцпр тас, Уцпр кора деген жерлерден журш (Ka3ipri Жамбыл ауданыньщ жерГ) ауылга Keuiin кедщк. Bi3 келе салысымен коммунистер, ауыл белсендшер1 малымызды - 200 кой, ею-уш атты, 6ip туйе, ею сиыр - тугел тартып алып, экем/й турмеге камап койды. Турмес! Ka3ipri Елтай аулындагы 6ip уйдщ жертелеа екен (Орыстьщ подвалы сиякты). Ол кезде б!зд] н аудан 1ле ауданы деп аталатын. Орталыгы сол Елтай аулы екен. Сол турмеге MeHi экемнin m ici Агыбай eprin барган. Сонда ол \"турмесш\" ез кез|’ммен кергем. Б1здi экеме жолыктырмады. Агыбай 6ipeynep аркылы сейлеснт. Онда да бетпе-бет емес, 6ipeyre айткан, ол экемнщ cesin Агыбайга айткан. Сейтш мен жылап кайтканмын. Турмеден экемд1 Каракойлы Алдаш босатып бердь Ол Kici сол кезде ауыл Keirecinisf терагасы екен. Аудандьщ кенес терагасына барып, шыгарып алды. 1929 жылы 31 желтоксанга деЙ1'н мен ауылда мектепте окыдым. Yiiiwisfli эке-шешемд} уш баламен тауга Kemipin тастаган. Жана жылга карсы мугал1м (аты-жешн умыттым) мети шакырьш алып, \"Сен ещн мектепке келме! Сен байдын баласы екенстн. CeHi окыта алмаймын\" деп мектептен шыгарып тастады. Bipmini рет катты кайгырдым, капаландым. Окуды Алтынбек Токсанбаевтьщ уййнде жатып окып жургем. Алтынбек ол кезде жанадан курылган колхоздын терагасы болатын. Алтынбек экемнщ екш баласы еда. Содан не оку жок, не тауга ушме жете алмай, окудан шыгарган уэшм1, таудагы эке- шешемд! сагынуым жаныма катты батып, Алтьшбекттн есшнщ алдында есю дуал бар болатын, ол уй Ka3ipri Калид1н йiнiы орны болатын. Сол дуалга шыгып алып, ертеден кешке дешн тауга карап, жылап отыратынмын. Тауга карайгын ce6e6iM, 4

таудан Сейсенбай ага келуге тшс. Соны кутем. Bip кунi 6ip ат жетектеп Сейсенбай агам келдьау anreyip. Алдынан ж у п р т шыкты м. Ол мен1 колымнан алып алдына мшпздь EpTeciHe тауга кетпк. Жолда Сейсенбай ага 6ip газет, 6ip карындаш сатып алды. Карындаштыц 6ip жагы кек, 6ip жагы кызыл екен. К,атты куандым. Газет \"Ецбекпп казак\" деп аталады екен. Ею бет. Bip бет! арап эршмен бурынгыша, екйшп 6eTi латын эршмен жанаша шыгыпты. Бул 1930 жылдыц 1-кацтары болатын. Содан бастап, 1940 жылга дейш барльщ мектентер латынша окытты. Мен де он жылдык мектепп сол латын эршмен бтрд1м. 1943 жылгы кекек айында согыста алган жарадан мугедек болып келгенше барлык хаттарымды сол латын эрп1мен жазып журд1м. Сол 1930 жылы жазга дейш бгздщуй (жалгыз уй) сол кыстауда отырды. Мен К,арагайлы (\"каз!р Касымбек) сайында отырган нагашым Абыралыньщ ушне барып, Пустымбай аулында тагы 6 ip нагашым Балкыбек Калашулы ашкан мектепте окыдым. Латын эрпш сол нагашым Балкыбек уйреттк ...Bip кун1 нагашымньщ ушнен атпен Каскасудьщ аргы бетшде кыстауда отырган у т м е келе жаткам. Шеладырды басып OTeTiHMiH. Шеладырдыц куншыгыс жагында куцгейде Кызыл б е р к руыньщ Мэмбет атасыныц, кунбатыс жагындагы кыр басында Еспер атасыньщ урпактары отырады. Уакыт астан- кестец кез. Bip жагында кедейлер колхоз курып, малдарын ортакка косып, жпып жаткан. Тура мен in жолымньщ бойында 6ip жартылай орталанган мая шептщ устшде eKi-уш жптт отыр. Кун баткан, 6ipaK эл! карацгы тускен жок едг Элп жптпердщ oipeyi мен1 танитьш болып шыкты. Есперлердщ 6i3re жакын кудалардыц 6ipiHiH баласы. MeHi керд1 де: \"Усенбай. 6epi кел, аттан т\\х, атынды тусап коя бер де маяга шык, карацгы тусга кето, тунде судан ете алмайсыц. Б1збен 6ipre маяныц устшде уйьщтап, ертец ерте уйще барасьщ\" дедь Мен маяныц устшде уйьщтаганды кызык керд1м де, атты тусап ж1берш, 63iM маяга шыктым. Эцпмелесш, эзшдесш, ойнап, тертеу1м1з жатып, уйкыга KipicTiK. Э лп жшттер колхозга жаца косылган арык- турак аттарды багады екен. Бпден арырак, тау жакта байлардан тартып алынган улкен 6ip уйтр жылкы жайылып жатыр. К,атты уйыктап кеткен екенмш. Тарс-турс атылган октан шошып оянып кетттм. Кез1мд1 ашып алсам кап-карацгы, элг1уш 5

>юпт жоц. Аслан ашьщ. Жулдыздар жаркырал тур. Bip уакытта \"Аттан!, Аттан!, Аттан! Жау келш жылкыны куып Kerri! Ойбай! Ойбай!\" деп шуылдаган дауыстар естищ . Тау жактан, кун шыгыс жактан тарс-гурс атылган мылтык даусы естшедь MeHi урей биледь К^оркып, зэрем ушты. Ж т тте р эл1 жок. Шу айгай, тарс-гурс атылган мылтык даусы алыстап барады. Bip кезде жМттердщ 6 ip ey i eKi-уш атты айдап маяга келдк MeHiH коркынышым басылып, eciM Kipe бастады. Ол ж т т аттарды байлап, маяга шьщты. Мен: \"Не болды? Бул кандай атыс? Жау кайдан келд1?\" деп сурап жатырмын. Анау жайлап: \"Ауылдагы байлардыц малын repiicren, тартып алып, ездертн айдап кеткен. Мына ойпатта жаткан 500 жылкы солардыю болатын. Оларды ергец-бурсугуш далага айдап кетпек болатын. Жылкыны кедей ж т тте р багып жаткан. \"Жау\" сол байлардын адамдары болса керек. Бакташы кедейлерде eKi-уш аншы мылтыгы болган. Ана келгендерде бердецке (Берданки) бесатар мылтьщтар. Атысып журген солар. Келгендер api карулы, api коп болса керек, жылкышыларды урып жыгып, мылтьщтарымен бастарынан асыра атып, жылкыларды айдап, куып KerinTi. Жылкышыларда зэре жок. Коркып, жылап отыр\" дед!. Ертещне Зарльщ деген коммунист ж т т келш, ауылга мэн-жайды айтып 6epinri. Жылкыларды куып айдап кеткен сол тэркшенген байлардьщ адамдары екен. Зарльщ олармен атысып, асуга дейш барыпты. Булар екьушеу гана жэне аттары да нашар. Аналар еншен мьщты сэйгулi к аттарга мшген жэне карулары да куu n i. Сейтш олар жылкыны асудан асырып, Кыргызга O Tin K eTinTi. Осылай мен кездейсок жагдайга тал келin. байлардын 500 жылкысын большевиктерге буйыртпай, тартып алып кеткенше куэ болдым. Жазда 6ip милиционер, eKi большевик, Сейсенбай агамды туйемен экеп, 6i3fli ауылга кепнрш экелдь К°ВДа калган 6ip ат, 6ip сиырды тагы тартып алып, 03iMi3fli арбага тиеп, 1ле бойымен жагалап >f<ypin, Балкаштьщ бер жагындагы кумга апарып тастады. Ол жерде мал турмак тамак та жок. Bi3 сиякты айдалып келгендерден 6ip ауыл болып отырдьщ. Ешюмде мал жок. Ашьщтык, ауылдан ала келген азын-аулак тары, ун 6irri. Сол кезде Балкаш жактан б)'реулер келin, туйе сойып, 6

етш безбенмен елшеп, алтын, кумйже сатып журдь Апам, кулагындагы сыргасын, сакинасын соларга 6epin, ет экелдь Ол да б!раз нзлака болды. Осылай кузге дейш кунелтш турдык. Алдымызда кыс келе жатты. 1мзде не уй де жок, не отын да жок. Болашагымыз белric 1з. Сол кезде б!з эке-шешеммен 6ipre iHiM Ыскакбай eKeyiMi3 гана болганбыз. Карындасым Нэзипа Агыбай жэкемдшнде, Келбай - Берзене эпкемдшнде калган. Олар б1збен 6ipre болганда эбден корльщ керетш ед1. Tirrri аштан елш калуы да мумюн едь Кудайга шгуюр олар жаксы адамдардыц колында калып, б!з корген киыншыльщты керген жок. Куз келш, eriH жинау басталганда 6ip KyHi мьщты аттар жегшген эскери тем1р арбалармен эскерилер келш, б1здд Kemipin экегп. K,a3ipri Жаугаштыдагы 6ip жота жерд1 ткенек сымтем1рмен коршап тастаган екен. Сол жерге кондырды. УЙ!М13 алтыаяк, кереге жок, КУР уьщтарды казыкка байлап, шацырак кетерем!з де к т з жаба саламыз. Курке. Сол жерде апамды, Ыскакбай екеу1м1зд! айдап апарып жумыска салды. Помидор, кияр терем1з. Акы турмак тамак та бермейдь Сонда аштан елетш болган соц апам 6i3fli милицияныц кезш алдай 6epin, коршаудан шыгарды да, \"ауылга барыцдар, екеуще е й дорба талкан берсш, агаларыца айтыцдар\" дедь Б1з ауылга келеек, ауьш тугел там уйлерге Kipin алыпты, уйлершщ Teniperi каптаган тауыктар, жумыртка эр уйде уйш п жатыр. Bi s уш кун журш, нанга да, жумырткага да тойдык. ЖецгелергмЬ бидай куырып, eKeyiMi3re ею улкен дорба талкан дайындап бердк Сол талкан дайындалганша б!з ауылды аралап, шарьщтап калдык. Сейсенбай агамныц уш (кип уй)Жанак(каз1рп Жамбыл) аулы мен б1здщ ауылдыц арасындагы eKi судыц орталыгындагы белде отыр екен. Мержан жецешемнщ Жанузак деген ею жарым жасар улы бар екен. Ол маган ушр болып, касымнан шыкпайды. Шашы ecin кеткен екен, агамныц устарасын алып, Жанузактыц шашын сабындап жуып, устарамен кырып тастадым. EKi жарым жасар бала корыккан да жок, жылаган да жок. Сонда менщ ез1м он-ак жастамын. Кешке жакын ага да, жецгем де жумыстан келin балаларыныц басын Kepin, тацгалып калды. Меш де мактады. Талканды алып, колонияга келдк. Апам куанып калды. Бул 7

талкан тертеутмпге 6ipa3 азьщ болды. Акыры ол да таусылды. Сол кезде жугер1 nicin калган екен. Ыскакбай екеу!м1зд1 жугер1 жинауга апарды. Баска эйелдер жугерЫ уптш, дорбаларына салып алып жур, 6i3 де сейттпс. Кун сайын екеу1м1з ею дорба жугер1 экелем1з. Сейтш, улкен 6ip дорба жугер! жинадык. Апам оны куырып, келше тушп, талкан жасады. Сейтш аштыктан кутылдык. Суьщ тусе бастады. Жацбыр кун ара жауады. Ыскакбай екеу!м!зде ешкандай аяк кшм жок. Апам сонда ем кайнысына - Агыбай мен Орынбайга (екеу1 де шебер етйаш болатын) келген юсщен сэлем айтып 6i3re етж TiKTipin бердк Eti к аягымызга шак келд1 жэне булгарысы кара емес, кекпецбек. Сондыктан б1зге катты унады. Opi жылы, spi сэндь Куз аякталуга жакындады. Колонияньщ епндер1 де жиналып, б1туге айналды. ...Bip куш тан жаца атып келе жатканда апам меш иыгымнан тартып оятып ж1бердг \"Тур, балам, экец влдГ1 дед1, жылап турып. Журепм су ете тусть ¥ш ып турып, кшщцм. Апам Meni т!кенскп коршауга экелд1 де, \"Анау ауылды кердщ бе? Сол ауылда Талканбай бар. Сол Kicire барып, \"экем елдГ' деп айт. Аржагын ол Kici e3i битед!\" дед1 де милиционер атпен шауып етш кеткенде MeHi сым тем)р/п кетерш астынан втюзш ж1бердк Мен жупрш женелд1м. Бул Аккабактагы Жаныстардыц ауылы едг Онда Берзене эпкемнщ кайынатасы Талканбайдыц уш бар. Мен ауылга келin, Талканбайдыц ушне жакындаганда ол Kici есйлнщ алдында тур екен, MeHi танып, 03i сейлеп Kerri. \"Иэ бала, амансыцдар ма? Тыныштык па? Жай келдщ бе?\" деп сурай бердг Мен: \"атам олд1, апам ci3re ж1бер;п\" flefliM, жыламсырап. Талканбай шал \"Ойбуй, бейшара-ай, Аллау-экпар\" деп калбалактап калды. Ары журш, 6epi журш, дегхпрл ушты да ушне Kipin KeTTi. JIезде кайта шьщты да \"Кайта бер, балам\" дедг Мен кайтып уйге келд1м. Кешке карай ауылдан арбамен Агыбай жэкем Сейсенбай агам, тагы 6ip-eKi Kici келш экемщ ауылга алып KeTTi. Окем/п жерлеуге мен гана бардым. Осылай экем!зден айрьшдьщ. Кеп узамай жацбыр жауып, арты карга айналды. Ертещне жер ак карга белендк Оныц ертещне сэйгулж аттар жеккен TeMip арбалармен солдаттар келin. oi-yii арбага тиедг \"Не упп’н? 8

Клайда апарады?\" еш сез жок;. Кэд1мп кой сиякты арбага тиеп алды да женелдг Б1здщ уйдк апам уше\\т\\пз;и арбадагы жуктщ устше отыргызып алды. Кешке дейш журш, 1ленщ жагалауына, Балкаш кел! мацына карай журетш жолдыц бойындагы бгр ауылга токтады. Б1зд! 6ip казактьщ ауыз уиже орналастырып, солдаттар дем алуга кета. Апам арбадан 6ip дорба жугер1 талканды, eKi керпе, ei<i жастыкты гана алып, уйге KipreMi3. Элri уйден кайнаган су алып, талканымызды жедш те жатып калдык. Туннщ 6ip мезгшнде апам турып, б1зд! оятты да тез кшндордй 0 3 i элп керпе-жастыкты, дорбадагы талканды алып, буды да аркасына кетерш алып, \"Жур, кетак\" дедг Осылай 613 элп солдаттардан урланып, кашып шыктьщ. Тун карангы. Кар борап жауып тур. Вiз oeriivHyn тауга каратып, зорга кершетш жолдьщ сорабымен журш келем1з. Катты журпм!з келедь BipaK кар калыц, i3 жок, кар аягымызды орап журпзбейдг Сонда да бар кушшгуп салып журш келе\\из. Жол узак, тун карангы, кар борап тур. Апамда ун жок. Б1здщ алдымызга Tycin журш келедь Ьим В1скакбайда да ун жок. Мен eciMfli жиып, карулы арбалы солдаттардан кашып шыкканымызды ойлап, зэрем ушты. Олар бш п койса б1зд! !здеп, кууы MyMKiH. Олар атты, арбалы, карулы. Кущцз кергем: эр арбада 6ip-6ip мылтьщ асынган солдцат болатын. Олар 6i3/(i !здесе - i3iMi3 карда сайрап жатыр. Атымен болса да, арбасымен болса да б}зд1 лезде куып жетш, арысы атып тастауы, 6epici - урып-согып, кайта айдап Keiyi мумкш. Осыны ойлап зэрем одан ары ушты. Апама айтайын деп ойладым да, айтканда не ктейдо? Жупрш кетуге шама жок, жасырынатын пана да жок. Амалсыз ундемей журе берд!м. Осы к а у п т апам да бшетш шыгар. Ол Kici тынымсыз журш келе/и. Жу-pici жылдам емес. BipaK батыл, аяк басысы ньщ. Bi3 де апамнан калыспауга тырысып к ел е\\т. Апамда аркалаган аз да болса жук. Б)'з В1скакбай eKeyiMi3 тек кшмдер1м)збен гана келе жатырмыз. Жауып турган кар борансыз, желаз. Осы гана кещлге ток. BipaK кар жаууын токтатар емес. Жолда i3 жок, кар барган сайын кальщдай тусуде. Бул б1здщ жур1стм1з;п киындаткан устше киындата берд!. Тагы 6ip медет жол сорабы агарып KepiHin тур. Сондыктан багытымыздан адаспай, тау жакка карай журш келемгз, журш келем!з. Артымыздан кугыншы келin кала ма 9

деген каушм)з басылар емес. Апамньщ не ойлап келе жатканын бшмеймш. Он жастагы мен ерте есейш, ойлану кабшейне жейп калыппын. \"Клайда барамыз? Не кун корем!з? Алдымызда не кутш тур? Ауылга барсак, б1здщ кол-аягымызды байлап-матап айдап ж1берген каскунем, катыгез белсендшер 6i3re кун корсете ме? Жок, тагы да \"байсындар, кулаксьщдар\" деп кайта айдап ж1бере ме? Уй кайда? Оныц журнагы солдаттардыц арбаларында калды. ЕщЦ кайда барып бас сугамыз? Осыныц бэрш ойлап, журепм сыздап, жьшагым келдь Bip кезде апам шаршаса керек, токтады да аркасындагы жугш жерге койып, усйне отырды. Шейне 6i3 де отырдык. BipaK ун жок. Апам элп ауылдан алые кеткешм1зд1 cesin, 6ip сэт дем алгысы келсе керек. Сэлден сон турып, тагы журдпе. Арбалардыц жарты кун журген жолын б\\з 6ip тун журш. тауса алмадьщ. Тан бозарып ата бастады. К,ар да жауганын токтатгы. Сол уакытта сол жагымыздан, таудыц сулбасы керше бастады. Bip уакытта сол жактан кызыл, жасыл, сары TycTi улкен шам сиякты оттар кершдо. Алгаш коркып калып, артынан катты тацкалдьщ. Варган сайын сол сэулелерге жакындай туейк. Сейтсек тем1ржол стансасыныц сэулелер1 екен (Кешн бшдпе, ол стансаныц семафорлары екен). Тац ата элп бекетке йрдне. Шетга 6ip уйдщ eciriH кагып едак. Ол ушне юрпзбедь Тагы 6ip уй де шрпзбедо. YiniHHii уйде 6ip казак эйел! балаларымен турады екен, сол ушне юрпздо. Сол уйде жатып, туске дешн уйыктап, тусте ауылга тарттьщ. Кешке карай ауылга келш, Сейсенбай агамньщ ушне орналастык. Осылай айдаудан кутылдык. Ауыл белсендшер! жуасып калыпты. Ойткеш Голощекиннщ большевиктер} ауыл белсен­ дшер шщ 6 ip катарын орнынан алып, 6 ip H e m e y iH камап, соттап ж1бершй. Содан калган белсендшер еппамге тшепеййн больга- ты. Апам колхозга K ip in , жумыс ютедо. Bi3 окуга бардьщ. Сол 1930 жылы астык жаксы шыгып, колхоз мол астьщ жинап, мемлекетке тапсырыпты. Сабан, топаны жотадагы кыр- манда тебе-тебе болып уйшш жатыр. Елге астык бермепй. К,ыс бойы букш ауыл адамдары элп сабан, топандарды желге сапырып, дэн жннады. В1з де тонан суырып, б!раз дэн жинап алдьщ. 1931 жылы коктемнен бастап жацбыр жаумай кургакшьшык 10

басталды. Оньщ салдарынан егш турмак, шеп те шыкрай калды. Ашаршылык боларын ел бшда. Жаз бойы ацыздардан масак Tepin кун керд!. Bi3 тагы сол апам, мен, Ыскакбай ynieyiMi3 К,аскеленге кеппп келш, Ka3ipri военкоматтыц шыгыс жагындагы ойпатка курке Tirin отырдьщ. Апам Кыргауылдыныц жотасынан адыздан масак Tepin келедг Bi3 Ь^аскеленде ашылган казак мектебшде окыдьщ. К,ыска карай ауылга кеппп келдш. Сол 1931 жылдын аягынан ашаршылык басталды. Б1з кыстай дшрменшн ауыл жагындагы епст1кке егш п, жинап алынган кант кызылшасыныц орнынан кызылша казып алып, соны кайнатып жеп, кун кердк. Кектемнен бастап, аш адамдар еле бастады. Ен 6 ip iH m i Какымбек пен Ауганбайдыц m ici Сештказы елдь Оны кеметш де, оган шамасы келейндей де адам болмай, ол науаныц жанындагы жардыц астында, кулаган топыракпен жабылып калды. Б1рак, колхоз жумысын токтаткан жок. Жер жыртып, тукым ceyin жатты. Мен Кудайберген аганьщ icimi баласы Жумадш eKeyiMis eKi саулы сиырга тырма жепп, Кудайберген ага айдауга сепкен тудымды тырмалап жабамыз. Кудайберген ага тукммдм колмен ceyin болганнан кешн б!зге 6ip юшкене дорба - 6ip килодай бпдай 6epin кетелл.Соны куырьш жеу ymiH жанымыздагы дшрмешш орыстан казан сурап едж, бермед/i. Сонда 6is судьщ аргы бетщцеп Шыбыл сшэшнен (ауыл) казан 1здеп барсак, барльщ уйлерде тесекте елш жаткан адамдарды кердк. Еденде керпе жамылып, бастары жастыкта жатыр. KepneHi ашып жь берсек бас cyfieicrepi агарып калыпты. Шаштары артына тусш кеткен. Зэрем1з ушып, каша женелдк. Осылай тутас 6ip ауылдьщ адамдарыньщ тугел кырылып калганьш кердк. С е in i 11 кашып келе жатсак 6ip уЙШц ауласында жерошакта 6ip сынган казанныц жартысы тур екен. Жумадш жупрш барып, соны ала кашты. Оны жолдагы суга куммен ысып, эбден жуып экелдк те, ошак казып, от жагып, бидайымызды куырып жедпс. Элп тырмага жепп мен жетектеп, Жумадш айдап журген 6ip ак сиыр, oip кызыл сиыр болатын. Ак спыр сауылады екен. Жумадш уйден экелген бакырымызга сауып, eKi-уш литрдей сут алды. Енд1 оны nicipin, бидаймен косып imeriH болдык. EpreniHe ауылдан Keni, келсап экелш, бидайымызды талкан erin, сутке шылап жейпн болдьщ. Б 1зд1 кудай колдал, осылай 11

Кудайберген ага тукым себед1, 6i3 тырмалаймыз. Сейтш 6ip жет! журш, 6i3 ceMipin алдык. 1932-1933 жылдардьщ кысы калай еткешн бшмеймш. Эйтеу1р анамыз елпрмей алып шыгыпты. Кектемде мен кенет ауырып калдым. Ес~тус1мд1 бшмей 6ip ай жатыппын. Bip ай бойы апам аузыма су тамызып отырыпты. Ауру кайтып, eciM юргенде басымды кетерш, сойлей бастадым. 1шм Б1скакбайдан ананы-мынаны сурасам, ол сейлемещц, аузы кыбырлайды. Мен одан \"Сен неге сейлемейсщ?\" десем, ол кдгаз алып, жазды да маган бердь Окысам, \"мен сойлеп турмын, сен - естгмейсщ!\" деп жазьшты. Сойтсем мен сузек (тиф) деген кеселмен ауырыппын. Кулагым содан тас керец болып калыпты. Менщ жазылганымды естш Берзене эпкем келдг Meni жетектеп ушне окелin, сут nicipin, тары шылап бердь Осылай 6ip жеп тарыны сутпен nicipin 6epin журш кулагымды естит1н eiTi. Сойтсем эпкем колхоздьщ фермасында сауыншы болып ютещц екен. Сейтш олар ашгьщты да кермептг Тарыны Екшндщеп жаныс туыскандарынан экелшп. 1933 жылы жазда ауылга азык-тугпк кемеп келдк Op Kicire oip буттан бидай, арпа бердь Сейтш аштан елуден кутылып, тойына бастадык. Бул кемект1 Голощекин кояншьщты орнынан алып, Мирзоянды ж1берген екен. Мирзояпга 6ipHeme вагон астык тиетш, К,азакстанга ж1берткен Турар Рыскулов екен. Оны кешн, 03iMi3 ес бшгенде бщщк кой. Колхоздьщ жумысы журе бастады. Апам колхозда жумыс ютейдь Bis, Б1скакбай еке>ймп окуга бардык. Назипа сол бу- рынгыша Агыбай жэкемпщ баласы Оразкенщ колында журдь Мен ауырып жатканда кенже Ы м Колбай - б!з оны Колэн деупп едш, аштан елштк 1934 жылы кектемде апам Зылика кайтыс болды. Кешке карай жумыстан келш, 6i3re тамак 6epin, жатып калганбыз. Ертец ерте ояна келсем апам тосекте эл1 жатыр екен. Ол Kici кунде кун шьщпай жумыска кетш калатын. \"¥йктап калган екен гой\" деп, \"Апа, тур!\" деп иыгьшан тартсам, кырынан жатыр екен, шалкасынан TycTi. Ke3i ашык жатыр, денеа суп-суык, \"ana, апа!\" деп дауыстасам-ун жок. Журепм су ете тусть Тура сап, корпи уйде жаткан Мержан жецешеме барып, \"Жецеше, журш}, апам турмайды!\" деп ед1м. Ол жупрш кел in, апамды коре 12

салып, 6ip колымен козin жапты да ойбайлап жылай бердЕ Ел жиналып калды. Агаларым, женгелер1м, туыскандарымыздын 6 spi жиналды. Одан кешн агаларым - экемнщ ininepi Агыбай, Орынбай, олардан iciini агаларым Сейсенбай, Оразке, Клапан, Мырзабай бэр! жиналды. Ертецше езшщ шалыньщ жанына жерледж. Одан кешн агаларым - экемнщ mLiepi Агыбай, Орынбай, K iuii агаларым Сейсенбай, Оразке, Клапан, Мырзабай бэр1 жиналып, акылдасты да 6i3 ушеу1м!зд1 ynieyi белш алды. Меи-Сейсенбайджшде, Ыскакбай Орынбайдшнде, Назипа Агыбайдшнде болады деп шешш, Ыскакбайды жетектеп алып бара жатканда мен жылап турып: \"Агалар, бгз ymeyiMi3 неге 6ip уйде турмаймыз?\" дедгм. Агалар токтап калды да сэл унЫз турды. Сол кезде Орынбай тэтем: \"Сен немене, ишкентайсыц ба, есщ Kipin, ержетш калдыц. Bi3 сендерд! кытайга алып бара жаткан жокпыз гой. Вэрin 6ip ауылда турасындар. Ертекд!- кеш oipiHfli 6ipin Kepin журесщдер... Сен ойладыц ба, мына киыншылыкта yuievinfli 6ip уй калай асырайды?\" - деп катал шындьщты ашып айтты. Сонда барып менщ мысым басылды. Шынында да аштыктан кутылсак та киыншылыктан 3ni eniKiM кутылган жок.. Мен унЫз калдым, агаларым Ыскакбайды epTin Kerin калды. Ka';ip ойласам: агаларым нагыз адал азаматтар екен. Bip де 6ipi \"балалар уйше берейж\" деп айтпады. Айтпак турмак ойламапты да. Сондыктан 6i3 сол агаларымыз бен аккешл адал женгелер1м1зге катты ризамыз. Б!зд1 ез балаларындай асырады. Тамактан да, кшмнен де кем кылмады. YuieyiMi3 де ecin, адам болдьщ. Bikini окытты, тэрбиеледЕ УйлецщрдЕ Жепм болсак та кысылмай-киналмай ecin шьщтык. Сондыктан 6i3 бакытты болдык. 1934-1935 оку жылында Турар аулында LLIKM (Школа крестьянской молодежи) мектеп-интернатында 5 класты б т р - Д1К. 1936-1937 оку жылында мен Талгардагы ауылшаруашы- лык техникумынын дайындык курсын б!гтрд!м. Келес! жылы Кдскеленге келin, казак орта мектебше окуга туейм. Жолдас- тарым оныншы класка KenrinTi. Мен де соган барайын де- сем, ж1бермейдь Сонда оку бел1мше барып, онда ютейтш Найманбай Шуаков деген жезде\\пз аркылы облыстык оку бел1мшен 7-8-9 кластардан экстерн емтихан тапсыруга руксат 13

экелд1м. Сейтш уш кластан емтихан тапсырып, оныншы класка eTTiM. Бул 6 ip ете киын, жанымды жеген жумыс едг Эр пэннен жанталасып окульщтарды кушмен-тушмен окып, бурый еткен сабактарды еске Tycipin, мугалтмге барамын. Бул пнлде, тамыз айлары. Мугалхмдер демалыста. Уйлерше барып тапсырамын. Барлык гюндерд! 4 пен 5-ке тапсырдым. Тек жа- гырапия пэншщ мугал1м! Загира Куленова тэтей тогызыншы класта ететш жагырапиядан катты кинады. Ойткеш ол пэнде мемлекеттердеп енеркэсштер туралы болатын. Ол пэлелердщ Ko6i еам де турмайды. 7-8 кластар пятен жаксы жауап бергем. 9 класка келгенде Ki6ipTiKTen, мутцре берд1м. Сол кезде тупи уйден Эди ага Шэршов (Ол Kici Загира апайдьщ куйеуО шьщты да, \"сен баланы кысып, кинай берме. Ол баска пэндердщ бэрш жаксы тапсырды\", дедь Сонда Загира тэтей кагазыма 4 койды да \"жарайды, оныншы класта жаксы окы\" деп т т е к бшдордь Осылай мен уш класты бip-ак аттап, оныншы класка тусттм. K,a3ip ойласам: бул кезаз батылдьщ екен. Осылай 6ipiHiui рет oiivime ерлш жасадым. 1939 жылы жазда онжылдьщ мектешт 6iT ipin, аттестат алдым. Меш эскерге шакырды да комиссия 6ip жылга калдырды. Сонда мен сол жылгы карашаныц 11-куш Нурбикешке уйленд!м. Ол туралы бул жерде айтпаймын. Оньщ бэр! \"Нурбикеш\" деген кпабымда толык айтылган. Уш айдан кешн 1940 жылдыц акцан айыныц басында меш эскерге алып кета. Bi3 eKi жетт жол журш, Белоруссияныц М инеи каласынан 6ipaK шьщтьщ. Поезда Эди Шэршов аганы кездесттрд!м. Ол Kici де эскерге алыныпты. EKeyiMi3 6 ip дивизияда болдьщ. Fn.ni аздап алга шыгып, мен in бакытыма экемдей болган устаздарым туралы кыскаша айтайын. Бiрiitini, сол Минскще оку батальоныныц командир! майор Калинин болды. Екшпп, Ецбекшщазак аудандык партия комитетшщ бiрiнitii хатшысы Алханбек Мэлкеев болды. Ушшнп, устазым емес, досым, камкоршым Кдскелен (К,а- расай) аудандык партия комитетшщ 6ipiH iui хатшысы Петр Семенович Канцеляристов болды. Тертшнй, устазым, камкоршым Кдскелец аудандьщ партия 14

комитетшщ 6ipiHini хатшысы Ракымжан Макашов болды. Бесшнп, тагы устазым емес, камкоршым, эдш басшым Дмитрий Иванович Зайко болды. Олардан баска шын достай кол ушын 6epin, кемектескен адамдар эскерде солМинсюде бел1мшекомандир! Семичаевский, 1957 жылы зор кемек керсетш, кеп жаксылык жасаган Алматы облысы партия комитетшщ идеология женшдеп хатшысы Александр Васильевич Парфенов болды. Алтыншы, нагыз устазым, экемдей болган, согыста батыс майданынын командашасы армия генералы Иван Иванович Федюнинский болды. Осы юсшердщ адамгершшш, адамга камкорлыгы, адал, эдш ниеттш п аркасында менщ тасым ерге домалады. Елу жылдан астам кызмет erin, эр турл1 жумыстар аткардым. BipaK 6ip жерге, 6ip мекемеге \"Мен! кызметке ал\" деп арыз жазбаппын. Жэне сол кызметтердщ бэрш ойдагыдай аткарып, абыройга ие болыппын. Элпде айттым гой, бipin mi е р л тм деп. Сондай тагы ею ерлш жасаппын. EKiHuiici. Согыста полк командир! подполковник Дроздец- кий меш полк барлаушыларыньщ командир! етш койды. Сонда мен жацагы генералдьщ тшелей тапсырмасын орындап, оньщ алгыстарын алып, cyniK rici болдым. Ерл!к деп отырган себеб!м, эскери атагым ага сержант болса да офицерлк кызмет аткарып, батальон командир1мен правом тец болды. Сонда ем1р1мде 6ipiHmi рет \"мастер своего дела\" деген курметп атак алдым. YiiiiHiui е р л т м , 1948 жылы он жылдык орта б ш м т м е н Енбекииказак аудандык газетше редактор болдым. Сол бгтаим- мен-ак аудандагы бел1м бастыктарымен правом 6ip;ieii болды. Бул устаздарым туралы, ерлштер1м туралы кезеп келгенде толыгырак айтуга тырысамын. Ещц эцпменщ желйлне кайта тусешн. 1940 жылдьщ наурыз айында эскер катарына тольщ кабылданып, эскери сабакка KipicriK. Он жылдьщты жана 6iripin барсам да орысша тук бшмеймш, эбден киналдым. Сол кезде бел!мше командир) Семичаевский бакылап жур екен. Ол маган келin. \"Тастанбеков, тебе трудно?\" деп сурады. Мен \"Очень трудно, много слов не знаю, не понимаю\" дед^м. Сонда 15

ол окушы дэптерш терт буктеп к,иып, инемен Tirin, блокнот жасап берд1. Ол гимнастерканыц калтасына сиятьшдай болды. Карындашты ортасынан бол in, кыскартып, оны да калтага шак eTin жасап берд! де \"Непонятные слова записывай, вечером я тебе объясню\" дед!. Сейтш мен тусшбеген сечдер!мд1 жаза oepfliM. ол кешке жакын, уйьщтар алдында туанд1редь, мен оны жазып аламын. Осылай уш ай окытты. Сейтсем ол Москвальщ MyrajiiM екен. Осылай уш айда орысша тусшетш болдым. Алты айда сейлей алатын болдым. MiHe нагыз адал, ак ниетл адамньщ жаксылыгын осылай кер;йм. ...1940-1941 жылдьщ кысы. Дивизия басшылары шацгыдан жарыс (Лыжный кросс) етк!зд1. Сол 19 шакырымга созылган, сайлы-кырлы, бутал ы жерлермен ететш жарыста мен букш дивизия шацгылары шпнде ушшпн болып келш, бэйге алдым. Bipinini орынды лейтенант Усик, екшпй орындысержантЧудаков алды. Ушеум1з де б1здщ оку-уйрену (Учебный) батальонынан шыктык та батальон командир! майор Калининнщ алгысына белендк. Дивизия командир! мен комиссары 6i3re сыйльщ тапсырып турып, б1зге емес, майор Калининге алгыс айтты. Менщ бул жещске жетутме 1937-1938 оку жылында Талгарда- гы ауыл шаруашылык техникумыньщ дайындык бел!м1нде. окып жургендеп шацгы Teyin уйренген1м, эбден дагджыланып шыныкканым сеп болды. Енд! мше, сол OHepiM ез!ме зиянын типздг Оны мына эцг!меде айтайын. Б1Р О К Т Ы Н МАША КАТЫ Тунп сагат он б!рден елу минут кеткен. Дневальный (казарма iiniHjie кузетте туратьш эскер) келin жулкып оятты да \"Сен! штабка шакырып жатыр, ки1н де тез бар\" дед!. Штабк,а келсем батальон командир! майор Калинин, штаб бастыгы жэне сержант Чудаков сонда екен. Майор жылы карсы алып, - Мше бгз/тщ мактанышымыз - eKeyi де келд!. Вы наши орлы, мы вами гордимся. Вы на кроссе показали класс, принесли нашему батальону большую славу! Большое спасибо вам! Так держать и дальше! - деп мактау айтты. 16

I Мен: \"Тунп сагат 12-де неге осы мактауын айтып тур? Кундв айтса да болатын ед1 гой?\" - деп танданьш тургам. Майор сезш кшт бурды да: - Мше мынау пакет. Муны екеущ Порозоводагы полк штабына апарып тапсырасыцдар. Пакет Чудаковта болады, ал сен оны корran журесщ, - дед1. Bi3 пакета алып сырткд шьщтьщ. Казармага келш жеке кдруларымызды (наган), шацгыларымызды алып журш кетп к. Пакета апарып штабтагы кезекшт офнцерге тапсырып, одан кагаз алып, кайта жолга шьщтьщ. EKi арасы 18 шакырым жер. Тац ата кайтып келш демалдьщ. Батальон командир} 6i3re туске дейш уйьщтап демалуга руксат берген. Осылай кун артынан кун етш жатты. Сол пакета дэл тунп сагат 12-де кол койып, сургуч мермен б е к т п бередь Оны Чудаков койнына тыгып, белin бекем байлап алады. Порозовага ек1 кунде 6ip, кейде бес кунде 6 ip рет барамыз, ез1м1з дагды- ланып та калдьщ. вркеюректеу, оз!мiiii.i. мактаншак Чудаков бурын мен! менсшбей, сейлеспей, тумсыгын кетерш журетш. Кросстан кешн, acipece осы пакет тасу кезшде жакындасып, жылы шырай таныта бастады. Эцпмелесш, сырласып журдцс. Bip KyHi сагат он еюге жакындаганда старшина Петров ез! оятып, штабка алып келдь Сол жерде майор 6i3re пакет берд! де Петровка катты-капы сездер айтып шыгарып салды. Соньщ ашуы ма, жок, езшщ баскаша бip жыны устады ма, бшмей- MiH, эйтеу!р ызаланып келш маган 6 ip наганды устата салды. Мен буган онша мэн бермей, наганды кабурамен (кабы) бел!ме байлап алдым. Чудаков ез наганын алды. Сейтш журш кетак. Кундоз калыц кдр жауган. Кешке карай Солтуслк батыстан катты жел соккан. Жол ете ауыр. Жас opi калын карга шангымыз жаксы журмей шаршай бастадык. Алга 6ipece чудаков, 6ipece мен шыгып, жол салып келемгз. Тун карацгы. К^ар жауганын койса да аспанда булт. Жолдьщ сурлеут ганаагарандап кершедь Сол сурлеуден шыгьш кетпеуге тырысып касарыса басып келемгз. Bip кезде Чудаков алга шьщты. Мен соньщ hi мен келе жаткам. Алдымыздан кенет 6iii к кар куресгш кездесп. Ол алдымен сушрленш, бшктей бердь Сейтш б ш к т т он метрдей кырга айналды. Бара-бара элп кырдьщ Te6eci жал болып K erri де б13 турактай алмай екеу1м1з eKi жакка куладьщ та кетак. 17

Жал-кардьщ етегше rycin, шацгымызды, каруымызды тексерш, 6ipiMi3re 6ipiMi3 айгайлап свйлестйс. - Саусьщ ба? - дейд1 Чудаков, - еш жерщ сынгаи, жаралан- ган жок па? - Жок, аманмын. Сен ше? - деймш мен, - Пакетщ жогалган жок па? - Жок, бэр! калпында, жур алга, сол жакпен журе бер, - дейдк - Мен осы жакпен журемш. Осылай алга кетак. Кулаганда кабураныц аузы ашылып кетш, наганым карга Tycin калган екен. Оны сыйпалап жур in тауып алгамын. Ол туралы Чудаковка ешнэрсе айтпадым. Журе-журе элп кар-жота таусылды. Екеучмп кайта косыл- ып, жолга туспк. Бул не кылган кар-жота, кайдан, калай пайда болды ?-деп eiceyiMis де ойлап келем is. Сейтш Порозовога келin калганымызды 6ip-aK бщщк. Сейтсек дэл ортада 6ip деревня бар болатын. B is элп деревня кайда? - деп ойлаганымызда гана ол жанагы кар - жотаныц астында калганын бшднс. Кеше KemKiciH соккан катты желден кар деревняны толык басып калыпты да жал-кар сол деревняньщ уст! екен. Бутан 613 3pi тацгалып, 3pi ез1м1здщ аман калганымызга куанып, казармага келдк. Штаб бастыгына пакета тапсырганымызды айтып, полктщ берген кагазын тапсырып, жатуга келеек старшина Петров ani кутырынып тур екен. Наганды алып кере салды да \"Где патрон?\" деп наганды ез1ме кайтарып бердк Кдрасам 6ip ок жок. Октьщ орны ущрейш калыпты. Наганды байкап карасам элп окты жауып устам туратын \"собачка\" дейтш 6ip TeTiri былкылдап бос тур. Тунде кардан кулап, наган Tycin калганда ок орнынан шыгып кеткен болуы керек. Петровтьщ жыны одан эры шыкты. - Иди, найди патрон, положи на место, так наган не приму! —деп акырды аузынан K e 6 iri шашырап. Мен ок шын мэншде сол карда жогалган болса оны мен турмак жуз Kici барып is-iece де табылмайтынын айтып келе жатыр ед!м, Петров акырып ж1бердг CosiMfli тьщдамак турмак аузымды аштырмады. Мен колымды 6ip сштед)м де тесепме барып жатып калдым. Шаршап, уйкым келin тур. BipaK уйкы бермедь Ke3iM жаца ш н ш барады екен, старшина жупрш келш, жулкып-жулкып оятып ж1бердь Кез1мд1 ашып, басымды 18

кетерсем рота командир! Осиновты epTin келшть Ага лейтенант К,азакстанда туып-ескен, казакты жак;сы бшетш орыс болатын. BipaK Minesi Петровтан да жаман, эр! катыгез адам ед1 - Встать! - деп буйырды. Каргып турдым. - Где патрон, почему потерял? Лучше бы ты голову потерял? - K erri-ай дейсщ з!рюлдеп. Женш айтып тусщщру турмак; аузыцды ашуга мурша бермейдь - Вот тебе два часа сроку! За это время найди патрон и положи на место! Иди ищи, где потерял! - Сейгп де шугыл бурылып шыгып Kerri. Олар кетшмен мен \"семь бед - один ответ\" деген орыстьщ макалын айттым да орныма барып жатып калдым. Bip сагаггай ма, eKi сагаттай ма, эйтеу1р уйьщтап улпршпш. Bip уакытта элп сумырай старшина Осиповты тагы epTin келш тур. Меш жулкып оятып альш, Осиповка каксап жамандап жатыр. \"Мен турмак сгздщ буйрыгьщызды орындамайды. M ine кердщ з бе? Лежит как господин!\" деп зыпылдайды. Осипов енд1 кахарына мшдь Айкайга басты-ай дейсщ: \"Почему ты не выполняешь мой приказ?! Кто ты такой? За кого ты считаешь командира роты?! Даю два часа сроку, если не выполнишь - посажу в гауптвахту!\". Айтып жатыр, акырып жатыр. Менде ун жок. Ундеуге мумкгадок берер емес. Аузьщды аштырмайды. EKeyi кезекпен кезек акырады. Бул айгай-шуга ел жиналып, казарма imi толып Kerri. Менщ де ашу-ызам кайнап, б1рдемелерд1 айтып жлберсем бе екен деп турмын. Создер) eTiMHeH ©Tin суйепме жетш барады. Дэл осы кезде 6ipey кенеттен: - Встать, смирно! - деп команда бермесе бар ма. Сейтсем кудай айдап батальон командир! майор Калинин келш ка­ лыпты. Ол: \"В чем дело? Что за шум в казарме? Командир роты, доложите!\" - деп буйырды. Ол сумырай элп акыруы жок, жайлап бипаздап: - \"Мына сержант патронды жогалтыпты. Старшинаньщ оны тап деген буйрыгын орындамады. Мен буйырдым, оны да орындамады. Соны тексерш жатыр едж\", - дедь Майор маган карады да: - А, это наш орел, не болып калды? Кэне айтшы, - дедк Мен майордьщ келreHiне катты куандым. Жэне iurre кай­ нап турган ашуымды басуга, бар ойымды, ютщ шындыгын, Петровтыц маган yHeMi icTen келе жаткан кысастыгын айтуга 19

мумюндш туды деп есептед1м. Сейтш б!з Чудаков екеу1м13 KypeciH карда калай кулаганымызды, Петровтьщ маган ез наганымды бермей, баска б!реудщ бузылган каруын бергенш жэне октыц сонда жогалды ма, жок, Петров ез! жогалтыгт, менщ анкаулыгымды пайдаланып, ез кшэсш маган жауып тур ма? - деп согып салдым. Сейтпм де Петров алмай, ез!ме берген сынык наганды майорга берд1м. Сонымен 6ipre ротакомандиршщ менщ ce3iMfli, тусЫ пмд! тындамай, тек Петровтьщ сезш тыддап, сол ушш маган е й наряд бергенш айтып салдым. Калинин наганды айналдыра карап, собачкасыньщ салактап турганын керд! де: - Петров, почему ты ему чужой наган дал? - дедь Старшина б1рдеме деп келе жатыр ед{. - Если ты такой шустрый, иди сам найди этот патрон! А ты старший лейтенант, почему не послушал сержанта? Почему ты даешь наряд не заслуженно? Ты понимаешь, что он ценный человек, что он герой нашего батальона? Кроме того он с Чудаковым выполняет мой приказ. Я отменяю твой приказ об объявлении ему наряда и запрещаю его нервировать такой чепухой. А если вам патрон дороже человека, идите сами ищите в сугробе, а его не трогайте! Вам понятно, старший лейтенант Осипов?! - Понятно, товарищ майор! - деп Осипов колын текесше апарып честь беруге мэжбур болды. - А ты, сержант! - дед1 майор маган карап: - Иди ложись спать и отдыхай! Буюл рота тугелге жуык жиналып калган екен, 69pi риза болып тарасты. Оте-мете старшинага айткан сездер1 эскерлердщ бэрше жакты. Корлык керш жургендер \"сауап болды\" деп айыздары канды. Мен болсам ок дауынан да, рота командиршщ жазасынан да кутылдым. Ал элп пакет иэлеш кыстай тасып шыктык. Майор Калининн1ц маган экел!к камкорлыгы онымен б1ткен жок- Bis сол пакет тасумен катар эскери окуларымызга да узбей катысып турдык. Тек строевая подготовкадан гана босатылдык. Мен алгаш связистер мамандыгында окыдым. Ол кезде б1зде Т-28 деген орта танктер болатын. Онда экипаж бес адам болды. Танк командир! (ол офицер), орудия (зецб1рек) командир), 6ip башня аткьппы, связист-радист жэне журпзуии-механик. Мен сол связист-радист курсында окып журш, бгпруте жакын калганда, рапорт жаза алмай (орыс TifliH, 3cipece жазуын) 20

жаксы бшмегендктен сол мамандыктан куылдым. Ол туралы мына эцпмеде айтылады. ЖАЯУ ТАНКИСТ Мен алгаш радист бол1мше тустам. Бел1мшем1з окытатын танк батальоны деп аталады. Оку киын. Ocipece, он жылдьщты казак мектебшде 6iTipreH маган аса киын. Сонда да жанымды салып, кун демей, тун демей сабакты угып алуга, бэрш 6i- луге тырысып бактым. Bip мезгщ рацияныц (радиостанция) курылысын, белшектерш, 6ip мезпл морзе эршн уйретедь Одан соц морземен ключ (илт деуге келед!) аркылы хабар берем1з, хабар кабылдаймыз. Осылай уш ай окыдьщ. Оте жаксы болмаса да ел катарлы улгерш алдым. Bip кун! сыртка жаттыгып уйренуге (учение) алып шьщты. Бзргмп танидем1з. Рация да сонда. Жоспар бойынша командирлер1м1з барльщ ойыидарын етпздь Op TaHKire жеке-жеке тапсырма бершедь Оны 6i3 рация аркылы морземен кабылдап, командир1\\пзге баяндаймыз. Енд1 б!з не icTereHiMi3 туралы штабка хабарлауымыз керек. Мен сол хабарды (донесение) жазып, оны морземен беруге тшспш. BipaK кырсьщканда элп хабарды орысша киыстырып жаза алмадым. вйткеш мен eMipiMfle орысша жазып керген емеспш. Орысша окыгам жок. Ары жаздым, 6epi жаздым, ешнэрсе шьщпады. Ойымды киыстырып кагазга Tycipe алмадым. Уакыт етш KeTTi. Штабтан \"тапсырманы орындай алмадындар\" деген буйрьщ келд1. Тани, оныц командир^ экипаж баска барльщ тапсырманы, буйрьщты орындаса да рапорт бершмедь Сондыктан 6 i3flin барльщ iciMi3 жокка шьщты. Сейтш бэрше кшэ.и мен болдым да акыры радистер курсынан шыгып (былай айтканда куьшып) тындым. К,айтып келген соц меш буйрьщпен радистер курсынан шыгарып, айдаушы-механиктер курсына ауыстырды. Арада уш ай отin кеткен. Танкистер болса кеп нэрсеш уйренш, кеп нэрсен1 6min алган. Мен ецщ бэрш жацадан бастап, аналарды куып жет>чм керек. Кдйтадан жанталаса окуга, 6opin уйренуге KipicTiM. Бул рациядан да киын екен. Танплер1м!з \"БТ-5\", \"ВТ-7\", \"Т-28\" MapKijii жеHiл жэне орташа машиналар. Мо-

мумкщщк туды деп есептед!м. Сейтш б!з Чудаков екеучшз курес!н к;арда калай кулаганымызды, Петровтыц маган ез наганымды бермей, баска 6ipey;uiн бузылган каруын бергенш жэне октыц сонда жогалды ма, жок, Петров ез! жогалтып, мен in анкаулыгымды пайдаланып, ез юнэсш маган жауып тур ма? - деп согып салдым. Сойтим де Петров алмай, ез!ме берген сынык наганды майоргаберд!м. Сонымен 6ipre ротакомандиршщменщ сез!мд!, тусшшмд! тьщдамай, тек Петровтыц cesi н тындап, сол yniiH маган ею наряд бергенш айтып салдым. Калинин наганды айналдыра карап, собачкасыныц салактап турганын кердн де: - Петров, почему ты ему чужой наган дал? - дед!. Старшина б!рдеме деп келе жатыр ед!. - Если ты такой шустрый, иди сам найди этот патрон! А ты старший лейтенант, почему не послушал сержанта? Почему ты даешь наряд не заслуженно? Ты понимаешь, что он ценный человек, что он герой нашего батальона? Кроме того он с Чудаковым выполняет мой приказ. Я отменяю твой приказ об объявлении ему наряда и запрещаю его нервировать такой чепухой. А если вам патрон дороже человека, идите сами ищите в сугробе, а его не трогайте! Вам понятно, старший лейтенант Осипов?! - Понятно, товарищ майор! - деп Осипов колын текесше апарып честь беруге мэжбур болды. - А ты, сержант! - дед! майор маган карап: - Иди ложись спать и отдыхай! Буюл рота тугелге жуьщ жиналып калган екен, 6spi риза болып тарасты. Оте-мете старшинага айткан сездер1 эскерлердщ бэр! не жакты. Корльщ керш жургендер \"сауап болды\" деп айыздары канды. Мен болсам ок дауынан да, рота командир! ni к жазасынан да кутылдым. Ал элп пакет пэлеш кыстай тасып шьщтьщ. Майор Калининнщ маган экелйс камкорлыгы онымен бнкен жок- Bi3 сол пакет тасумен катар эскери окуларымызга да узбей катысып турдьщ. Тек строевая подготовкадан гана босатьитдык. Мен алгаш связистер мамандыгында окыдым. Ол кезде б!зде Т-28 деген орта танктер болатын. Онда экипаж бес адам болды. Танк командир! (ол офицер), орудия (зецб!рек) командир!, 6ip башня атюышы, связист-радист жэне журпзупн-механик. Мен сол связист-радист курсында окып журш, б тр у ге жакын калганда, рапорт жаза алмай (орыс тш н, эс!ресе жазуын) 20

жа^сы бшмегецщктен сол мамандьщтан куылдым. Ол туралы мына эцпмеде айтылады. ЖАЛУТАНКИСТ Мен алгаш радист бол1мше туей м. Бел1мшем1з окытатын танк батальоны деп аталады. Оку киын. Ocipece, он жылдыкты казак мектебшде 6iTipreH маган аса киын. Сонда да жанымды салып, кун демей, тун демей сабакты угып алуга, бэрш 6i- луге тырысып бактым. Bip мезгщ рацияньщ (радиостанция) курылысын, белшектерш, 6ip мезгщ морзе эршн уйретедь Одан соц морземен ключ (кшт деуге келед1) аркылы хабар берем1з, хабар кабылдаймыз. Осылай уш ай окыдьщ. Оте жаксы болмаса да ел катарлы yrcrepin алдым. Bip куш сыртка жаттыгып уйренуге (учение) алып шьщты. BspiMis танкщем1з. Рация да сонда. Жоспар бойынша командирлер1мп барльщ ойындарын откпдк Эр тангаге жеке-жеке тапсырма берщедг Оны 6i3 рация аркылы морземен кабылдап, командир1м1зге баяндаймыз. Ен;п 6i3 не icrereHiMi3 туралы штабка хабарлауымыз керек. Мен сол хабарды (донесение) жазып, оны морземен беруге тшспш. BipaK кырсьщканда элп хабарды орысша киыстырып жаза алмадым. Ойткеш мен е,\\-пр1мде орысша жазып керген емесшн. Орысша окыгам жок. Ары жаздым, 6epi жаздым, ешнэрсе шьщпады. Ойымды киыстырып кагазга Tycipe алмадым. Уакыт отin кетп. Штабтан \"тапсырманы орындай алмадыцдар\" деген буйрьщ келдк Таню, оныц командир!, экипаж баска барльщ тапсырманы, буйрьщты орындаса да рапорт бершмедь Сондыктан бвдш барльщ iciMi3 жокка шыкты. Сейтш бэрше кшэ.ш мен болдым да акыры радистер курсынан шыгып (былай айтканда куылып) тындым. Кдйтып келген соц MeHi буйрыкпен радистер курсынан шыгарып, айдаушы-механиктер курсына ауыстырды. Арада уш ай етш кеткен. Танкистер болса кеп нэрсеш уйренш, коп нэрсеш бш п алган. Мен ещц бэрш жацадан бастап, аналарды Куып жeтyiм керек. Кдйтадан жанталаса окуга, бэрш уйренуге KipicTiM. Бул рациядан да киын екен. TaHKuiepiMi3 \"БТ-5\", \"ВТ-7 \", \"Т-28\" мapкiлi жецш жэне орташа машиналар. Мо- 21

торлары самолетте 500 сагат icTen, курдел! жендеуден кешн ташиге бершген он е й цилиндрл1 моторлар. Мен in багыма карай взвод командир! лейтенант Корнеев жаксы адам боп кездестг Ол мен! жаксы помпотехке (помощник командира по технической части) табыстап, 03i де кун сайын кел!п уйретш, комектес!п журдь К!таптарьш, схемаларын тауып 6epin, оларды калай пайдалану керектМн айтып, кеп жаксылык ютедь Арада тагы да уш ай erri, Мен намысыма тырысып барлык еткен материалдарды уйренш алдым. Моторды, журпзу те- TiKTepiH белшектеп, кайта жинап к¥РастыРа алатын болдым. Тек кштипан тагы тшде болды. Элг! белшектеущ, кайта ку- растыруды ауызбен айтып (\"гайканы бурап аламын, болтты суырып шыгарамын, одан сон былай бурап, жалгаймын\" деген сиякты) icTeyiM керек екен. Менщ оган тагы т ш м жетпей, айта алмай каламын. Осылай б!рнеше рет белшектет!п, 6ipHeuie рет курастыртады. Ал енд! осыны айт дейд!, мен айта алмаймын. Белшектершщ бэршщ атын б!лем, тек айтуга тш жетпейд!. Осындай б!р кысылып, жаным киналып, оньщ уст!не пом- потех кысымга алып турганда батальон командир! майор Калинин еспстщ калкасында кер!нбей кел!п бэрш ест!п, бакылап турган екен. Помпотех маган: \"Сен тук бшмейсщ, неуд!\" (канагаттангысыз) деп калып ед!, майор K ip in келд! де \"Отставить!\" дед!. Помпотех те, сол арада турган курсанттар да селк eTin сасып калды. Майор маган карап: - Ну-ка, повтори еще раз! - деп буйырды. Bapi ацкиып, назары маган ауып калыпты. Мен жадагы белшектерд! унсв-тунсгз жылдам-жылдам бол in тастадым. Калинин: - А теперь собери! - дедь Мен тагы да бар ынта-ж!гер!ммен жинап шыктым. - Отлично! - дед! майор Калинин. Сол кезде помпотех: - Он же не умеет рассказывать, - деп калды. - Зачем тебе рассказ?! Он же отлично разбирает и собирает, в боевой обстановке кто будет слушать твой рассказ? Ничего не надо, он знает матчасти отлично, больше нам ничего не надо. Не мешайте ему, пусть дальше продолжает, - деп, помпотехтын аузын жауып Kerri. Эне-мше дегенше кектем де келш калды. Теорияльщ окуды 22

ецсерш тастап, енд! тан id айдауга шыктык. Оныц алдында тренажерда практнкадан еткенб1з. Онда мен жылдамдьщтарын косу, алга, артка журу, тежеу сиякты кимылдардыц бэршен ете жаксы бага алып, куанып жургем. Букш батальон танкодромга келдж. Айналасы тйсенек сымтем1р!мен коршалган улкен алац. Bip шетшен екшпп uieTine дейш уш шакырым жер. Болашак танкистер 6ipiHeH соц 6ipi MiHin \"БТ-5\" TaHKiciH зырьщдатьш жатыр. Bip кезде кезек маган келдг Журпзупйнщ орнына отырдым. Башняга помпотех отырды. Оныц eKi аягы менщ eKi иыгымда. Осы аяктарымен теуш маган буйрык бередь - Заводи! - дед! ол б!з жайгасып отырган соц. Мен кштп бурап от алдырдым. - Включи первую скорость! - дедь Мен жылдамдыкты костым. - Дай газу и потихоньку вперед, —дед1 помпотех. Мен газ 6epin алга журш Kerri м. Дэл осы кезде журепм лушлдеп, саскалактай бастадым. - Включи вторую! - деген сездер кулагыма эрец жето. Аягымды газдан алып, сол аягыммен т е ж е п п т басып тур­ ып екшпп жылдамдыкка рычаг (туща) сарт ете калды. Элп треножерда уйренгешм бойынша сол аягымды гежепштен алып, оц аягыммен газды басып калып ем, кудай аткыр танюм ыткып ала женелдг Сейтсем уппнинге Tycin кетшп. Алдыцгы люк (есжше) жабык. Мацдайым eciioce ггреул], кез алдымда ж1ц!шке гана сызат. Содан кез алмаймын. TaHKi зымырап келед). Элп сызаттан маган жол емес, 6ipece аспан, 6ipece жер гана кершедк Не болганын, ец бастысы танк!нщ неге осылай зымырап кеткенш TyciHe алмаймын. Бар б!лген1м басымды люктен ажыратпау. Одан айрылсам ез1м танк1ден ушып тусет!н сияктымын. Алгаш помпотех те онша ештеце тусше коймаса керек, yHci3 отырган. Bip уакытта барган сайын удет!п ушып келе жатканымызды Kepin айгай салды: - Останови! Останови! - дейд1 бар даусымен. Мен болсам бар куппммен газды басып келем. - Останови я тебе сказал! Убери ногу с газа, нажми на тормоз! Менщ 6ipece аспанды, 6ipece жерд! гана Kepin, катты шайкалып келе жаткандыктан басым айналып Kerri. Сондыктан 23

помпотехтщ бар даусын есйп отырсам да калай тщтату керек екен! мулде еамнен шыгып кет!пт!. \"Аягыцды газдан тарт, тормозды бас!\" деген сездер де менin миыма Kipin, еслмд! жигыза алмады, Таню болса жын кугандай ала куйындатып бар ектшмен зымырап келедь Помпотехтщ жаты сенбей айгайлайды: - Убери ногу с газа! Убери я сказал! Нажми левой ногой на тормоз! Кдйда! \"Убери де, нажми де\" менщ санама юрер емес. Мен болсам басым броньга мыктап прел ген, аягым газга катып калгандай козгалуга, баскаша кимыл жасауга епщандай шамам жок. Танк барган сайын оргып-оргып зымырай туседг Айгайлай-айгайлай даусы карлыккан, озшщ де eci шьщкан помпотех жогарыдан кысыла-кымтыла, танюнщ шайкауымен басын броньга сога сырганап келш мешн сол йземе Teyin кеп калып тежеушгп баскызды. Сол кезде оц аягым газдан шыгып калды. - Тормози руками! Тяни рычаги назад! - деп тагы акырды. Газы токтап, тежеупн купине юре бастаганда мен eKi колыммен катып устал отырган рычагтарды (тутка) тартып кеп калдым. Танк гурс етш токтай калды. - Убери ключ! - деп буйырды помпотех. Кштт! жулып алдым. Мотордьщ yHi оuni. Менщ кулагым ап шыцылдап тур. YcTinri люктен шыгып, жерге ceKipin тускен помпотех: - Выходи! - деп акырды. Люки ашып жерге туссем танюнщ как мацдай алдында жуан алып емен турганын керд1м. Ецщ 6ip секундта танюм1здщ жацкасы гана калып, екеу1м1зд1н суйепм!з де табылмай калатынын ойлап денем калтырап Kerri. Помпотех те сондай ойда болса керек. Оньщ устше ол емендо K epin келе жаткан гой. Ол да адам баласы. Зэреа ушканы KopiHin тур. Журесшен отыра калып, сэл тыньщты да ун-туназ алдьщгь! люктен TaHKire K ipin, от алдырды, K eflin шегщщрш барып бу- рылып алып айдады да Kerri. Мен элп турган жер1мде cijreniп турдым да калдым. Элден уакытта eciMfli жиыи, казармага жаяу тарггым. EKi сагат журш зорга жеттш. Жэне ушан-тещз ойдыц да ушына шьщтым. \"Ен/ii не ютеймш?\" деймш ез!ме оз1м. \"Радист бола алмадым. Танк айдау бшмеймш. Нагыз соракы болдым гой\". Будан соц маган ешюм ешнэрсе деген жок, 03,aepi таню 24

айдауга кетедг Маган жур деп 6ipeyi айтпайды. Мен сутке тиген кушжтей танкодром мен казарманьщ арасында сандалып журемш. Арада eKi-уш кун еткен. Bip KyHi майор Калинин карсы алдымнан шьщты. Мен сасып калып, npi урсады екен деп eciM шыгып, доложить ете алмай калып ед!м. Ол маган куле карап, жылы шырай бщщрдь Сейтп де: - Ты чего ходишь пешком? Пеший танкист что ли? - деп кудщ. Мен тш м нщ жеткеншше болган окиганы айтып, сасып калганымды, ranKiMfli еменге согып кирата жаздаганымды айтып шьщтым. - Ничего, - дед1 майор, - бывает. Пошли со мной. Мен оньщ артынан журе берд!м. Екеу1м1з танюлер туратын к,орага юрдж. Bip шетте табаны шынжыр, ycTi арба, кабинасы машина сиякты 6ip машина тур екен. Элпнщ eciriH ашып 03i Kipfli де маган \"шьщ\" дед1. Мен де шьщтым. Кабинаньщ шйнде элп танюдел тетжтердщ бэр1 тур. Айнымайды. Майор калтасынан юлтш алды да маган 6epin: - Заводи! - дедг Мен от алдырдым. - Включи первую скорость - дед1 ол. - Мен коркам, жолдас майор, - деп зарладым, ана таню сиякты зымырап кетедк - Не бойся, это не танк, а трактор, у него скорость не такая, вкючай! - деп батыл айтты. Дуршдеп турган тракторды алга жылжыттым. К,орыкда- нымнан газды аз басып ем, майор \"корьщпа, нажми смелее!\" деп дем бердг Бастым газды. Сыртка шьщтьщ. Майор оцга бурьш дед! - бурылдым, солга дед! - бурылдым. Тура дедг Тура тарттьщ. Енд! eKiHmi, уш!нш! жур1стер!не салгызып айдатты. Оньщ устше \"батыл бол, ньщ бас\" деп жиерлещире, батылдыгымды арттыра TycTi. Сейтш 6ip сагаттай apbi-6epi жург1з1п, артка, оцга, солга бурыл>ды эбден уйреттк CefiTin батальон штабына келд1к. - Сен осында тура тур. Т ракторьщ ды зертте, оны танк деп 6\\л, 63inai таниде отырмын, соны зырлатып айдап журм1н деп есепте, - дед} де кенсеге Kipin Kerri. Б1раздан кешн кайта шьщты да кабинага отырды. - Айда, - дед1. - улкен жолга тарт. EKeyiMi3 полктщ штабына барамыз. 25

Осылай мен тракторист болдым. Штабка кун ара бара- мыз. Мен бул тракторга бауыр басып алдым. Барльщ тетиш (6api танкшта) мьщтап зерттед1м. Ец бастысы жылдамдьщты (скорость) калай косу, калай токтату, тежеупп, газ жумыстарын жаксы мецгерд{м. Осылай eKi жей журд1м. Майор меш эдеШ осылай eKi жей устады. Сейтсем танкистер де eKi жетт таню айдап уйренш журшть Ал помпотех болса майорга сол куньак хабарлап, менен танкист шыкпайтынын, меш жаяу эскерге ж1беру керек деп рапорт беритп. Ал майор маган жаны ашьш, тракторга отыргызыпты. Bip кун! майор MeHi шакырып алып: - Жур мешмен, - дедь Журит берд!м. EKeyiMi3 элп танкодромга келдк. Ондагылар эдет бойынша майорга рапорт 6epin TiK турып, курмет керсетш жатыр. Мен оныц касында ординарец сиякты турмын. - Помпотех! - дед1 майор, - Мына танкистке TaHKi бер, айдап KepciH. - Товарищ майор, он же не умеет водить, он угробит танк, - деп анау зар ете калды. - А ты дай ему и посмотри здесь со мной и увидишь как он будет водить, дай ему танк! - деп буйырды. Помпотех кезекп танга ni шакырып алды да танкист пен нускаушыны rycipin MeHi отыргызды. 03i отырайын деп е.щ майор ж1бермедь Мен отырып руксат сураи е,шм. - Жми, танкист, не бойся, это тебе не танк, а трактор! - деп маган кезш кысты да колын стлтеп команда берд1. Онысы тракторды калай айдасац, муны да солай айда дегент e,ai. Мен майордыц сезше канаттанып, spi оныц MCHi коргайтынына ceHin, танюге нык отырдым. \"Анау жолы алып кашып едщ, ен;п кайтер екенстц?\", деп айдап женелд1м. TaHKi журттзуд!н барлык ережес! ест'мде болатын, алдымен элп емен пэлеге карай тарт- тым да, соган барып 6ip \"сэлем 6epin\", оцга бурылып, жагалау- мен 6ip айналып Kejiin солга бурылып, олай-булай оргыттым. Майор мен помпотехт1ц касына келгенде акырындап жур]'п, бурылып барып, арткы жур1с1мен жакындап келin токтадым. Бул жур1слц бэр1нде 6ipiHmi, екпнтп, упптпти жур1стерд} эдеГп аналар керстн деп журп'зд]'м. 26

Токтатып, танкщен шыгып, тапсырманьщ орындалганын баяндадым. - Ну, как танкист? - деп страды майор помпотехтен. - Удивительно! - деп тацгалды ол, - Как он так научился хорошо водить? Хорошо, товарищ майор. Хорошо, наверно не без вашей помощи! Майор кулд1 де: -Н ад о иметь терпение и уметь прощать недостатки солдата! - деп маган карап: - Ну теперь ты не тракторист и не пеший танкист, а настоящий танкист. Желаю успеха! Осылай мен танкист болдым. ...1940-1941 жылдардьщ кысында полк шацгышыларыныц жарысы болды. Сол жарыска бэр1м1з катыстык. Мен шацгы тебудо 1937-1938 жылдары Талгарда ауыл шаруашыльщ техни- кумьшда окып жургенде уйренгем. Эскерде соньщ пайдасы тиль Кросс 19 шакырым кашыктыкты айналып ету керек бо­ латын. Жолда кырлар да, сайлар да, буталы жерлер де кеп болатын. Жол турмак i3 де жок. Соны кармен журу керек. BipaK жолдарга жалаушалар min койып, белгшеген. Эр 5 шакырым жерде бакылаушылар тур. Старт бердк BapiMi3 зымырап женелдш. Алгашкы бес шакырымда KenmmiriMi3 тобырлап келдж. Екшпп 5 шакырымда он шакты шацгышы алга шьщты. Сонгы 7 шакырымдыкта ушеу озып шыктык. Алда лейтенант Усик, екшпп мен, ушшнн сержант Чудаков... Bip ерлеу жерге келгенде элп екеу! Ki6 ipTiKTen журе алмай калды. Мен Талгарда тауга шыгу эд1с!ы уйренген ед]м. Бар KyuiiMfli салып, озып шыктым. TericKe шьщканда TinTi узап кетт1м. Кенет алдымнан сай кездесть Сайга зымырап Tycin ед{м, сайда муз бар екен. Тайып KeTin, узынымнан туст1м. Осы кезде меш лейтенант Усик куып жет-ri де, менщ муздан жыгылганымды Kepin, музды айналып e rri де Kerri. Артынан сержант Чудаков етш Kerri. Мен жалма-жан турып шангымды жондей салып, тура женел/им. Осылай ymeyiMis мэреге 6 ipiHini болып ж егик. BipiHini Усик, екшпп Чудаков, уппшш мен болдым. Bi3re полк командир! алгыс жариялады. YmeyiMi3 де 6 ip батальоннан ед1к. Чудаков eKeyiMi3 6ip ротадан, TinTi 6 ip взводтан едж. Батальон командир! майор 27

Калинин катты куанды. О йткет б!зд!н батальон буKin полкта 6 ipiHHji орын алды. Бул туралы бурын жазганмыи. 1941 жыл. Б1з окуды 6iTipin, эскери бел1'мге косылганбыз. Bip-6ip таним1з бар. Бел1м!м1з (дивизия) бурынгы Польша жерк 1939 жылы oisre (Кенес Одагына) караган Хорош деген местечкода турмыз. Бул Белосток каласыньщ батыс жагында Варшавадан 80 шакырым жерде болатын. Уакыт мазасыз. Кун ара тревогамен оятып, жауга карсы дайындыкты тексередк Bip кун! оку-жаттыгу (учение) болды. Танюнщ жур!сш жаяу жур!и, (жупрш) ойнаймыз. Сол кезде тткенекп сым xeMip коршаудан каргу керек болды. Танкистердщ 6api каргьш, от! п жатыр. Мен де каргьш аржагына Tycin ед1м, шинелдщ етеп пкенекп сымга шшш калып, шалкалап, коршауга йрелш калдым. Оц колыммеи сымтем!рге суйен!п, денемд1 тктеп едам. Ортан колым шым ете туей . Сейтсем йкенек сым Kipin, жаралап i<erimi. Аз кан шьщты, сурте салдьм да шинел!мшц етег!н босатып алып, жупрш кетйм. Тустен кей in танюнщ айналасына кум тегу керек едь Зембшмен 6ip танкист екеум!з кум тасыдьщ. Сонда ортанколым аздап ауырып калган. Оны елегем жок. Кешю астан кешн жатып уйьщтап калгам. Bip кезде буюл оц колым зар каксап ауырып жанымды шыгарып барады. Тура салып, шам шагып карасам алаканым тутас кып-кызыл болып icin кейпй. Тац атканша уйкы кермей журш, санчастыга барсам, 6 ip ;opi жагып, \"ештеце етпейдк жазылады\" деп кайтарды. Елд!ц ospi оянганда барып карасам, енд! оц колымныц сырты да icin кей m i. Катты ауырганы сонша жанымды коярга жер таппадым. Олri санчастка кайта бардым. Олар жейдемд1 шешш карап ед1, оц колымныц алаканынан бастап колтыгыма дейш кып-кызыл тамыр бадырайып тур. Олар бас дэрперд1 шакырды. Bspi жиналып, \"Бул жаман ауыру, колды иыгынан Kecin тастау керек, эйтпесе олед!\" дед!. Мен ойбай салдым: \"Олсем елей!н, 6ipaK колымды кесйрмеймш\" дед!м. Олар \"Кесем!з\" дейдь Мен \"Бермеймш\" деймш. Осылай тагы б!р тэул!к е т й . Ол кезде дивизия штабы санчастыга жакын болатын. Кудай айдап Эди ага Шэршов келе калганы. Ол Kici штабта дивизия политотделшщ nucapi болатын. Эдекец мэн-жайды TyciHin, штабка кетт!. Он минуттан кешн келд! 28

де, \"Корыкпа, Белостоктан дэриер-хирургп шакырттык. Bip сагатта келедГ' деп кещлдещцрш Kerri. Айтканындай 6ip сагатта Белостоктан eKi дэрнер келдг Меш дереу колга алды да, емдейтш жерге экелдь Bip шишаны алып, мойнын кагып тастап едк 6ip суйык зат атылып ага бастады. Ол агынды алаканымдагы куп болып кеткен iciKKe тосып едг, сап-салкын екен. Элпш тугел агызып болды да, \"Ецщ кесем1з, корыкпа, ары карап тур\" дедь Bip уакытта пышагы суйепме r a in кет! п ед1, ауырып Kerri. \"Ауырып Kerri\" деп е;пм, \"Все, все, болды\" дед1 де, eKiHUii шишаныц мойнын сындырып, колымныц сыртындагы iciKKe агызды. Ол бггкенде жацагыдай пышагымен Kecin отырып, суйегше жетюзд: де саннтарга дайындатып койган жылы суга марганцовка салып, колымды соган батырды. Ауырганы басылып, жаным Kipin барады. Колдагы ipiHHiH 6api суга агып жатыр. Осылай олар касымда 6ip сагаттай турды да емдеп журген дэрнерге \"Spin эбден кеткенше осылай емдей бер. IpiHi кеткен соц пэлен дэр!Hi жагып тацып кой, жазылады\" дед1 де кетш калды. Ол жерде 6ip же'п жаттым. Колымныц icireH жершщ Tepici Tycin, колымныц жалацаш кызыл e i i гана Kepi Ffin калды. BipaK ауьфмайды, тек ешнэрсе устауга келмейдь Бэрш булд!рген орган кол саусагым буюрешп, бугшмей калды. Колымды дэкемен тацып, ез ротама келд{м. Ауырып жатып 1 Май MepeKeciHe катыса алмай калдым. Сол танулы колыммен 6ip айдан аса уакыт журш, согыска тап болдьщ. 1941 жыл 22 маусым. Жексенб1 KyHi. Ызде демалыс кун. Кеше тунде сагат 12-ге дейш кино Kepin, кеш уйыктагамыз. Оныц уст1не кино \"Осенний поток\" деп аталатын, окушылар туралы болды да ондагы окигаларды эцпмелеп, кеш жатканбыз. ...Bip кезде катты гуршдеген, гурс-гурс тарсылдаган катты дыбыстан оянып кетт1м. Кун батыс жактагы терезенщ алдында жатушы едгм. Помещиктщ eKi этажды уш болатын. Найзагай ма, деп ойлап терезеге карасам аспан ашык, жулдыздар жайнап жылтырап тур. Элп гурш енде rimi жакыннан гурсшдед1 де аспаннан тЫлген кызыл октар зуылдап жатты. Сол уакытта казарма eciri ашылды да кезекиш офицер Kipin келш: - Ребята, вставайте, война! - дедк Бурын \"Встать, тревога!\" деп айгайлайтын офицер осылай шындыкты 6ipaK айтып, пк тургызды. Тез ки1нiн, астыцгы этаждан каруларымызды ал- 29

ып, танк!лер]\\ш турган алан,га карай жупрдж. Б1з уйден 200 метрдей шьщканда фашистердщ ею самолет! кел in, бомбылай бастады. BipiHini бомба б!здщ казармага туст1 Мен жаткан бурыш опырылып, кирап калды. Тесепмнщ астында чемоданым Калып едт. Онда туыскандарымныц уйден келген cyperrepi бар ед!. \"К^ап, cyperrepiM кетп-ау\" деп еюнмпш. Сурет турмак, ез басымныц кайда каларын ойламаппьш. Осьшай согыс басталды. Дуние астан-кестец болды. Фашистер эскерлерд! гана емес, тургын хальщты да аямай кырды. Бала-шага, кемшр-шал, эйелдер деген оларга шыбын гурлы болган жок. Алгашкы 6ip-eKi айда фашистер туткын да алган жок. Тек кыра бердг Ол ушш бомбасын да, зецб1регш де, TaHKiciH де, мылтыгы мен автоматын да, пистолетin де аяусыз колданды. Согыстыц алгашкы кундер1 б!зд! п эскердщ кеп командирлер1 саткындык жасап, фашистерге етш Kerri. Коршауда калган, эр! басшылары жок эскерлерд! урей билеп, тоз-тоз болып кашты. Фашистер болса оларды KepinreH жерде атып, бомбылап кыра берд1. Bi3 танга мен 6ip батальон Минею - Варшава тас жолына шыктык. Ертецп сагат 6-дан 12-ге дейш кутик. Бiздiн алдымызда фашист генералы Гудерианныц танк корпусы келе жатканын бщщк. Б!здщ танюлер (КВ, \"ИС\", \"Т-34\") ете мьщты, броньдары калыц, ок-дэршер1м!з де мол болатын. Bi3 \"еллслей 6epicnefiMi3\" деп нык сешммен тургамыз. Сагат он еюде алга ж1бершген барлаушы жещл танюлер iMi3 келд1 де фашистердщ танюлер! бгун солтустшм1зден айналып, ауыл арасындагы жолдармен алга етап кетшт!. Оныц уетше дивизияныц командашысы жок болып шьщты. Сонда б!здщ полктщ командир! 6i3re шепнуге буйрьщ берд!. \"Асьщпаццар, урейленбецдер, тэрт!ипен шегш- !цдер!\" деген. К,айда! Урей деген \"командир\" бэршен куигп екен. Танюлер агыл-тегш жуйткщ де Kerri. BipiH-6ipi кагып, Tinri жолдан шыгып, ормандагы агаштарды жапыра жургендер жыгылган агаштарга асылып турып калды. Сонда б!р батыл командир билйсп колга алып, танюнщ уетше шыгып журш, тэртшсЬдер;н женге салды. Сейт!п, жолмен, тэртшпен meriHe бастадьщ. Бес кун журдж. Танюлердщ жанармайлары таусыл- ды. Ендн журу мумк1 н емес. Оныц уст!не фашист самолеггер! 30

кайта-кайта келш бомбылайды. Б(рак олардыц бомбалары 6i3- дщ 6ip TaHKiMi3fli де кирата алмады. TinTi танкшщ тшелей устше тускен бомбалары да б!здщ танкьтерд! булдiре алмады. Тек 6ip танк}н!ц башнясы кабысып, айналмай калды. Баскасы дш аман. BipaK сол танкшерд! батпакка (болота) батырып тастауга тура кедщ. Осыдан бастап жаяу согыса >i<Ypin шегщщк. \"Шегщщк\" деген дэл соз емес. Bi3 элде кашан алга, Мэскеуге карай етш кеткен фашистердщ артынан журш отырдык. Нем1стер б13Д1‘ бомбылады да, атты да. Yin рет коршап алды. YmeyiH де бузып erriK. BipaK катарымыз сирей бердь Олгендер! бар, жаралган- дары бар. Оныц устше белорус жНттер! деревняларына кел­ генде уйлерше Kerin отырды. Осылай 6i3 1941 жылдыц 12-шшдеа куш Минск! каласынан 12 километр жердеп деревняга келдк. Деревня адамдары не- мютердщ Минскш! маусымныц 27-кун!-ак басып алып койды деп хабарлады. Сейтсек фашистер самолешен десант rycipin, каланы коршап алыпты. Б1здщ эскерлер корыкканынан кала­ ны урыссыз тастап, кашып кет! nri. MiHe бул командир емес, акымактыц ici. Сейтш, б!з сол 12 ннлде кун! партизан отрядим курдык. Командир erin ез1м!збен bipre келген б!р политрук (комиссар) бар efli, соны сайладык. \"Енд! ic-кимылымызды ойлаетырып, ертеннен бастап KipiceMi3\" деп m em in, жатып калдык. Политрук \"Деревняга барып келем\" деп кет!п калды. Ертецше деревня- дан б!р сакалды шал, деревняныц жейдесш киген, туп-тура му- жык келд!. Касында 6ip жас жМт бар. Сейтсек элп политруп- м!з екен. Сакалыныц ескенш бурын байкамаппыз, мына турш кергенде тацгалдьщ. Ол келд! де \"Жшттер. Кенпрниздер. Мен аздермен бара алмаймын. Анау менщ туган деревням, мынау менщ балам. Мен енд! осында калып, осылармен б!рге бо- ламын. С!здерге табыс тшеймш, мен! кепнрвдздер!\" деп тур. Енд! отрядта он eKi адам калды. Оны Эди Шэршов баскарды. Содан б!з М инсю т солтустк жагынан орал erin, Борисов мацында орманда кнмыл жасадьщ. Одан Минск - Москва тас жолы мен тем!ржолынан оцтуст!кке карай erin, паризандардыц санын кебейт!п, кару жинадык.Содан бастап HeMicTepre шабуыл жасай бердк. Отряд ескенде Иванов, одан соц Бондаренко, одан соц, ipi отряд болганда полковник Хлебцов баскарды. Bi3 31

1941 жылгы желтоксанныц 13-не дейш Белорус жершде кимыл жасадьщ. Менщ партизан отрядындагы icTepiM туралы \"Жалынды кундердеп жазулар\" атты ютабымда толык; айтылган. Сон- дьщтан бул жерде кейб1р деректерд1 гана атап етемш. Б1здщ отрядыц ic-кимылын зерттеп, \"Лесная война\" деген ютап жаз­ ган тарихшы полковник Дмитрий Филиппович Наумов былай деп керсетедк \"В.А.Хлебцовтыц партизандары кыска мерз1м шпнде - 1941 жылгы 14 кыркуйектен 13 желтоксанга дейш кеп нэрсе ютедг 200-ден астам фашист! елйрдт, 4 эшелонды кару-жарагымен, OK-flapiciMeH кулатып, киратты. Дрезинаны жойып, тем]р жол KenipiH бузды. 61 жерде телеграф-телефон байланысын жойды. К дтардагы партизан Усенбай Тастанбеков осы урыстар мен диверсиялардыц барлыгына дерлк ткелей катысгы. Мысалы, дрезинаны жойып, ол туралы айтып берген де сол\". Д.Наумов б1здщ басымыздан кеппрген окигалардьщ кобТн айтпай кетсе де мунда керсетшген фактшер нелзшен дурью. Bapi солай болган. ...1941 жылгы 5 желтоксанда б1здщ эскерлер контр наступ- лениеге (карсы шабуыл) шыгып, фашистерд1 Москва тубшен ыгыстыра куып, Калуга каласына жеттк. Сол кундер1 Можайск, Гжатск (каз1рг! Гагарин) калаларьш жаудан тазартты, Бородино алацын басып алды. Б1здщ отряд ез1м1здщ эскерлерге косылып, 6ip батальон больш, 6ip полктщ карауына к1рд1. Мен взвод командир! ед)м. Бвдщ полк Калуга каласыньщ тубшдеп Ферзиково деген селоньщ жартысын босатып, кеше сайын согыс журпзпт жат­ кан. Желтоксанныц 26-куш, ротаныц командир! жараланып кето де MeHi соныц орнына рота командир! етш койды. Согыс журш жатыр. Фашистер бронемашиналар колдана бастады. Оларды бгздщ бурынгы партизандар гранаттарды байластырып тастап, уш бронемашинаны жойды. Тун болды. Аз тыныштык орнады. Кеше дегеш 6ip жыра-сай. Соныц жагасына кунд1з 6ip улкен емен агашыныц тубше станковый пулемет койгам. Пулеметип мен ок берупн екеут отырган. \"Соларды барып, 6biin келейншп\" деп барсам, eKeyi катты жаурапты. \"Жолдас командир, эбден жаурап каттык\" дедь Мен пулеметке жаттым 32

да, оларга \"apn-oepi жуп'р!п. жылыныцдар\" дед1м. Олар жупрш Kerri. Мен фашистер жактан кез алмай карап жатырмын. Bip уакь[тта сайдан маган карай eKi агарган кимыл кергщц. Басымды кетерш карасам - eKi адам ецбектеп келедг Ак халат киген. Бастарын темен Tycipin алган. Арамыз 20-30 метрдей-ак калды. П у л е м е т ыргап, элплерд1 кездеп, кыска очеретпен басып- басьш калдым. Пулемет еакылдап Kerri. Элп нin 6ipeyi шалкалап барып кулап rycTi. Екшинш оны суйреп алып, сайга тусш Kerri. Бес минуттай уакыт erri. Bip кезде мина ыскырып келш, арт жагыма тусш, гурс erin жарылды. 1ле-шала edHmici келш алдынгы жагыма жарылды. \"Ецщ y in iH iu ic i келедк ол ортага тусед!\" деп ойлап болганымша сол жаурынымнан 6ip нэрсе катты согып Ж1бер;и. Басым алдымдагы еменге согылып, кулан тусшпш. Естен танып калыппын. Kesivuii ашсам, уйде ж т тте р меш шешщщрш, жарамды тацып жатыр. Сол жак жаурыным солкылдап ауырады. Элсш-элсш еамнен тана берем. Санитар маган дэр! шскетш, eciMfli шрпзедь Тац ата MeHi шанага салып, санчастыга ж’юердг Осылай мен 6ipinmi рет ауыр жараландым. Минаныц жарьщшагы (осколок) сол жаурынымды Tecin ет!п, журектщ тура тусына eKi кабырганыц арасына турып калыпты (оны кешн Москвада рентгенге салганда бщщм). (Жакша шнн- де айта кетешн: мен ез1ме аян болган уш катердщ бул 6ipiHruici болатын. Еюннп катер - осы жаралы кез1мде шанага фашист солдаттары ок атып, атты елт1ргенде, меш алып келе жаткан ат айдаушы мен санитар MeHi тастап, кашып кеткенде болды. Y u iiH H ii катер, eK i аягымнан б1рдей, колымнан жараланганда болды. Оларды кезеп келгенде айтамын). Осы 6ipinmi катерде ажал маган туралап-ак келген екен. Оны туцгыш балам Элиаскар алып кетшть Мен согыстан келгенде Нурбикеш айтты: \"Сен кай кун} жараландыц?\" - дедь Мен 1941 жылгы 26 желтоксан, тунп сагат 10-да дед1м. Нурбикеш \"Сенщ анац кандай Kici ед1?\" дед!. Мен \"Ак сары, ак кейлек киш журетш Kici едр, - дед1м. Нурбикеш \"MiHe, сенщ балацды сол Kici алып Kerri\" дедь Ол былай болыпты. Элиаскар ауырардыц алдында Нурбикеш туе коредг Тусшде уйге ак кейлекп аксары эйел Kipin келед! де баланы жергепне орап алып уйден шыга бергенде Нурбикеш айтады: \"Муныцыз не? Бала м енш гой\" деп, сонда ана Kici: \"Бала ceHiKi болган, ецщ м енш болады. 33

Сенде байыц калады\" деп баланы алып шыгып кетедь Содан ек1-уш кун еткенде - желтоксанныц 26 куш сагат 10-да кайтыс болады. Осылай мен Tipi калдым. EKiHnii катер.Сол желтоксанныц 27 куш (жараланганныц ертецшде) меш шанага салып, ат айдаушы мен санитар алып келе жаткан. Упа езеншен муздыц ycTiMeH етш, 6ip деревняга карай орманды жагалап келе жатканбыз. Алдымыздан деревня керщщ. Жап-жакын, 6ip шакырымдай жерде. Кенет арттан шатырлап атылган автомат даусы естшдь EKi жнгг атка камшыны басып, шаба женелш едк кеп узамай атка ок тиш, омакаса кулап густь Шана аттыц олише прел in 3ipK ете тускенде мен eciMHeH танып калыппын, 6ip сэтте eciM Kipin, KesiMfli ашсам, eKi сабазым 6e3in кашып барады. Атыс токтап калыпты. Ол жакка карасам 300 метрдей жерде терт немю автоматын кезеп келе жатыр. Мен шанадан аунап тусйм де шанадагы шептщ астьша кол жупртсем - кудай жак боп, 6ip винтовка жатыр, бес огы бар. Оны акырын суырып алып, шанага суйеп койып, алдында келе жаткан сержанты ма, фельт-фебел) ме, 6ipeyi колын сермеп, маган карамай, аналармен сойлесга келедь Барган сайын жакындай туседк Енд] аз кеипксем MeHi Kepefli де автоматымен 6ipaK басып салады. Сондыктан мен бесатардыц 6ip огын стволга айдап ж1берш, фельтфебелд! басып салдым, ол сеспей катты. Екшнйсш нысанага алып, енд! басканымша ол ецкешп, элп кулаганга бурылды да огым зая кетт1. Ymiumi окты атканша ана ym eyi елгенд1 суйреп, орманга Kipin ynripfli. Орман жакын едь Сейттп олар кутылып Ken i. Мен винтовкага суйен1п, турегелд1м де аяцдап деревняга келд1м. Сейтсем уйд1ц буршында станковый пулеметпен часовой тур. Ол атылган автомат даусын да, ащан He.viiciepfli де Kepin турып, былк етпед1. Мен \"Штаб кайда?\" - деп ед1м, керсета. Штабка келсем ага лейтенант штаб бастыгы екен. Оган мэн-жайды айтып, элл екеушщ MeHi тастап кашып кеткен in, часовойдыц 6apiH Kepin турып, пулеметпен атпаганын айтып efliM. Ол 6ip батыл адам екен. Кемекш!смн шакырып алды да жумсап, элл eKeyiH де, часовойды да алдырды. Сол жерде буйрык жазып, элл eKi солдатты да, часовойды да айыптылар батальонына ж1бермек болып, камауга алды. Маган шай 6epin, баска шанага отыргызып госпитальга женелта. Бул eKinnii катер. 34

Ушпшн катерд) кезеп келгенде айтамын. Шанадагылар MeHi 6ip тэулк журш, 6ip тем1ржол бекетше экеп таетады. Ол жерден таржолды (узкоколейный) поезбен Тула каласына экелдг Бул жерде жарамды танып, жылы орынга жайгастырды. Алты айдан кешн 6ipiHnii рет ыстьщ тамак iniTiM. Бул жерден 6ip жет;ден сон Москвага женелта. Ол жерде жарамды рентгенге салып, улкен жарыкшактыц (осколок) жаурын суйегш Tecin, eKi кабырганьщ арасына турып калганын аныктады. Кунде дэр1 жагып, емдейдп Жарыкшак- ты алмады. Бул жерде 7 кун болдым. Сол ею же пшн iLuin,ae жаранын аузы жабылып, жазылып кета. Мен \"Жарыкшакты неге алмайсындар?\" десем, \"Болмайды, оны алу ушш, жаурын суйекп сындыру керек, ол сынса - кольщ кол болмайды\" дейд1. Сонда мен: \"Майданга ж1берщдер\" деймш. Олар \"Болмайды, сен жаралысьщ\" дейде. \"Онда, деймш мен, уйге ж1берщдер\". Олар \"Ол да болмайды, ондай зан жок\" дейдк Сейтш олар не олай, не былай ж1бермей жургенде мен ушш тосын окига болды. Тертшип этажда жататынмын. Уйге хат жазып отырып калыппын. Bip кезде \"Обед!\" деген дауыс шьщты. Каргып турып, темен карай жупрш келе жатып, oipneuie баспалдактан ceKipin кеп туспм. Сол жак жотамнан 6ip нэрсе мьщтап турып согып кета. Сол жерде ес1мнен танып калыппын. Bip кезде eciM Kipin, коз1мд1 ашсам - операция столында жатырмын. MeHi дарй ерлер. сестралар коршап алыпты. Bipeyi \"О, eci Kipfli, енд{ елмейдГ1 дед!. Сол жерде носилкага салып рентгенге апарды. Сейтсем сек1ргенде екшшмнен жарыкшак орнынан жылжып, кабырганьщ устше шыгып кетнтп. Сейтчп MeHi еюнш{ рет жаралапты. ByKin жотам зар каксап ауырып барады. Дор|'герлер укол салды да палатама Ж1'бердк Уш куннен келпн ол ауырганы да койды. Мен ж\\1 ipi м ойнап кетт1м. BipaK менin не \"согыска, не ауылга ж!бер\" деген мазасыз сурактарымнан кутылу yniin баска госпиталга ж!бер;н. Осылай Владимир каласына кедщм. Олар да еш нэрсе ютемей (майданга да, ауылга да ж1бермей) Гороховец каласына жонелта. Ол жерде б1рнеше кун болган сон Мытищи каласына, одан Салтыковка каласына футбол добынша домалатты да отырды. Акыры мен, \"Бас штабка, TinTi Сталинге рапорт жазамын\" деп батыл талап койганда сол мацдагы жарадан жазылушылар батальонына жiбepдi. Осылай 35

алты калада 1942 жылдыц 20 акпанына дейш - ею ай устап, элп жарасы жазылып келе жаткандардьщ батальонына ж!бердк Бул 6ip ецшей бузыктар мен уры-кары адамдардын; жиылган жеpi екен. MeHi старшина Ответчиков деген сурыксыз, эскери- ден repi кошенщ жушпндей 6 ipey кабылдады. Госпиталдан шыгарда маган бес кундж азьщ-тулж (паек) берген. Жаца кшм кипзген. Зат салатын дорба толы тамак, зат болатын. Kipin кел­ генде алдымен сол старшина, одан соц соныц жанында жур- гендер жупрш келд1 де дорбаны жулып алды. Ашып ж!берш, eKi жарым белке нанды 6ip жапырактан узш-жулып жеп койды. Одан соц eKi жарым пачка жартылай шию тарыны, уыстап жулып жеп жатыр. Одан соц кантты, тпгп шулгауга берген ак матаны да альт, 6 eiiicin экетп. Мен тацгалып, spi кул iп турмын. Сол кезде \"Обед!\" деген дауыс шьщты. Старшина аналарды сапка тургызды да маган: \"Сен бармай-ак кой, демал, тамакгы б!з экеп 6epeMi3\", - дедг Мен TeceriMe жатып, шынында да дем алдым. Bip сагаттан кейш олар келдь Старшина маган келш: \"Извини, сенщ тамагыцды 6i3 inrin койдьщ. Сен жаксы жерден келдщ гой, аш емес шыгарсьщ?!\" - дедг Мен унстз жата бер/цм. Олардьщ 69pi жауды жецш, бэр!н тындыргандай, жатып уйкыга KipicTi. Кешке дейш жатты. Ешкандай ic-кимыл жок. Bipi турып, 6ipi жур in, сенделуде. Кеш батты. \"Ужин!\" деп айгайлаган дауыс шыгып едь бэр! жупрш кел in сапка турды. Мен де турып ед1м, элп старшина тагы: \"Сен жата бер, тамакты б!з экелем!з\" деп едк Мен батыл турде, \"Жок, рахмет! Оз1м барам\" деп асханага 03iM барып, аспазшыга тусте тамак inmereHiMfli айтып, eKi улес тамак алып, тойып алдым. Казармага Kipin, 6 ipa3 отырып едк, 9nri старшина келд1 де \"Новенький, ты пойдешь часовым!\" дедк \"Жарайды\" деп KHiHin шьщтым. Пост ушеу екен. Bipi жакын - казарманьщ жанында. Ол ок-дэр1 коймасы. Оган 6ip часовойды тастап, екшипсше келдж, оган тагы 6 ipeyiH тастап, ymiHmiciHe келд1к. Ол казармадан жарты шакырымдай кашьщ екен. Ол жанар-жагар майдыц коймасы болып шьщты. Сол жерге MeHi калдырды. Маган Федотов деген эскер тапсырды. Ол старшинага \"Солдат Федотов пост сдал\" деп рапорт бердг Мен \"Старший сержант Тастанбеков - пост принял\", - деп рапорт берд!м. Кетерде старшина Ответчиков кайрылып келin маган \"Сен тусшесщ гой, согыс кезк жагдай ауыр, сондьщтан 36

6ip сагат емес, eKi сагат турасьщ\" деда. \"Жарайды\" деп мен калдым. Эзгмнщ де KniMiM жылы болатын. Оньщ устше бул жерде улкен, жылы тулып бар екен. Жаураган сон соны к и т алдым. Ещй жаурамайтын болдым. BipaK кун суык, туюршщ жерге тускенше катып калады. Оньщ устше солтустжтен боран согып тур. Кар жапалактап жауып тур. Ары жур;пм, 6epi журд1м. BipaK постыдан алые кетуге болмайды. Ол жерде колшатыр (зонтик) сиякты калкан бар. Касында улкен баганага шнген рельстщ узМ, касында дэу балга myni. Онын 6api маган бурыннан таные, Kayin-KaTep бола калса, соны урып-согып, аттан-уран (тревога) 6epyiM керек. Сонымен катар колымда бес атар винтовка. Осылай часовой болып турып жатырмын. КаР жаууын токтатар емес, боран да басылар емес. Бул 1942 жылгы кантар айыньщ аягы болатын. Москва тубшде кыстьщ нагыз какаган кезь Bip уакытта apbi-6epi журicTen шаршап калдым. Элп зонттьщ астында кесшген агаштьщ туб1ршдей 6ip отыргыш бар екен, соган отырып, аз дем алып efliM, уйкы басып, калги бастадым. Коркып кегпм де каргып турдым. Постыда уйьщтау - кылмыс. Kepin койса - сотка кетесщ. Тура салып, тагы да apbi-6epi жупрд]м. Б1раздан сон тагы шаршадым. BipaK ецщ орындыкка отырмадым. Тулыптын жылылыгынан жаураган да жокпын. Ойымша \"Ею сагат еткен шыгар\" деймш. BipaK казарма жактан emKiM кер1нбейд1. Осылай журе бер,йм, журе берд1м. Эбден шаршадым. Турегеп журсем де уйкы кыштай бастады. Енд1 MeHi уMir емес, кудгк билей бастады. Э лп старшинаньщ кунд!зг1 киянаттары eciMe rycin, оньщ MeHi мыктап алдап сокканына кез1м жете бастады. BipaK \"Эл! де шыдай турайын, кел!п калар\" деп, тагы жанталаса жулкындым. Сагатым жок. Жараланганда балаларга ез1м 6epin кеткем. Енд! соган екшд!м. Bip уакытта жел басылып, кар жауганы токтады. BipTe-6ipTe булт ыдырап, аспан ашыла бастады. Жулдыздар жайнап кор!ид(. Аспанга карасам - уркер тобеге Kenirni. Бул дегенщ тацга жуьщ. Сонда барып, старшинаньщ меш мыктап алдаганына эбден кез1м жет-ri. \"Енд! не ктеймш?\" деп киналдым. Тагы 6ipa3 жур1п, не icTey керектнш ойлап басым катты. Сол кезде шыгыс жак бозарып, тан атуга айналды. \"Осылай тура берсем, старшина келед1 де ауыстырып алып, тук болмагандай кутылып 37

кете/и. Онда мен тушмен турганымды дэлелдей алмаймын\" деп ойладым да релюп согып аттан-уран беруге бекщщм. Келе сальш, балганы алдым да рельсп ерсш-карсыл соктым-ай келin, урып жатырмын, согып жатырмьш. Рельстщ даусы кацгырлап, букш даланы KynipeHrri. BipaK; еш жерден еш дыбыс жок;. Зац бойынша MeHin дабылымды баска часовойлар да кайталауы керек. BipaK олардан ун жок. Сонда ызаландым да колымдагы бес атардьщ уш огын 6ipm eH соц 6ipiH атып ж1берд!м. Бул ана ек! часовойга сабак болса керек, олар да уш октан атты. Сол-ак екен, казарма жактан солдаттар агылып, жупрш келе жатты. Олардьщ ец алдында элп сумырай старшина. Маган 40-50 метрдей жакындаганда айнытпай таньщым. \"Стой, ни шагу, а то стрелять буду!\" - деп айгайлап ж1берд1м. Анау оган да токтамай, кадам басып келе жатыр едк Тагы айгай салдым: \"Стой я сказал, если еще шаг сделаешь - пристрелю\", - дед1м. Анау: \"Ты что, я же твой старшина!\" - дедг Сонда мен: \"Вот поэтому и тебя не пущу. Еще шаг сделаешь - пристрелю!\". Ол тагы 6ip eKi аттап едк винтовкага окты айдап ж1берш, затворды сак еткпд1м де винтовканы оган карата кездеп, кетерш калып ед1м, жан керек екен, шегхне бастады. Бул кезде казармадан келгендер толык жиналып калган. Bip сэтте батальон командир! полковник келдк Ол юсшщ 6ip аягы жок екен, протезбен (агаш аяк) журедг Ол жакын келд1 де \"В чем дело? Докладывай, старшина!\" - дедг Мен ше-шала: \"Товарищ полковник, раз­ решите, я доложу!\" - дед1м. Полковник \"Докладывайте!\" дед}. Мен кеше кеиш сагат 8-ден 6 ep i Ka3ipre дейш турганымды, эбден жаурап, шаршаганымды, эбден теимгм таусылган сон коцырау сокканымды, оган да ешк!мн1ц ун катпаганын, содан соц мылтык атканымды айттым. Полковник: \"Старшина, ска­ жи, правда все это?!\" деп едг Старшина м1цг1рлеп, б1рде- ме айта бастап ед!, мен тагыда: \"Сенбесец1з кеше маган Фе­ дотов постыны тапсырган, содан сурацыз\" дед1м. Сейтсем элп Федотов жакында тур екен, ол \"Да, товарищ полковник, вчера в 8 часов вечера я ему сдал пост!\" деп сацк ете тускеш. Онсыз да ыза болып турган полковник, помощниктерше карап, \"Арестовать старшину Ответчикова!\" деп буйрьщ бердк Сол жерде старшинаныц погондарын жулып алып, белдпш Lueniiri, айдап KeTri. Мен постыны 6ip солдатка тапсырып, кайтып келе 38

жатыр ед1м. Полковник мен! токтатты да \"Ci3 штабка, менщ кабинепме келвдз!\" дед!. Кабинетше полковниктщ езшен 6ipre келд!м. Ол кезде тан эбден атып, кун шыгуга жакындап калган. Полковник мен1 ауызгы уйдеп 6ip ToceKTi KopeeTTi де, \"Оеында жатып, уйьщтап дем алыцыз\" де;п. Сойти де 6ip сержантты шакырып алып, \"тамагын осы жерге экеп бер\" деп буйырды. Тамак iniin болганша полковник барльщ басшы офицерлерд! жинап, взводтыц, ротаньщ командирлерш орындарынан алды. Старшинаны камап койьпт, айып батальонына ж!беруге буйрык жазды. Мен уйыктап, тусте оянсам, полковник, MeHi шакырып алды да: \"Ci3 батыл адам екенЫз. Bi3re Ыздей адамдар керек. Старшинаньщ орнына старшина боласыз. Tiпт! бгзде буратала калсаныз жаксы болар e,ii\", - деп, менщ бет!ме карады. Мен бул кызметке кызьщпадым. Bip жагынан корьщтым. Ойткен! жарасы жазылып, майданга жлбергзетш солдаттар, сержанттар, TinTi офицерлер де неше турл! амал, айла тауып, майданга, согыска бармай жур. Олардан неше турл! сумдьщты кутуге болады. Сонда полковникке батыл айттым. \"Курмегп жолдас полковник. CeHiMiHi3re, курметВДзге улкен рахмет. MeHi бул кызметке тагайындамай майданга resipeK ж!берсен!з екен. Мен бул кызметп аткара алмаймьш. Оныц устше-коркамын\" де/нм. \"Вот это - напрасно!\" - де;н полковник. Ci3 майданнан келген, шыньщкан жауынгерс1з. Бул жумысты да urepin кетес1з. ОзАм кемектесем - корыкпаныз! Деп басып койды. Тустен кей!н MeHi ротага eprin кел!п, таныстырды. \"С сегодняшнего дня ваш старшиной будет старший сержант Тастанбеков\", - дед1 Жазылушылардын мен! жактыра койганы 6iniH6efifli. Сейтш мен старшина болып шыга келд!м. Б!рпшпден, дневальныйдын жанында туратын расписание жок. Ен алдымен соны жасауга KipicTiM. Оны жасау унпн 6ip-eKi офицерд! кемекке шакырып ед!м, жет!п келген!. Сейтсем олар да тэрттспзджтен эбден Кажып, зорга жур екен. Маган жаксы кемектест!. Yшеулеп рас- писаниен! жазып, онда жатудьщ, турудьщ, уш мезгш тамакка барудыц сагатын белплед!к. TycKi тамактан кейшп тихий часты - дем алу уакытын 6ip-aK сагатка белплеп, одан кешн саяси сабак, согыс каруларын менгеру, тагы сол сиякты icTep !стеуд! белгшед!к. Оны полковникке керсетш, беютпп алдым. Сейт!п дневальныйга катты тапсырдым. \"Ешюм тимес!н, еш- 39

К1мд1 жакындатпа!\" деп буйырдым. Одан сон асханага саппен, тэртшпен баруды орнаттым. Часовойларды eKi сагаттан тур- гызып жур екен. Оны бузып - 6ip сагаттан гана туруын катан бакыладым. Часовойларды анау сумырай сиякты ез1м апармай, эр кун i тэулпс бойы 6ip взводтьщ адамдары жауапты болады. Часовойларды арнаулы адам (разводящий) апарып, сагат сайын ауыстырып отыратын, кэд1м п эскери жаргыньщ тэрйбш орнаттым. Алгашкы куш жарым тунге дейш вз1м журит разводящийд! оятып, часовойларды peri мен тургызуды бакыладым да жатып калдым. Ертец ерте турып, дневальный- дыц касына келсем расписание жок. Bipey жулып алып ке- TinTi. \"Расписание кайда?\" десем, дневальный, бшмеймш!\" деп кумшжш тур. \"Айт, эйтпесе полковникке айгамын да каматамын!\" дед1м. Полковниктщ кеше icTereH ютерш жаксы бшетш дневальный жылап жпбер/ц де, алып кеткен адамдарды атап берд1. \"Жолдас старшина, олар уш адам, егер айтсац - елт1рем!з\" деген деп зар какты. Жупрш полковникке бардым да жайдыц бэрш айтып, расписанием] жырткандардыц атын атадым. Полковник кемекпнсше аналарды гуткындап, камауга буйрык бердь Олар лезде усталып, камалды. Одан соц мен алдымен коммунистер мен комсомолецтерд1 жинадым. Одан соц жараларынан емделш журген офицерлерд1 шакырып, eKi жиналыс еткпд!м. Олар тугелдей меш колдап, маган кемектесуге уэде бердг Содан бастап мен in ротамда мыкты тэртш орнады. Жаралылар ертецдькеш дене шыньщтырумен айналысып, саяси сабак тыцдап, нагыз эскерлердей болды. Осылай eKi жет! журш, жарасы жаксы жазылып, мыкты оцалган солдаттардан майданга баратын маршовая рота дайындадым. Оган командир eTin, оз!ме кемектескен офицердт койгыздым, уш взводтыц 6i- piHe полковник мен! командир етш тагайындады. Сейтш май­ данга атгандык. Бул кезде немю фашистер! Москваны коршап турган. Кайта-кайта шабуылдаса да б!здщ коршауды буза алмай, жанталасып жаткан. Б!здщ эскерлер де контрнаступлениеге шыгып, Можайск!, Гжатск калаларын азат етуге б!здщ рота да белсене катысты. Осылай киян-кесю урыстарда жургем!з. Bip кун! мен! полк командир! подполковник Дроздецкий шакыр- 40

ды. Барсам ецкей офицерлер отыр екен. Мен эскери атагым- ды, фамилиямды айтып, келгежм/п мэл1мдед!м. Подполковник колымды алып, амандасты да \"Ci3 партизан отрядында со- гыстыцыз ба?\" деп сурады. Мен согыс басталган куннен бас­ тап, фашистермен согысканымды, 6 ай партизан отрядында немю тылында согысканымды айттым. Подполковник: \"Вот, кого надо нам?! Он же готовый раз­ ведчик. Есть предложение —Вас назначить командиром взвода разведки полка\", - дедк Сейтп де, - Штаб бастыгына буйрьщ жазьщыз!\"-дед). Сол жерде буйрыкжазылып, мен барлаушылар взводыныц командир! болып шыга кел;пм. Сонда 6miMiM орта, эскери атагым ага сержант. Мына кызмет болса - офицердщ орны. Осылай мен екшпп ерлк жасадым. Штаб бастыгы капитан Михаил Лавров меш барлаушылар взводына экелш, таныстырды. Барлаушылар отыз шакты адам екен. Kenium iri меш жылы карсы алды. EKi-ymeyi Tepic карап айналып кетт1. Бул MeHi жактырмаганы. Кешн бщщм, олардыц ез \"бастьщтары\" бар екен. Бастыгы сержент Васильченко екен. Оныц KOMeKinici, 3pi келецкес! Армиварский Васильченкодан 6ip ел) ажырамайды. Bipre журед1, 6ipre жатады. Оларды кол- дайтын тагы 6ip-eKeyi бар. Сол Васильченко маган 6ipinmi куннен бастап киянат жа- саумен болды. Взводтан Kerin калып, ез бетшше баска эскери бе;пмдер;и аралап журе®. Олардан тамак, арак, тапанша урлап экеледк Сейтш журш, oipH eu ie рет усталып калды. Сотталып, атылуга да жакындаган Ke3i болды. Оны мен кугкарып журхим. Одан соц барлау кезшде бай кагпай MeHi атып тастамак та болган. Б1рде кол сагатымды мен уйьщтап жатканда шеппп, урлап Kerri. Оны мен тштюем - ол мен1 сол жерде атып тастамак, екен. Ол былай болды: Барлаудан тацга жуык келin, блиндаж- да жатып, уйыктап калдьщ. Bip уакытта ояна келin, колыма карасам сагатым жок. Олай-былай кез салсам, бэр! уйьщтап жатыр. Тек Васильченко етпетгнен жатып, маган бадырайып карап калыпты. Тац атып, кун кетерш п калган кез екен. Тыска шыктым да штабка келд!м. Штаб бастыгы Михаил Лавровпен жаксы танысып, достасып алгам. Кел/цм де \"Миша, артьщ сагатьщ бар ма?\" дед!м. \"Калта сагатым бар, esinHin сагатыц к;айда?\" - дед1. Мен \"барлауда жогалтып алдым\" деп ед1м, ол 41

мен in xyciMe карал, сенбедь \"Сен б!рдемеш жасырып турсьщ, шыньщды айтшы, не болды?\" дед!. Мен шынымды айттым: \"урлап Kerri\". \"KiM, кайда?\" дейд1 ол. \"Блиндажда, уйыктап жатканымда\" деймш мен. \"Онда жур, Kaaip барып тштш, тауып аламыз да, урыны жазалаймыз\" де/п. Мен карсы болдым. \"Онда отыз адам бар, бэрш тштем1з, адал адамдар катты жэб1рленед1, катты ренжидг Сондыктан сагат курысын, елдщ арына нуксан келйрмешк. Маган кол сагатынды бере тур. Ана сагаттын 6ip жош болар\" дед1м. \"CeHiH муныц да дурыс екен. К епш ш кп ренж1ткешм!з жен болмас\", деп кол сагатын бердг Бул кезде мен армия командашысы генерал-лейтенант Иван Иванович Федюнинскиймен танысып, достасып улпргем. ГЕНЕРАЛ M EHI Ж АС А О С Ы М ДЕУШ1 EAI 1941-1942 жылдардьщ суык кысы. Немю фашистер1мен сурапыл согыстьщ канды шайкастары журш жаткан кез. Согысты туткиылдан бастап, \"era-уш жетще Москваны басып аламыз. Сейтш СССР-д1 жер бетшен жоямыз\" деп екпшдеп кел in. сол Москваныц тубшде шошка тумсыгы бузылып, Кенес армиясыныц 5 желтоксанда басталган карсы шабуылыньщ нэтижесшде Москвадан 200-300 шакырым жерге куылган фашист эскерлер! Ресейдщ оцтусттне карай ойысып, сол жак­ тан Капказга карай, одан ары ершелене шабуылдай отырып, Сталинградка карай жуйтюп бара жаткан кез. Москва айна- ласында Можайск!, Гжатси (каз!рп Гагарин) калаларынан куылып, Ржев каласында гана бега Hiп калган кез! е/и. Бул кезде букш батыс майданын устап отырган фашистер шабуылга шьщпай, мьщты корганыс жасап, сэл тыныштанып калган. Бул жагдай 6iзд(к Батыс майданыньщ басшыларын катты аландат- ты. Фашистер неге тыныш отыр? Ойларында не бар? Тагы куш- ri шабуыл дайьшдап жатыр ма? Жок, элде баска 6ip ой-жоспары бар ма? Осыны бшу керек. Оны 6 ijieri рг тек барлаушылар гана. Мен ол кезде 5-ini Гвардиялык мотоаткыштар нолк'[ бар- лаушыларыныц взвод командир! е/нм. Bip куш (бул 1942 жылгы акпан айы ед!) полк штабы шакырды. Барсам штабта дивизия командашысы генерал-май- 42

op Барзилов, полк командир! подполковник Дроздецкий, тагы баска командирлер толып тур. Барлау бастыгы маган сыбырлап \"Кдзйр BipiHuii келед1\" дедь Кеп кеийкпей гуршдеген мотор даусы ес'плдг Артынша бак-бактьщ арасынан кос канатты \"У-2\" самолет! шыга келд|. Ол жайлап ушып келд'1 де штаб алдындагы карлы аланга кона калды. ¥шкыштыц артындагы eKiHmi орындыктан орта бойлы, келтелеу ак тон киген Kici лып eTin тусн де 6 i3re карай журдк Бндщ генерал мен подполковник карсы жYpiп, колдарын шекесше койып сойлей бастап едк оларды тьщцамай, амандьщ айтты да: \"Где глаза и уши?\" дедг Олар мен1 керсетш, \"Осында, осьшда! MiHe!\" деп мен) керсегп. Барлау бастыгы MeHi итермелеп генералга алып келдк Мен жаргы (устав) бойынша: \"Жолдас гвардия генерал-лейтенанты\" дей бастап ем, ол Kici жылдам басып маган келд! де, амансыз ба? - деп MeHi мойнымнан капсыра кушактап алды да шетке карай журдь Бьшай шыкканнан кешн ез! планшеткасын ашып, картасын шыгарды да, маган \"картацызды шыгарыцыз\" дедь Мен шапшац кимылдап планшеткамнан картамды шыгардым. Ол картасына ущле карады да мен in картамдагы 6ip нуктеш KepceTin, \"Мына жерде не бар?\" дедь Мен ол жерде ДЗОТ турганьш, кандай каруы барын айттым. Ол ез картасына кызыл карындашпен белп согып алды. \"Ецщ мына жерде не бар?\" дед!. Мен айттым. Тагы 6ip нуктеш сурап е;ц, мен б!лмед!м. \"Осыны кешке б!л iц!з! Ертец маган айтасыз\"дедь Осылай картадагы нуктелер туралы соз 6irri. Одан сон генерал картасын жинап алды да маган карап: \"Ci3 калай ойлайсыз, фашистер неге кимылсыз отыр?\" дедь Мен \"бшмеймш\" дед1м. Ол \"мен де бшмеймш!\" дед! де \"6 i3 оны 6 myiMi3 керек, кайтсек те б!лу!м!з керек!\" дед1. Одан сон пкелей тапсырма 6epfli: \"Bi3re \"тш \" керек, \"Tinfli\" ci3 гана экеле аласыз, ойланыцыз, барлаушыларьщызбен акылдасыцыз. Мен ертен келелнн\". Генерал менщ колымды катты кысып, \"табыс тшеймш, сау болыцыз\" деп KyTin турган командирлерге карай батыл кадам басып, жур in Kerri. Бул 10-шы армиянын командашасы генерал- лейтенант Иван Иванович Федюнинский болатын. Будан кешн генерал кунде келin турды. Келген сайын баска жумыстарынан бурын мен iмен сейлесед!. Kemeri берген тапсырмаларын тексерш аныктап, картасына сызып алады. 43

Bip кую генерал барлаушыларды полк штабына жинады. - Оздер, - дед1 Федюнинский, - енд! немютерге почтальон боласыздар, - BspiMis ду кул/ак. - Шын айтам, Ыздер немютер- ге мына хаттарды апарьга таратасыздар, - деп 6i3re юшкене- ишкене рулончиктерге оралган кагаздарды бердг Бул немюше жазылган паракшалар екен, Оларды 6i3 тунде ецбекгеп барып немю траншейлерше лактырьга тастадьщ. Одан соц узындыгы бес метр, еш 6ip метр ак матага HeMicnie жазылган лозунг! (уран) экелдь Ею шетше, ортасына када орнатылыпты. Bi3 оны тунде ецбектеп барып, бшктеу, нем!стер коре алатьш жерге калыц карга кадап тургызып кеглю Ертец! не I[емiстер оны барльщ каруларынан аткылап зорга кулатты. Одан сон Федюнинский 6i3re эдеттен тыс тапсырма бердг Ол неMiстерге радио тыцдату едг ...Тац атып, шыгыстан кун сзулес! курецдене шашырап келе жаткан. Майдан ine6i тып-тыныш. Бетпе-бет коргану шебгаде ек1 жактьщ да эскерлер! андысып, 6ipiH-6ipi багып турган. Кенет: - Ахтунг, ахтунг, ахтунг! - деп сацк еткен радио уш eKi жактыц да эскерлерш елец етюздь Ары карай таза HeMic тш нде упт-уран сездер тепл!п кетт!. \"Е1ем!с солдаттары! Ойланыцдар! Согыстыц сендерге де, 6i3re де кереп жок. Gip-6 ipiMi:yn боска олйруден бас тартайьщ! Орыс жумысшылары мен шаруалары нем!с жумысшылары мен шаруаларына сэлем жолдап, согысты токтатуга шакырады. Листовкаларды окыцдар! Оларда толык айтылган\". Одан ары талай сездер айтылып жатты. Жау арасында катты абыржу байкалды. \"Хальт! Хальт!\"деген айкайлар ест!лд!. Артынан автоматтан, винтовкадан жаппай ок атылды. BipaK каксап турган динамикйц унш кепке дей!н emipe алмады. Бул барлаушылар Сафпуллин мен Алляныхтыц жау жертелесшщ жанындагы калып буталы агадща !л|'п кет­ кен динамип е/п. Ыем1'сше сайрап берген дивизия штабыныц аудармашысы болатын. KeinKiciH генерал келш: - 1\\алай \"почтальондар\", неMiстер !н риза болды ма? - деп сурады. Б1з: \"Риза болганда кандай! Барльщ каруларынан ок атып, салют берд!!\" дедщ. Генерал мэз болып кулд! де: \"Осы- лай фашистерге маза бермецдер! Кунд1з кулюсшен, тунде уй- кысынан айырылсын!\" дед!. Bi3re тагы алгыс жариялады. 44

Генерал И.Федюнинский баска жогары шецщ командир- лер секщщ катал емес болатын. Ол карапайым, Mined жумсак, MeffipiMfli Kici едь Ол солдаттарга, Kinii шенд! офицерлерге кшппежлдж KepceTin \"Ci3\" деп сейлесетш. Аса KeuiipiMfli басшы болды. Б1рде менin аскан сотанак барлаушым Васильченко ез бе- тшше кангырып кет!п. немгстердщ ромын олардьщ штабынан урлап алып, iu iir n i де мае кушнде б1здщ баска бел1мдердщ арасына ©Tin келпи. Олар муны устап, камап койыт ы да соттамак болыпты. Bip кызыгы Васильченко мае болса да кару- жарагынан аирыл маган. Маган корни бел1мнщ штаб бастыгы телефон сокты. \"С1зде Васильченко деген бар ма, бш еаз бе, ол KiM?\" дейдь Мен: \"Васильченко менin барлаушым, жаксы барлаушы, батыл, ер жнтг\" деймш. Анау: \"Ол - дезертир, мае болып б1здщ штабка келдь Bi3 оны камап койдьщ, трибуналмен соттаймыз\" дейд!. Мен бул бе.:нмге жепп келin, маган беродз десем, кеибейдг Командир! полковник екен. Ол тнтп тындамайды. Сонда мен сол жерден генералга телефон согып, Васильченко туралы мэн- жайды айтып егрм, ол Kici: \"Элп HeMicTiH кашасын (боткасын) экелш, oisfli тойгызган Васильченко ма?\" дедь \"Иэ, сол\" дед1м. \"Онда TyTiKTi полковникке бернцз\" дедг Полковник орнынан ушып турып, д1ршдеп кетп. Тупктен: \"Васильченконы боса- тып, Тастанбековке бервдз!\" дедь Полковник: \"Куш болады, жолдас генерал-лейтенант!\" дедь Сойти де штаб бастыгына буйрык бер;п, туткынды босатып, мьша Kicire 6epiuiз! Сейтш Васильченконы сотталып, айып батальонына KeTeTiH жершен генералдыц KOMeriMeH босатып алдым (Телефонын, кодын генерал маган 63i берген). Генерал 6 i3re кеп кемектесть 1нпп журген тамагымыз бен ra in журген к т MiMiзге дейш кадагалап, камтамасыз етш отыратын. Сондыктан б!з, барлаушылар жаксы тамактанып, жак;сы киийп, acipece неше rypjii ак; халаттармен KHiHin ЖYpдiк. Ецбепм1зд'| де жогары багалап отырды. 1942 жылгы 1 Май MepeKeci карсацында маган \"Мастер своего дела\" деген атак 6epin, майдандьщ газетте жариялады. Одан соц \"Отан согысы\" ордегп не усыныпты. Оны мен жараланып, елге келгенде алдым. Каскелец военкоматы (эскери комиссариат) тапсырды. 45

Ол кезде генерал-лейтенант, 61’здщ 10-шы армияньщ, одан сон, майдан командашыларыньщ орынбасары кызметтерш аткарган. 1939 жылы Кенес Одагыныц батыры атагын алган. 1955 жылы оган армия генералы атагы бершген. 1970 жыл- дары Ташкентте Орта Азияльщ эскери округтщ бастыгы бол­ ып ютедь Сол кезде барып жолыгуга канша талпынсам да мумганднтм болмады. Соган эл1 екшем. Ол юЫмен 1942 жылгы акпан айынан кыркуйек айына дейш майданда алгы шепте жур in, узбей араласып турып ед1м. MeHi жаксы быетш Kici едк Осылай бастьщпен багынышты емес, эке мен бала сиякты достасып кеткен едж. Ол Kici менщ эскери эр! рухани устазым болган ед{. MeHi yHeMi \"мой молодой друг\" дейтш. *** ...Bip куш армия барлаушыларыньщ бастыгы майор Павлов кедщ. Ол б1здщ взводтан уш барлаушы алуга келнгп. Колында буйрьщ, онда мен1н ен тандаулы барлаушыларым Алляных, Сафиуллин, Петренколарды алмак екен. Мен карсы болдым. Ойткеш Алляных пен Сафиуллин - белiмше (отделение) командирлер! эр! ете алгыр, акылды, enri азаматтар. Менщ ей сешмд1 кемекиплер1'м 3pi достарым. Мен оларды \"бермеймш\" дейм!н. Майор \"аламын\" дейдг Сонда Алляных та, Сафиуллин де \"бармаймыз\" дед!. BipaK оган майор кенбедк \"Буйрьщ бар, оны орындайсындар!\" деп касарысып турып алды. Сонда мен генералга телефон соктым. (Бул генералдьщ тшелей телефоны, кодын генерал маган e3i берген.Бул телефонмен тек полк командир! гана сейлесе алады. Баскалары армия штабымен жай телефон аркылы сейлесед!). Телефонды генерал e3i алды.Мен: \"Майор мен1н ен тандаулы командирлер!мд! аламын дейд!. Мен баска жаксы барлаушылар береГпн десем, кенбещи деп ед!м, - \"трубканы майорга 6epiHi3\" дедг Майорга oepin ед!м, ар жагынан генерал: (даусы телефоннан естш п турды) \"Тастанбеков юмд1 бередк соны алыныз\", - дед!. Ic 6irri. Майор маган ала кез!мен ызгарлана эр! тандана карады. Ойткен! генералмен кор!нген адам сейлесе алмайтынын жаксы бшедй \"Мен ci3re олардьщ орнына сондай тандаулы барлаушылар Васильченконы, Армавирский;п' жэне 63ini3 айткан Петренконы 46

беремш\", - дедш мен майорга. Бул ineiniMfli Васильченко да, Армавирский де куана карсы алды. Петренко сэл толкып турды да, ол да келють Майор барлаушыларды алып шыгарда мен взводты сапка тургызып, салтанатты турде шыгарып салмак болдым. Мен армия барлаушылары болып Kerin бара жаткан эрштестер!мпд1 куттыктап, жещске жетулерш тшеп, ниет бш- flipfliM. Майор да маган рахмет айтып, 6i3re табыс, денсаулык, жецю тшеп соз сейледг Сол кезде Васильченко шалт кимылдап, алга шьщты да: - \"Жолдас гвардия майоры, жолдас лейтенантка соз айтуга руксат етодз!\" - дед). Майор: \"Руксат\" дед!. Васильченконьщ колы калтырап, eni кызарып, катты толкып турганы байкалды. - Ж иптер, - деп бастады ол Te6ipeHe сейлеп, - мына Kici - нагыз адам! Ец MefiipiMfli, ен адал адам! Б ш п койьщдар, бул Kici - 6spiM i3re ага, 6apiM i3re камкоршы. Opi oipafrrap, батыл адам.Ал мен - акымакпын! Мынау Армавирский де акымак! Ол менщ акымактыгымды бше турып, маган \"кой\" демедь Мен болсам, бул Kicire ynevn жамандьщ icTefliM. Ол маган тек кайырымдыльщ, жаксылык 1стеумен болды. Оны бэрщ де бшесщцер. Васильченко сэл кщ рш , уназ толкып тур едк Барлаушылар тавданып, тагы не айтар екен дегендей оган карап калыпты. Васильченко кайта кыза сейлеп Kerri. - Мен акымак оган кастандьщ жасамак болып, оньщ сагатын урлап алдым. Ол епшмд) кшэламай, ешюмге жала жаппай, тук болмагандай журе бердь Егер сол жерде -питу журпзсе, сагат менен табылатын ед!. Онда мен не icrepiMfli Ka3ip айта алмаймын. BipaK ол ешнэрсе ютемедь Онымен турмай, менщ icTereH кылмыстарымньщ бэр in Keniipin, MeHi ею рет соттан куткарып калды. Мен бул юсшщ адал, аккощлдЫпнщ ал­ дында бас иемш. Мен бул кющен адамгершшктщ улкен мек- теб1нен erriM. Бул Kicire ем ip бойы карыздармын. Сондьщтан барльщтарыныздыц алдьщызда бул юсщен KemipiM сураймын. Васильченко Асанньщ алдына келш,йзесш 6yrin, басын идь Болатов кысылып. кызарып кета. - Кегшрщп, жолдас гвардия лейтенанты! Keuripiн,гз, Асан Болатович! - Васильченко, муньщ не? БЬдщ арамызда онша соракы 47

ешнэрсе болган жок ед1 гой, тур, уят болады, - деп тургызды. Exeyi кайта кушактасып, достарша KepicTi. Одан соц Васильченко 6ip калтасынан сагат шыгарып: \"Мынау - азден мен урлап алган сгздш сагатьщыз. Мынау - айыбым. Нем!С офицершщ алтын сагаты. Ескертемш, бул ур- лык емес, одан согыста жецш алдым. Асан Болатович, тагы да KeuiipiM сураймын. С1зд1ц сау болуьщызга, елге жещспен оралуьщызга тшектеспш!\" Осылай eKi сагатты Асанныц колы- на бердь Барлаушылар жэне майор Павлов 63pi spi танданып, 9pi кызыгып тыцдап турды. Сейтш Васильченко армия барлаушыларына баратынына куанганынан бар шындыктьщ бетш б!р-ак ашты. Осы кезде Павлов: \"Барлаушылар, Kerri к!\" - дед! де, женеле бердь Ескерту: Мен бул эцпмеде ез1мнщ дерект: эцпмемнен узш- д1 кел'пр/им. Онда партизан отрядында жургендеп буркеншж атым (псевдоним) Асан Болатов болатын. Ал лейтенант атагына мен1 усынып, кужаттарды жмберген. Сондыктан барлаушылар MeHi лейтенант дейтш. BipaK атак бершмедг Оныц себеб{н мен бшген жокпын. АЗОТ (Болган ок;ига) Уакыт зымырап етш жатыр. Окигалар мен ютер тарихка айналып, артта узап калып барады. Ke6ici естен шыгып умы- тылуга, уакыт ауыргпалыгына кем ш п калуга жакын. Сонау жылдардагы сурапыл согыс окигалары, онда бпдщ 9p6ip эс- кердщ, барлаушынын, пулеметнннщ, танкистщ, ушкыштыц жан аямай жаумен айкасуы кешнп урпакка улп-енеге болуга тшс. Сондыктан сол окигаларды айтып, кагаз бетше rycipy - 9p6ip азамапъщ борышы. Алпыс бес жылдыгын биылгы жылы (2006) тойлагалы отырган ЖещЫм1з оцайлыкпен кeлмeгeнiн, Москва мен Сталинградтан Берлинге дешнп немю фашистерш куып бару унин spoip елд1 мекен, эрбгр каланыц кошеск ap6ip бек1н1сйц apoip метр жер1 бгздщ адамдардыц теплген канымен, 48