๒๘๑ ๒) การใช้อารมณ์ ในชีวิตของมนุษย์ทุกคนนนั ยอ่ มตอ้ งประสบพบกับเร่ืองทที่ า้ ให้เราโมโห หรอื ท้าให้อารมณไ์ ม่ดี ซึง่ เมอ่ื เป็นดังนนั เราควรจะต้องรู้จักควบคมุ ตนเอง เพราะเมอื่ เวลาเราโมโห เรา จะขาดสติยังคิด เราอาจท้าอะไรตามใจตัวเองซึ่งอาจผิดพลาด และพลอยท้าให้เกิดปัญหาตามมาอีก ฉะนันเราจึงต้องรู้จักควบคุมอารมณ์ตนเอง และเมื่อเรามีสติแล้วจึงจะมาคิดหาวิธีแก้ปัญหาต่อไป ซึ่ง ภายในเร่ืองอิเหนาเราจะเห็นได้จากการที่ท้าวดาหาได้ประกาศยกบุษบาให้ใครก็ตามท่ีมาสู่ขอ โดยจะ ยกให้ทันที เพราะว่าทรงกริวอิเหนาที่ไม่ยอมกลับมาแต่งงานกับบุษบาตามท่ีได้หมันหมายกันไว้ การ กระท้าของท้าวดาหานีได้ก่อให้เกิดปัญหาและความวุ่นวายหลายอย่างตามมา และท้าวดาหานันยัง กระท้าเชน่ นีโดยมิได้สนใจวา่ บตุ รสาวของตนจะรสู้ กึ เช่นไร หรือจะได้รับความสขุ หรือความทุกขห์ รอื ไม่ ๓) การใชก้ ้าลงั ในการแก้ปัญหา โดยปกติแล้ว เวลาท่เี รามีปัญหาเราควรจะใช้เหตุผลใน การแก้การปัญหานนั ซ่ึงถา้ เราใช้ก้าลังในการแก้ปัญหา นันเป็นการกระท้าทไี่ ม่ถูกต้อง ซ่ึงอาจจะท้าให้ เกิดผลเสียตามมา และอาจเป็นการท้าให้ผู้อ่ืนเดือดร้อนไปด้วย ตวั อยา่ งเช่น ทา้ วกะหมังกุหนิงท่ีได้ส่ง สารมาสู่ขอบุษบาให้กับวิหยาสะก้าบุตรของตน เม่ือทราบเร่อื งจากทา้ วดาหาว่าได้ยกบุษบาให้กบั จรกา ไปแล้ว ก็ยกทัพจะมาตีเมืองดาหาเพื่อแย่งชงิ บุษบา ซ่ึงการกระท้าท่ีใช้ก้าลังเข้าแก้ปัญหานกี ็ให้เกดิ ผล เสียหลายประการ ทังทหารที่ต้องมาต่อสู้แล้วพากันล้มตายเป็นจ้านวนมาก สูญเสียบุตรชาย และใน ทา้ ยทีส่ ุดตนกม็ าเสยี ชีวิต เพียงเพราะต้องการบุษบามาใหบ้ ตุ รของตน ๔) การไม่รู้จักประมาณตนเอง เราทุกคนเมอ่ื เกิดมาแลว้ ยอ่ มมีในสง่ิ ทแ่ี ตกต่างกนั เกดิ มา ในฃสภาวะแวดลอ้ มทแ่ี ตกต่างกัน เรากค็ วรรู้จักประมาณตนเองบ้าง ใช้ชีวิตไปกบั ส่ิงท่ีคู่ควรกับตนเอง พอใจในสิ่งท่ีตนมี เราควรเอาใจเขามาใส่ใจเรา ค้านึงถึงความรู้สึกของคนอื่นด้วย ถ้าเรารู้จักประมาณ ตนเองกจ็ ะทา้ ให้เราสามารถใชช้ ีวิตได้อย่างมีความสุข ซึ่งถ้าเราไม่รู้จักประมาณตนเอง ก็อาจท้าให้เรา ไม่มีความสุข เพราะไม่เคยสมหวังในชีวิต เช่นกับ จรกาที่เกิดมารูปช่ัว ตัวด้า อัปลักษณ์ หน้าตาน่า เกลียด จรกานันไม่รู้จักประมาณตนเอง ใฝ่สูง อยากไดค้ ู่ครองท่ีสวยโสภา ซึ่งก็คือบุษบา เมื่อจรกามา ขอบุษบา ก็ไม่ได้มีใครท่ีเห็นดีด้วยเลย ในท้ายที่สุด จรกาก็ต้องผิดหวัง เพราะอิเหนาเป็นบุคคลที่ เหมาะสมกับบษุ บาไม่ใชจ่ รกา ๕) การทา้ อะไรโดยไม่ยังคดิ หรอื คา้ นึงถงึ ผลทจี่ ะตามมา การจะท้าอะไรลงไป เราควรจะ คิดทบทวนหรือ ช่ังใจเสียก่อนว่าเป็นการกระท้าที่ถูกต้องหรือไม่ ท้าแล้วเกิดผลอะไรบ้าง แล้วผลที่ เกิดขึนนันก่อความเดือดร้อนให้ผู้อื่นหรือไม่ เกิดอย่างไรบ้าง เม่ือเรารู้จักคิดทบทวนก่อนจะกระท้า อะไรนัน จะท้าให้เราสามารถลดการเกิดปัญหาท่ีอาจจะเกิดขึน หรือสามารถแก้ไขปัญหาท่ีเกิดขึนได้ ทันท่วงที ถ้าเราท้าอะไรโดยไม่ยังคิด ก็มีแต่จะเกิดปัญหาตามมามากมาย เราจะเห็นตัวอย่างได้จาก เร่ืองอิเหนาในตอนท่ีอิเหนาได้ไปร่วมพิธีศพของพระอัยกีแทนพระมารดาท่ีเมืองหมันหยา หลังจากที่ อิเหนาได้พบกับจินตะหราวาตี ก็หลงรักมากจนเป็นทุกข์ ไม่ยอมกลับบ้านเมืองของตน ไม่สนใจพระ บิดาและพระมารดา ไม่สนใจวา่ ตนนันมคี ู่หมันอยแู่ ล้ว ซ่งึ มไิ ด้คา้ นึงถึงผลท่ีจะตามมาจากปญั หาท่ตี นได้ ก่อขึน จากการกระท้าของอิเหนาในครงั นกี ไ็ ดท้ า้ ให้เกิดปัญหาหลายอยา่ งตามมา๑๑๘ ๑๑๘ https://th.wikipedia.org/wiki/อเิ หนา
๒๘๒ ๕.๒.๓ เสน้ ทางการเผยแผ่พระพทุ ธศาสนาระหว่างสยามประเทศกับศรีลงั กา ในสมัยสมเด็จพระบรมราชาธิราชท่ี ๓ (พระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ) ในปี พ.ศ.๒๒๙๖ ได้ส่ง ราชทูตมาขอพระมหาเถระ และคณะสงฆไ์ ปชว่ ยฟน้ื ฟพู ระพุทธศาสนาในลังกา ซึ่งการครังนมี สี าเหตสุ ืบ เนื่องมาจากพระเจ้ากิตติราชสิงหะ กษัตริย์ลังกาในขณะนัน ให้ส่งทูตมาขอนิมนต์พระสงฆ์จาก เมืองไทย (กรุงศรีอยุธยา) ไปฟ้ืนฟูพระพุทธศาสนา ณ ลังกาทวีป สมัยนันตรงกับรัชสมัยของสมเด็จ พระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ แห่งกรงุ ศรอี ยุธยา พระเจ้าบรมโกศจงึ ไดส้ ่งพระสมณทูตไทยจ้านวน ๑๐ รูป มี พระอุบาลีเป็นหัวหน้า เดินทางมาประเทศลังกา มาท้าการบรรพชาอุปสมบทแก่กุลบุตรชาวลังกาถึง สามพันคน ณ เมืองแคนดี สามเณรสรณังกรซึ่งได้รับการอุปสมบทในครังนี ได้รับการสถาปนาจาก กษัตริย์ลังกาใหเ้ ป็นสมเด็จพระสังฆราช จึงไดเ้ กิดคณะสงฆ์นิกายสยามวงศ์ หรือนิกายสยามวงศ์/อุบาลี วงศข์ นึ ในลังกา ต่อมาพระอบุ าลเี ถระเกดิ อาพาธและไดม้ รณภาพในลังกาในเวลาต่อมา ในสมัยเดียวกัน นันได้มีสามเณรคณะหนึ่งเดินทางไปขอรับการอปุ สมบทในประเทศพม่า แล้วกลับมาตังนิกาย “ อมร ปุรนิกาย” ขึน อีกคณะหน่ึงได้เดินทางไปขออุปสมบทจากคณะสงฆ์เมืองมอญ กลับมาตังนิกาย “ รามัญนิกาย” ขึน ในสมัยนีไดม้ ีนิกายเกิดขึนในลังกา ๓ นิกาย คือ ๑) นิกายสยามวงศ์ หรืออุบาลีวงศ์ ๒) นกิ ายอมรปุรนกิ าย ๓) นิกายรามัญ นิกายทัง ๓ นี ยงั คงสบื ทอดมาจนถงึ ปจั จบุ นั ๑๑๙ ภาพท่ี ๕.๔๐ นิกายสยามวงศ์ในศรลี งั กา๑๒๐ หนังสือ “พุทธศาสน์สยามวงศ์ โต้คล่ืนไปมั่นคงท่ีศรีลังกา” ได้กล่าวถึงการเดินทางของ คณะสงฆ์สยามเพ่ือไปปฏิบัติภารกิจฟื้นฟูพระพุทธศาสนาในศรลี ังกาไว้ พอสรุปความได้ว่า ครันพระ ๑๑๙ https://th.wikipedia.org/wiki/ศาสนาพทุ ธในประเทศศรลี งั กา ๑๒๐ https://www.google.co.th/search?q=ภาพนกิ ายสยามวงศ์,+ศรลี ังกา
๒๘๓ เจ้าอยู่หัวบรมโกศ แห่งกรงุ ศรีอยธุ ยา ประเทศสยาม ได้ตอ้ นรบั คณะทูตของพระเจา้ กติ ตสิ ริ ิราชสงิ ห์ ท่ี เดนิ ทางจากเมืองแคนดี ศรีลงั กา และทราบถึงความประสงคข์องพระเจ้ากิตติสิรริ าชสิงห์ ทีต่ ้องการได้ คณะสงฆ์จากประเทศสยามไปฟ้ืนฟูพระพุทธศาสนาในศรีลังกาแล้ว พระเจ้าอยู่หัว บรมโกศได้ทรง เลือกพระอุบาลีเป็นหัวหน้าคณะสงฆ์เดินทางไปเผยแผ่พระพทุธศาสนาในศรีลังกา หลังจากนันยังได้ โปรดเกล้าฯ ให้พระอุบาลีเถระเป็นผู้คัดเลือกพระภิกษุร่วมคณะไปเผยแผ่พระพุทธศาสนาท่ีศรีลังกา ด้วยตนเอง พระอุบาลีเถระได้เลือกพระอริยมุนี ผู้แตกฉานเรื่องพระไตรปิฎก และ พระมหานามะ ผู้ รอบรอบรใู้ นพระธรรมวนิ ัยร่วมเดินทางไปในครังนี๑๒๑ พระภิกษุสยามทร่ี ่วมในคณะเดินทางไปประเทศ ศรีลังกาในครังนันว่า คณะพระภิกษุสยาม ประกอบด้วย ๑) พระอบุาลี ๒) พระอริยมุนี ๓) พระมหา นาม ๔) พระมหาบุญ ๕) พระมหาสุวรรณ ๖) พระมหามนิศร์ ๗) พระมหามณี ๘) พระพรหมโชติ ๙) พระมณีโชติ ๑๐) พระจันทรโชติ ๑๑) พระธรรมโชติ ๑๒) พระบุญโชติ ๑๓) พระอินทรโชติ ๑๔) พระจนัทสาระ ๑๕) พระสิริจันทะ ๑๖) พระอินทสุวรรณ ๑๗) พระพรหมสร ๑๘) พระยศทิน มี สามเณรร่วมเดินทางอีก ๗ รูป และข้าราชการผู้ใหญ่อีก ๕ ท่าน คือ หลวงวิสุทธไมตรี, หมื่นพิพิธ เสนห่ า, ขนุ วาจาภิรมย์, ขุนมหาพร และขนุ พาทีวจิ ิตร ก่อนออกเดนิ ทาง คณะทตู จากศรลี งั กาไดเ้ ข้าพบ คณะสงฆ์สยามท่ีวัดธรรมาราม เมื่อราชทูต เข้าเฝ้าฯ กราบถวายบังคมทูลลาพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ ทรงพระราชทานพระพุทธรูปทองค้าและ เคร่ืองราชบรรณาการอีกจ้านวนมาก เพ่ือเป็นราชไมตรี ระหว่างกนั ครันถึงเวลาเดินทาง คือวันพฤหัสบดี เดือนย่ี ขนึ ๑ ค่้า พ.ศ. ๒๒๙๔ ขณะพระอุบาลเี ถระ และ คณะสงฆข์ ึนเรือ ประชาชนท่ีมาเฝ้ารอส่งเสียงร้องเซ็งแซ่ “ทังยิงปืนแลประโคมดนตรีรื่นเริงท่ัวไป ใน ท้องน้า” เมอื่ พระสงฆส์ ามเณรขึนเรือแล้ว ทตู านุทูตจึงขนึ เรือตาม เรือคณะทูตศรีลงั กาแล่นน้าหน้า ไปก่อน เรือคณะสงฆ์สยามตามหลังไป ครันถึงเขตนครศรีธรรมราช เรือของสมณทูตสยามประสบ อบุ ัตเิ หตุเขา้ เกยชายหาด ฝ่ายเรือชาวศรลี ังกาเดินทางไปถึงอินโดนเี ซียอย่างปลอดภัย เมือ่ รออยู่หลาย วันไม่เห็นเรือของสยามแล่นตามไป จึงเดินทางกลับไปศรีลังกาก่อน ฝ่ายสมณทูตสยามเม่ือเห็นว่าไม่ สามารถเดินทางตอ่ ไปได้จึงกลับกรุงศรีอยธุ ยา จนกระทง่ั เรือสินค้าชาวฮอลันดาลา้ หนง่ึ เข้ามายังกรงุ ศรี อยุธยาและ เข้าเฝ้าฯ พระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ เจ้าของเรือทราบความเป็นไปจึงอาสาพาคณะสมณทูต สยามไปยังศรีลังกา เรือล้านีมีชื่อว่า เซซิเลีย ได้พาคณะสมณทูตสยามไปยังศรีลังกา โดยออกเดินทาง วันศุกร์ เดือนอ้าย ขึน ๑๐ ค่้า จุลศักราช ๑๑๑๔ (พ.ศ. ๒๒๙๕) ครันถึงอินโดนีเซีย ได้เปล่ียนเรือ ใหม่ชือว่า ออสกาเบ็น ใช้เวบาเดินทางต่อไปอีก ๑ เดือน ๒๓ วัน ก็เข้าเทียบท่าเกาะศรีลังกาท่ีตรงโก มาลีในวันองั คาร เดอื น ๖ ขนึ ๑๔ ค้า่ ปรีะกา เบญจศก จลศุ กรั าช ๑๑๑๕ (พ.ศ. ๒๒๙๖) เมื่อพระเจ้ากิตติสิริราชสิงห์ ได้ทราบข่าวการมาถึงของคณะสมณทูต ทรงมีพระกระแส รับส่ัง ให้อ้ามาตย์ชันผู้ใหญ่ ๙ คน มีอัครมหาเสนาบดีเป็นหัวหน้าน้าของพระราชทานมาต้อนรับ ต่อจากนันก็มีขบวนแห่ของศรีลังกาน้าสู่เมืองแคนดี ครันถึงเมืองแคนดี พระเจ้ากิตติสิรริ าชสิงห์ ทรง ออกต้อนรบั ด้วยพระองค์เอง บริเวณใกล้แม่น้ามหาเวลี จากนันได้แห่พระพุทธรูปและคณะเข้าไปยัง เมืองหลวงอย่างเอิกเกริก และทรงจัดพระราชอุทยานให้เป็นที่พักของคณะสงฆ์ ต่อมาสร้างเป็นวัด เรียกว่า วัดบุปผาราม แต่ชาวศรีลังกาเรียกว่า วัดธรรมิกราช ตามค้าเรียกขานพระนามพระเจ้าอยู่หัว ๑๒๑ สจั ภมู ิ ลออ, พทุ ธศาสนน์สยามวงศ์ โต้คลื่นไปมัน่ คงที่ศรลี งั กา, หน้า ๔๗-๔๘.
๒๘๔ บรมโกศแห่งกรุงสยาม เม่ือถึงวันเสาร์ เดือน ๘ ขึน ๑๕ ค่้า พระเจ้ากิตติสิริราชสิงห์ เสด็จมายังวัด บุปผารามพร้อมขา้ ราชบริพารทรงอาราธนาคณะสงฆ์สยามมีพระอบุาลเี ถระเป็นประธาน ให้อุปสมบท แกส่ ามเณรสิงหลซึง่ เป็นสงั ฆนายก จ้านวน ๖ รปู ๑ ใน ๖ รูปนีมีสามเณรสรณงั กรรวมอยู่ด้วย การอปุ สมบทในครังนีนับเป็นการอุปสมบทครังแรกของสยามวงศ์ในศรีลังกา เอกสารฝ่ายศรีลังการะบุว่า มี พระอุบาลีเถระเป็นพระอุปัชฌาย์ พระพรหมโชติและพระมหาบุญเป็นพระคู่สวด ผู้เข้าอุปสมบทเป็น พระสยามวงศ์ รูปแรก คือ สามเณรโกบแบกัตตุเว เจ้าอาวาสวัดโปยมะลุวิหาร รูปท่ีสองคือ สามเณร นาวนิ เน เจา้ อาวาสวดั อศั คิริ สว่ นรูปทสี่ าม คือ สามเณรสรณังกร พระรูปนตี ่อมาเปน็ พระสงฆั ราช และ เป็นก้าลังส้าคัญยิ่งในการเผยแผ่พระพุทธศาสนาสยามวงศ์ในศรีลังกา และอาจนับได้ว่าวันอุปสมบท ครงั แรกนี เป็นวันเรมิ่ ตน้ ของพระพทุ ธศาสนาสยามวงศ์๑๒๒ พระสงฆ์สยามในศรีลังกาได้ปฏิบัติสมณกิจอย่างเข้มแข็ง ได้วางรากฐานพระพุทธศาสนา สยามวงศ์ โดยเริ่มจากการท่องค้าขานนาค การนุ่งห่ม จนถึงการใช้บทสวดมนต์ต่างๆ การแสดงพระ ธรรมเทศนา และยงั สอนเรื่องวิปสั สนากัมมัฎฐานอีกดว้ ย ผลงานอันโดดเด่น นอกจากสอนเร่อื งธรรมะ แลว้ ยงั ริเริ่มใหเ้ กิดประเพณีแหพ่ ระธาตุเขียวแก้วอกี ด้วย ขบวนแห่พระธาตเุ ขียวแก้วของศรลี ังกา หรือ เปราเฮรา (Perahera) ยังกระท้าอยู่ตราบจนทุกวันนี พระพรหมบัณฑิต (ประยูร ธมฺมจิตฺโต) อธิการบดีมหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ได้เล่าถึงขบวนแห่พระธาตุเขียวแก้วไว้อย่าง น่าสนใจในเวปไซต์ของวัดประยูรวงศาวาส ตอนหน่ึงว่า “งานเปราเฮรานีปีหนึ่งจะจัดใหญ่เพียงครัง เดียวในช่วงเข้าพรรษาโดยจัดติดต่อกันเป็นเวลา ๑๐ วัน วันสุดท้าย คือ วันพระขึน ๑๕ ค่้า เดือน ๙ ขบวนแห่เปราเฮราเร่มิ เคลอื่ นในเวลาตะวันลับฟ้าใช้เวลาประมาณ ๓ ช่วั โมง พวกเราได้เก้าอีนงั่ ชมกัน สบายขณะทีป่ ระชาชนนอกรวั ฝงั่ ตรงขา้ มยนื บ้างน่งั บา้ ง หรอื ปนี ต้นไมบ้ ้างรอชมเปราเฮราด้วยใจจดจ่อ ได้ทราบว่าพวกเขามารอกันตังแต่เช้า งานวัดศรีลังกาไม่มีมหรสพมอมเมาประชาชน รูปแบบความ บนั เทิงในวดั ก็คือการแสดงแบบ เปราเฮรา คอื ขบวนแห่ที่มดี นตรีประโคมน้าหน้าตามด้วยการแสดงชุด ต่างๆ สลับกับดนตรีและการแสดงนับไมถ่ ้วน ผู้แสดงส่วนใหญ่เป็นผชู้ ายมีทกุ วัยตังแต่เด็กจนแก่ พวก เขาจุดคบเพลิงกาบมะพร้าว สว่างไสวไปในขบวน มีชา้ งร่วมพธิ ีอญั เชิญพระธาตคุ นื นมี ากถึง ๗๓ เชอื ก เท่ากับจ้านวนคนในคณะของเราที่ไปจากเมืองไทยพอดี ช้างบางเชือกมีงายาวมากจนไขว้กัน ผู้แสดง ทุกคนมีสีหน้าอ่ิมเอิบเบิกบาน เพราะพวกเขาท้าถวายเป็นพุทธบูชาด้วยความศรัทธาใ น พระพุทธศาสนา แม้เวลาจะลว่ งเลยไปมาก เด็กๆ ที่รว่ มแสดงในขบวนกไ็ มไ่ ด้แสดงอาการเบื่อหนา่ ยแต่ อย่างใด ท่ีน่าแปลกก็คือฝูงคนท่ีรอชมอยู่นอกรัวตรงข้ามกับเราไมย่อมถอย บางกลุ่มนั่ง บางกลุ่มยืน บางคนปืนตน้ ไม้ ตลอดเวลา ๓ ชวั่ โมง พวกเขาไม่เคยถอยเลยทังที่การแสดงบางชุดอาจจะซ้ากัน พวก เขามาชมด้วยความศรัทธาในพระธาตุเขียวแกว้ ผู้แสดงและนักดนตรีนับพันชีวติ ท่ีมาร่วมขบวนเปราเฮ ราครังนีล้วนผ่านการฝึกฝนทักษะมาอย่างดีมิฉะนันจะไม่สามารถเคลื่อนไหวหรือประโคมดนตรีได้ พร้อมเพรียงกัน ความพร้อมเพรียงเป็นความงามที่ชวนติดตาม แม้แต่ช้างท่ีร่วมขบวนก็ถูกประดับ ตกแต่งด้วยผ้าคลุมหลากสีมีไฟดวงเล็กกระพริบบนผ้าคลุม ช้างไม่ตื่นกลัวผู้คนจ้านวนมากแต่อย่างใด ทังนีเพราะทางวัดพระธาตุเขียวแก้ว ตังกองทุนอุดหนุนให้ชาวบ้านเลียงช้างและฝึกช้างเพื่อการนี ๑๒๒ พระศรธี วชั เมธี (ชนะ ธมฺมธโช), อุบาลีราชึก สบื ร่องรอยพระพทุ ธศาสนา ๒๕๐ ปี นิกายสยาม วงศ์ในศรลี ังกา [ออนไลน์], แหล่งท่ีมา: http://rakpratat.com/index.php?lay=show&ac=ariticle&ld= ๙๙๐๖๘ (๑๗ มกราคม ๒๕๖๐).
๒๘๕ โดยเฉพาะและยังมีเงินสนับสนุนแต่ละหมู่บ้านที่เป็นสมาชิกให้ฝึกฝนการแสดงหรือเล่นดนตรีตามที่ ก้าหนดว่าหมู่บ้านไหนต้องท้าอะไร ชาวบ้านใช้เวลาว่างจากการท้านาหรืองานอาชีพมาฝึกแสดงให้ พรอ้ มเพรยี งกันตามท่ีทางวัดต้องการ เม่ือถึงเวลาแสดงอยา่ งครงั นี ทางวดั พระธาตเุ ขียวแก้วกจ็ ะระดม ทกุ หมบู่ ้านทเี่ ข้าร่วมโครงการมาเขา้ ขบวนแห่เปราเฮรา...”๑๒๓ ความสัมพันธ์ของประวตั ิศาสตร์พระพุทธศาสนา ในประเทศไทย (สยาม) และประเทศศรี ลังกา มีลักษณะของความสัมพันธ์ในการสืบทอด พัฒนา และฟ้ืนฟูพระพุทธศาสนาทังสองประเทศ โดยต่างฝา่ ยต่างมีบทบาททงั การเป็นผสู้ ืบทอดและการเป็นผ้รู ับการสบื ทอดต่างยุคต่างสมยั กัน อันมีผล ท้าให้พระพุทธศาสนาได้ตังม่ันและสถิตอย่างมั่นคงในทังสองประเทศจนถึงปัจจุบันโดยฝ่ายไทยหรือ สยามได้รับเอาพระพุทธศาสนาลังกาวงศ์มายึดถือปฏิบัติ ตังแต่ราวพุทธศักราช ๑๘๐๐ และ เจริญรุ่งเรืองในสยามประเทศโดยเฉพาะในเมืองนครศรธรี รมราช ตอ่ มาไดเ้ ผยแผ่ไปส่เู มืองอื่น ๆ โดยใน ยุคสมัยของพ่อขุนรามค้าแหงมหาราชกษัตริย์แห่งกรุงสุโขทัยได้อาราธนาพระสงฆ์และนักปราชญ์ราช บัณฑิตจากเมืองนครศรีธรรมราชไปเผยแผ่พระพุทธศาสนาลังกาวงศ์ท่ีกรุงสุโขทัย จากกรุงสุโขทัย พระพุทธศาสนาลังกาวงศ์ได้เจริญรุ่งเรืองและ เผยแผไ่ ปยังเมืองอืน่ ๆ อกี หลายเมือง จนถึงยุคสมยั ของ พระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ แห่งกรุงศรีอยธุ ยา อันตรงกับรชั สมัยของพระเจ้าศรีวิชยั ราชสิงห์ แห่งศรีลังกา ซึ่งพระพุทธศาสนาในประเทศศรีลังกา ในยุคของพระเจ้าศรีวิชัยราชสิงห์อยู่ในภาวะเส่ือมถอยถึงขัน วิกฤต พระเจ้าศรีวิชัยราชสิงห์จึงโปรดให้ส่งทูตจากศรีลังกาม านิมนต์พระสงฆ์สยามไปฟื้นฟู พระพุทธศาสนาในศรีลังกา ประเทศสยามจึงมีบทบาทในการฟ้ืนฟูพระพุทธศาสนาสยามวงศ์ในศรี ลังกาโดยมีพระอุบาลีเถระเป็นตัวแทน คณะสงฆ์สยามไปฟื้นฟูพระพุทธศาสนาในศรีลังกาในรัชสมัย พระเจ้ากติ ตสิ ริ ิราชสิงห์ กษัตริย์องค์ตอ่ มาของศรลี ังกา จนพระพทุ ธศาสนาในศรลี ังกาไดฟ้ น้ื ตวั ขึนและ เจรญิ รุ่งเรอื งภายใต้นิกาย ทีเ่ รียกว่า พระพทุ ธศาสนาสยามวงศ์มาจนถงึ ปัจจุบัน๑๒๔ แผนภาพท่ี ๕.๔๑ แผนที่แสดงเส้นทางการเผยแผ่พระพทุ ธศาสนา ระหว่างสยามประเทศกบั ศรีลังกา๑๒๕ ๑๒๓ พระพรหมบณั ฑติ (ประยูร ธมมฺ จติ ฺโต), เยอื นสยามนกิ ายในศรลี งั กา, [ออนไลน์], แหลง่ ที่มา : http://watprayoon.rog/ (๑๗ มกราคม ๒๕๖๐). ๑๒๔ สมบรู ณ์ บุญฤทธิ์, ลงั กาวงศใ์ นสยามแบะสยามวงศ์ในศรีลงั กา, มหาจุฬาวิชาการ, ปที ่ี ๑ ฉบับที่ ๒ (ธันวาคม ๒๕๕๗): หน้า ๓๕. ๑๒๕ https://pantip.com/topic/๓๑๖๑๖๑๙๘
๒๘๖ ๕.๓ หลกั พทุ ธธรรมทีป่ รากฏในหลักฐานทางโบราณคดีตามเสน้ ทางการเผยแผ่ พระพุทธศาสนาในประเทศไทยสมยั อยธุ ยา การศึกษาโบราณคดีเป็นการศึกษาเร่ืองราวในอดีตของมนุษย์ โดยผ่านทางการศึกษา หลักฐานทางโบราณคดี ที่ได้มาจากการส้ารวจโบราณวัตถุ โบราณสถาน และการศึกษาเอกสารทาง ประวัติศาสตร์ประเภทต่าง ๆ รวมถึงการศึกษาจากศิลาจารึก จดหมายเหตุ พงศาวดาร เป็นต้น โดยทั่วไปจะต้องใช้ศาสตร์ด้านอ่ืน ๆ ประกอบในการวเิ คราะห์และตคี วามหลักฐานทางโบราณคดีท่ีได้ จากกระบวนการข้างต้น เพื่อให้เรื่องราวใน อดีตของมนุษย์มีความชัดเจนมาก ยิ่งขึน๑๒๖ พระพุทธศาสนา หรือ ศาสนาพุทธ เป็นศาสนาทีม่ ีพระพุทธเจ้าเป็นศาสดา มีพระธรรมท่พี ระองค์ตรสั รู้ ชอบด้วยพระองค์เอง และตรัสสอนไว้เป็นหลักค้าสอนส้าคัญ มีพระสงฆ์ (ภิกษุ ภิกษุณี) สาวกผู้ ตัดสินใจออกบวชเพ่ือศึกษาปฏิบัติตนตามค้าสั่งสอน ธรรม-วินัย ของพระบรมศาสดา เพื่อบรรลุสู่ จุดหมายคือพระนิพพาน และสร้างสังฆะ เป็นชุมชนเพื่อสืบทอดค้าสอนของพระบรมศาสดา รวม เรียกว่า พระรัตนตรัยนอกจากนีในพระพุทธศาสนา ยังประกอบค้าสอนส้าหรับการด้ารงชีวิตที่ดีงาม ส้าหรับผู้ท่ียังไม่ออกบวช (คฤหัสถ์ - อุบาสก และอุบาสิกา) ซ่ึงหากรวมประเภทบุคคลที่ที่นับถือและ ศกึ ษาปฏิบตั ิตนตามคา้ ส่ังสอนของพระบรมศาสดา แลว้ จะจ้าแนกไดเ้ ป็น ๔ ประเภท คอื ภิกษุ ภิกษุณี อุบาสก อบุ าสกิ า หรือทเี่ รียกว่า พุทธบริษทั ๔๑๒๗ ชาวพุทธในสมัยอยุธยายงั คงนับถือพระพุทธศาสนาเถรวาทแบบลังกาวงศ์ซ่ึงยังคงรุ่งเรือง อยู่ พระมหากษัตรยิ ์หลายพระองค์ทรงเลือ่ มในในพระพุทธศาสนา มีการสถาปนาสร้างวัด ปฏสิ ังขรณ์ วัด สร้างสถาปัตยกรรม ประติมากรรม จิตรกรรม และงานวรรณกรรม เป็นจ้านวนมาก เช่น สมเด็จ พระนารายณ์ ได้เสด็จออกผนวชระหว่างครองราชย์ท่ีวัดจุฬามณี ลพบุรี ในสมัยอยุธยานีมีการแต่ง หนังสอื เกีย่ วกบั พระพุทธศาสนามากมาย เช่น มหาชาติคา้ หลวง กาพยม์ หาชาติ นนั โทปนนั ทสูตร พระ มาลัยคา้ หลวง ปุณโณวาทค้าฉนั ท์ เป็นต้น๑๒๘ ซ่ึงส่ิงที่กล่าวมานี ได้สะท้อนให้เห็นถึงอทิ ธิพลของหลัก พุทธธรรมในพระพุทธศาสนาทังโดยตรงและโดยอ้อม ดังนัน ในประเด็นหลักพุทธธรรมที่ปรากฏใน หลักฐานทางโบราณคดีตามเส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาสมัยอยุธยา ได้แบ่งเนือหาการศึกษา ออกเป็น ๕ หัวข้อ คอื ๑) หลักพุทธธรรมจากโบราณสถานที่เปน็ วัดในสมัยอยุธยา ๒) หลักพุทธธรรม จากสถาปัตยกรรมในสมัยอยุธยา ๓) หลักพุทธธรรมจากประติมากรรมในสมัยอยุธยา ๔) วิเคราะห์ หลักพุทธธรรมจากจิตรกรรมในสมัยอยุธยา และ ๕) หลกั พุทธธรรมจากวรรณกรรมในสมัยอยธุ ยา แต่ ละหัวขอ้ จะได้นา้ เสนอตามล้าดบั ดังนี ๑๒๖ ปรีชา กาญจนาคม, โบราณคดเี บื้องต้น, (กรงุ เทพฯ: โอเดยี นสโตร์, ๒๕๕๖), หนา้ ๓๐. ๑๒๗ คณาจารยม์ หาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั , ประวัติศาสตรพ์ ระพทุ ธศาสนา, (กรงุ เทพฯ: โรงพิมพม์ มหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั , ๒๕๕๐), หนา้ ๒๐. ๑๒๘ http://www.oknation.net/blog/preeeecha/๒๐๑๐/๐๒/๑๗/entry-๒ การเผยแผ่ พระพุทธศาสนาเข้าสู่ประเทศไทย, สืบคน้ เมอ่ื วนั ที่ ๙ ธนั วาคม ๒๕๕๙.
๒๘๗ ๕.๓.๑ หลักพุทธธรรมจากโบราณสถานท่เี ปน็ วัดในสมยั อยธุ ยา โบราณสถาน เป็นอสังหาริมทรัพย์ซ่ึงโดยอายุหรือโดยลักษณะแห่งการก่อสร้าง หรือโดย หลักฐานเกี่ยวกับประวัติของอสังหาริมทรัพย์นัน เป็นประโยชน์ในทางศิลปะ ประวัติศาสตร์ หรือ โบราณคดี รวมถึงสถานที่ที่เป็นแหล่งโบราณคดีแหล่งประวัติศาสตร์ และอุทยานประวัติศาสตร์ด้วย โบราณสถานโดยท่ัวไป หมายถึง อาคารหรือสิ่งก่อสร้างท่มี นุษย์สร้างขึน มีความเก่าแก่ มปี ระวัติความ เป็นมาท่ีเป็นประโยชนทางด้านศิลปะ ประวัติศาสตร์ หรือ โบราณคดี และยังรวมถึงสถานท่ีหรือเนิน ดนิ ทม่ี ีความส้าคัญทางประวัติศาสตร์ หรือมีร่องรอย กิจกรรมของมนษุ ย์ปรากฏอยู่๑๒๙ พระพุทธศาสนาเข้ามามีบทบาทส้าคัญต่อการด้าเนินชีวิตของคนไทยในทุก ๆ ด้าน และ พระพุทธศาสนาถือได้วา่ เป็นศาสนาประจา้ ชาติ เพราะคนสว่ นใหญน่ ับถอื พระพทุ ธศาสนา และอยู่เคียง คู่กับชาติไทยมาโดยตลอด พระมหากษัตริย์ทุกยุคทุกสมัย ทรงท้าหน้าท่ี ๒ ประการ ซึ่งเป็นพระราช กรณียกิจหลักคือ ด้านหนึ่ง ทรงท้าหน้าที่ปกครองประเทศโดยน้าเอาหลกั ธรรมของพุทธศาสนาที่เอือ ต่อการปกครองเพื่อความสงบสุขของประชาชน อีกด้านหน่ึง พระมหากษัตริย์ทรงท้าหน้าที่อุปถัมภ์ คุ้มครองพุทธศาสนา ทรงท้านุบ้ารุงองค์ประกอบส้าคัญทัง ๔ ของพระพุทธศาสนาได้แก่ ศาสนธรรม ศาสนบุคคล ศาสนวัตถุ และศาสนพธิ ี๑๓๐ ความเป็นพทุ ธกษัตริย์ของพระเจ้าแผ่นดินอยุธยานันไม่ได้มี ความหมายแต่เพียงการเป็นพระมหากษัตริย์ท่ีทรงนับถือพระพุทธศาสนาและประพฤติพระองค์ตาม ราชธรรมในพระพุทธศาสนา ยังคงให้การอุปถัมภ์พระพุทธศาสนาด้วยการทรงสถาปนาและสร้างวัด ต่าง ๆ รวมถงึ การท้าหน้าท่ีให้การอปุ ถมั ภศ์ าสนบคุ คล ศาสนวัตถุ และศาสนพธิ ีในสมัยอยุธยา อันเป็น การน้าความเจริญเป็นปึกแผ่นมั่นคงให้แก่พระพุทธศาสนา ดังที่ผู้วิจัยได้วเิ คราะห์หลักพุทธธรรมจาก จากโบราณสถานทเี่ ป็นวัดในสมัยอยุธยา ต่อไปนี พระมหากษัตริย์ในสมัยอยุธยาทรงท้าหน้าที่อุปถัมภ์คุ้มครองพุทธศาสนาด้วยการทรง สถาปนาและสร้างวัดต่าง ๆ ในสมัยอยุธยา โดยมีวัตถุประสงค์ที่แตกต่างกันไปในแต่ละพระองค์ น้า ความเจริญเป็นปึกแผ่นมั่นคงให้แก่พระพุทธศาสนา ดังแสดงในตารางแสดงวัตถุประสงค์ของ พระมหากษัตริย์สมัยอยุธยาในการทรงสถาปนาและสร้างวัดวดั ต่อไปนี ๑๒๙ พระครูจิรธรรมธัช, พทุ ธศิลปไ์ ทย, (ขอนแก่น: โรงพมิ พค์ ลงั นานาวิทยา, ๒๕๕๗), หนา้ ๑๒๔. ๑๓๐ ดินาร์ บุญธรรม, พระมหากษตั ริย์กบั พระพุทธศาสนา, (กรุงเทพฯ: สายธุรกจิ โรงพมิ พ์ บรษิ ัท อมรนิ ทรพ์ รินตงิ แอนด์พบั ลชิ ชิง่ จ้ากดั (มหาชน), ๒๕๕๕), หน้า ๑๑๐.
๒๘๘ รัชกาล พทุ ธศกั วดั ท่ีได้รับการทรงสร้างและ วตั ถปุ ระสงค์ ราช สถาปนา สมเด็จพระรามาธิบดที ่ี ๑ ๑๘๙๖ ๑) เพอื่ เปน็ ท่ีบ้าเพ็ญพระราชกุศล ๒) เพื่อเปน็ ท่ี (พระเจ้าอู่ทอง) สถาปนาวัดพุทไธสวรรค์ บรรจุพระบรมสารีริกธาตุ ๑๙๐๖ ๑) เพ่อื เปน็ อนุสรณ์สถานแดเ่ จา้ แก้วไทย สมเด็จพระราเมศวร สถาปนาวัดป่าแกว้ ๒) เพ่ืออทุ ศิ สว่ นกุศลแดเ่ จา้ แกว้ ไทย ๑๙๑๗ เพื่อเป็นเครื่องบูชาพระบรมสารีรกิ ธาตุ สมเด็จพระบรม ๑๙๒๗ สถาปนาพระศรรี ัตนมหาธาตุ - ราชาธิราช (ท่ี ๒) ๑๙๖๑ สถาปนาวัดภเู ขาทอง เพื่อเป็นอนุสรณ์สถานที่ถวายพระเพลิงพระศพ สถาปนาวัดราชบูรณ เจา้ อา้ ยพระยาและเจ้าย่พี ระยา สมเดจ็ พระบรมไตร ๑๙๖๗ - โลกนาถ ๑๙๗๗ สรา้ งวัดมเหยงค์ เพ่ือเป็นอนุสรณ์สถานคู่กับการสร้างพระนคร สถาปนาวดั พระศรสี รรเพชญ์ หลวง สมเด็จพระมหาจกั รพรรดิ ๑๙๗๗ เพื่อเป็นอนุสรณ์ สถานส้าหรับสมเด็จพระ ราชาธริ าช สถาปนาวัดพระราม รามาธิบดีที่ ๑ สมเด็จพระเอกาทศรฐ ๒๐๘๖ เพื่อเป็นอนุสรณ์สถานท่ีถวายพระเพลิงพระศพ สถาปนาวดั ศพสวรรค์ พระศรสี รุ ิโยทยั สมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ ๕ ๒๑๓๖ (พระเจ้าปราสาททอง) ๒๑๗๓ สรา้ งวัดวรเชษฐาราม - สถาปนาวดั ไชยวฒั นาราม สมเด็จพระมหาบุรุษ ๒๑๗๔ เพื่อเป็นอนุสรณ์สถานถวายสมเด็จพระพันปี (สมเดจ็ พระเพทราชา) สถาปนาวัดพระศรสี รรเพชรญ์ หลวง สมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ ๘ ๒๑๗๕ เพื่ อ เป็ น อ นุ ส ร ณ์ ส ถ า น ก า ร เส ด็ จ ค ร อ ง ร า ช ย์ (พระเจ้าเสอื ) สร้างวดั ชมุ พลนกิ ายาราม สมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถ ๒๒๓๒ เป็นท่ีบ้าเพ็ญพระราชกุศลส่วนพระองค์และ ๒๒๓๗ สถาปนาวดั บรมพุทธาวาส เหลา่ ราชตระกูล ๒๒๕๐ สถาปนาวัดพระยาแมน เพอ่ื อทุ ศิ แด่พระรัตนตรยั สรา้ งวดั โพธิ์ทับชา้ ง เพื่อถวายเปน็ อาจารยิ บชู า เพื่อเป็นอนุสรณ์สถานการประสูติของสมเด็จ พระสรรเพชญท์ ี่ ๘ (พระเจ้าเสอื ) ตาราง ๕.๑ แสดงวตั ถปุ ระสงค์ของพระมหากษัตริย์สมยั อยธุ ยาในการทรงสถาปนาและสรา้ งวัด๑๓๑ จากหลักฐานการสถาปนาและสร้างวัดโดยพระมหากษัตริย์ในสมัยอยุธยา ท้าใหใ้ ห้เห็นว่า การสถาปนาและการสร้างวัดท่ีมีวัตถุประสงค์หลากหลาย รวมถึงพระราชกิจ อ่ืน ๆ สะท้อนถึง หลักธรรมท่ีปรากฏในพระราชกิจของพระมหากษัตริย์ด้วยการทรงใช้หลักธรรมทางพระพุทธศาสนา ได้แกห่ ลักธรรม ตอ่ ไปนี ๑๓๑ พระครศู รีปญั ญาวิกรม, ดร., สืบพระพทุ ธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรอี ยุธยา. (นครปฐม: สาละ พมิ พการ, ๒๕๖๐), หนา้ ๑๖๓-๑๖๖.
๒๘๙ หลักธรรมบุคคลหาได้ยาก ๒ ประกอบด้วย ๑) บุพการี ผู้ท้าอุปการะก่อน ผู้ท้าความดี หรอื ท้าประโยชนใ์ ห้แตต่ ้นโดยไมต่ อ้ งคอยคดิ ถึงผลตอบแทน ๒) กตญั ญกู ตเวที ผรู้ อู้ ุปการะท่ีเขา้ ท้าแล้ว และตอบแทน ผูร้ ้จู ักคณุ คา่ แหง่ การกระท้าดขี องผูอ้ ่นื และแสดงออกเพื่อบชู าความดีนนั ๑๓๒ หลกั ทศิ ๖ ซึง่ เปน็ หลกั ธรรมทตี่ า่ งปฏิบตั ิตอบแทนซ่ึงกนั และกัน ประกอบด้วย ๑) ปุรัตถิม ทศิ ทิศเบืองหน้า คือ ทศิ ตะวันออก ได้แก่ มาดาบิดา เพราะเป็นผ้มู ีอุปการะแก่เรามากอ่ น ๒) ทักษิณ ทิศ ทิศเบืองขวา คอื ทิศใต้ ไดแ้ ก่ ครูอาจารย์ เพราะเปน็ ทักขไิ ณยบุคคลควรการบูชา ๓) ปัจฉมิ ทิศ ทิศ เบอื งทศิ เบืองหลัง คือ ทิศตะวันตก ไดแ้ ก่ บุตรภรรยา เพราะตดิ ตามเป็นกา้ ลังสนับสนุนอยขู่ ้างหลัง ๔) อตุ ตรทิศ ทศิ เบืองซา้ ย คือ ทิศเหนอื ได้แก่ มิตรสหาย เพราะเป็นผชู้ ่วยให้ข้ามพ้นอปุ สรรคภยั อันตราย และเป็นก้าลังสนับสนุนให้บรรละความส้าเร็จ ๕) เหฏฐิมทิศ ทิศเบืองล่าง ได้แก่ คนรบั ใช้และคนงาน เพราะเป็นผู้ช่วยท้าการงานต่าง ๆ เป็นฐานก้าลังให้ ๖) อุปริมทิศ ทิศเบืองบน ได้แก่ สมณพราหมณ์ คือ พระสงฆ์ เพราะเป็นผู้สงู ดว้ ยคุณธรรม และเป็นผนู้ า้ ทางจติ ใจ๑๓๓ หลักทศพิธราชธรรม ซ่ึงเป็นหลักธรรมของพระราชา กิจวัตรท่ีพระเจ้าแผ่นดินควร ประพฤติ คุณธรรมของผู้ปกครองบ้านเมือง หรือธรรมของนักปกครอง ประกอบด้วย ๑) ทาน การให้ คือ การสละทรัพย์สิ่งของ บ้ารุงเลียง ช่วยเหลือประชาราษฎร์ และบ้าเพ็ญสาธารณประโยชน์ ๒) ศีล ความประพฤติดีงาม คือ ส้ารวมกายและวจีทวาร ประกอบแต่การสุจริตรักษากิตติคุณให้ควรเป็น ตวั อย่างและเป็นท่ีเคารพนับถือของประชาราษฎร์มใิ หม้ ีข้อท่ีใครจะดูแคลน ๓) ปริจจาคะ การบรจิ าค คือเสียสละความสุขส้าราญ เป็นต้น ตลอดจนชีวิตของตนเพ่ือประโยชน์สุขของประชาชนและความ สงบเรียบร้อยของบ้านเมือง ๔) อาชชวะ ความซ่ือตรง คือ ซ่ือตรงทรงสัตย์ไร้มายา ปฏิบัติภารกิจโดย สุจริต มีความจริงใจ ไม่หลอกลวงประชาชน ๕) มัททวะ ความอ่อนโยน คือ มีอัธยาศัย ไม่เย่อหยิ่งห บายคายกระด้างถือพระองค์ มีความงามสง่าเกิดแต่ท่วงทีกิริยาสุภาพนุ่มนวล ละมนุ ละไม ให้ได้ความ รักภักดีแต่มิขาดย้าเกรง ๖) ตปะ ความทรงเดช คือ แผดเผากิเลสตัญหามิให้เข้ามาครอบง้าย้่ายีจิต ระงบั ยบั ยงั ข่มใจได้ ไมย่ อให้หลงใหลหมกมนุ่ ในความสขุ สา้ ราญและคตวามปรนเปรอ มคี วามเปน็ อยู่ส้า เสมอ หรอื ย่างสามัญ มุ่งม่ันแต่จะบ้าเพ็ญเพียร ท้ากจิ ให้บริบูรณ์ ๗) อกั โกธะ ความไม่โกรธ คือไมก่ ริว กราด ลุอ้านาจความโกรธจนเป็นเหตุให้วินิจฉัยความและกระท้าการต่าง ๆ ผิดพลาดเสียธรรม มี เมตตาประจ้าใจไว้ระงับความเคืองขุ่น วินิจฉัยความและกระท้าการด้วยจิตอันราบเรียบเป็นตัวของ ตนเอง ๘) อวหิ ิงสา ความไมเ่ บียดเบียน คือ ไม่บีบคันกดข่ี เช่น เก็บภาษีบูดรดี หรือเกณฑ์แรงงานเกิน ขนาด ไม่หลงระเริงอ้านาจ ขาดความกรุณา หาเหตุเบียดเบียนลงโทษอาชญาแก่ประชาราษฏร์ผู้ใด เพราะอาศัยความอาฆาตเกลียดชัง ๙) ขันติ ความอดทน คือ อดทนต่องานท่ีตรากตร้าถึงจะล้าบาก กายน่าเหน่ือยหน่ายเพียงไรก็ไม่ท้อถอย ถึงจะถูกยั่วถูกหยันด้วยค้าเสียดสีถากถางอย่างใด ก็ไม่หมด ก้าลังใจ ไม่ยอมละทิงกรณีย์ที่บ้าเพ็ญโดยชอบธรรม ๑๐) อวิโรธนะ ความไม่คลาดธรรม คือ วาง พระองค์เป็นหลักหนักแน่นในธรรม คงทไี่ ม่มีความเอนเอียงหวั่นไหวเพราะถ้อยค้าที่ดีร้าย ลาภสัการะ ๑๓๒ พระธรรมปฎิ ก (ป.อ.ปยุตโฺ ต), พจนานุกรมพทุ ธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม, พมิ พค์ รังท่ี ๘, (กรงุ เทพฯ: โรงพิมพม์ หาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๓๘), หนา้ ๗๘. ๑๓๓ เรื่องเดยี วกนั , หน้า ๒๒๔-๒๒๙.
๒๙๐ หรืออิฏฐารมณ์ อนิฏฐารมณ์ใด ๆ สถิตมั่นในธรรม ทังส่วนยุติธรรม คือความเที่ยงธรรมก็ดี นิติธรรม คือระเบียบแบบแผนหลักการปกครอง ตลอดจนขนบธรรมเนียมประเพณีอันดีงามก็ดี ไม่ประพฤติให้ เคล่ือนวิบัตไิ ป๑๓๔ นอกจากนัน พระมหากษัตริย์ในสมัยอยุธยาทางเอาพระทัยใส่ต่อโดยให้การอุปถัมภ์ต่อ พุทธบริษัท ๔ กล่าวคือ ภิกษุ ภิกษุณี อุบาสก และอุบาสิกา เช่น การปกครองคณะสงฆ์ ในรัชกาล สมเดจ็ พระเอกาทศรฐ ได้ทรงสร้างวัดวรเชษฐารามแล้วนิมนต์พระสงฆ์ฝ่ายอรัญญวาสผี ู้ทรงศีลมาเป็น เจ้าอาวาส ในรัชกาลสมเด็จพระสรรเพชญ์ท่ี ๕ ได้สถาปนาวัดไชยวัฒนารามแล้วทรงสถาปนาเจ้า อธกิ ารวัดเปน็ พระอชิตเถระ พระราชาคณะฝ่ายอรัญญวาสีเปน็ เจา้ อาวาสปกครองวัด ในรชั กาลสมเด็จ พระเพทราชา ได้สถาปนาวัดบรมพุทธารามแล้วนิมนต์เจ้าอธิการมาอยู่โดยสถาปนาให้เป็นพระราชา คณะชื่อพระญาณสมโพธิ เป็นต้น การช่วยแก้ไขปัญหาความขัดแย้งในสังคม และการช่วยเหลือ บ้านเมืองในยามศึกสงคราม รวมถึงการทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจต่าง ๆ มีการแสดงตนเป็นพุทธ มามกะ การเวียนเทียนเน่ืองในวันส้าคัญทางพระพุทธศาสนา การรักษาศีลอุโบสถ การบรรพชา อปุ สมบท เช่น สมเด็จพระเพทราชาทรงผนวชอยูว่ ดั พระยาแมน การสร้างวัดชมุ พลนกิ ารามของสมเด็จ พระสรรเพชญ์ท่ี ๕ (พระเจ้าปราสาททอง) เพ่ือถวายเป็นสังฆทานเป็นท่ีบ้าเพ็ญพระราชกุศลส่วน พระองค์และเหลา่ ราชตระกูล ๕.๓.๒ วิเคราะหห์ ลักพุทธธรรมจากสถาปัตยกรรมในสมยั อยุธยา สถาปัตยกรรม หมายถึง ผลงานศิลปะที่แสดงออกส่ิงก่อสร้าง รวมถึงสิ่งแวดล้อมท่ี เกี่ยวข้องทังภายในและภายนอกส่ิงปลูกสร้างนัน ท่ีมาจากการออกแบบของมนุษย์ ด้วยศาสตร์ ทางด้านศิลปะ การจัดวางที่ว่าง ทัศนศิลป์ และวิศวกรรมการก่อสร้าง เพื่อประโยชน์ใช้สอย สถาปัตยกรรมยังเป็นส่ือความคิด และสัญลักษณ์ทางวัฒนธรรมของสังคมในยุคนันๆ ด้วย สถาปัตยกรรมต้องประกอบด้วยองค์ประกอบสามส่วนหลัก ๆ ที่ผสมผสานกันอย่างลงตัวและสมดุล อันได้แก่ ความงาม กล่าวคือ สัดส่วนและองค์ประกอบการจัดวาง ที่ว่างและสี วัสดุและพืนผิวของ อาคารท่ีผสมผสานลงตัว เพื่อยกระดับจิตใจของผู้ได้ยลหรือเย่ียมเยือนสถานท่ีนัน ๆ ความม่ันคง แข็งแรง และ การใช้ประโยชน์ กล่าวคือ การสนองประโยชน์และการบรรลุประโยชน์แห่งเจตนา รวมถึงปรชั ญาของสถานท่นี นั ๑๓๕ สถาปัตยกรรมไทย หมายถึงศิลปะการก่อสร้างของไทย อันได้แก่อาคาร บ้านเรือน โบสถ์ วิหาร วัง สถูป และส่งิ ก่อสร้างอื่น ๆ ทมี่ ีมูลเหตุที่มาของการก่อสร้าง การก่อสร้างอาคารบ้านเรือนใน แต่ละทอ้ งถิ่น จะมลี ักษณะผิดแผกแตกต่างกนั ไปบ้าง ตามสภาพทางภูมิศาสตร์ และคตินยิ มของแต่ละ ท้องถิน่ แต่สิ่งก่อสร้างทางศาสนาพุทธมักจะมีลกั ษณะที่ไม่แตกต่างกนั มากนัก เพราะมีความเชื่อความ ศรทั ธาและแบบแผนพิธกี รรมทเ่ี หมือน ๆ กัน สถาปัตยกรรมท่ีมันนิยมนา้ มาเป็นข้อศกึ ษา มกั เป็น สถูป เจดีย์ โบสถ์ วิหาร หรือพระราชวัง เน่ืองจากเป็นสิ่งก่อสร้างที่คงทน มีการพัฒนารูปแบบมาอย่าง ๑๓๔ อ้างแล้ว, พระธรรมปิฎก (ป.อ.ปยุตโฺ ต), พจนานกุ รมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม, หนา้ ๒๘๕- ๒๘๗. ๑๓๕ จลุ ทรรศน์ พยาฆรานนท์, “ลกั ษณะสถาปตั ยกรรมไทย”, ไทยคดีศกึ ษา, (กรงุ เทพฯ: โรงพิมพ์ มหาวิทยาลัยสโุ ขทัยธรรมาธริ าช, ๒๕๒๗), หนา้ ๙๕.
๒๙๑ ต่อเนือ่ งยาวนาน และไดร้ ับการสรรค์สร้างจากช่างฝมี ือท่เี ช่ียวชาญ พรอ้ มทังมีความเป็นมาทส่ี า้ คัญควร แก่การศึกษา อีกประการหน่ึงก็คือ สิ่งก่อสร้างเหล่านี ล้วนมีความทนทาน มีอายยุ าวนานปรากฏเป็น อนสุ รณ์ให้เราไดศ้ กึ ษาเป็นอยา่ งดี๑๓๖ สถาปัตยกรรมท่ีเกี่ยวข้องศาสนา ซ่ึงส่วนใหญ่อยู่ในบริเวณสงฆ์ท่ีเรียกว่า วัด ซึ่งประกอบ ไปด้วยสถาปัตยกรรมหลายอย่าง ได้แกโ่ บสถ์ เปน็ ท่ีกระท้าสงั ฆกรรมของพระภกิ ษุ วิหารใชป้ ระดิษฐาน พระพุทธรูปส้าคัญ และกระท้าสังฆกรรมด้วยเหมือนกัน กุฎิ เป็นที่อยู่ของพระภิกษุ สามเณร หอไตร เปน็ ท่เี ก็บรกั ษาพระไตรปิฎกและคมั ภรี ์สา้ คัญทางศาสนา หอระฆงั และหอกลอง เปน็ ท่ใี ช้เกบ็ ระฆังหรือ กลองเพื่อตบี อกโมงยาม หรือเรียกชุมนุมชาวบ้าน สถปู เปน็ ทีฝ่ ังศพ เจดีย์ เปน็ ทีร่ ะลกึ อันเก่ียวเนื่องกับ ศาสนา พระพทุ ธศาสนาเปน็ ต้นเหตทุ ท่ี ้าใหเ้ กิดสถาปตั ยกรรมอันมคี ่า ดว้ ยศรัทธาทางศาสนาได้ช่วยท้า ใหป้ ระชาชนรูจ้ กั ร่วมแรงรว่ มใจกนั จัดสร้างถาวรวัตถุทงี่ ดงามขึน ได้แก่ โบสถ์ พระสถูป (มี ๒ ประเภท คือ พระเจดีย์ และพระปรางค์) มณฑป ปราสาท ศาลา หอไตร หอระฆัง กุฏิ และบริเวณวัด และได้ ยกระดับศิลปกรรมของไทยขึนทัดเทียมกับของต่างประเทศ นอกจากนี ศิลปะอันงดงามทาง สถาปัตยกรรมยังมีอ้านาจช่วยดึงดูดให้ประชาชนผู้ยังไม่เคยลิมรสพระธรรมได้เดินทางเข้ามาสู่วัดเพื่อ รบั รสพระธรรม หรือรบั เอาความสันติสุขเยือกเยน็ ทางใจไปจากการเห็นพทุ ธศิลปะอันงดงามน่าเคารพ บชู า๑๓๗ สถาปตั ยกรรมมใิ ชเ่ ป็นเพียงแต่งานศิลปะเท่านนั หากแต่ยังเป็นสงิ่ ที่เผยให้เห็นสภาพการณ์ ของสังคมให้ปรากฏอย่างกระจ่างชัดอีกด้วยเพราะลักษณะสถาปัตยกรรมท่ีแสดงออกนันคือภาพ สะท้อนโดยรวมของสังคมมิติหน่ึง ฉะนันการศึกษาสถาปัตยกรรมจึงมิใช่การศึกษาในแขนงศิลปะแต่ เพียงอย่างเดียวแต่เป็นการศึกษาถึงสภาพเง่อื นไขต่าง ๆ ของสงั คมที่ผลักดนั รูปแบบของสถาปัตยกรรม ให้ปรากฏขนึ มาอีกด้วย๑๓๘ กรุงศรีอยุธยามีสภาพเป็นเกาะมีล้าน้าบ้อมรอบทุกด้านนับว่าเป็นชัยภูมิท่ีเหมาะสมเป็น ศูนย์กลางทางด้านค้าขายและการติดต่อกับชาวต่างชาติมาโดยตลอด มีความเจริญรุ่งเรือง พืนที่ โดยรอบของกรุงศรีอยุธยาพบว่าเป็นแหล่งซ่ึงเคยมีชุมชนมาก่อน และน่าจะเป็นชุมชนท่ีมีฐานะทาง เศรษฐกิจดี มีความเจรญิ ทางด้านศาสนาและศิลปกรรมในรูปแบบต่าง ๆ โดยเฉพาะอยา่ งยิ่งได้ปรากฏ ให้เห็นเด่นชัดในส่วนของสถาปัตยกรรมและประติมากรรม แบบอย่างของสถาปัตยกรรมอาจมีการ เรียกช่ือท่ีแตกต่างกันไปบ้าง เช่น สถาปัตยกรรมแบบสุพรรณภูมิ อู่ทอง และอโยธยา ลักษณะของ สถาปตั ยกรรมแบบอยุธยา เป็นการผสมผสานรูปแบบต่าง ๆ ของศลิ ปวัฒนธรรมหลากหลายเหน็ ไดช้ ัด ในแต่ละช่วงเวลาที่มีการรับอิทธิพลต่างชาติเข้ามาปะปนอยู่ โดยสามารถที่จะจ้าแนกให้เห็นได้ใน องค์ประกอบแต่ละส่วนของสถาปัตยกรรมแบบอยุธยาที่แพร่กระจายอยู่ท่ัวไปในเมืองซึ่งอยู่ภายใต้ อ้านาจทางการเมืองของกรงุ ศรีอยุธยา โดยเฉพาะอยา่ งย่ิงกลมุ่ ซึ่งอยบู่ รเิ วณตอนกลางของประเทศไทย ในปัจจุบัน และบริเวณท่ีเป็นศูนย์กลางของประเทศไทยในปัจจุบัน และบริเวณที่เป็นศูนย์กลางของ ๑๓๖ โอภาส วลั ลภิ ากร, “การอนุรกั เอกลกั ษณส์ ถาปตั ยกรรมไทย”, เอกสารวชิ าการสรุปผลการสมั มนา เอกลักษณ์สถาปัตยกรรมในประเทศไทย, (กรุงเทพฯ: โรงพมิ พ์คุรุสภา, ๒๕๒๗), หน้า ๑๐๙. ๑๓๗ พระครูจริ ธรรมธชั , พุทธศิลป์ไทย, (ขอนแกน่ : โรงพมิ พ์คลังนานาวทิ ยา, ๒๕๕๗), หน้า ๕๖. ๑๓๘ ไพโรจน์ แสงจันทร์, สถาปัตยกรรมบา้ นพักอาศยั , (กรงุ เทพฯ: โรงพิมพค์ รุ สุ ภาลาดพร้าว, ๒๕๓๖), หนา้ ๕๔.
๒๙๒ จังหวัดพระนครศรีอยุธยานั่นเอง สถาปัตยกรรมแบบอยุธยาอาจจ้าแนกออกเป็นประเภทใหญ่ ๆ ได้ คือ ประเภทอาคาร และสถูปเจดีย์๑๓๙ ซ่ึงในท่ีนี ผู้วิจัยจะกล่าวถึงสภาปัตยกรรมประเภทสถูป เจดีย์ สมัยอยธุ ยา รูปแบบของสถูปเจดีย์ของอยุธยาตังแตร่ ะยะแรกเร่ิมสถาปนากรุงศรีอยุธยาจนถึงยุคแห่ง การลม่ สลาย สามารถจา้ แนกไดเ้ ป็น ๔ ระยะ คอื ระยะท่ี ๑ นิยมสร้างเป็นแบบรูปทรงปรางค์ ซ่ึงน่าจะเป็นการรับอิทธิพลของรูปแบบของ ปรางคท์ ีม่ มี ากอ่ นแลว้ ในช่วงเวลากอ่ นทจ่ี ะสถาปนากรุงศรีอยุธยาท่ีปรากฎในบริเวณเมอื งใกล้เคยี งรอบ ๆ กรุงศรีอยุธยา เช่น สรรคบุรี ลพบุรี สพรรณบุรี ท่ีเรียกกันวา่ เป็นแบบอู่ทอง ขณะเดียวกันได้น้าเอา คติในลัทธิเทวราชตามแบบอย่างแนวคิดที่รับอิทธิพลมาจากเขมรเพื่อใช้เป็นหลักในการปรกครอง บ้านเมือง จะพบว่ามีการสร้างปรางค์ขึนเพ่ือเป็นพระธาตุหลักหรือประธานภายในวัดหรือแม้แต่เป็น หลักของกรุงศรีอยุธยาเอง เช่น ปรางค์วัดพุทธไธสวรรย์ในรับสมัยของสมเด็จพระรามาธิบดีท่ี ๑ (อู่ ทอง) ปรางค์วัดพระรามในรัชสมัยของพระราเมศวร ปรางวัดมหาธาตุ ในรัชสมัยของสมเดจ็ พระบรม ราชาธิบดีท่ี ๑ (พระงั่ว) ปรางค์วัดราชบูรณะในรัชสมัยของสมเด็จพระบรมราชาธิราชท่ี ๒ (เจ้าสาม พระยา) นอกจากนี ยังมีปรางค์ขนาดเล็กปรากฏอยู่ตามวัดร้างต่าง ๆ อีก บางแห่งก็มีลวดลายปูนปั้น ประดับตกแต่งอย่างสวยงาม เช่น ปรางค์วัดสม้ ปรางค์ในระยะแรกตังกรุงศรีอยุธยานีจะมีความส้าคัญ ในฐานปรางค์ประธานของวัด มีการท้าระเบียงคดแบบสเ่ี หลี่ยมจัตุรสั ป้อมรอบ เช่น ปรางค์วัดพุทธไธ สวรรย์ ปรางค์วัดมหาธาตุ ระยะท่ี ๒ สถูปเจดีย์ท่ีสร้างขึนในระยะนี สืบเน่ืองมาตังแต่เม่ือคาวที่สมเด็จพระบรมไตร โลกนาถได้สถาปนาพิษณุโลกขึนเป็นราชธานีเพื่อผลทางด้านการเมืองและการสงครามป้องกั นการ รุกรานของกองทัพล้านนาภายในตัดการน้าของพระเจ้าติโลกราชซ่ึงได้แผ่แสนยานุภาพลงมาทางใต้ และยึดครองเอาหัวเมืองชายแดนตอนเหนือของกรุงศรีอยุธยาบางส่วนเอาไว้ในระยะนี ได้หันไปนิยม การสร้างเจดีย์ทรงกลมมาตแบบอย่างอิทธิพลของสุโขทัย เช่น เจดีย์ทรงกลม ๓ องค์ที่วัดพระศรีสรร เพชญ์ ซึ่งกลา่ วกันว่าน่าจะเป็นรปู แบบท่ีไดร้ บั อิทธิพลมาจากเจดียป์ ระธานของวดั นางพญาศรีสัชนาลัย เจดียท์ รงกลมทส่ี ร้างในระยะนปี รากฎพบอยู่ท่วั ไป ระยะท่ี ๓ สืบเน่ืองมาแต่สมเด็จพระเจ้าปราสาททองทรงปราบได้กัมพูชา โปรดให้น้า แบบอย่างการสร้างปรางค์ของเขมรมาสรา้ งเป็นปรางค์ประธานของวดั ไชยวัฒนารามซึ่งประกอบด้วย ปรางคท์ ิศ ๔ องค์ เป็นบริวารลอ้ มรอบดว้ ยระเบียงคดและเมรุทศิ ตามแบบอย่างแนวคิดท่รี ับอิทธิพลมา จากเขมร นอกจากนียงั ได้มีการสร้างรูปแบบเจดีย์ขนึ มาอีกแบบหนึ่ง คือ เจดีย์แบบสเ่ี หลยี่ มย่อมุมสิบ สองหรือแบบย่อมุมใหญ่ เช่น เจดยี ์วัดชุมพลนกิ ายรามบางประอิน เจดีย์คู่ด้านหน้าพระอุโบสถวัดไชย วัฒนาราม จงั หวัดพระนครศรอี ยธุ ยา ระยะที่ ๔ ยังคงมีการสร้างเจดีย์แบบย่อมุมไม้สิบสองอยู่ เช่น การปฏิสังขรณ์ต่อเติม ส่วนบนของเจดีย์วัดภูเขาทอง นอกจากนีแล้วยังคงปรากฏการณ์ย่อมุมของเจดีย์ให้เป็นมุมย่อย ๆ ๑๓๙ เสนอ นิลเดช, พยรู โมสิกรตั น,์ และ มารตุ อมั รานนท,์ ลกั ษณะสถาปัตยกรรมไทย, เอกสารการ สอนชดุ วิชาไทยคดีศกึ ษา หน่วยท่ี ๘-๑๕, พมิ พค์ รงั ท่ี ๗, (กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลยั สุโขทัยธรรมาธิราช, ๒๕๔๒), หน้า ๑๖๙.
๒๙๓ ละเอียดย่ิงขึน เช่น ย่อมุมย่ีสิบ หรือบางทีก็มากไปกว่านี ชันฐานท้าเป็นแบบฐานสิงห์ เจดีย์เหล่านี จ้านวนหน่ึงได้มีการประดับตกแต่งอย่างประณีตสวนงานมด้วยลวดลายปูนปั้น ซึ่งรุ่งเรืองอย่างสูง ในชว่ งนี โดยเฉพาะอย่างยง่ิ ฝมี ือช่างในสมัยของสมเด็จพระเจ้าอยหู่ ัวบรมโกศนจี ะมีรูปแบบและความ งามท่ีเด่นเป็นเอกลักษณเ์ ฉพาะของตัวเอง สถาปัตยกรรมรปู แบบต่าง ๆ ของอยุธยานี นิยมใช้อิฐเป็นวสั ดุในการก่อสร้าง แต่มีบางส่วนท่ี น้าเอาแลงมาเป็นใช้บ้างซ่ึงก็จะเป็นเพียงส่วนประกอบของโครงสร้างส่วนท่ีรับถ่ายน้าหนังของตัว สถาปัตยกรรมเท่านัน และอิฐเหล่านีจะถูกน้ามาดัดแปลงเป็นรูปแบบต่าง ๆ ให้สอดคล้องกับเทคนิค วิทยาของการก่อสร้างแบบต่าง ๆ ไม่ว่าเป็นแบบท้องถิ่น หรือการท้าอิฐแบบหน้าวัว อิฐแบบลิ่ม ส้าหรับนา้ ไปใช้กบั โครงสร้างทา้ เป็นแบบส่วนโคง้ รับนา้ หนัก ทังแบบโค้งกลม โค้งแหลม ตามแบบอยา่ ง เทคนิควิทยาการก่อสร้างของตะวันตกซึ่งได้เข้ามามีอิทธิพลกับสถาปัตยกรรมของอยุธยาในช่วงหลัก ตงั แตร่ บั การสมเดจ็ พระนารายณ์มหาราชเปน็ ต้นมา๑๔๐ ท่ี พระปรางค์/ ผู้สถาปนา/ ลกั ษณะสาคัญของสถาปัตยกรรมสมัยอยธุ ยา เจดีย์ สรา้ ง/ ปฏิสงั ขรณ์ ๑ พระปรางค์วัดพุท พระเจ้าอ่ทู อง ศิลปะแบบขอม มีลักษณะย่อเหลี่ยมมีบันไดขึน ๒ ทาง คือ ทางทิศ ไธสวรรย์ ตะวันออก และทางทิศตะวันตก ส่วนทิศเหนือทิศใต้มีมณฑปสองหลัง ภายในพระมณฑปมีพระประธาน นอกจากนียงั มพี ระอโุ บสถอยู่ทางดา้ น ทศิ ตะวนั ตกของปรางค์ หมู่พระเจดีย์สิบสององค์, วหิ ารพระนอน และ ต้าหนกั ทา้ วจตคุ ามรามเทพ ๒ พ ร ะ ป ร าง ค์ วั ด พระราเมศวร ตังอยู่บนฐานสีเ่ หลีย่ ม สูงแหลมขึนไปด้านบน ทางด้านทิศตะวันออก มี พระราม พระปรางค์องค์ขนาดกลาง ส่วนทางตะวันตกท้าเป็นซุ้มประตู มีบันได สงู จากฐานขึนไปทังสองขา้ ง ทีม่ ุมปรางค์ประกอบด้วยรูปสัตว์หิมพานต์ มปี รางค์ขนาดเลก็ ตงั อยทู่ างทิศเหนือ และ ใต้ รอบ ๆ ปรางคเ์ ล็กมีเจดีย์ ล้อมรอบอีก ๔ ด้านนอกจากนียังมีเจดีย์เล็กบ้าง ใหญ่บ้างอยู่รอบ ๆ องคพ์ ระปรางค์ประมาณ ๒๘ องค์ ๓ ป ร า ง ค์ วั ด ร า ช สมเด็จพระบรม เป็นศิลปะอยุธยาสมยั แรกซ่ึงนิยม สรา้ งตามแบบสถาปัตยกรรมขอม ท่ี บรู ณะ ราชาธิราชท่ี ๒ ให้พระปรางค์เป็นประธานของวัด ช่องคูหาของพระปรางค์มี (เจ้าสามพระยา) พระพุทธรูปยืนปูนปั้นประดิษฐานช่องละ ๑ องค์ องค์ปรางค์ประดับ ด้วยปูนป้ันรูปครุฑ ยักษ์ เทวดา นาค พระปรางค์องค์นีมีลวดลาย สวยงามมาก ภายในกรุปรางค์มีห้องกรุ ๒ ชัน สามารถลงไปชมได้ ชัน บนมภี าพจิตรกรรมฝาผนังเลือนลาง ชันล่างซึ่งเคยเป็นที่เก็บเคร่ืองทอง มีภาพจิตรกรรมเขียนด้วยสแี ดงชาด ปิดทองเปน็ รูปพระพุทธรูปปางลีลา และปางสมาธิ รวมทงั รปู เทวดาและรูปดอกไม้ ๔ ป ร า ง ค์ วั ด สมเด็จพระบรม ที่ฐานของพระปรางค์ มีรูปราชสีห์ หมี หงส์ นกยูง กินนร โค สุนัขป่า มหาธาตุ ราชาธิราชที่ ๑ กระบือ มังกร เรยี งรายอยู่โดยรอบ รปู เหลา่ นีอาจหมายถงึ สตั ว์ในป่าหิม (พระงัว่ ) พานต์ทร่ี ายล้อมอยเู่ ชงิ เขาพระสเุ มรุ ซึ่งเป็นแกนกลางของจกั รวาล ๑๔๐ อา้ งแล้ว, เสนอ นิลเดช, พยูร โมสกิ รตั น์, และ มารตุ อัมรานนท์, ลกั ษณะสถาปตั ยกรรมไทย, เอกสาร การสอนชุดวิชาไทยคดีศึกษา หนว่ ยท่ี ๘-๑๕, หนา้ ๑๗๗-๑๘๑.
๒๙๔ ท่ี พระปรางค์/ ผสู้ ถาปนา/ ลักษณะสาคญั ของสถาปัตยกรรมสมยั อยุธยา เจดีย์ สรา้ ง/ ปฏสิ งั ขรณ์ ๕ พระเจดีย์ใหญ่ ๓ สมเด็จพระบรม เจดีย์ทรงกรวยกลมแบบศิลปะลังกา เรียงจากทิศตะวันออกไปยังทิศ องค์ในวัดพระศรี ไตรโลกนาถ ตะวนั ตก ฐานชันต้นเป็นรปู ส่เี หลี่ยมจัตุรสั รองรับฐานเขียงทรงกระบอก สรรเพชญ์ หน้าตัด ถัดขึนไปเป็นฐานอีก ๓ ชันซ้อนกันเป็นเครือเถา มีเจดีย์ทรง ระฆังคว้่าหรอื พระสถปู ท่ีมีบัลลังกอ์ ย่ขู ้างบน มีกา้ นฉตั รหรอื เสาหานที่ มีลักษณะเป็นเสากลมเตียๆ เพ่ือรองรับและเทินฉัตร ตอนต้นของตัว ฉัตรมีลักษณะเป็นปล้องกลมๆ เรียงซ้อน เรียกว่า ปล้องไฉน ส่วนปลี ยอดเรียวแหลมแบบเกลียงๆ ตรงปลายสุดมีตุ่มกลมๆ เรียกว่า หยาด น้าค้าง ๖ พระเจดีย์ใหญ่ที่ ส ม เ ด็ จ พ ร ะ เป็นเจดีย์ทรงระฆังขนาดใหญ่ ท่ีตังอยู่บนฐานท่ีมีซุ้มประดิษฐาน วัดใหญ่ชยั มงคล นเรศวรมหาราช พระพุทธรูปอยู่ หรือจะเรียกว่า เจดีย์ทรงปราสาท ประมาณว่ามีความ สูงจากพืนดินราว ๑ เส้น ๑๐ วา พระเจดีย์นยี ังเป็นสัญลกั ษณ์ แห่งการ อภัยทานของ สมเด็จพระนเรศวรมหาราช อันเนื่องมาจากธรรมอัน ประเสริฐแห่งพระพุทธศาสนา ซึ่งได้มีอิทธิพลเหนือชีวิตและความ เป็นอยู่ของคนไทยมาแต่โบราณกาล จนเป็นวิสัยในจิตใจทังปวงถึงทุก วนั นี ๗ พระปรางค์วดั ไชย สมเด็จพระเจ้า เปน็ รปู แบบของพระปรางค์สมยั อยุธยาท้ามุขทศิ ยื่นออกมา บนยอดองค์ วฒั นาราม ปราสาททอง พระปรางคใ์ หญ่อาจเคยประดิษฐานพระเจดียข์ นาดเล็ก สอ่ื ถึงพระเจดีย์ จุฬามณีบนยอดเขาพระสุเมรุ รอบพระปรางค์ใหญ่ล้อมรอบไปด้วย ระเบียงคตท่ีเดมิ นนั มีหลงั คา ภายในระเบียงคตประดิษฐานพระพทุ ธรูป ปูนป้ันปางมารวิชัยท่ีเคยลงรักปิดทองจ้านวน ๑๒๐ องค์ เป็นเสมือน ก้าแพงเขตศักดิ์สิทธิ์ ตามแนวระเบียงคตตรงทิศทังแปดสร้างเมรุทิศ และ เมรุมุม (เจดีย์รอบๆพระปรางค์ใหญ่) ภายในเมรุทุกองค์ ประดิษฐานพระพุทธรูป ภายในซุ้มเรือนแก้วล้วนลงรักปิดทอง ฝา เพดานท้าดว้ ยไมป้ ระดบั ลวดลายลงรกั ปดิ ทอง ๘ พระเจดีย์ใหญ่วัด ส ม เ ด็ จ พ ร ะ เป็นเจดีย์ที่สูงใหญ่ตังอยู่กลางทุ่งนา สามารถเห็นได้แต่ไกล เม่ือปี พ.ศ. ภูเขาทอง เจ้าอยู่หั วบ รม ๒๑๑๒ พระเจ้าบุเรงนอง แห่งเมืองหงสาวดี ได้ยกทัพเข้ามาตีกรุงศรี โกศ อยุธยาได้ส้าเร็จ จึงไดส้ ร้างพระเจดยี ์ใหญ่แบบมอญขึนไว้เป็นอนุสรณ์ที่ วดั นี ในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าบรมโกศ ได้ท้าการปฏิสังขรณ์องค์เจดีย์ ใหม่ เปล่ียนรูปจากเจดีย์มอญเป็นรูปเจดีย์ย่อไม้สิบสองท่ีก้าลังนิยมอยู่ ในขณะนัน สว่ นฐานนันเป็นศิลปะมอญอยู่ ตาราง ๕.๒ แสดงลักษณะสา้ คัญของสถาปัตยกรรมที่ส้าคญั ในสมยั อยธุ ยา จากหลักฐานงานสถาปัตยกรรมที่ส้าคัญในสมัยอยุธยา ผู้วิจัยได้วิเคราะห์หลักธรรมท่ี ปรากฏในงานสถาปัตยกรรมโดยผ่านมุมมองทางพระพุทธศาสนา ใน ๓ ประเด็นหลัก ได้แก่ ด้าน คุณธรรมในการก่อสร้างสถาปัตยกรรม ด้านความงามทางศิลปะของสถาปัตยกรรม และด้านคุณค่า สถาปตั ยกรรม ดังตอ่ ไปนี
๒๙๕ ๑) ด้านคุณธรรมในการกอ่ สร้างสถาปตั ยกรรม การก่อสร้างสถาปัตยกรรมทางพุทธศาสนา ทังที่เป็นพระปรางค์และเจดีย์ในสมัยอยุธยา มิใช่เป็นเร่ืองที่ท้าได้ง่าย ด้วยเหตุผลท่ีในสมัยอยุธยา บา้ นเมอื งมักตกอยภู่ ายใต้ภาวะสงคราม ดังนนั การกอ่ สร้างจา้ เปน็ ต้องอาศัยหลักธรรมแหง่ ศรทั ธาความ เชื่อในพระพุทธศาสนาเร่ิมตังแต่ความเชื่อในการตรัสรู้ของพระพุทธเจ้าอันน้าไปสู่ความเช่ือในพระ รัตนตรัย หลกั ปัญญา ความวิริยอุตสาหะ ขนั ติความอดทนในพระพทุ ธศาสนา เป็นต้น จึงอาจวเิ คราะห์ ไดว้ ่าหลกั คณุ ธรรมในการสร้างสถาปัตยกรรมสมัยอยธุ ยาท่ปี รากฏเด่นชัดนอกเหนือจากคุณธรรมอ่ืน ๆ ไดแ้ ก่ อทิ ธบิ าท ๔ ศรทั ธา ๔ ดงั นี อิทธิบาท ๔ คุณเครื่องให้ถึงความส้าเร็จ คุณธรรมท่ีน้าไปสู่ความส้าเร็จแห่งผลที่มุ่ง หมาย ได้แก่ ๑) ฉันทะ ความพอใจ คือ ความต้องการที่จะท้า ใฝ่ใจรักจะท้าสิ่งนันอยู่เสมอ และ ปรารถนาจะท้าให้ได้ผลดีย่ิงๆ ขึนไป ๒) วิริยะ ความเพียร คือ ขยันหมั่นประกอบส่ิงนันด้วยความ พยายาม เขม้ แข็ง อดทน เอาธรุ ะไม่ทอ้ ถอย ๓) จิตตะ ความคิด คือ ตังจิตรบั รู้ในส่งิ ทที่ ้าและสิ่งนันด้วย ความคิด เอาจิตฝักใฝ่ไม่ปล่อยใจให้ฟุ้งซ่านเลื่อนลอยไป ๔) วิมังสา ความไตร่ตรอง หรอื ทดลอง คือ หมั่นใช้ปัญญาพิจารณาใคร่ครวญตรวจตราหาเหตุผลและตรวจสอบข้อย่ิงหย่อนในสิ่งท่ีท้านัน มีการ วางแผน วดั ผล คดิ ค้นวิธแี ก้ไขปรบั ปรุง เป็นตน้ ๑๔๑ ศรัทธา ๔ ความเชื่อ ความเช่ือท่ีประกอบด้วยเหตุผล ได้แก่ ๑) กัมมสัทธา เชอื่ กรรม เชื่อกฎแห่งกรรม เชื่อว่ากรรมมีอยู่จริง คือ เชื่อว่าเม่ือท้าอะไรโดยมีเจตนา คือ จงใจท้าทังรู้ ย่อมเป็น กรรม คือ เป็นความช่ัวความดีมีขึนในตน เป็นเหตุปัจจัยก่อให้เกิดผลดีผลร้ายสืบเนื่องต่อไป การ กระท้าไม่วา่ งเปลา่ และเชอื่ วา่ ผลที่ต้องการจะส้าเร็จได้ด้วยการกระท้า มิใช่ด้วยอ้อนวอนหรือนอนคอย โชค เปน็ ตน้ ๒) วิปากสทั ธา เชื่อวิบาก เช่อื ผลของกรรม เชอื่ วา่ ผลของกรรมมีจริง คอื เชือ่ วา่ กรรมทที่ ้า แล้วต้องมีผล และผลต้องมีเหตุ ผลดเี กดิ จากกรรมดี ผลชัว่ เกิดจากกรรมชั่ว ๓) กัมมัสสกตาสัทธา เช่ือ ความท่ีสัตว์มีกรรมเป็นของตน เช่ือว่าแต่ละคนเป็นเจ้าของ จะต้องรับผิดชอบเสวยวิบากเป็นไปตาม กรรมของตน ๔) ตถาคตโพธสิ ัทธา เชื่อความตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า, ม่ันใจในองคพ์ ระตถาคต ว่าทรง เป็นพระสัมมาสัมพทุ ธะ ทรงพระคุณทงั ๙ ประการ ตรัสธรรม บัญญัตวิ นิ ัยไว้ด้วยดี ทรงเปน็ ผู้น้าทางท่ี แสดงให้เห็นวา่ มนุษย์คอื เราทกุ คนนี หากฝึกตนดว้ ยดี ก็สามารถเข้าถึงภูมิธรรมสงู สดุ บรสิ ุทธ์ิหลุดพ้น ได้ ดงั ที่พระองคไ์ ดท้ รงบ้าเพญ็ ไวเ้ ป็นแบบอยา่ ง๑๔๒ ๒) ด้านความงามทางศิลปะของสถาปัตยกรรม สถาปตั ยกรรมสมัยอยธุ ยาไดร้ บั อทิ ธพิ ล จากสถาปตั ยกรรมตงั แตย่ ุคก่อนอยุธยา รวมถึงสถาปัตยกรรมต่างชาตใิ นยุคเดยี วกนั ซงึ่ มีความโดดเด่น ทางศิลปกรรม สถาปัตยกรรมสมัยอยุธยาส่วนใหญ่สร้างขึนเพื่ออุทิศถวายพระศาสนา เป็นพุทธบูชา ความงดงามที่ปรากฏให้เห็นล้วนแสดงถึงฝีมือ ศรัทธา คติความเชื่อ เทคโนโลยีและวิทยาการ ที่ไม่ได้ เกิดขึนเพียงชั่วอายุคนหรือเพียงแค่รุ่นสองรุ่น หากแต่เกิดจากการส่ังสม ผสมผสาน และการปรับใช้ จากศิลปะอ่ืนๆ จนกลายเป็นเอกลักษณ์เฉพาะตนขึนมา งานสถาปัตยกรรมยุคนี มักปรากฏการสร้าง เจดีย์ทรงระฆัง เช่น เจดียว์ ัดใหญ่ชัยมงคล เจดีย์วดั พระศรีสรรเพชญ์ เป็นตน้ ส่วนในสมัยอยธุ ยาตอน ปลายพบสถาปตั ยกรรมแบบตะวนั ตกผสมกับเปอรเ์ ซีย เช่น อาคารสองชนั ท่ีวดั เจ้ายา่ เป็นตน้ ๑๔๑ พระธรรมปิฎก (ป.อ.ปยุตฺโต), พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบบั ประมวลธรรม, หนา้ ๑๘๖-๑๘๗. ๑๔๒ เร่ืองเดียวกัน, หนา้ ๑๖๔-๑๖๕.
๒๙๖ ๓) ด้านคุณคา่ ของสถาปตั ยกรรม การสร้างสถาปตั ยกรรมสมัยอยุธยา มีคุณค่า ๒ ประการ คือ คุณค่าในการใช้สอย ได้แก่ การมีขนาดเนือทเี่ หมาะสมเพยี งพอ มีปริมาตรเหมาะสมเพียงพอ เป็น สถานที่ประกอบกิจแสดงความเคารพ ความเชื่อ มีการจัดแบ่งจ้าแนกและตอ่ ต่อกันระหว่างพืนท่ีส่วน ต่าง ๆ สอดคล้องกับการด้าเนินกิจกรรมให้เป็นไปอย่างสะดวกและมีประสิทธิภาพตามการใช้สอยที่ ต้องการในเวลานัน ๆ ส่วน คุณค่าทางจิตใจ ได้แก่ การสร้างความตระหนักในคุณค่าของ สถาปัตยกรรม สร้างความภาคภูมใจ และสร้างศรัทธาเป็นแรงกระตุ้นในการประกอบคุณงามความดี ในทางพระพุทธศาสนา ๕.๓.๓ วิเคราะห์หลักพุทธธรรมจากประตมิ ากรรมในสมัยอยธุ ยา ประติมากรรม เป็นผลงานศิลปะที่แสดงออกด้วยการสร้างรูปทรง ๓ มิติ มี ปริมาตร มีน้าหนักและกินเนือท่ีในอากาศ โดยการใช้วัสดุชนิดต่าง ๆ วัสดุท่ีใช้สร้างสรรค์งาน ประติมากรรม จะเปน็ ตัวก้าหนดวิธกี ารสร้างผลงาน ความงามของงานประติมากรรม เกดิ จากการแสง และเงา ที่เกดิ ขึนในผลงานการสร้างงานประติมากรรมท้าได้ ๔ วิธี คือ ๑) การป้นั เป็นการสรา้ งรปู ทรง ๓ มิติ จากวัสดุที่เหนียว อ่อนตัว และยึดจับตัวกันได้ดี วัสดุท่ีนิยมน้ามาใช้ป้ัน ได้แก่ ดินเหนียว ดิน น้ามัน ปนู แป้ง ขีผึง กระดาษ หรือ ขีเล่ือยผสมกาว เป็นต้น ๒) การแกะสลัก เป็นการสร้างรูปทรง ๓ มิติ จากวัสดุที่แข็ง เปราะ โดยอาศัยเคร่ืองมือ วัสดุท่ีนิยมน้ามาแกะ ได้แก่ ไม้ หิน กระจก แก้ว ปูน ปลาสเตอร์ เป็นต้น ๓) การหล่อ เปน็ การสร้างรูปทรง ๓ มิติ จากวสั ดทุ ่หี ลอมตวั ได้และกลับแข็ง ตวั ได้ โดยอาศัยแม่พิมพ์ ซึง่ สามารถท้าให้เกิดผลงานท่ีเหมือนกันทุกประการตังแต่ ๒ ชิน ขึนไป วสั ดุที่นิยม น้ามาใช้หล่อ ได้แก่ โลหะ ปูน แป้ง แกว้ ขผี ึง ดิน เรซิ่น พลาสตกิ เป็นต้น ๔) การประกอบขนึ รปู เป็น การสร้างรูปทรง ๓ มิติ โดยน้าวัสดุต่าง ๆ มา ประกอบเข้าดว้ ยกัน และยึดติดกันด้วยวัสดุต่าง ๆ การ เลือกวิธีการสร้างสรรค์งานประติมากรรม ขึนอยู่กับวัสดุที่ต้องการใช้ ประติมากรรม ไม่ว่าจะสร้างขึน โดยวธิ ีใด จะมีอยู่ ๓ ลักษณะ คอื แบบนูนตา้่ แบบนนู สูง และแบบลอยตวั ๑๔๓ ประตมิ ากรรม มลี ักษณะเฉพาะตัว ดังนี ๑) ส่ือของประตมิ ากรรม คือ วัสดทุ ่ีเปล่ียนรปู ทรง ได้ ได้แก่ ดินเหนียว ดินน้ามัน อิฐ ทราย ตลอดจนวัสดุอื่ นท่ีเป็นผลผลิตทางวิทยาศาสตร์ ประติมากรรมที่สรา้ งขนึ จะมีผวิ แข็งหรือออ่ นนุ่มก็ได้ ๒) ประติมากรรมมี ๓ มิติ ตามความจรงิ จึงเป็น เรื่องของความนูนโดยตรง เช่น นูนสูง นูนต้่า ลอยตัว เป็นต้น ๓) ประติมากรรม ไม่เน้นเร่ืองสีเป็น ส้าคัญ บางครังก็ใช้สีของวัสดุนัน ๆเลย เช่น สีของหินอ่อน หินทรายซึ่งมีความงามเป็นของตัวเอง บางครังก็มีการระบานสีเพ่ือให้สมจริงมากยิ่งขึน ๔) ประติมากรรมเป็นทัศนศิลป์แขนงหนึ่งที่เกิดจาก การปั้น แกะสลัก หล่อ ทุบตี เคาะ เช่ือม ปะ ติดจนเป็นรูปทรง ให้ความรู้สึกได้๑๔๔ การสร้างงาน ประติมากรรมทางพระพทุ ธศาสนาของชนชาติไทยมีพฒั นาการมาตังแตพ่ ุทธศตวรรษที่ ๑๒ ทังในพุทธ ศาสนาแบบเถรวาทและแบบมหายาน จนถึงศตวรรษที่ ๑๙ ในสมัยสุโขทัย นครเชียงใหม่ เป็นต้นมา จนกระทั่งถึงสมัยอยุธยา การสร้างงานประติมากรรมทางพระพุทธศาสนาอาจแบ่งออกอย่างกว้าง ๆ ๑๔๓ สมั ภาษณ์ เบญจพร สารพรม, หัวหน้าพพิ ิธภณั ฑสถานแหง่ ชาตสิ ุรินทร์, วนั ท่ี ๗ ธันวาคม ๒๕๕๙. ๑๔๔ ทวีเกยี รติ ไชยยงยศ, การจาแนกทัศนศิลป์, วารสารโลกศิลปะ ๒, ฉบบั ๒, (มีนาคม ๒๕๒๕), หน้า ๓๙.
๒๙๗ เป็น ๓ ประเภท ได้แก่ ๑) ประติมากรรมรูปเคารพ ๒) ประติมากรรมเล่าเร่ือง และ ๓) ประติมากรรม ตกแต่ง๑๔๕ ประติมากรรมพระพุทธรปู แบบอทู่ องอยุธยามีลักษณะมีไรพระศก ชายจีวร หรือสังฆาฏยิ ก ปลายตดั เป็นเส้นตรงประทับนงั่ ขัดสมาธิราบปางมารวิจัยและฐานซ่งึ เรยี กว่าฐานหนา้ กระดานแอ่นเป็น รอ่ งเขา้ ข้างใน ส้าหรบั รัศมีเป็นเปลวเหนือเศียร พระพุทธรูปในประเทศไทยอาจเริ่มเกิดขึนในศิลปะอู่ ทองซ่ึงมีอิทธิพลต่อแบบรศั มีเป็นเปลวแก่ศลิ ปะสุโขทัยและอยุธยา ศิลปะอยุธยาเรม่ิ ตังแต่สมัยสมเด็จ พระรามาธิบดที ่ี ๑ (พระเจ้าอู่ทอง) ทรงสร้างพระนครศรีอยธุ ยาขึนเปน็ ราชธานี ตังแต่ พ.ศ. ๑๘๙๓ ลง มาจนเสียกรงุ ครังท่ี ๒ เมื่อ พ.ศ. ๒๓๑๐ อาจแบ่งเป็นประติมากรรมพระพุทธรูป ได้แก่ พระพทุ ธรูปที่ ท้าตามอย่างฝมี ือชา่ งอู่ทอง เชน่ พระพุทธรูปทรงเครื่อง ส้าหรับประณีตศิลป์เก่ียวกับพระพุทธศาสนา เป็นศิลปะแบบอยุธยาที่เจริญถึงขีดสูงสุดเหนือกว่าศิลปะแบบอื่น ๆ และมีตัวอย่างเหลือไว้หลายชิน ได้แก่ ประตูจ้าหลัก สังเค็ด ธรรมาสน์ ตู้ใส่หนังสือพระไตรปิฎก หีบใส่หนังสือสวด หนังสือเทศน์ นอกจากนียังมีวัตถุท่ีขุดพบในพระเจดีย์และพระปรางค์ต่าง ๆ ที่ส้าคัญคือพระเจดีย์ท่ีบรรจุพระบรม สารีรกิ ธาตเุ ป็นพระเจดยี ์สวมซ้อนกัน ๘ ชนั ผอบท่ีบรรจุพระบรมสารีริกธาตุ พระพุทธรูปสัมฤทธิ์และ เคร่ืองทองเปน็ จา้ นวนมากซ่งึ คน้ พบในกรพุ ระปรางค์วดั ราชบูรณะ จงั หวดั พระนครศรีอยุธยา เม่อื พ.ศ. ๒๕๐๐ และในตอนปลายสมัยอยุธยานิยมสั่งเคร่ืองถ้วยชามเข้ามาจากประเทศจีนโดยส่งลายไทย ออกไปเป็นแบบอย่างเรียกกันว่าเคร่ืองเบญจรงค์ คอื ๕ สี ในสมัยอยุธยานนั สีภายในเคร่ืองเบญจรงค์ มักเปน็ สเี ขียว๑๔๖ ในทนี่ ี ผูว้ จิ ยั ได้ยกเอางานประตมิ ากรรมทมี่ เี อกลกั ษณ์โดดเด่นและสา้ คญั ในสมยั อยุธยา ดังนี ท่ี งานประตมิ ากรรรมทีโ่ ดดเด่น ลักษณะสาคัญ ๑ พระศรสี รรเพชญดาญาณ เป็นพระพทุ ธรปู ทีส่ า้ คัญทีไ่ ด้ประดิษฐานทีพ่ ระอารามหลวงภายในเขต พระราชวัง เป็นพระพุทธรูปยืนสูง ๘ วา ใช้ทองค้าหุ้มทังองค์หนัก ๒๘๖ ชั่ง ได้รับอิทธิพลเช่นเดียวกับสถาปัตยกรรม ในตอนต้น เป็น ศิลปะแบบขอมท้าให้พระพทุ ธรูปในสมยั นเี ป็นพระพุทธรูป แบบอ่ทู อง ซึ่งศิลปะแบบขอมนีได้มีอยู่ก่อนท่ีจะมีการสถาปนากรุงศรีอยุธยา หลังจากสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถเป็นต้นมา การสร้าง พระพุทธรูปจะนิยมสร้างตาม แบบสุโขทัย จนถึงสมัยสมเด็จพระ รามาธิบดีที่ ๒ ได้เกิดงานศิลปะแบบอยุธยาอย่างแท้จริง ซึ่งเป็นการ ผสมระหวา่ งศลิ ปะแบบอูท่ องกบั แบบสุโขทัย ๒ พระพุทธนิมิตวิชิตมารโมลีศรีสรร พระพุทธรูปทรงเคร่ืองใหญ่ ศิลปะอยุธยาตอนปลายประดิษฐานเป็น เพชรบรมไตรโลกนาถ พระประธานวัดหนา้ พระเมรุ จงั หวดั พระนครศรีอยธุ ยา ๓ พระพุทธรูปทรงเครื่องน้อยปาง ศิลปะอยุธยาตอนปลาย ส้าริดปิดทอง จัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถาน ประทานอภัย แหง่ ชาติ เจา้ สามพระยา จังหวดั พระนครศรีอยุธยา ๑๔๕ สนั ติ เลก็ สขุ มุ และสริยวฒุ ิ สขุ สวัสด,ิ์ ประติมากรรมและจติ รกรรมไทย, เอกสารการสอนชุดวิชา ไทยคดศี กึ ษา หน่งยที่ ๘-๑๕, พิมพค์ รังท่ี ๗, (กรุงเทพฯ: มหาวทิ ยาลยั สโุ ขทัยธรรมาธริ าช, ๒๕๔๒), หน้า ๑๘๙- ๑๙๐. ๑๔๖ เร่อื งเดียวกนั , หน้า ๒๑๔.
๒๙๘ ที่ งานประติมากรรรมทโี่ ดดเดน่ ลักษณะสาคญั ๔ บานประตูไม้จ้าหลักรูปเทวดาทรง พบท่ีพระอโุ บสถและซุ้มคูหาพระสถูปในวัดพระศรีสรรเพชญ จังหวัด พระขรรค์ พระนครศรีอยุธยา ได้รับอิทธพิ ลมาจากพระพุทธรูปสุโขทัยที่มีความ งดงามเป็นต้นแบบ แต่ช่างอยธุ ยาก็สามารถตกแต่งลวดลายเพ่ิมเติมท่ี เศยี รพระพุทธรปู เปน็ ลกั ษณะทรงเครอ่ื งได้อยา่ งงดงามย่งิ ๕ เศียรพระพทุ ธรูปทรงเครอ่ื งส้าริด เป็นศิลปะอยุธยาตอนต้น ได้รบั อิทธิพลทางรูปแบบจากศิลปะสุโขทัย แต่ตกแต่งลวดลายพระเศยี รเป็นแบบอยุธยา ๖ ธรรมาสนส์ มัยอยธุ ยาตอนปลาย ตังอยู่ท่ีวัดใหญ่สุวรรณาราม จังหวัดเพชรบุรี ธรรมาสน์สมัยอยุธยา มกั จะใชเ้ สาสี่ต้น ไม่มีการย่อมุม ใต้ถุนมักจะเจาะโปร่ง เรียกว่า \"ล่อง ถุน\" ประดบั ด้วยลวดลายสมัยอยุธยา ซ่ึงใช้ลายขนาดใหญ่ สะบัดเปลว และเป็นอิสระกว่าลายสมัยรัตนโกสินทร์ มักจะประด้บด้วยกระจกสี เขยี วแผ่นใหญ่ สคี ล้ายๆปีกแมลงทับ ใช้กระจกอยู่แค่ ๒ สี คอื สีเขียว และสขี าว ๗ หบี พระธรรมลายรดน้าศิลปะอยุธยา ต้ทู ี่ท้าขึนใชส้ ้าหรับบรรจุพระไตรปิฎกจริง ๆ มีลักษณะเป็นรูปสเ่ี หล่ยี ม พทุ ธศตวรรษที่ ๒๓ ไม้ลงรักปดิ ทอง ลกู บาศก์ ส่วนบนสอบเขา้ ท้าให้ดแู คบกวา่ ตอนล่าง ตกแต่งด้วยลายรด น้าห รือลงรักปิดทอง ภาพลายรดน้าท่ัวไปเป็นเร่ืองเก่ียวกับ พระพทุ ธศาสนา ภาพเทวดาทวารบาล ภาพธรรมชาติ เปน็ ต้น สะทอ้ น ให้เหน็ ความมงุ่ มั่นตงั ใจทจี่ ะฝากผลงานชันเลิศของตนไว้เคยี งคู่และปก ปักรักษาค้าสอนของพระบรมครู อีกทังยังสะท้อนให้เห็นเรื่องราว ประวัตศิ าสตรข์ องยุคสมยั ตาราง ๕.๓ แสดงประตมิ ากรรมที่มเี อกลกั ษณโ์ ดดเด่นและสา้ คัญในสมัยอยธุ ยา จากหลักฐานประติมากรรมที่มีเอกลักษณ์โดดเด่นและส้าคัญในสมัยอยุธยา ผู้วิจัยได้ วิเคราะหห์ ลกั ธรรมที่ปรากฏในงานประตมิ ากรรมโดยผ่านมุมมองทางพระพุทธศาสนา ไดด้ ังนี ๑) การถา่ ยทอดคติทางพระพุทธศาสนาที่เปน็ รปู ธรรม ก่อใหเ้ กดิ ความร้คู วามรู้ความ เข้าใจเร่ืองราวในศาสนา โน้มน้าวศรัทธาของผู้ชม นอกจากจะเป็นการสั่งสอนแล้วยังเป็นการสืบทอด พระพุทธศาสนาอีกแนวทางหน่ึง การสร้างพระพุทธรูปมีวัตถุประสงค์เพื่อระลึกถึงพระสัมมาสัมพุทธ เจ้าในองคป์ ระกอบด้าน พระพุทธคุณ ๓๑๔๗ ประการ ได้แก่ ปัญญาคุณ พระคุณคือปัญญา วิสทุ ธิคุณ พระคณุ คือความบรสิ ุทธิ์ และ กรุณาคุณ พระคณุ คือพระมหากรณุ า อีกประการหน่งึ เปน็ การท้าให้ชาว พุทธไดบ้ ูชากราบไว้ระลกึ ถึงพระพุทธเจา้ เพ่ือนอ้ มนา้ ไปสู่การปฏบิ ตั ิ ตามหลัก บูชา ๒๑๔๘ ได้แก่ อามิส บูชา เป็นการบูชาด้วยส่ิงของ และ ปฏิบัติบูชา การบูชาด้วยการปฏิบัติหรือที่เรียกว่าธรรมบูชา การ เคารพบูชาพระพุทธเจ้าโดยผา่ นสัญลักษณ์ทางพระพุทธรูป ถือว่าเป็นการแสดงออกถึงความเคารพต่อ พระพุทธเจ้า ตามหลัก คารวธรรม ๖๑๔๙ ประการ ได้แก่ สัตถุคารวตา ความเคารพในพระศาสนา คารวตา ความเคารพในธรรม สังฆคารวตา ความเคารพในสงฆ์ สิกขาคารวตา ความเคารพใน ๑๔๗ พระธรรมปฎิ ก (ป.อ.ปยตุ โฺ ต), พจนานุกรมพทุ ธศาสตร์ ฉบบั ประมวลธรรม, พมิ พ์ครังท่ี ๘, (กรุงเทพฯ: โรงพิมพม์ หาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๓๘), หน้า ๒๖๔. ๑๔๘ เรื่องเดยี วกัน, หน้า ๗๘-๗๙. ๑๔๙ เร่อื งเดียวกัน, หน้า ๒๒๑.
๒๙๙ การศกึ ษา อปั ปมาทคารวตา ความเคารพในความไม่ประมาท และ ปฏิสนั ถารคารวตา ความเคารพใน ปฏิสนั ถาร ๒) การสบื ทอดพระพุทธศาสนา พระมหากษัตริย์ไทยนบั แต่อดตี มาทรงกระท้าหน้าท่ีเป็น ธรรมราชาอย่างสม่้าเสมอ คือ บ้ารงุ และสืบทอดพระพุทธศาสนา กล่าวคือ นอกจากทรงโปรดให้สร้าง และปฏิสังขรณ์ด้านประติมากรรมทางพระพุทธศาสนาแล้วยังสนับสนุนให้ผู้มีศรัทธาสร้างและ ปฏสิ ังขรณ์อีกดว้ ย ซ่ึงนบั ว่าเป็นปจั จัยหนึง่ ในการช่วยสบื ทอดพระพทุ ธศาสนา ๓) การส่ังสอนหลักพุทธธรรมโดยผา่ นงานประตมิ ากรรม เปน็ ส่งิ ทน่ี ักประติมากรไดส้ ร้าง สรรค์โดยมีเรื่องราวที่ล้วนเก่ียวข้องกับพระพุทธศาสนา ประเพณีและวัฒนธรรมของยุคสมัย มีการ สอดแทรกฉากประกอบไว้ในเนือหาหลักอย่างน่าสนใจ เช่น ภาพลายรดน้าทั่วไปเป็นเร่ืองเก่ียวกับ พระพุทธศาสนา ภาพเทวดาทวารบาล ภาพธรรมชาติ เปน็ ต้น ท้าให้ชาวพุทธเกิดความศรัทธาเลื่อมใส น้าไปสกู่ ารปฏบิ ัตติ นตามหลกั ธรรมในพระพุทธศาสนา ๕.๓.๔ หลกั พุทธธรรมจากจติ รกรรมในสมยั อยธุ ยา จิตรกรรม หมายถึง การเขียนโดยใช้สีหรือวัสดุใด ๆ กต็ ามให้บังเกิดเป็นภาพต่าง ๆ เช่น ภาพคนเหมือน ภาพหุ่นน่ิง ภาพคน ภาพสัตว์ ภาพทิวทัศน์ เป็นต้น ซึ่งเป็นการถ่ายทอดภาพ จากธรรมชาติหรือส่ิงแวดล้อมอื่น ๆ ลงบนระนาบ ๒ มิติ แบบราบ เช่น กระดาษ ผ้าใบ ผนัง เป็นต้น จิตรกรรมมหี ลายแขนง จงึ มกี ารเรียกชื่อของจิตรกรรมแตล่ ะแขนงแตกต่างกันไปโดยพิจารณาจากวสั ดุ ทีใ่ ช้หรือจากเรือ่ งราว หรอื จากต้าแหน่งที่ติดตงั ผลงานท่ีสร้างขึนแลว้ แต่ความเหมาะสม เชน่ จิตรกรรม สีน้า จิตรกรรมสีฝุ่น จิตรกรรมหุ่นน่ิง จิตรกรรมภาพคน จิตรกรรมฝาผนัง เป็นต้น ศิลปินผู้สร้างงาน จติ รกรรมนี เรียกว่า จิตรกร๑๕๐ จิตรกรรมไทยเป็นศิลปะท่ีมีความประณีต สวยงาม แสดงความรู้สึก ชีวิตจิตใจและความ เป็นไทยท่ีมีความอ่อนโยนละมนุ ละไม สร้างสรรค์สืบต่อกันมาตังแต่อดีตจนได้ลักษณะประจ้าชาติท่ีมี รูปแบบพิเศษ นิยมเขียนฝาผนังภาพในอาคารท่ีเนื่องในพระพุทธศาสนาและอาคารที่เนื่องด้วยบุคคล ชันสูง คือ พระอุโบสถ วิหาร พระที่น่ัง บนผืนผ้า บนกระดาษ สมุดลายไทย โดยเขียนด้วยสีฝ่านตาม วิธีการของช่างเขยี นไทยในสมยั โบราณ นิยมเขียนเรอ่ื งราวเกี่ยวกับอดีตพทุ ธประวตั ิ ทศชาติชาดก ไตร ภมู ิวรรณคดีและวิถไี ทย ส่วนใหญน่ ิยมเขียนประดับผนังอุโบสถ วหิ าร อันเป็นสถานทศี่ ักด์ิสิทธ์ิส้าหรับ ประกอบพิธีทางศาสนาและท้าบุญสุนทานเพื่ออุทิศถวายเป็นพุทธบูชาและท้าให้เกิดความสงบขึนใน จิตใจของพุทธศาสนิกชน๑๕๑ จิตรกรรมไทยแบ่งออกเป็น ๒ ประเภท คือ จิตรกรรมฝาผนัง และ จติ รกรรมทเี่ คล่อื นท่ไี ด้๑๕๒ ๑๕๐ สุชาติ เถาทอง, ทศั นศลิ ป์กับมนษุ ย์ : การสรา้ งสรรคแ์ ละสนุ ทรียภาพ, (กรงุ เทพฯ: อักษรเจริญ ทัศน์, ๒๕๔๕), หน้า ๘๓. ๑๕๑ วบิ ลู ย์ ลสี วุ รรณ, จิตรกรรมไทย, (กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพอ์ งคก์ ารคา้ คุรสุ ภา, ๒๕๔๙), หน้า ๔. ๑๕๒ กองโบราณคดี กรมศลิ ปากร, จติ รกรรมไทยประเพณี, (กรงุ เทพมหานคร: โรงพมิ พ์ชุมชนสหกรณ์ การเกษตรแหง่ ประเทศไทยจ้ากดั , ๒๕๓๓), หน้า ๓.
๓๐๐ จิตรกรรมฝาผนังไทยทสี่ า้ คัญ ๔ ยคุ ในสมยั อยุธยา มีดังนี ยคุ ท่ี จิตรกรรม เนอ้ื หา ภาพจิตรกรรมในพระปรางค์ประธาน วัดราชบูรณะ จังหวัด แสดงเรือ่ งราวพทุ ธประวตั ิ พระนครศรีอยุธยา ภาพจติ รกรรมในคูหาปรางค์ประธาน วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ แสดงเรอ่ื งราวพุทธประวตั ิ จงั หวัดราชบรุ ี ๑ ภาพจิตรกรรมฝาผนังเรื่องพุทธประวัติ กรุพระปรางค์วัดราช แสดงเรอ่ื งราวพุทธประวตั ิ บูรณะ จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยา ภาพจิตรกรรมผนังคูหาปรางค์มุมตะวันตกเฉียงเหนือของ แสดงเรื่องราวพทุ ธประวตั ิ ป ร า ง ค์ ป ร ะ ธ า น วั ด พ ร ะ ศ รี รั ต น ม ห า ธ า ตุ จั ง ห วั ด พระนครศรีอยุธยา จิตรกรรมที่เขียนบนแผนชินเพ่ือบุผนังกรุงของเจดีย์ประธาน รปู พระสาวกในท่าเดิน มือพนมมีดอกบัว อ ง ค์ ทิ ศ ต ะ วั น อ อ ก วั ด พ ร ะ ศ รี ส ร ร เพ ช ญ์ จั ง ห วั ด อยู่ด้วย ปัจจบุ ันแผ่นชินนีเก็บรักษาไวใ้ น ๒ พระนครศรอี ยุธยา พิพิธภัณ ฑสถานแห่งชาติพระนค ร กรงุ เทพมหานคร จติ รกรรมทเ่ี ขยี นบนสมดุ ข่อย ปัจจุบันเก็บรักษาไว้ในพิพิธภัณฑสถาน แหง่ ชาตพิ ระนคร กรุงเทพมหานคร ตู้พระธรรมลายรดน้า พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติพระนคร พระเรียงแถวอยู่ในซุ้มเรือนแก้วแบบ กรงุ เทพมหานคร ซ้าๆ ๓ จิตรกรรมฝาผนังโบสถว์ ดั ใหญส่ วุ รรณาราม จังหวัดเพชรบรุ ี อดตี พระพุทธเจา้ ชาดก จติ รกรรมฝาผนังโบสถ์วัดเกาะแก้วสทุ ธาราม จังหวดั เพชรบรุ ี พุ ท ธป ร ะวัติ ไต รภู มิ เข าพ ร ะเม รุ แวดลอ้ มดว้ ยเขาสัตตบรภิ ัณฑ์ ตาราง ๕.๔ แสดงจิตรกรรมฝาผนงั ไทยทีส่ ้าคญั ๔ ยุค ในสมัยอยุธยา จากจิตรกรรมไทยท่ีส้าคัญในสมัยอยุธยา แสดงให้เห็นถึงการเล่าเรื่องราวความเป็นไปของ พระพุทธเจ้าตังแต่ประสูติ ตรัสรู้ และปรนิ ิพพาน อดีตพระพุทธเจ้า ไตรภูมิ เขาพระเมรุแวดล้อมด้วย เขาสัตตบริภัณฑ์ เป็นการสั่งสอนพุทธศาสนิกชนถึงหลักการพัฒนาตนเอง หลักความเพียรพยายาม ความเสยี สละ การทา้ หน้าท่ีสั่งสอนสตั ว์โลกด้วยเมตตาธรรม หลักอนิจจงั ความไมเ่ ท่ียงของสังขารของ พระพุทธเจ้า นิทานชาดกสะท้อนหลักธรรมที่เกี่ยวกับธรรมชาติของมนุษย์ เช่น ความรัก ความโกรธ ความหลง อิจฉา เมตตา กรณุ า เปน็ ต้น
๓๐๑ ๕.๓.๕ หลักพทุ ธธรรมจากวรรณกรรมในสมยั อยธุ ยา วรรณกรรม หมายถึง งานหนงั สือ งานประพนั ธ์ บทประพนั ธท์ กุ ชนิดทงั ทีเ่ ป็น รอ้ ยแก้วและร้อยกรอง๑๕๓ วรรณคดี หมายถงึ วรรณกรรมทีไ่ ดร้ ับการยกย่องว่าแต่งดีมีคณุ คา่ เชงิ วรรณศิลป์ถงึ ขนาด ส่วนวรรณศลิ ป์ คอื ศิลปะในการประพนั ธ์หนงั สอื เชน่ ลิลิตพระลอ เป็นตน้ ๑๕๔ ลักษณะของวรรณคดหี รือวรรณศลิ ป์มี ๖ ประการ คือ อารมณ์สะเทอื นใจ จนิ ตนาการ การ แสดงออก ท่วงทา้ นอง กลวธิ ใี นการแต่ง และองคป์ ระกอบ๑๕๕ วรรณกรรมท่สี า้ คญั ๓ ยคุ ในสมัยอยธุ ยา มดี ังนี ชว่ งการแตง่ งานวรรณกรรม แตง่ ขน้ึ ในรัชสมัย เนอื้ หา ลิลิตโองการแช่ง รัชสมัยสมเดจ็ พระ เป็นวรรณคดีเกี่ยวกับพระราชพิธีแสดงความ น้า ร า ม า ธิ บ ดี ท่ี ๑ จงรักภักดีต่อพระมหากษัตริย์ตังแต่กรุงศรีอยุธยา (พระเจา้ อู่ทอง) จนถงึ กรงุ รตั นโกสินทร์ ลลิ ิตยวนพา่ ย สันนิษฐานว่าแต่ง เรื่องย่อลิลิตยวนพ่าย ได้แก่ ตอนต้นกล่าวนมัสการ ในรัชกาลสมเด็จ พระพุทธเจ้าและน้าหัวข้อธรรมมาแจกแจงท้านอง พ ร ะ บ ร ม ไ ต ร ยกยอ่ งสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถวา่ ทรงคุณธรรม โลกนาถ ราว พ.ศ. ขอ้ นัน ๆ กล่าวถึงพระราชประวัติ ตังแต่ประสูติจน ๒๐๑๗ ไดร้ าชสมบัติ ตอ่ มาเจา้ เมืองเชียงช่ืน (เชลยี ง) เอาใจ ออกหาง น้าทัพเชียงใหม่มาตีเมืองชัยนาท แต่ถูก สมัยอยุธยา สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถตีแตกกลับไป และยึด ตอนต้น (พ.ศ. เมอื งสุโขทัยคืนมาได้ แล้วประทับอยเู่ มอื งพิษณุโลก ๑๘๙๓ - ๒๐๗๒) เสดจ็ ออกบวชชั่วระยะหน่ึง ต่อจากนันกล่าวถึงการ ทา้ สงครามกบั เชียงใหมอ่ ย่างละเอียดครังหน่ึง แล้ว บรรยายเหตุการณ์ทางเชียงใหม่ ว่าพระเจ้าติโลก ราชเสียพระจริต ประหารชีวิตหนานบุญเรืองราช บตุ ร และหม่นื ดังนครเจ้าเมอื งเชียงชื่น ภรรยาหมื่น ดังนครไม่พอใจ ลอยมีสารมาพึ่งพระบรมโพธิ สมภารของสมเด็จสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถและ ขอกองทัพไปช่วย พระเจ้าติโลกราชทรงยอทัพมา ป้องกันเมืองเชียงช่ืน เสร็จแล้วเสด็จกลับไปรักษา เมืองเชียงใหม่ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรง กรีธาทัพหลวงขึนไปรบตีเชียงใหม่พ่ายไปได้เมือว เชียวชื่ม ตอนสุดท้ายสรรเสริญพระบารมีสมเด็จ พระบรมไตรโลกนาถอีกครังหน่ึง ๑๕๓ ราชบัณฑิตยสถาน, พจนานกุ รม ฉบับราชบณั ฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒, (กรงุ เทพมหานคร: นาน มบี ุ๊คพับลิเคชนั , ๒๕๓๐), หน้า ๑๐๔๔. ๑๕๔ เร่ืองเดยี วกัน, หน้า ๑๐๔๗. ๑๕๕ ศิราพร ณ ถลาง และปรยี า หิรญั ประดษิ ฐ,์ วรรณคดไี ทย, เอกสารการสอนชดุ วิชาไทยคดศี ึกษา หน่วยที่ ๘-๑๕, พิมพ์ครงั ท่ี ๗, (กรุงเทพมหานคร: มหาวิทยาลัยสโุ ขทัยธรรมาธิราช, ๒๕๔๒), หน้า ๓๒๐-๓๒๒.
๓๐๒ ช่วงการแตง่ งานวรรณกรรม แต่งข้ึนในรัชสมัย เน้ือหา มหาชาตคิ า้ หลวง สมเด็จพระบรม เรื่องย่อ แบ่งออกเป็น ๑๓ ตอน ซึ่งเรียกว่ากัณฑ์ ลิลิตพระลอ ไตรโลกนาถโปรด ดังนี กัณฑ์ทศพร กัณฑ์หิมพานต์ กัณฑ์ทานกัณฑ์ ให้นักปราชญ์ราช กัณฑ์วนประเวสน์ กัณฑ์ชูชก กัณฑ์จุลพน กัณฑ์ บณั ฑติ ชว่ ยกันแต่ง มหาพน กัณฑ์กุมาร กัณฑ์มัทรี กัณฑ์สักกบรรพ เมื่ อ จุ ล ศั ก ร า ช กณั ฑ์มหาราช กณั ฑ์ฉกษตั รยิ ์ กัณฑ์นครกณั ฑ์ ๘๔๔ อาจเป็น รัช กาล เร่ืองย่อ มีเนือความว่า เมืองสรวงและเมืองสรอง สมเด็จพระบรม เป็นศัตรูกัน พระลอกษัตริย์เมืองสรวงทรงพระสิริ ไตรโลกนาถ (พ.ศ. โฉมย่ิงนัก จนเป็นที่ต้องพระทัยพระเพ่ือนพระแพง ๒ ๐ ๑ ๗ ) ห รื อ ราชธดิ าของทา้ วพิชัยพิษณุกรกษัตริยแ์ ห่งเมืองสรอง ส ม เ ด็ จ พ ร ะ นางร่ืนนางโรยพระพ่ีเลียงได้ขอให้ปูเจ้าสมิงพราย นารายณ์มหาราช ช่วยท้าเสน่ห์ให้พระลอเสด็จมาเมืองสรวง เม่ือพระ (พ.ศ.๒๒๐๕) ลอต้องเสน่ห์ได้ตรัสลาพระนางบุญเหลือพระราช มารดา และนางลักษณวดีมเหสี เสด็จไปเมืองสรอง พร้อมกับนายแก้วนายขวัญพระพ่ีเลียง พระลอทรง เส่ียวน้าท่ีแม่น้ากาหลง ถึงแม้จะปรากฏรางร้ายก็ ทรงผืนพระทัยเสด็จต่อไป ไก่ผีของปูเจ้าสมิงพราย ล่อพระลอกับนายขวัญและนายแก้วไปจนถึงสวน หลวง นางรื่นนางโรยออกอุบายลอบน้าพระลอกับ นายแก้วและนายขวัญไปไว้ในตา้ หนักของพระเพื่อน พระแพง ทา้ วพชิ ัยพษิ ณกุ รทรงทราบเรื่องกท็ รงพระ เมตตารับส่ังจะจัดการอภิเษกพระลอกับพระเพ่ือน และพระแพงให้ แต่พระเจ้าย่าเลียงของพระเพ่ือน พระแพงยังทรงพยาบาลพระลอ อ้างรบั สั่งท้าวพิชัย พิษณุกรตรัสสั่งใช้ให้ทหารไปรุมจับพระลอ พระ เพื่อนพระแพงและพระพ่ีเลียงทังสี่ช่วยกันต่อสู้จน สนิ ชีวิตทังหมดท้าวพิชัยพิษณุกรทรงพระพิโรธพระ เจ้าย่าและทหาร รับสั่งให้ประหารชีวิตทุกคน พระ นางบุญเหลือทรงส่งทูตมาร่วมงานพระศพกษัตริย์ สาม ในทส่ี ุดเมอื งสรวงและเมอื งสรองกลั ป์เป็นไมตรี ต่อกัน
๓๐๓ ชว่ งการแตง่ งานวรรณกรรม แตง่ ขึน้ ในรัชสมัย เน้ือหา สมัยอยุธยา กาพยม์ หาชาติ ไมป่ รากฏชอ่ื ผู้แต่ง เนือหาของกาพย์มหาชาตินัน เป็นการเล่าเรื่อง ตอนกลาง (พ.ศ. ๒๑๕๓ - ๒๒๓๑) สมเด็จกรมพระยา มหาชาติ หรือเร่ืองมหาเวสสันดรชาดกน่ันเอง เป็น สมยั อยธุ ยาตอน ด้ารงราชานุภาพ การแต่งแบบที่เรียกว่า ยกคาถา กล่าวคือ ยกคาถา ปลาย (พ.ศ. ๒๒๗๕ - ๒๓๑๐) ทรงสันนิษฐานว่า ภาษาบาลีขนึ มาประโยคหนง่ึ แล้วแต่งภาษาไทยเล่า ก าพ ย์ ม ห าช าติ สลับไปเป็นช่วงๆ จนจบ โดยใช้ค้าประพันธ์ท่ี น่าจะแต่งขึนใน เรยี กว่าร่ายโบราณ หรือท่ีเรียกกันในสมัยนันวา่ ร่าย สมัยพระเจ้าทรง มหาชาติ เน่ืองจากเป็นร้อยกรองท่ีแต่งไว้ส้าหรับ ธรรม การเทศน์เรื่องมหาชาติน่ันเอง แต่ละกัณฑ์ (ใน กาพย์มหาชาตเิ รยี กวา่ บรรพ) มคี วามยาวไมม่ าก สมทุ รโฆษค้าฉันท์ มีผู้แต่งสามท่าน เนือเร่ืองดัดแปลงมาจากสมุทรโฆษชาดก ใน ซ่ึงแต่งในยุคสมัย ปัญญาสชาดก กล่าวคือเป็นชาดกที่มิได้มีอยู่ใน ตา่ งๆ กัน พระไตรปิฎก มีเนือหาแบบนิยายไทยท่ัวไป ที่มี ความรักและการพลดั พราก เสือโคค้าฉนั ท์ แ ต่ ง โ ด ย พ ร ะ เป็นนิทานพืนเมืองท่ีมีการเล่าต่อกันมาช้านาน อัน มหาราชครู เป็นเร่ืองราวระหว่างลูกเสือกับลูกโค ซ่ึงต่างมีมิตร ไมตรีอันดีตอ่ กัน ภายหลังฤาษีเสกใหเ้ ป็นคนทังสอง ตวั พระมาลยั คา้ หลวง แ ต่ ง โด ย เจ้ าฟ้ า เรื่องย่อ กล่าวถึงพระมาลัยพระเถระอรหันต์องค์ ธรรมธิเบศร หนึ่งซ่ึงรับถวายดอกบัวจากชายเข็ญใจแล้วน้าไป บูชาพระจุฬามณี ณ ดาวดึงส์ พระมาลัยได้มีปุจฉา ถามข้อสงสัยแก่พระอินทร์ถึงเรื่องการบ้าเพ็ญกุศล ต่อมาพระศรีอารยเมตไตรยได้มาตรัสสนทนาด้วย วา่ พระองคจ์ ะเสด็จลงมาประกาศศาสนาเมื่อศาสนา ของพระสมณโคดมสินสุด ๕๐๐๐ ปีแล้ว เมื่อสิน ศาสนาของพระสมณโคดมแลว้ จะเกดิ กลียุค อายุคน จะสันแค่ ๕-๑๐ ปี เมื่อสินยุคเขญ็ จะเกิดความอุดม สมบูรณ์ ระยะนพี ระองค์จะลงมาตรัสสอนคนให้ตัง มนั่ อย่ใู นความดี บ ท ล ะ ค ร เรื่ อ ง พระราชธิดาของ เป็นนิทานที่เล่าแพร่หลายกันมากในชวา เชื่อกันว่า อเิ หนา ส ม เ ด็ จ พ ร ะ เป็นนยิ ายอิงประวตั ศิ าสตรข์ องชวา เจา้ อยู่หวั บรมโกศ ตาราง ๕.๕ แสดงวรรณกรรมทีส่ ้าคัญ ๓ ยุค ในสมัยอยุธยา จากวรรณกรรมที่ส้าคัญ ๓ ยุค ในสมัยอยุธยา มีทังเร่ืองที่แต่งเกี่ยวกับพระพุทธศาสนา เรื่องประเภทสดุดวี ีรกรรมของพระมหากษัตริย์ การบรรยาย ความสวยงามของธรรมชาติ ความเช่ือใน ธรรมชาติ และเร่ืองการเกียวพาราสี สามารถวิเคราะห์หลกั ธรรมทางพระพุทธศาสนาทป่ี รากฏในงาน วรรณกรรมสมยั อยุธยา ไดด้ งั นี ๑) ความจงรกั ภักดตี ่อพระมหากษตั รยิ ์ ปรากฏในวรรณกรรมลิลติ โองการแชง่ น้า ๒) หลักธรรม ทศบารมี หรือ บารมี ๑๐ ประกอบด้วย ทาน ศลี เนกขัมมะ ปญั ญา วิริยะ
๓๐๔ ขันติ สัจจะ อธิษฐษน เมตตา และอุเบกขา๑๕๖ ซึ่งมีปรากฏชัดเจนในมหาชาติค้าหลวง และกาพย์ มหาชาติ แสดงถึงความเล่ือมใสในพุทธศาสนา และความเช่ือในบุญกุสลที่เกิดจากฟังเทศน์เร่ือง มหาชาติของคนไทยสืบต่อมาจากสุโขทัย หลักธรรมต่าง ๆ ที่จะเป็นประโยชน์ต่อพุทธศาสนิกชนมา ด้าเนินชีวติ เช่น ทาน เสียสละ ศีล หลักธรรมเก่ียวกบั การปกครอง นักบริหาร เปน็ ตน้ และแบบอย่าง ตัวละครในกัณฑ์ต่าง ๆ อาทิ พระเวสสันดร เป็นต้นแบบของการเสียสละ พระนางมัทรี ถือเป็น แบบอย่างภรรยาที่ดีของสามี ถึงความทุกข์ก็ทุกข์ด้วย ถึงคราวสุขก็สุขด้วย พระกัณหา - ชาลี เป็น แบบอย่างของความกตัญญตู ่อพระบิดา ชชู ก เปน็ แบบอย่างของการไมป่ ระมาณตน อย่างไรกต็ าม หาก ชาวพุทธได้น้าหลักธรรมนีเหล่านีมาปฏิบัติสังคมจะมีความสงบรุ่งเรืองการบ้าเพ็ญบารมีของพระ โพธิสัตว์ในแต่ละพระชาตินันไม่ได้ทรงบ้าเพ็ญบารมีเฉพาะอย่างใดอย่างหน่ึงในจ้านวน ๑๐ ประการ เท่านัน แต่จะทรงบ้าเพ็ญครบทัง ๑๐ ประการ ซึ่งในแต่ละพระชาติจะมีความโดดเด่นที่พระโพธิสตั ว์ ทรงบ้าเพ็ญกว่าบารมีอ่ืน ๆ ดัง เช่น เม่อื เสวยพระชาตเิ ป็นพระเวสสันดร พระองคท์ รงบ้าเพ็ญครบทัง ๑๐ ประการอย่างเห็นได้ชัด ในพระชาตินีพระองค์ทรงบ้าเพ็ญทานบารมีเป็นจุดเด่นท้าให้คนทั่วไป เขา้ ใจว่า ทรงบ้าเพญ็ เฉพาะทานบารมี แทจ้ ริงพระองคไ์ ดบ้ ้าเพญ็ บารมีอน่ื ๆ ด้วยเชน่ กนั กลา่ วคือ การ บา้ เพ็ญเนกขัมมบารมี ด้วยการไปบา้ เพ็ญครองเพศบรรพชติ ท่ีเขาวงกต การบ้าเพ็ญวิรยิ บารมี คือ ทรง มคี วามพากเพยี รในการปฏิบัติธรรมอย่างไม่ย่อทอ้ การบ้าเพ็ญเมตตาบารมี คือ ทรงบริจาคทานให้แก่ บุคคลผู้ยากไร้ทุกระดับชัน การบ้าเพ็ญอธิษฐานบารมี คือ ทรงตังพระทัยอย่างแน่วแน่เพื่อบรรลุพระ โพธิญาณ การบ้าเพ็ญศีลบารมี คือ ทรงรักษาศีลให้บริสุทธ์ิระหว่างครองเพศบรรพชิตท่ีเขาวงกต บ้าเพ็ญขันติบารมี คือ ทรงมีความอดทนอดกลันต่อความยากล้าบากต่าง ๆ ทังทายและใจขณะ ประทับอยู่ท่ีเขาวงกต การบ้าเพ็ญอุเบกขาบารมี คือ ทรงวางเฉยเมื่อเห็นชูชกเฆี่ยนตีพระโอรส พระธิดาทท่ี รงบรจิ าคใหเ้ ป็นสทิ ธ์ิของชูชกแลว้ การบ้าเพ็ญสัจจบารมี คอื ทรงรกั ษาสัจจะท่ีจะทรงมอบ พระโอรสพระธิดาใหช้ ชู ก ดว้ ยการตามหาพระโอรสพระธิดาทีไ่ ปซ่อนในสระบัวแมจ้ ะขมข่ืนพระทยั สัก เพียงใดแต่พระองคก์ ็ทรงยึดมนั่ ในค้าสัตย์ สุดท้าย การบา้ เพ็ญทานบารมี พระองคท์ รงบริจาคช้างทรง สงิ่ ของมคี ่าทงั ปวง พระโอรส พระธดิ า และพระมเหสี ๓) ความเป็นอนจิ จงั ของโลกมนุษย์ การแสดงความเคารพและจงรักภักดีตอ่ เจ้านายและ สถานท่ีส้าคญั ปรากฏในลิลติ พระลอ ๔) ความรกั และการพลดั พราก ปรากฏในสมทุ รโฆษคา้ ฉนั ท์ ๕) คตธิ รรมเกย่ี วกับการรักษาความสตั ย์ เกิดเปน็ คนควรรักษาความสัตยไ์ วก้ ับตัว มพี ทุ ธ ภาษติ กลา่ วไว้วา่ จะมชี อ่ื เสียงเพราะความสตั ย์ เป็นสุภาษิตสอนใจ ปรากฏในเสือโคค้าฉนั ท์ ๖) แสดงความศรทั ธาในพระพทุ ธเจา้ ทแ่ี นน่ แฟ้น ความเชอ่ื ในบาป บุญ คณุ โทษ พรรณนา โวหารเกี่ยวกบั นรก-สวรรค์ ปรากฏในพระมาลยั คา้ หลวง ๗) การเอาแต่ใจตนเอง การใช้อารมณ์ การใชก้ ้าลังในการแก้ปัญหา การไมร่ จู้ กั ประมาณ ตนเอง การทา้ อะไรโดยไมย่ ังคดิ ปรากฏในบทละครเรื่องอเิ หนา ๑๕๖ พระธรรมปิฎก (ป.อ.ปยุตโฺ ต), พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม, หน้า ๒๘๔-๒๘๕.
๓๐๕ สรปุ ประวัติศาสตร์ เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนา และหลักพุทธธรรมท่ีปรากฏใน หลกั ฐานทางโบราณคดีตามเสน้ ทางการเผยแผ่พระพทุ ธศาสนาสมัยอยุธยา ทไ่ี ด้ศึกษาทงั หมดในบทนีมี ขอ้ คน้ พบที่นา่ สนใจดงั นี ๑ ประวัติศาสตรพ์ ระพุทธศาสนาในสมัยอยุธยา พบว่า ประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนาใน สมัยอยุธยามีความต่อเน่ืองเช่ือมโยงกับประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนาโดยเร่ิมตังแต่การเข้ามาของ พระพุทธศาสนาสู่สุวรรณภูมิ พระพุทธศาสนาในประเทศไทยสมัยทวารวดี สมัยศรีวิชัย สมัยลพบุรี สมัยสุโขทัย และสมัยล้านนา ในส่วนประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนาในสมัยอยุธยา มีระยะเวลา ยาวนานถึง ๔๑๗ ปี มีราชวงศ์ปกครองอาณาจักรทังสิน ๕ ราชวงศ์ ๓๓ พระองค์ ทรงนับถือพุทธ ศาสนาทังหมด โดยภาพรวมยังคงเป็นพระพุทธศาสนาแบบเถรวาท แบ่งออกเป็น ๔ ช่วง ได้แก่ ช่วง พ.ศ. ๑๘๙๓-๒๐๐๐ ช่วง พ.ศ. ๒๐๐๐-๒๑๐๐ ในช่วง พ.ศ. ๒๑๐๐-๒๒๐๐ และช่วง พ.ศ. ๒๒๐๐- ๒๓๑๐ โดยมเี หตุการณ์และเรือ่ งราวเกีย่ วกับการพระศาสนาในสมัยกรุงศรอี ยุธยาในภาพรวมได้ ดังนี ๑ การออกทรงผนวชเป็นการสืบพระราชประเพณี เร่ืองเจ้านายในสมยั กรงุ ศรีอยุธยา ออกทรงผนวชเปน็ การสบื ธรรมเนียมประเพณีที่พระเจา้ แผ่นดนิ และเจ้านายในราชวงศ์ออกทรงผนวช ตามแบบอย่างพระมหาธรรมราชาลิไทแห่งกรงุ สุโขทัย หรอื รพะบรมไตรโลกนาทแหง่ กรงุ ศรีอยุธยาทรง บ้าเพญ็ พระราชกุศลออกผนวชมาแลว้ นัน ปรากฏว่าเจา้ นายในสมยั กรุงศรอี ยธุ ยานอกจากพระบรมไตร โลกนาถและพระรามาธบิ ดีที่ ๒ แล้วก็ยังมอี ีก ๔ พระองค์ คอื ๑) พระเจา้ ทรงธรรม ซงึ่ ก่อนเสวยราชย์ เป็นพระมหากษัตริย์สืบแทนพระศรีเสาวภาคย์ ด้วยการชิงราชสมบัตินัน ได้บวชเป็นพระภิกษุเป็น พระราชาคณะที่ พระพิมลธรรม แต่พระองคน์ ี นามทางราชการแห่งราชส้านักในสมยั นันมิไดถ้ ือวา่ เป็น เจา้ แต่อย่างใด เพยี งแต่ใช้พระนามเดิมว่า พระศรีศิลป์ อันเป็นพระนามของเจา้ นายเท่านันเอง ๒) เจ้า ฟา้ ตรัสน้อย พระราชโอรสของพระเพทราชา ๓) พระองค์เจ้าบุญนาค พระเจ้าลูกยาเธอในสมเด็จพระ เจ้าเสอื ขุนหลวงสรศักดิ์ ๔) เจา้ ฟา้ นเรนทร พระราชโอรสของพระเจ้าทา้ ยสระ สามพระองค์หลงั นีทรง ผนวชอยู่ตลอดพระชนมายุ และมิได้รับสมณศักดิเ์ ป็นพระราชาคณะแตป่ ระการใด ๒) การสรา้ งวัด พระเจ้าแผน่ ดนิ แหง่ กรงุ ศรอี ยุธยา พระองค์มีความเล่ือมใสศรทั ธาใน พระพทุ ธศาสนา ได้ทรงสรา้ งวัดขนึ แตล่ ะรัชกาล ดังนี แผ่นดินพระเจ้าอู่ทอง พระปฐมกษัตริยผ์ ู้สร้างกรุงศรีอยุธยาทรงสร้างวัดขึน ๒ วัด คือ ๑) วัดพุทไธศวรรย์ สร้างขึนที่ต้าบลเวียงเหล็ก (ปัจจุบันคือต้าบลส้าเภาล่ม) เม่ือ พ.ศ. ๑๘๙๖ เพ่ือเป็น อนุสรณ์ถึงการที่พระองค์ได้เสด็จมาจากเมืองอู่ทอง ตังราชธานีศรีอยุธยาขึนเป็นครังแรก ณ ต้าบลนี หลังจากสร้างพระราชวังใหม่เสร็จทรงยกพระราชวังเดิมให้เป็นวัด ๒) วัดป่าแก้ว สร้างเม่ือ พ.ศ. ๑๙๐๖ เพือ่ เปน็ อนุสรณ์ถงึ เจ้าแก้วเจ้าไทยซึง่ ประชวรอหิวาตกโรคสินพระชนม์ให้ขดุ พระศพท่ีฝงั ไว้นัน ขนึ แล้วพระราชทานเพลิงพระศพเสร็จแลว้ กไ็ ด้สรา้ งวัดตรงทีพ่ ระราชทานเพลิงนันเป็นวดั ปา่ แก้ว วัดนี ปรากฏตามหนังสือโบราณวัตถสุ ถานท่ัวอาณาจักรของกรมศิลปากรมีชอื่ อกี อย่างหนึ่งวา่ วัดเจ้าพระยา ไทยและพระเจ้าอทู่ องทรงสรา้ งเมื่อ พ.ศ. ๑๙๐๐ เพือ่ สา้ หรบั เปน็ สา้ นกั ของพระสงฆท์ ี่บวชเรียนมาจาก ส้านักพระวันรัตมหาเถระในลังกาทวปี เรียกกันว่า คณะป่าแก้ว วัดนีจึงได้นามว่าวัดป่าแก้วด้วย ส่วน นามอีกอย่างซึ่งชาวบา้ นเรียกกันเปน็ สามัญทวั่ ไปก็คือ วัดใหญช่ ัยมงคล ตังอยูน่ อกพระนคร (นอกเกาะ เมอื ง) ต้าบลทต่ี ังวดั ปัจจบุ นั เรยี กวา่ ตา้ บลไผล่ งิ ขนึ อย่ใู นอ้าเภอกรงุ เก่า
๓๐๖ แผ่นดินสมเด็จพระราเมศวร รัชกาลที่ ๒ แห่งกรุงศรีอยุธยาได้ทรงสร้างวัดขึน ๓ วัด คือ ๑) วัดพระราม โปรดให้สรา้ งตรงทีถ่ วายเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระเจา้ อู่ทอง พระราชบิดา เมอื่ พ.ศ. ๑๙๑๒ หน้าวัดมีบงึ ใหญ่เดมิ เรยี กว่า หนองโสน ต่อมาเมื่อสมยั กรงุ ศรีอยุธยาได้ขุดเอาดินในหนองนขี ึน ถมพืนวงั และพืนวดั พระมหาธาตุ วดั ราชบูรณและวดั พระราม จึงกลายเป็นบงึ ใหญ่โต บึงนมี ีชื่อปรากฏ มณเฑียรบาลว่าขึงชีขันและต่อมาเปล่ียนชื่อใหม่เรยี กวา่ บึงพระราม แตจ่ ะเปล่ียนเมื่อใดไม่อาจทราบ ได้ ชื่อนียงั คงเรยี กกันมาจึงถึงทุกวันนี ๒) วดั มหาธาตุ อยู่เชิงสะพานปา่ ถ่าน ในประวัติศาสตร์ยงั สบั สน กันอยู่ พงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขาว่า สมเด็จพระราเมศวร ทรงสร้างเม่ือ พ.ศ. ๑๙๒๗ แต่ พงศาวดารฉบับหลวงประเสริฐว่า สร้างในแผ่นดินสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ (ขุนหลวงพระงั่ว) เมือง พ.ศ. ๑๙๑๗ ๓) วัดภูเขาทอง สร้างเม่ือ พ.ศ. ๑๙๓๐ อยู่ต้าบลภูเขาทอง ห่างจากพระราชวัง ประมาณ ๒ กิเมตร ยังไม่พบปรารภเหตรุ า้ ง แผ่นดินพระบรมราชาที่ ๒ (เจ้าสามพระยา) รชั กาลที่ ๗ แห่งกรุงศรีอยุธยาทรงสร้างวัดขึน ๒ วัด คือ ๑) วัดราชบูรณะ อยู่ตรงข้างกับวัดมหาธาตุ พระเจ้าสามพระยาทรงสร้างขึนเมื่อ พ.ศ. ๑๙๑๖ ตรงบริเวณที่เจา้ อ้ายกับเจา้ ยี่ พระเชษฐา ทรงชนช้างกันถึงพิราลัย ๒) วัดมเหยงคณ์ ทรงสรา้ ง เม่ือ พ.ศ. ๑๙๖๗ แต่ไม่ทราบว่าทรงสร้างเพราะปรารภเหตุใด วัดนีปัจจุบันท่ีตังวัดเรียกว่า ต้าบลบ้า กระมงั อา้ เภอกรุงเกา่ แผ่นดนิ พระบรมไตรโลกนาถ รัชกาลที่ ๘ แห่งกรุงศรอี ยธุ ยา ทรงสร้างวัดขนึ ๒ วัด คือ ๑) วัดพระศรีสรรเพชญ เปน็ วดั ในพระบรมมหาราชวงั ไม่มพี ระสงฆ์ ๒) วัดจุฬามณี สร้างที่เมืองพษิ ณุโลก ซง่ึ เปน็ วดั ท่พี ระองค์ทรงผนวชอยู่ แผน่ ดนิ สมเด็จพระมหาจักรพรรคิ รัชกาลที่ ๑๕ แหง่ กรงุ ศรีอยุธยา ทรงสร้างวดั ๑ วัด คือ วัดหลวงสบสวรรค์ ทรงสร้างท่ีสวนหลวงบริเวณท่ีถวายพระเพลิงพระศพสมเด็จพระศรีสุริโยทัย เมื่อ พ.ศ. ๒๐๙๑ เพอื่ เป็นอนสุ าวรยี ์ของสมเดจ็ พระศรีสรุ ิโยทยั วัดนีอย่ใู นเกาะเมืองด้านตะวนั ตก แผ่นดินสมเด็จพระเอกาทศรถ รัชกาลที่ ๑๙ แห่งกรุงศรีอยุธยา ทรงสร้างวัด ๑ วัด คือ วัดวรเชษฐาราม สมเด็จพระเอกาทศรถ ทรงสร้างอุทิศพระราชกุศลถวายสมเด็จพระนเรศวรมหาราช เมอ่ื พ.ศ. ๒๑๔๘ วดั นตี ังอยู่ต้าบลทา่ วาสกุ รี อ้าเภอกรงุ เกา่ แผ่นดินสมเด็จพระเจ้าปราสาททอง รัชกาลที่ ๒๔ แห่งกรุงศรีอยุธยา ทรงสร้างวัด ๒ วัด คือ ๑) วัดไชยวัฒนาราม ทรงสร้างเมื่อ พ.ศ. ๒๑๗๓ ณ บริเวณบ้านเดิมของพระพันปีหลวง พระเจ้า ปราสาททอง อยู่ริมแม่น้าฝ่ังเดียวกันกับวัดพุทไธศวรรย์ สร้างขึนด้วยฝีมือประณีตงดงามมาก ตังใจ เลียนแบบแผนผังนครวัดทป่ี ระเทศเขมร เนอื่ งจากคราวสร้างนนั ได้ตีเมืองเขมรกลับคืนไดด้ ้วย ๒) วัด ชมุ พลนิกายาราม อยอู่ ้าเภอบางปะอนิ สรา้ งเป็นอนุสรณ์ ณ สถานท่ีทีเ่ ป็นที่เกิดของพระองค์ จะสร้าง ปใี ดยงั หาหลกั ฐานทถ่ี ูกต้องไม่ได้ แผ่นดินพระเพทราชา รัชกาลที่ ๒๘ แห่งกรุงศรีอยุธยา ทรงสร้างวัด ๑ วัด คือ วัดบรม พุทธาราม ทรงสร้างขึนที่พระนิเวศน์เดิม เมื่อ พ.ศ. ๒๒๓๒ (ก่อนเสวยราชย์) ปัจจุบันตังอยู่ต้าบล ประตชู ยั อา้ เภอกรุงเกา่ แผ่นดินพระเจ้าเสือ รัชกาลท่ี ๒๙ แห่งกรุงศรีอยุธยา ทรงสร้างวัด ๑ วัด คือ วัดโพธิ ประทับชา้ ง จังหวัดพจิ ิตร เพ่อื เปน็ อนุสรณท์ พ่ี ระองคท์ รงพระราชสมภพ ณ สถานทสี่ ร้างวดั นี
๓๐๗ ๓) การสร้างความสัมพันธ์ด้านพระพุทธศาสนาในต่างประเทศ แผ่นดินสมเด็จพระ บรมราชาธิราชที่ ๓ (พระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ) รัชกาลที่ ๓๑ แห่งกรุงศรีอยุธยา มีการส่งพระสมณทูต ไทยไปประเทศศรลี ังกาจนท้าใหเ้ กดิ สยามวงศห์ รืออุบาลวี งศม์ าจนกระทงั่ ทกุ วนั นี ๔) พระพุทธศาสนาในสมัยอยุธยา มีทังความเจริญรุ่งเรือง ความทรงตัว และการ เส่ือมถอยของพระพุทธศาสนา ทังนี เนื่องด้วยเหตุปัจจัยท่ีมีความหลากหลายทังที่เป็นปัจจัยภายใน และปัจจัยภายนอก ในแงป่ ัจจัยแห่งความรุ่งเรืองของพระพุทธศาสนาสมัยอยธุ ยา ประกอบด้วย ปัจจัย ภายใน ได้แก่ การทพ่ี ระสงฆ์มีความใส่ใจในการศึกษาและการเผยแผ่พระพุทธศาสนา ปัจจยั ภายนอก ได้แก่ การปกครองประเทศโดยสมบูรณายาสิทธิราช การท่ีมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นพุทธมามกะให้ ความอุปถัมภ์ค้าชูแก่พระพุทธศาสนา ประเพณีการออกทรงผนวชของพระมหากษัตริย์ การตัง อาณาจักรอยุธยาในด้านภูมิศาสตร์ที่มีความเหมาะสม ความอุดมสมบูรณ์ของภูมิประเทศ ความ เจริญก้าวหน้าในด้านเศรษฐกิจการค้าท้าให้ประชาราษฎร์มีความสุขท่ัวราชอาณาจักร การเจริญ สมั พันธ์ไมตรีกับชาวต่างประเทศท่ีเปน็ มหาอ้านาจทังในด้านการเมืองและการศาสนา ในแงป่ ัจจัยแห่ง ความชะลอตัวและการถดถอยของพระพทุ ธศาสนา ประกอบด้วย การศึกสงคราม จะเห็นไดจ้ ากช่วงใด ที่เหตุการณ์บ้านเมืองอยู่ในภาวะสงคราม พระมหากษัตริย์จ้าเป็นต้องมุ่งท้าศึกสงครามเพ่ือรักษา แผ่นดินอาณาจักรอยุธยาไม่ให้ตกเป็นเมืองขึนหรือแม้แต่การล่มสลายของอาณาจักร ช่วงนัน พระพุทธศาสนาจึงเกิดการชะลอตัว ทรงตัว หรือแม้แต่มีความเส่ือมถอย อันเน่ืองมาจาก พระมหากษัตริย์ช่วงพระองค์นนั ๆ ไม่มีเวลาในการท้านบุ ้ารุงและให้การอุปถมั ภ์พระพุทธศาสนา การ เน้นเร่ืองความขลังศักดิ์สิทธิ์อิทธิฤทธ์ิปาฏิหาริย์มากเกินไป ซึ่งสอดคล้องกับข้อสังเกตของพระพรหม คุณาภรณ์ ว่า “การนับถือพระพุทธศาสนาในสมัยอยุธยาว่าพระพุทธศาสนาในสมัยนีไม่สู้โน้มไปใน หลักธรรมชันสูงนัก โดยมากสนใจมุ่งไปแต่เรื่องการบุญการกุศล บ้ารุงพระสงฆ์ สร้างวัดวาอาราม ปู ชนียสถาน ปูชนียวัตถุ พิธีกรรม งานฉลอง งานนมัสการ เช่นไหว้พระธาตุและพระพุทธบาท เป็นต้น การบ้าเพ็ญจิตภาวนาก็เน้นไปข้างความขลังศักด์ิสิทธิ์อิทธิฤทธ์ิปาฏิหาริย์ มีเรื่องไสยศาสตร์ อาถรรพ์ เขา้ มาปะปนเป็นอนั มาก” ๒ เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาในสมัยอยุธยา พบว่า อาณาจักรอยุธยามีกรุงศรี อยุธยาเป็นศูนยก์ ลาง มคี วามร่งุ เรอื งมั่งค่งั ที่สุดในภมู ภิ าคสุวรรณภูมิทังยังมีความสมั พนั ธท์ างการค้ากับ หลายชาติ จนถือไดว้ ่าเป็นศูนย์กลางการคา้ ในระดบั นานาชาติเช่น จนี เวยี ดนามอนิ เดีย ศรลี ังกา ญี่ปุ่น เปอรเ์ ซยี รวมทังชาตติ ะวันตก เช่น โปรตุเกส สเปน ดตั ช์ และฝร่ังเศส ซงึ่ ในช่วงเวลาหนึ่งเคยสามารถ ขยายอาณาเขตประเทศราชถึงรัฐฉานของพม่า อาณาจักรล้านนา มณฑลยูนนาน อาณาจักรล้านช้าง อาณาจักรขอม และคาบสมุทรมลายู จากการศึกษาเร่ืองราวเกี่ยวกับเส้นทางการเผย แผ่ พระพทุ ธศาสนาโดยอาศยั แผนท่ที างภูมิศาสตร์ ซึง่ สามารถแบ่งออกเป็น ๔ ยคุ ดังนี ยุคที ๑ ยุคเถรวาทแบบพระเจ้าอโศกมหาราช พระพุทธศาสนาเผยแผ่เข้าสู่ประเทศไทย โดยพระเจ้าอโศกมหาราชไดท้ รงสง่ สมณทูตมาเผยแผใ่ นแควน้ สวุ รรณภูมิ ซึง่ ประเทศไทยนับเอาจงั หวัด นครปฐมโดยมีหลักฐานส้าคัญ คือ ศิลารูปธรรมจักรกับกวางหมอบ แท่นสถูป อันเป็นส่ิงเคารพบูชา เหมือนกับสมัยพระเจา้ อโศกมหาราช
๓๐๘ ยุคที ๒ ยุคมหายาน พระเจ้ากนิษกะมหาราช ทรงอุปถัมภ์การสงั คายนาครงั ท่ี ๔ ของฝ่าย มหายานท่ีเมืองชลันธร และได้ส่งคณะพระสมณทูตไปเผยแผ่พระพุทธศาสนาฝ่ายมหายานในเอเชีย กลางจนถึงประเทศจีน อาณาจักรอ้ายลาว กษัตริย์แห่งอาณาจักรศรีวิชัยในเกาะสุมาตรา ได้ขยาย อ้านาจเข้ามาถงึ ดนิ แดนตอนใต้ของไทย ทา้ ให้พระพุทธศาสนามหายานเจริญรุ่งเรืองอยูใ่ นดินแดนแถบ นีด้วย หลักฐานท่ีปรากฏคือเจดีย์พระธาตุไชยา จังหวัดสุราษฎร์ธานี พระบรมธาตุ จังหวัด นครศรีธรรมราช เม่ือขอมซ่ึงนับถือนิกายมหายานมีอ้านาจครอบงา้ แผ่นดนิ ประเทศไทย ท้าให้อทิ ธิพล ของมหายานครอบคลุมไปท่ัว เป็นเหตุให้พระพุทธศาสนามหายานรุ่ง จึงท้าให้มีการนับถือ พระพทุ ธศาสนาทงั สองแบบและศาสนาพราหมณ์ผสมผสานกนั ไป ยุคที ๓ ยุคเถรวาทแบบพุกาม พระเจ้าอนุรุทธมหาราชแห่งพม่ามีอ้านาจ ทรงตังราชธานี อยู่ที่เมืองพุกาม ทรงแผ่ขยายอาณาเขตครอบคลุมมาถึงดินแดนตอนเหนือของไทย คือ ล้านนา ลง มาถึงลพบุรีและทวราวดี พระพุทธศาสนาเถรวาทแบบพุกามซึ่งเป็นสายท่ีมาจากเมืองมคธ อนิ เดีย จึง ครอบง้าคนไทยแถบนนั ไปดว้ ย คนไทยจึงหนั ไปนับถือพระพุทธศาสนาเถรวาทแบบพุกามอีก อย่างไรก็ ดี คนไทยฝา่ ยใตล้ งมาสว่ นใหญค่ งนบั ถือฝา่ ยมหายานอยู่ ยุคที ๔ เถรวาทแบบลังกาวงศ์ พระเจ้าปรักกมพาหุแห่งประเทศลังกาได้ทรงฟื้นฟู พระพุทธศาสนาในลังกา ได้อาราธนาพระมหากัสสปะช้าระสะสางพระธรรมวินัย พระพุทธศาสนาก็ กลับรุ่งเรือง มีช่ือเสียงไปไกล ประเทศท่ีนับถือพระพุทธศาสนาท่ัวไปต่างก็สนใจ พากันเดินทางไป ศึกษาเล่าเรียนพระไตรปิฎกและได้รับการอุปสมบทใหม่ท่ีน่ัน ครันศึกษาเจนจบแล้วก็กลับบ้านเมือง ของตน ๆ เฉพาะประเทศไทยเรา พระพุทธศาสนาแบบลังกาวงศ์นีได้เข้ามาตั งม่ันอยู่ที่เมือง นครศรธี รรมราชในสมัยสโุ ขทัย นอกเหนือจากนัน อาณาจักรต่าง ๆ ที่มีอยู่ก่อนสมัยอาณาจักรอยุธยา ได้แก่ อาณาจักร ละโว้ อาณาจักรอู่ทอง และอาณาจักรสุโขทัย ยังมีอิทธิพลด้านพระพุทธศาสนาต่ออาณาจักรอยุธยา เป็ น ผลท้ าให้ เกิ ดพั ฒ นาก ารท างด้ าน พ ระพุ ท ธศาสน าในส มัยอ ยุธยาอย่ างต่ อเน่ือ งจ นก ลายเป็ น พระพุทธศาสนาแบบเถรวาทที่ผสมกลมกลนื กบั พระพุทธศาสนาแบบมหายานและศาสนาพราหม์อยา่ ง ลงตัวเห็นได้จากหลักฐานทางโบราณคดี ได้แก่ โบราณสถานโดยมีการเผยแผ่ในรูปแบบการสร้างวัด เป็นจ้านวนมาก เช่น วัดพุทไธศวรรย์ วัดมหาธาตุ วัดพระราม วัดพระศรีสรรเพชญ วัดไชยวัฒนาราม วัดบรมพุทธาราม และวัดวรเชษฐาราม เป็นต้น ในด้านโบราณวัตถุ สถาปัตยกรรม ประติมากรรม จิตรกรรม และวรรณกรรม เช่น ปรางค์วดั พุทไธสวรรย์ ซ่ึงพระเจ้าอทู่ องทรงสรา้ ง ปรางค์ท่ีวดั พระราม ปรางค์วัดราชบูรณะ ปรางค์วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ ซ่ึงได้รับอิทธพลจากขอม มีการสร้างพระพุทธรูป ส้าคญั ๆ เชน่ พระศรสี รรเพชญดาญาณ พระพุทธนิมิตวิชิตมารโมลีศรสี รรเพชรบรมไตรโลกนาถ งาน จิตรกรรม เช่น ภาพจิตรกรรมในพระปรางค์ประธาน วัดราชบูรณะ ภาพจิตรกรรมฝาผนังเรื่องพุทธ ประวตั สิ มยั อยธุ ยาตอนต้นพบที่กรุพระปรางคว์ ัดราชบูรณะ จงั หวดั พระนครศรอี ยุธยา ตูพ้ ระธรรมลาย รดน้า งานวรรณกรรม เชน่ มหาชาติคา้ หลวง กาพย์มหาชาติ เสอื โคคา้ ฉันท์ พระมาลยั ค้าหลวง ช่วงปลายของอาณาอยุธยา ในสมัยสมเด็จพระบรมราชาธิราชท่ี ๓ (พระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ) พระเจ้ากิตติราชสิงหะ กษัตริย์ลังกาในขณะนัน ให้ส่งทูตมาขอนิมนต์พระสงฆ์จากเมืองไทย (กรุงศรี
๓๐๙ อยุธยา) ไปฟ้นื ฟูพระพุทธศาสนา ณ ลังกาทวีป โดยมีการส่งพระสมณทูตไทยจ้านวน ๑๐ รูป มีพระอุ บาลีเปน็ หวั หน้า เดนิ ทางมาประเทศลังกา ทา้ ใหม้ นี กิ ายสยามวงศ์ ในประเทศศรลี งั กามาจนถงึ ปัจจุบัน ดงั นันเสน้ ทางการเผยแผพ่ ระพทุ ธศาสนาตังแต่เข้าสู่ประเทศไทยจนถงึ สมัยอยุธยาจงึ สรปุ ไดด้ ังนี เอเชยี กลาง สุวรรณภูมิ อาณาจกั รศรีวชิ ัย แผนภาพที่ ๕.๔๒ สรุปเสน้ ทางการเผยแผพ่ ระพุทธศาสนา ตังแตเ่ ข้าสปู่ ระเทศไทยจนถึงสมยั อยุธยา จากแผนภาพท่ี ๕.๔๒ จะเห็นว่า ยุคที่ ๑ พระพุทธศาสนาเถรวาทแบบพระเจ้าอโศก มหาราชเผยแผ่เข้าสู่ดินแดนสุวรรณภูมิ ยุคท่ี ๒ พระพุทธศาสนามหายานอินเดียเผยแผ่เข้าสู่ดินแดน เอเชยี กลาง จีน อ้ายลาว และจากอาณาจกั รศรีวิชัยเขา้ สู่นครศรีธรรมราช ยุคที่ ๓ พระพุทธศาสนาเถร วาทแบบพุกามเข้าสู่ลา้ นนา ลพบุรี ทวารวดี ยคุ ท่ี ๔ พระพุทธศาสนาเถรวาทแบบลงั กาวงศ์เผยแผ่เข้า สู่เมืองนครศรธี รรมราช และการช่วยเหลือด้านพระพทุ ธศาสนาของอยธุ ยาและประเทศศรลี งั กา
๓๑๐ ๓. หลักพุทธธรรมที่ปรากฏในหลักฐานทางโบราณคดีในสมัยอยุธยา พบว่า ชาวพุทธใน สมัยอยุธยายังคงนับถือพระพุทธศาสนาเถรวาทแบบลังกาวงศ์ซึ่งยังคงรุ่งเรืองอยู่ พระมหากษัตริย์ หลายพระองค์ทรงเลื่อมในในพระพุทธศาสนา มีการสถาปนาสร้างวัด ปฏิสังขรณ์วัด สร้าง สถาปัตยกรรม ประติมากรรม จิตรกรรม และงานวรรณกรรม เป็นจ้านวนมาก เช่น สมเด็จพระ นารายณ์ ได้เสด็จออกผนวชระหว่างครองราชย์ที่วดั จุฬามณี ลพบุรี ในสมัยอยุธยานีมีการแต่งหนังสือ เกี่ยวกับพระพุทธศาสนามากมาย เช่น มหาชาติค้าหลวง กาพยม์ หาชาติ นันโทปนันทสูตร พระมาลัย ค้าหลวง ปุณโณวาทค้าฉันท์ เป็นตน้ ซ่ึงสิ่งท่ีกล่าวมานี ได้สะท้อนให้เห็นถึงอิทธิพลของหลักพุทธธรรม ในพระพุทธศาสนาทังโดยตรงและโดยอ้อม ซึ่งสรุปวิเคราะห์หลักพุทธธรรมที่ปรากฏในหลักฐานทาง โบราณคดีในสมัยอยธุ ยา ไดด้ ังนี ๑) หลักพุทธธรรมทีปรากฏในหลักฐานการสถาปนาและสร้างวัดรวมถึงพระราชกิจ อนื ๆ โดยพระมหากษตั ริย์ในสมัยอยธุ ยา ได้แก่ หลกั ธรรมดงั ตอ่ ไปนี หลักธรรมบคุ คลหาได้ยาก ๒ ประกอบด้วย ๑) บุพการี ผูท้ ้าอปุ การะก่อน ผ้ทู ้าความดหี รือ ท้าประโยชนใ์ หแ้ ต่ตน้ โดยไมต่ อ้ งคอยคดิ ถึงผลตอบแทน ๒) กตัญญกู ตเวที ผรู้ ูอ้ ุปการะทีเ่ ข้าทา้ แล้วและ ตอบแทน ผ้รู ู้จกั คณุ คา่ แหง่ การกระท้าดีของผ้อู นื่ และแสดงออกเพ่ือบชู าความดีนนั หลกั ทศิ ๖ ซึง่ เปน็ หลักธรรมทีต่ ่างปฏบิ ัติตอบแทนซ่ึงกันและกนั ประกอบด้วย ๑) ปุรัตถิม ทศิ ทิศเบืองหน้า คือ ทิศตะวันออก ได้แก่ มาดาบิดา เพราะเป็นผูม้ ีอุปการะแก่เรามาก่อน ๒) ทักษิณ ทิศ ทิศเบอื งขวา คอื ทิศใต้ ไดแ้ ก่ ครูอาจารย์ เพราะเปน็ ทกั ขไิ ณยบุคคลควรการบูชา ๓) ปัจฉิมทิศ ทิศ เบอื งทิศเบืองหลัง คือ ทิศตะวันตก ได้แก่ บุตรภรรยา เพราะตดิ ตามเปน็ กา้ ลังสนับสนนุ อยูข่ ้างหลัง ๔) อตุ ตรทศิ ทศิ เบืองซา้ ย คือ ทิศเหนือ ได้แก่ มิตรสหาย เพราะเปน็ ผชู้ ่วยให้ขา้ มพ้นอุปสรรคภัยอนั ตราย และเป็นก้าลังสนับสนุนให้บรรละความส้าเร็จ ๕) เหฏฐิมทิศ ทิศเบืองล่าง ได้แก่ คนรับใช้และคนงาน เพราะเป็นผู้ช่วยท้าการงานต่าง ๆ เป็นฐานก้าลังให้ ๖) อุปริมทิศ ทิศเบืองบน ได้แก่ สมณพราหมณ์ คอื พระสงฆ์ เพราะเปน็ ผู้สงู ดว้ ยคุณธรรม และเป็นผู้นา้ ทางจติ ใจ หลักทศพิธราชธรรม ซ่ึงเป็นหลักธรรมของพระราชา กิจวัตรท่ีพระเจ้าแผ่นดินควร ประพฤติ คุณธรรมของผู้ปกครองบ้านเมือง หรือธรรมของนักปกครอง ประกอบด้วย ๑) ทาน การให้ คอื การสละทรัพย์สิ่งของ บ้ารุงเลียง ช่วยเหลือประชาราษฎร์ และบ้าเพ็ญสาธารณประโยชน์ ๒) ศีล ความประพฤติดีงาม คือ ส้ารวมกายและวจีทวาร ประกอบแต่การสุจริตรักษากิตติคุณให้ควรเป็น ตวั อย่างและเป็นที่เคารพนับถือของประชาราษฎร์มใิ ห้มีข้อที่ใครจะดูแคลน ๓) ปริจจาคะ การบรจิ าค คือเสียสละความสุขส้าราญ เป็นต้น ตลอดจนชีวิตของตนเพ่ือประโยชน์สุขของประชาชนและความ สงบเรียบร้อยของบา้ นเมือง ๔) อาชชวะ ความซ่ือตรง คือ ซ่ือตรงทรงสตั ย์ไร้มายา ปฏิบัติภารกิจโดย สุจริต มีความจริงใจ ไม่หลอกลวงประชาชน ๕) มัททวะ ความอ่อนโยน คือ มีอัธยาศัย ไม่เย่อหย่ิงห บายคายกระด้างถือพระองค์ มีความงามสง่าเกิดแต่ท่วงทีกิริยาสุภาพนุ่มนวล ละมุนละไม ให้ได้ความ รักภักดีแต่มิขาดย้าเกรง ๖) ตปะ ความทรงเดช คือ แผดเผากิเลสตัญหามิให้เข้ามาครอบง้าย่้ายีจิต ระงบั ยบั ยงั ข่มใจได้ ไมย่ อให้หลงใหลหมกมนุ่ ในความสขุ ส้าราญและคตวามปรนเปรอ มคี วามเป็นอย่สู ้า เสมอ หรือยา่ งสามัญ มุ่งม่ันแต่จะบ้าเพ็ญเพียร ท้ากิจให้บรบิ ูรณ์ ๗) อกั โกธะ ความไม่โกรธ คือไมก่ ริว กราด ลุอ้านาจความโกรธจนเป็นเหตุให้วินิจฉัยความและกระท้าการต่าง ๆ ผิดพลาดเสียธรรม มี เมตตาประจ้าใจไว้ระงับความเคืองขุ่น วินิจฉัยความและกระท้าการด้วยจิตอันราบเรียบเป็นตัวของ
๓๑๑ ตนเอง ๘) อวิหิงสา ความไมเ่ บียดเบียน คือ ไมบ่ ีบคนั กดขี่ เช่น เก็บภาษีบดู รีด หรือเกณฑ์แรงงานเกิน ขนาด ไม่หลงระเริงอ้านาจ ขาดความกรุณา หาเหตุเบียดเบียนลงโทษอาชญาแก่ประชาราษฎร์ผู้ใด เพราะอาศัยความอาฆาตเกลียดชัง ๙) ขันติ ความอดทน คือ อดทนต่องานที่ตรากตร้าถึงจะล้าบาก กายน่าเหนื่อยหน่ายเพียงไรก็ไม่ท้อถอย ถึงจะถูกย่ัวถูกหยันด้วยค้าเสียดสีถากถางอย่างใด ก็ไม่หมด ก้าลังใจ ไม่ยอมละทิงกรณีย์ท่ีบ้าเพ็ญโดยชอบธรรม ๑๐) อวิโรธนะ ความไม่คลาดธรรม คือ วาง พระองค์เป็นหลักหนักแน่นในธรรม คงท่ไี มม่ ีความเอนเอียงหว่ันไหวเพราะถ้อยค้าท่ีดีร้าย ลาภสัการะ หรืออิฏฐารมณ์ อนิฏฐารมณ์ใด ๆ สถิตม่ันในธรรม ทังส่วนยุติธรรม คือความเที่ยงธรรมก็ดี นิติธรรม คือระเบียบแบบแผนหลักการปกครอง ตลอดจนขนบธรรมเนียมประเพณีอันดีงามกด็ ี ไม่ประพฤติให้ เคล่ือนวิบตั ิไป นอกจากนนั พระมหากษัตริย์ในสมัยอยธุ ยาทางเอาพระทยั ใส่ต่อโดยให้การอปุ ถัมภ์ต่อ พุทธบริษัท ๔ กล่าวคือ ภิกษุ ภิกษุณี อุบาสก และอุบาสิกา เช่น การปกครองคณะสงฆ์ ในรัชกาล สมเดจ็ พระเอกาทศรฐ ได้ทรงสร้างวัดวรเชษฐารามแล้วนิมนตพ์ ระสงฆ์ฝ่ายอรัญญวาสผี ู้ทรงศีลมาเป็น เจ้าอาวาส ในรัชกาลสมเด็จพระสรรเพชญ์ท่ี ๕ ได้สถาปนาวัดไชยวัฒนารามแล้วทรงสถาปนาเจ้า อธิการวัดเป็นพระอชติ เถระ พระราชาคณะฝ่ายอรญั ญวาสเี ป็นเจ้าอาวาสปกครองวัด ในรชั กาลสมเด็จ พระเพทราชา ได้สถาปนาวัดบรมพุทธารามแล้วนิมนต์เจ้าอธิการมาอยู่โดยสถาปนาให้เป็นพระราชา คณะช่ือพระญาณสมโพธิ เป็นต้น การช่วยแก้ไขปัญหาความขัดแย้งในสังคม และการช่วยเหลือ บ้านเมืองในยามศึกสงคราม รวมถึงการทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจต่าง ๆ มีการแสดงตนเป็นพุทธ มามกะ การเวียนเทียนเน่ืองในวันส้าคัญทางพระพุทธศาสนา การรักษาศีลอุโบสถ การบรรพชา อปุ สมบท เช่น สมเด็จพระเพทราชาทรงผนวชอยู่วัดพระยาแมน การสร้างวดั ชมุ พลนิการามของสมเด็จ พระสรรเพชญ์ที่ ๕ (พระเจ้าปราสาททอง) เพ่ือถวายเป็นสังฆทานเป็นท่ีบ้าเพ็ญพระราชกุศลส่วน พระองคแ์ ละเหลา่ ราชตระกลู ๒) หลักพุทธธรรมทีปรากฏในหลักฐานงานสถาปัตยกรรมทีส่าคัญในสมัยอยุธยา ไดแ้ ก่ ๑) ด้านคุณธรรมในการกอ่ สร้างสถาปัตยกรรม การก่อสร้างสถาปัตยกรรมทางพุทธศาสนาทัง ท่ีเป็นพระปรางค์และเจดีย์ในสมัยอยุธยา มิใช่เป็นเร่ืองท่ีท้าได้ง่าย ด้วยเหตุผลที่ในสมัยอยุธยา บ้านเมอื งมักตกอยูภ่ ายใตภ้ าวะสงคราม ดังนนั การก่อสรา้ งจ้าเป็นต้องอาศัยหลกั ธรรมแหง่ ศรัทธาความ เชื่อในพระพุทธศาสนาเริ่มตังแต่ความเชื่อในการตรัสรู้ของพระพุทธเจ้าอันน้าไปสู่ความเชื่อในพระ รัตนตรัย หลักปัญญา ความวิริยอุตสาหะ ขันตคิ วามอดทนในพระพุทธศาสนา เป็นต้น จงึ วเิ คราะห์ได้ วา่ หลักคุณธรรมในการสร้างสถาปัตยกรรมสมัยอยุธยาท่ีปรากฎเด่นชัดนอกเหนือจากคุณธรรมอื่น ๆ ได้แก่ อิทธิบาท ๔ ศรัทธา ๔ คุณเครือ่ งให้ถึงความส้าเร็จ คุณธรรมที่น้าไปสู่ความส้าเร็จแห่งผลที่มุ่ง หมาย ประกอบด้วย (๑) ฉันทะ ความพอใจ คือ ความต้องการท่ีจะท้า ใฝ่ใจรักจะท้าสิ่งนันอยู่เสมอ และปรารถนาจะท้าให้ได้ผลดียง่ิ ๆ ขึนไป (๒) วิริยะ ความเพียร คือ ขยนั หมัน่ ประกอบสง่ิ นนั ดว้ ยความ พยายาม เข้มแข็ง อดทน เอาธุระไม่ท้อถอย (๓) จิตตะ ความคิด คือ ตังจิตรับรู้ในสิ่งท่ีท้าและส่ิงนัน ดว้ ยความคิด เอาจิตฝักใฝ่ไม่ปล่อยใจให้ฟุ้งซ่านเลื่อนลอยไป (๔) วิมังสา ความไตร่ตรอง หรอื ทดลอง คือ หมั่นใช้ปัญญาพิจารณาใคร่ครวญตรวจตราหาเหตุผลและตรวจสอบข้อยิ่งหย่อนในสิ่งท่ีท้านัน มี การวางแผน วัดผล คิดค้นวิธีแก้ไขปรับปรุง เป็นต้น ศรัทธา ๔ ความเชื่อ ความเชื่อที่ประกอบด้วย เหตุผล ประกอบด้วย (๑) กัมมสัทธา เชื่อกรรม เชื่อกฎแหง่ กรรม เช่อื ว่ากรรมมีอยจู่ รงิ คือ เชื่อว่าเม่ือ ทา้ อะไรโดยมเี จตนา คือ จงใจท้าทงั รู้ ย่อมเปน็ กรรม คอื เปน็ ความช่ัวความดมี ีขึนในตน เป็นเหตปุ จั จัย
๓๑๒ ก่อให้เกิดผลดีผลรา้ ยสืบเนื่องตอ่ ไป การกระท้าไม่วา่ งเปล่าและเช่ือว่าผลทีต่ ้องการจะสา้ เร็จไดด้ ้วยการ กระท้า มิใช่ด้วยอ้อนวอนหรือนอนคอยโชค เป็นต้น (๒) วิปากสัทธา เชื่อวบิ าก เช่อื ผลของกรรม เช่ือ ว่าผลของกรรมมีจริง คือ เช่ือว่ากรรมท่ีท้าแล้วต้องมีผล และผลต้องมีเหตุ ผลดีเกิดจากกรรมดี ผลช่ัว เกดิ จากกรรมช่วั (๓) กัมมัสสกตาสทั ธา เชื่อความที่สตั ว์มีกรรมเปน็ ของตน เช่ือว่าแต่ละคนเปน็ เจ้าของ จะต้องรับผิดชอบเสวยวิบากเป็นไปตามกรรมของตน (๔) ตถาคตโพธิสัทธา เชื่อความตรัสรู้ของ พระพทุ ธเจ้า, มั่นใจในองคพ์ ระตถาคต วา่ ทรงเป็นพระสมั มาสัมพุทธะ ทรงพระคณุ ทงั ๙ ประการ ตรัส ธรรม บญั ญัติวินยั ไว้ดว้ ยดี ทรงเป็นผูน้ ้าทางทแี่ สดงให้เห็นวา่ มนุษย์คือเราทกุ คนนี หากฝึกตนด้วยดี ก็ สามารถเข้าถึงภูมิธรรมสูงสุด บรสิ ุทธ์ิหลดุ พน้ ได้ ดงั ท่ีพระองค์ได้ทรงบ้าเพ็ญไว้เปน็ แบบอย่าง ๒) ด้าน ความงามทางศิลปะของสถาปัตยกรรม สถาปัตยกรรมสมัยอยุธยาได้รับอิทธิพลจากสถาปัตยกรรม ตังแต่ยุคก่อนอยุธยา รวมถึงสถาปัตยกรรมต่างชาติในยุคเดียวกัน ซึ่งมีความโดดเด่นทางศิลปกรรม สถาปัตยกรรมสมัยอยุธยาส่วนใหญ่สร้างขึนเพื่ออุทิศถวายพระศาสนา เป็นพุทธบูชา ความงดงามท่ี ปรากฏให้เห็นล้วนแสดงถึงฝีมือ ศรัทธา คติความเช่ือ เทคโนโลยีและวิทยาการ ที่ไม่ได้เกดิ ขึนเพียงชั่ว อายุคนหรือเพียงแค่รุ่นสองรุ่น หากแต่เกิดจากการส่ังสม ผสมผสาน และการปรับใช้จากศิลปะอ่ืนๆ จนกลายเป็นเอกลักษณ์เฉพาะตนขึนมา งานสถาปัตยกรรมยุคนี มักปรากฏการสร้างเจดีย์ทรงระฆัง เช่น เจดีย์วัดใหญ่ชัยมงคล เจดีย์วัดพระศรีสรรเพชญ์ เป็นต้น ส่วนในสมัยอยุธยาตอนปลายพบ สถาปัตยกรรมแบบตะวันตกผสมกับเปอร์เซีย เช่น อาคารสองชันท่ีวดั เจ้าย่า เป็นต้น ๓) ด้านคุณค่า ของสถาปตั ยกรรม การสรา้ งสถาปตั ยกรรมสมยั อยุธยา มคี ุณค่า ๒ ประการ คือ (๑) คณุ คา่ ในการใช้ สอย ได้แก่ การมีขนาดเนือทีเ่ หมาะสมเพียงพอ มีปรมิ าตรเหมาะสมเพียงพอ เปน็ สถานท่ีประกอบกิจ แสดงความเคารพ ความเช่ือ มีการจัดแบ่งจ้าแนกและต่อต่อกันระหว่างพืนที่สว่ นต่าง ๆ สอดคล้องกับ การด้าเนินกิจกรรมให้เป็นไปอย่างสะดวกและมีประสิทธิภาพตามการใช้สอยท่ีต้องการในเวลานัน ๆ ส่วน (๒) คุณค่าทางจติ ใจ ไดแ้ ก่ การสร้างความตระหนักในคุณคา่ ของสถาปัตยกรรม สร้างความภาค ภมู ใจ และสร้างศรทั ธาเป็นแรงกระตุน้ ในการประกอบคณุ งามความดใี นทางพระพุทธศาสนา ๓) หลักพุทธธรรมท่ีปรากฏในหลักฐานประติมากรรมท่ีมีเอกลักษณ์โดดเด่นและ ส้าคัญในสมัยอยธุ ยา ได้แก่ ๑) การถา่ ยทอดคติทางพระพุทธศาสนาท่ีเป็นรูปธรรม ก่อใหเ้ กดิ ความรู้ ความรคู้ วามเข้าใจเรื่องราวในศาสนา โนม้ น้าวศรัทธาของผู้ชม นอกจากจะเป็นการสั่งสอนแล้วยังเป็น การสืบทอดพระพุทธศาสนาอีกแนวทางหน่ึง การสร้างพระพุทธรูปมีวัตถุประสงค์เพื่อระลึกถึงพระ สมั มาสัมพุทธเจ้า กล่าวคือ หลักพระพทุ ธคุณ ๓ ประการ ได้แก่ ปญั ญาคุณ พระคุณคือปัญญา วสิ ุทธิ คณุ พระคุณคอื ความบริสทุ ธิ์ และ กรณุ าคุณ พระคุณคอื พระมหากรุณา อกี ประการหน่ึงเปน็ การทา้ ให้ ชาวพุทธได้บูชากราบไว้ระลึกถึงพระพุทธเจ้าเพื่อน้อมน้าไปสู่การปฏิบัติ กล่าวคอื หลักบูชา ๒ ได้แก่ อามิสบูชา เป็นการบูชาด้วยส่ิงของ และ ปฏิบัติบูชา การบูชาด้วยการปฏิบัติหรือท่ีเรียกว่าธรรมบูชา การเคารพบชู าพระพุทธเจา้ โดยผ่านสญั ลักษณท์ างพระพุทธรูป ถือว่าเป็นการแสดงออกถึงความเคารพ ต่อพระพุทธเจ้า ตามหลัก คารวธรรม ๖ ประการ ได้แก่ สัตถุคารวตา ความเคารพในพระศาสนา ธัมมคารวตา ความเคารพในธรรม สังฆคารวตา ความเคารพในสงฆ์ สิกขาคารวตา ความเคารพใน การศกึ ษา อัปปมาทคารวตา ความเคารพในความไม่ประมาท และ ปฏิสนั ถารคารวตา ความเคารพใน ปฏิสันถาร ๒) การสบื ทอดพระพุทธศาสนา พระมหากษัตริย์ไทยนับแตอ่ ดีตมาทรงกระท้าหน้าท่ีเป็น ธรรมราชาอย่างสม้่าเสมอ คอื บ้ารุงและสืบทอดพระพุทธศาสนา กลา่ วคือ นอกจากทรงโปรดให้สรา้ ง
๓๑๓ และปฏิสังขรณ์ด้านประติมากรรมทางพระพุทธศาสนาแล้วยังสนับสนุนให้ผู้มีศรัทธาสร้างและ ปฏิสังขรณ์อีกด้วย ซึ่งนับว่าเป็นปัจจัยหน่ึงในการช่วยสืบทอดพระพุทธศาสนา ๓) การส่ังสอนหลัก พุทธธรรมโดยผ่านงานประติมากรรม เป็นสิ่งท่ีนักประติมากรได้สร้างสรรค์โดยมีเรื่องราวท่ีล้วน เกี่ยวข้องกับพระพุทธศาสนา ประเพณีและวฒั นธรรมของยุคสมัย มีการสอดแทรกฉากประกอบไว้ใน เนือหาหลกั อย่างนา่ สนใจ เช่น ภาพลายรดนา้ ท่วั ไปเป็นเรอ่ื งเกยี่ วกับพระพทุ ธศาสนา ภาพเทวดาทวาร บาล ภาพธรรมชาติ เป็นต้น ท้าให้ชาวพุทธเกิดความศรัทธาเล่ือมใสน้าไปสู่การปฏิบัติตนตาม หลกั ธรรมในพระพุทธศาสนา ๔) หลักพุทธธรรมทีปรากฏในจิตรกรรมไทยทีส่าคัญในสมัยอยุธยา แสดงให้เห็นถึง การเล่าเรื่องราวความเป็นไปของพระพุทธเจ้าตังแต่ประสูติ ตรัสรู้ และปรินิพพาน อดีตพระพุทธเจ้า ไตรภูมิ เขาพระเมรุแวดล้อมด้วยเขาสัตตบริภัณฑ์ เป็นการสั่งสอนพุทธศาสนิกชนถึงหลักการพัฒนา ตนเอง หลักความเพียรพยายาม ความเสียสละ การท้าหน้าท่ีสั่งสอนสัตว์โลกด้วยเมตตาธรรม หลัก อนิจจัง ความไม่เที่ยงของสังขารของพระพุทธเจ้า นิทานชาดกสะท้อนหลักธรรมท่ีเก่ียวกับธรรมชาติ ของมนษุ ย์ เช่น ความรัก ความโกรธ ความหลง อจิ ฉา เมตตา กรุณา เป็นตน้ ๕) หลักพุทธธรรมทีปรากฏในวรรณกรรมทีส่าคัญ ๓ ยุค ในสมัยอยุธยา มีทังเร่ืองที่ แต่งเกี่ยวกับพระพุทธศาสนา เรื่องประเภทสดุดีวีรกรรมของพระมหากษัตริย์ การบรรยาย ความ สวยงามของธรรมชาติ ความเชื่อในธรรมชาติ และเร่ืองการเกียวพาราสี โดยมีหลักธรรมทาง พระพุทธศาสนาที่ปรากฏในงานวรรณกรรมสมัยอยุธยา ประกอบด้วย (๑) ความจงรักภักดีต่อ พระมหากษัตริย์ ปรากฏในวรรณกรรมลิลิตโองการแช่งน้า (๒) หลกั ธรรม ทศบารมี ได้แก่ ทาน ศีล เนกขมั มะ ปัญญา วิริยะขนั ติ สัจจะ อธษิ ฐษา เมตตา และอุเบกขา ซึง่ มีปรากฏชดั เจนในมหาชาติค้า หลวง และกาพย์มหาชาติ แสดงถึงความเล่ือมใสในพุทธศาสนา และความเชอ่ื ในบุญกุสลท่ีเกิดจากฟัง เทศน์เร่ืองมหาชาติของคนไทยสืบต่อมาจากสุโขทัย หลักธรรมต่าง ๆ ที่จะเป็นประโยชน์ต่อ พทุ ธศาสนิกชนมาด้าเนินชวี ิต เชน่ ทาน เสียสละ ศีล หลักธรรมเกี่ยวกับการปกครอง นักบริหาร เป็น ต้น และแบบอย่างตัวละครในกัณฑ์ต่าง ๆ อาทิ พระเวสสันดร เป็นต้นแบบของการเสียสละ พระนาง มทั รี ถือเป็นแบบอย่างภรรยาท่ีดีของสามี ถึงความทุกข์ก็ทุกข์ด้วย ถึงคราวสุขก็สุขด้วย พระกัณหา - ชาลี เป็นแบบอยา่ งของความกตญั ญูตอ่ พระบดิ า ชชู ก เปน็ แบบอย่างของการไม่ประมาณตน อย่างไรก็ ตาม หากชาวพทุ ธได้น้าหลักธรรมนีเหล่านีมาปฏิบัตสิ ังคมจะมีความสงบรุ่งเรอื งการบ้าเพ็ญบารมีของ พระโพธิสัตว์ในแต่ละพระชาตินันไม่ได้ทรงบ้าเพ็ญบารมีเฉพาะอย่างใดอย่างหน่ึงในจ้านวน ๑๐ ประการเท่านัน แต่จะทรงบ้าเพ็ญครบทัง ๑๐ ประการ ซึ่งในแต่ละพระชาติจะมีความโดดเด่นท่ีพระ โพธิสัตว์ทรงบา้ เพญ็ กว่าบารมอี นื่ ๆ ดงั เช่น เม่ือเสวยพระชาตเิ ป็นพระเวสสันดร พระองค์ทรงบ้าเพ็ญ ครบทัง ๑๐ ประการอย่างเห็นได้ชัด ในพระชาตินีพระองค์ทรงบา้ เพ็ญทานบารมีเป็นจุดเด่นท้าให้คน ทั่วไปเข้าใจว่า ทรงบ้าเพ็ญเฉพาะทานบารมี แท้จริงพระองค์ได้บ้าเพ็ญบารมีอ่ืน ๆ ด้วยเช่นกัน กล่าวคือ การบ้าเพ็ญเนกขัมมบารมี ด้วยการไปบ้าเพ็ญครองเพศบรรพชิตท่ีเขาวงกต การบา้ เพ็ญวิริย บารมี คือ ทรงมีความพากเพียรในการปฏิบัติธรรมอย่างไม่ย่อท้อ การบ้าเพ็ญเมตตาบารมี คือ ทรง บรจิ าคทานให้แก่บุคคลผูย้ ากไร้ทุกระดับชัน การบ้าเพ็ญอธิษฐานบารมี คือ ทรงตังพระทัยอย่างแน่ว แน่เพ่อื บรรลุพระโพธิญาณ การบ้าเพญ็ ศีลบารมี คอื ทรงรกั ษาศลี ใหบ้ ริสทุ ธ์ิระหว่างครองเพศบรรพชิต ทเ่ี ขาวงกต บ้าเพ็ญขันติบารมี คือ ทรงมีความอดทนอดกลนั ต่อความยากล้าบากตา่ ง ๆ ทงั ทายและใจ
๓๑๔ ขณะประทับอยู่ที่เขาวงกต การบ้าเพ็ญอุเบกขาบารมี คือ ทรงวางเฉยเมื่อเห็นชูชกเฆ่ียนตีพระโอรส พระธิดาทที่ รงบรจิ าคใหเ้ ป็นสทิ ธิ์ของชูชกแล้ว การบา้ เพ็ญสัจจบารมี คอื ทรงรักษาสจั จะที่จะทรงมอบ พระโอรสพระธิดาใหช้ ชู ก ด้วยการตามหาพระโอรสพระธดิ าท่ีไปซ่อนในสระบวั แมจ้ ะขมข่ืนพระทยั สัก เพยี งใดแตพ่ ระองคก์ ท็ รงยึดมน่ั ในค้าสัตย์ สุดท้าย การบ้าเพญ็ ทานบารมี พระองคท์ รงบรจิ าคชา้ งทรง สิง่ ของมีคา่ ทังปวง พระโอรส พระธิดา และพระมเหสี (๓) ความเป็นอนิจจังของโลกมนุษย์ การแสดง ความเคารพและจงรักภักดีต่อเจ้านายและสถานท่ีส้าคัญปรากฏในลิลิตพระลอ ๔) ความรักและการ พลัดพราก ปรากฏในสมุทรโฆษคา้ ฉันท์ ๕) คติธรรมเกี่ยวกับการรักษาความสัตย์ เกิดเป็นคนควร รักษาความสัตย์ไว้กับตัว มีพุทธภาษิตกล่าวไว้ว่า จะมีชื่อเสียงเพราะความสัตย์ เป็นสุภาษิตสอนใจ ปรากฏในเสอื โคคา้ ฉันท์ ๖) แสดงความศรทั ธาในพระพทุ ธเจ้าทแี่ น่นแฟ้น ความเช่อื ในบาป บญุ คุณ โทษ พรรณนาโวหารเกย่ี วกับนรก-สวรรค์ ปรากฏในพระมาลัยค้าหลวง ๗) การเอาแต่ใจตนเอง การ ใช้อารมณ์ การใช้กาลังในการแก้ปัญหา การไม่รู้จักประมาณตนเอง การทาอะไรโดยไม่ยั้งคิด ปรากฏในบทละครเร่ืองอิเหนา เป็นต้น
บทที่ ๖ สรปุ ผลการวิจยั และ ขอ้ เสนอแนะ ๖.๑ สรุปผลการวิจัย การวจิ ัยเร่ือง ภมู ศิ าสตร์วัฒนธรรม : ประวตั ิศาสตร์ เส้นทางการเผยแผ่พระพทุ ธศาสนา และหลักพุทธธรรมในประเทศไทยการวิจัยครั้งนี้ เป็นการศึกษาเชิงคุณภาพ โดยศึกษาข้อมูลจาก เอกสารปฐมภูมิ ทุติยภูมิ ภาคสนาม โดยการลงพื้นที่สังเกตและเก็บข้อมูลในแหล่งโบราณคดี การ ถา่ ยภาพหลักฐานทางโบราณคดตี ามเสน้ ทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนา สัมภาษณ์และจดั ประชุมกลุ่ม ยอ่ ยตัวแทนจากหน่วยงานท่ีเก่ียวข้อง จัดทาแผนที่เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนา และวิเคราะห์ หลกั พทุ ธธรรมที่ปรากฏในหลักฐานทางโบราณคดีตามเส้นทางการเผยแผ่พระพทุ ธศาสนาตามเสน้ ทาง การแผ่พระพุทธศาสนาสมัยทวารวดี ศรีวิชัย ลพบุรี ล้านนา สุโขทัย และอยุธยา ผลการศึกษาได้ นาเสนอตามทีไ่ ดก้ าหนดไวใ้ นวตั ถุประสงค์ของการวิจยั มี ๔ ขอ้ ดงั ต่อไปนี้ ๖.๑.๑ ประวัติศาสตร์ เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาและหลักพุทธธรรมท่ี ปรากฏในหลกั ฐานทางโบราณคดีสมยั ทวารวดแี ละศรีวิชัย ประวัติศาสตร์ เส้นทางการเผยแผพ่ ระพุทธศาสนา และหลกั พุทธธรรมท่ีปรากฏใน หลักฐานทางโบราณคดีตามเส้นทางการเผยแผ่พระพทุ ธศาสนาสมยั ทวารวดแี ละศรีวิชยั ท่ไี ดศ้ ึกษา ท้งั หมดในบทนี้มีขอ้ คน้ พบทน่ี ่าสนใจดังนี้ ประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนาในประเทศไทยสมัยทวารวดี บริเวณดังกล่าวเคยเป็น อาณาจักรฟูนันที่มีอาณาเขตกว้างขวางครอบคลุมลุ่มแม่น้าเจ้าพระยาภาคกลางของไทยและแถบลุ่ม แม่น้าโขงอันได้แก่เขมรและเวียดนามในปัจจุบัน ซ่ึงพระพุทธศาสนาได้เคยเจริญรุ่งเรืองมาก่อนแล้ว กลุ่มชาติพันธุ์ที่อาศัยอยู่บริเวณน้ีเป็นผู้นับถือพระพุทธศาสนา เห็นได้จากหลักฐานทางโบราณคดีที่ สารวจพบ เช่น จารกึ อักษรปลั ลวะ ภาษาบาลี บนพระพิมพ์ ๑ (เมตเตยยโก) มีอายุอยูใ่ นพุทธศตวรรษ ท่ี ๑๑ - ๑๒ สารวจพบท่ี พิพิธภณั ฑสถานแห่งชาติ อทู่ อง จังหวัดสุพรรณบรุ ี จารึกอกั ษรปลั ลวะ ภาษา บาลี บนพระพิมพ์ ๒ (สารีปุตโต) มีอายุอยู่ในพุทธศตวรรษที่ ๑๑ – ๑๒ สารวจพบที่เจดีย์หมายเลข ๑๑ เมืองโบราณอู่ทอง จงั หวดั สุพรรณบุรี และ จารกึ อักษรปัลลวะ ภาษาบาลี บนพระพิมพ์ ๖ (ปุณโณ สนุ าปรันโต) มอี ายุอยู่ในพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๑ - ๑๒ สารวจพบพบท่ีเจดีย์หมายเลข ๑๑ เมอื งโบราณอู่ ทอง จังหวัดสุพรรณบุรี เป็นต้น จารึกเหล่านี้อยู่ในช่วงเปลี่ยนผ่านของสมัยฟูนันเข้าสู่สมัยทวารวดี อาณาจักรฟูนันส้ินสุดลงเพราะอาณาจักรเจนละเข้าปกครองในปี พ.ศ.๑๐๘๒ ซึ่งอยู่ในศตวรรษที่ ๑๑ ต่อจากนนั้ อาณาจักรทวารวดีกไ็ ดถ้ ือกาเนดิ ขึ้นมาในพุทธศตวรรษท่ี ๑๒ อาณาจักรทวารวดีนี้น่าจะมีศูนย์กลางอยู่ในภาคกลางของประเทศไทยปัจจุบัน โดยมีจุด เร่ิมอาณาเขตครอบคลุมดินแดนต้ังแต่เมืองสะเทิมในประเทศพม่ามาจนถึง ภาคกลาง ภาค
๓๑๖ ตะวันออกเฉียงเหนือ และภาคเหนือของประเทศไทยปัจจุบัน ศูนย์กลางของอาณาจักร ในระยะแรก สนั นิษฐานว่าตง้ั อย่ทู ี่เมืองอทู่ อง จังหวดั สุพรรณบุรี ต่อมาอาจยา้ ยไปอยทู่ ่เี มอื งนครปฐม หรือไม่กอ็ ยทู่ ี่คู บัว ในเขตจังหวัดราชบุรีปัจจุบัน เน่ืองจากบริเวณทั้ง ๓ แห่ง มีร่องรอยเมืองโบราณ ศิลปวัตถุ และ โบราณสถานแบบทวารวดีเหมือน ๆ กันจานวนมาก เชน่ พระพุทธรปู สมัยอมราวดี และทนี่ ครปฐมยัง ได้พบรูปเคารพในพุทธศาสนาก่อนสมัยที่จะมีการสร้างพระพุทธรูปอีกด้วย เช่น พระธรรมจักร โพธิบัลลังก์ เป็นต้น ในสมัยทวารวดีน้ีกลุ่มคนนับถือพระพุทธศาสนา เนื่องจากมีร่องรอยของ พระพทุ ธศาสนา ได้ปรากฏให้เห็นทงั้ ในโบราณสถาน โบราณวัตถุ และศลิ ปวัตถุ ในภมู ิภาคต่าง ๆ ของ ประเทศไทยเป็นจานวนมาก อาณาจักรทวารวดีส้ินสุลงในพุทธศตวรรษท่ี ๑๖ เนื่องจากอานาจของ ขอมท่ีมีอิทธิพลเข้ามาปกครองดินแดนทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือและภาคกลางของประเทศไทย ทาให้อาณาจักรทวารวดีต้องหมดอานาจลง การเกิดขึ้นของอาณาจักรทวารวดีเป็นการวางรากฐานท่ี สาคัญทางศิลปวฒั นธรรมใหแ้ กช่ าตไิ ทยทีป่ รากฏใหเ้ ห็นสืบต่อมาจนถึงปจั จบุ นั เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาในประเทศไทยสมัยทวารวดี จากหลักฐานทางบราณ คดีสมัยทวารวดีที่ค้นพบตามที่ต่าง ๆ เป็นสิ่งแสดงให้เห็นว่า พระพุทธศาสนาจากอินเดียเมื่อเข้ามาสู่ ทวารวดีแล้วกไ็ ด้เผยแผ่ไปยังอาณาจักรตา่ ง ๆ คือ ด้านทิศเหนือเผยแผ่ไปยังอาณาจักรโยนกเชยี งแสน ด้านทิศตะวนั ออกเฉียงเหนือและทิศตะวันนออกเผยแผ่ไปยังอาณาจักรอิศานปุระหรอื เจนละ ด้านทิศ ใตเ้ ผยแผ่ไปยังอาณาจกั รศรีวชิ ยั และ ดา้ นทิศตะวนั ตกเผยแผ่ไปยังอาณาจักรศรเี กษตรหรอื พุกาม เป็น ตน้ เหตุที่ทาใหพ้ ระพทุ ธศาสนาเผยแผไ่ ปยงั อาณาจักรตา่ ง ๆ ไดอ้ ย่างสะดวกและกว้างขวางเพราะได้มี ปจั จยั ท่เี กื้อหนนุ อย่างนอ้ ยสามประการดังน้ี ๑) ดา้ นรูปแบบวัฒนธรรมพทุ ธ เป็นวัฒนธรรมที่มคี วามยืดหย่นุ สงู เม่ือได้แผ่ขยายเข้าไปสู่ อาณาจักรต่าง ๆ ท่ีมีอยู่ในช่วงเวลานั้น ได้มีการปรับตัวให้เข้ากับสภาพแวดล้อมทางวัฒนธรรมของ พ้ืนท่นี น้ั ๆ จงึ สามารถปรับตัวเขา้ กับวัฒนธรรมในอาณาจกั รเหลา่ นั้นได้อยา่ งลงตวั ๒) ด้านเสน้ ทางคมนาคมทางน้าสะดวก เน่อื งจากเมืองตา่ ง ๆ ท่ีรับวฒั นธรรมไปจากทวาร วดี โดยเฉพาะบริเวณลุ่มแม่น้าเจ้าพระยามีลาน้าติดต่อถึงกันไดห้ ลายสาย และมีการติดต่อค้าขายกัน โดยใช้เส้นทางน้าในการขนส่งสินค้า การแผ่ขยายทางวัฒนธรรมพุทธจากอาจักรทวารวดีไปยัง อาณาจักรอ่ืน ๆ จึงทาได้ง่ายโดยอาศัยการคมนาคมตามเส้นทางของลาน้าในการติดต่อข้าขายสินค้า ของผ้คู นจากอาณาจกั หน่ึงไปยงั อีกอาณาจักรเปน็ ไปได้อยา่ งสะดวกสบาย ๓) ด้านเส้นทางคมนาคมทางบกสะดวก โดยเฉพาะบรเิ วณพ้ืนท่ีราบในภาคกลางเป็นพ้ืนท่ี ราบทาให้การเดนิ ทางติดต่อกันตลอดทัง้ การขนสง่ สินค้าไปคา้ ขายระหวา่ งกนั ทางบกทาไดส้ ะดวก การ แผ่ขยายทางวัฒนธรรมพุทธจากอาจักรทวารวดีไปยังอาณาจักรอ่ืน ๆ จึงทาได้ง่ายโดยอาศัยการ คมนาคมตามเส้นทางบกในการตดิ ตอ่ ข้าขายสินคา้ จากอาณาจกั รหน่ึงไปยงั อีกอาณาจักรหน่งึ หลักพุทธธรรมที่ปรากฏในหลักฐานทางโบราณคดีตามเส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนา ในประเทศไทยสมัยทวารวดชี ่วงพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๒-๑๖ มีดังนี้ ๑) หลักพุทธธรรมที่สารวจพบในภาคกลาง คือ หลักธรรมเรื่องอริยสัจ ๔ ในจารึก ธรรมจักร (นครปฐม) พุทธศตวรรษที่ ๑๒ หลักธรรมเร่ืองการกลั ปนา ในจารึกวัดโพธร์ิ ้าง อาเภอเมือง จังหวัดนครปฐม พุทธศตวรรษท่ี ๑๒ หลักธรรมเรื่องบุญกุศล ที่สารวจพบในจารึกถ้าฤๅษีเขางูเมือง ราชบุรี พุทธศตวรรษที่ ๑๒ หลกั ธรรมเรือ่ งพระรตั นตรัย ทีส่ ารวจพบในจารึกพระพิมพ์ดินเผาวัดโคกไม้
๓๑๗ เดน ราวพุทธศตวรรษท่ี ๑๔-๑๕ ที่วัดเขาไม้เดน ตาบลท่านา้ ออ้ ย อาเภอพยุหะคีรี จังหวดั นครสวรรค์ เป็นต้น ๒) หลักพุทธธรรมท่ีสารวจพบในภาคตะวันออกเฉียงเหนือและภาคตะวันออก คือ หลักธรรมเรื่องทาน ที่สารวจพบในจารึกวัดจันทึก พุทธศตวรรษที่ ๑๒ หรือจารึกบนพระพิมพ์ดินเผา เมืองฟ้าแดดสูงยาง ๑ ในพุทธศตวรรษท่ี ๑๔ และ หลักธรรมเร่ืองพระรตั นตรยั ท่ีสารวจพบในจารึก เนินสระบวั ราวต้นพทุ ธศตวรรษที่ ๑๔ เป็นต้น ๓) หลักพุทธธรรมที่สารวจพบในภาคเหนือ คือ หลักธรรมเร่ืองอริยสจั ๔ ซ่ึงที่มีอยู่ในพระ วนิ ัยมหาวรรคว่า “ธรรมเหลา่ ใดเกิดแตเ่ หตุ พระตถาคตตรัสเหตุแห่งธรรมเหล่านัน และความดับแห่ง ธรรมเหล่านัน พระมหาสมณะมปี กติตรัสอย่างนี” ทีป่ รากฏใน จารึกเยธมฺมาฯ เมืองศรีเทพ ท่ีเมืองศรี เทพ จงั หวดั เพชรบูรณ์ มอี ายอุ ยู่ในพุทธศตวรรษที่ ๑๒ เปน็ ต้น ๔) หลักพุทธธรรมท่ีสารวจพบในภาคใต้ คือ หลกั ธรรมเร่ืองอริยสัจ ๔ ซึ่งเปน็ เย ธมฺมาฯ เป็นคาถาท่มี อี ยู่ในพระวนิ ัยมหาวรรค ซ่ึงพระอสั สชิได้กล่าวธรรมนแี้ กส่ ารีบตุ รปรพิ าชก ท่สี ารวจพบใน จารึก เย ธมฺมาฯ บนพระซุม้ ศรีวิชัย ๑ อาเภอพุนพนิ จังหวัดสุราษฎร์ธานี มีอายอุ ย่ใู นพุทธศตวรรษท่ี ๑๒-๑๓ และ จารกึ เย ธมฺมาฯ บนพระสถูปดนิ เผาเมอื งยะรัง จงั หวัดปัตตานี อายุอยู่ในพุทธศตวรรษที่ ๑๒ เป็นต้น ประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนาในประเทศไทยสมัยศรีวิชัย เป็นอาณาจักรโบราณท่ีมีอยู่ ช่วงพุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๘ เป็นอาณาจักรของกลุ่มชาติพันธ์ุมลายูโบราณ ก่อต้ังขึ้นโดยราชวงศ์ไศ เลนทร์ มีอาณาเขตกว้างขวาง ครอบคลุมพ้ืนที่ต้ังแต่แหลมมลายู เกาะสุมาตรา เกาะชวา ช่องแคบมะ ละกา ช่องแคบซุนดา และภาคใต้สดุ ของประเทศไทยขึ้นมาจนถึงจังหวัดสรุ าษฎร์ธานีในปัจจบุ ัน ส่วน ที่ตั้งเมืองหลวงของอาณาจักรศรีวิชัยยังมีการถกเถียงกันอยู่ซ่ึงมีอยู่สองแห่ง คือ ท่ีอาเภอเมืองไชยา หวัดสุราษฎร์ธานี และ ที่ปาเล็มบัง ซ่ึงเป็นเมืองหลวงจังหวัดสุมาตราใต้ อยู่ฝั่งตะวันออกทางตอนใต้ ของเกาะสุมาตราประเทศอินโดนเี ซียปัจจุบัน อาณาจักรศรีวิชัยมีความเจริญรุ่งเรืองในหลายด้านเนื่องจากเป็นดินแดนชายฝั่งทะเล ซึ่ง เป็นเสน้ ทางผา่ นของการเดินเรอื เพ่อื การติดต่อคา้ ขายระหวา่ งชนหลายเชอื้ ชาติต้งั แต่ประเทศอนิ เดียไป จนถึงประเทศจีน หากเดนิ ทางโดยใชท้ างเรือในทะเลก็ใช้เส้นทางน้ีเปน็ ทางผ่าน การติดต่อสัมพนั ธก์ ัน ในสมัยศรวี ิชยั ได้อาศัยทะเลเป็นเส้นทางหลักในการตดิ ตอ่ คา้ ขายระหวา่ งกัน ชนชาติอินเดียที่มีความรู้ เช่ยี วชาญในการเดินเรอื คา้ ขายกับชาวเอเชยี อาคเนย์ ได้นาเอาศาสนาและว้ฒนธรรมของตนเขา้ มาเผย แผ่ให้กับกลุ่มคนท่ีอาศัยอยู่ในดินแดนแถบนี้ด้วย จึงทาให้พระพุทธศาสนามีความเจริญรุ่งเรื่องอยู่ใน อาณาจักรศรีวิชยั เป็นบ่อเกิดอารยธรรมโลกท่มี ีความสาคญั เชน่ มหาสถูปบโุ รพทุ โธในประเทศอินโดนี เชีย สร้างข้ึนจากหินภูเขาไฟ ในพุทธศตวรรษที่ ๑๓ ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๕๓๔ องค์การยูเนสโก ได้ ประกาศให้บุโรพุทโธเป็นมรดกโลก และเจดีย์พระบรมธาตุไชยาเป็นสถาปัตยกรรมแบบศรีวิชัย สร้าง ขึ้นประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๔ หลักฐานเหล่าน้ีเป็นส่ิงแสดงให้เห็นถึงความเลื่อมใสศรัทธาของ คนในอาณาจักรศรีวชิ ัยที่มตี อ่ พระพทุ ธศาสนา ซงึ่ เคยได้มีความเจรญิ รุง่ เรืองอยู่ในดินแดนแถบนี้ ต่อมา เมื่ออาณาจักรศรวี ิชัยอ่อนแอลง อาณาจักรมัชปาหิตได้ยกทัพเข้ามาตีศรวี ิชัย ได้ดินแดนสุมาตราและ บางสว่ นของคาบสมุทรมลายูไป อาณาจักรศรวี ชิ ัยจ้งึ ส้ินสดุ ลงในพทุ ธสตวรรษที่ ๑๖
๓๑๘ เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาในประเทศไทยสมัยศรีวิชัย พระพุทธศาสนาได้เผยแผ่ มาในดินแดนแถบน้ีเรมิ่ จากมีชาวอินเดียเดินทางเข้ามาในอาณาจักรศรีวชิ ัยในฐานะพ่อค้า ในกลุ่มนี้มี ทง้ั พระสงฆแ์ ละคฤหสั ถ์ พระสงฆ์ได้อาศัยเรือของพ่อค้าเพ่ือเดนิ ทางเขา้ เผยแผ่พระพทุ ธศาสนา ชนกลุ่ม น้ีได้นาเอาศาสนาที่ตนเองเคารพนับถืออยู่ในเวลาน้ันเข้ามาเผยแผ่ในดินแดนแถบน้ีด้วย จึงทาให้ผู้ท่ี อาศัยอยู่บริเวณได้รู้จักพระพุทธศาสนา เร่ิมต้ังแต่ชนชั้นสูง เช่น ชั้นชั้นกษัตริย์ เช้ือพระวงศ์ ข้าราช บริพาร ชนชั้นกลาง เช่น ผู้ประกอบอาชีค้าขาย ผู้มีฐานะทางเศรษฐกิจดี และ ชนช้ันล่าง เช่น ผู้ ประกอบอาชีพทางด้านการเกษตร ประศุสัตว์ กรรมกร เป็นต้น ได้ให้การนับถือพระพุทธศาสนา ประกอบกับอาณาจักรศรีวิชัยในยุคน้ันมีพ้ืนท่ีกว้างขวาง เป็นเส้นทางการเดินเรือทะเล ที่ประเทศจีน อินเดีย และประเทศท่ีอยู่ในแถบตะวนั ออกกลาง ต้องใช้เสน้ ทางนี้ในการเดินทางเพ่ือติดต่อค้าขายซ่ึง กนั และกัน อาณาจักศรีวิชัยจึงมีความสาคัญท้ังทางด้านสงั คม เศรษฐกิจ การเมือง และเป็นศนู ย์กลาง การเผยแผ่พระพุทธศาสนาไปยงั ดนิ แดนอน่ื ๆ ในเกาะชวา คาบสมุทรมาเลย์ และประเทศจนี เปน็ ต้น สาหรับเส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาในประเทศไทย พระพุทธศาสนาได้มีความ เจริญรุ่งเรืองอยูใ่ นอาณาบริเวณภาคใต้ตอนบน ตงั้ แต่จังหวดั สุราษฏร์ธานลี งไปตามลาดับจนถึงภาคใต้ ตอนลา่ ง คอื มกี ารสารวจพบร่องรอยความเจริญรุ่งเรอื งของพุทธศาสนาสมัยศรวี ิชยั ตามหลกั ฐานทาง โบราณคดอี ยู่หลายจังหวัด เช่น พระบรมธาตุไชยา อาเภอไชยา จังหวดั สุราษฎร์ธานี สร้างขน้ึ ประมาณ พุทธศตวรรษท่ี ๑๓-๑๔ วัดพระบรมธาตุ ตั้งอยู่ในเขตอาเภอเมือง จังหวัดนครศรธี รรมราช วดั เขียน บางแก้ว ต้ังอยู่ในเขตตาบลจองถนน อาเภอเขาชัยสน จังหวัดพัทลุง สร้างขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๑๔๘๓ พระ สถปู พมิ พ์ดินดิบเขานุ้ย เปน็ ภาษาบาลี อักษรหลงั ปัลลวะ ถา้ เขานยุ้ จงั หวัดตรัง มีอายุในพุทธศตวรรษ ท่ี ๑๓ - ๑๔ พระพิมพ์ดนิ ดิบ จงั หวดั ปัตตานี มอี ายุอยู่ราวพุทธศตวรรษท่ี ๑๒ และ พระพุทธไสยาสน์ วัดคูหาพิมุข (วัดถ้า) จงั หวดั ยะลา สร้างขึ้นเมอ่ื พ.ศ. ๑๓๐๐ เปน็ ตน้ ดินแดนส่วนน้ีได้เคยเปน็ เสน้ ทาง การเผยแผพ่ ระพทุ ธศาสนาในสมัยอาณาจกั รศรวี ิชยั หลักพุทธธรรมท่ีปรากฏในหลักฐานทางโบราณคดีตามเสน้ ทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนา ในประเทศไทยสมัยศรีวิชัย ทส่ี ารวจพบในภาคใตต้ อนบน คือ หลักธรรมเร่ืองการท้าบุญ เช่น จารึกวัด เสมาเมือง ทส่ี ารวจพบในวดั เสมาเมอื ง ตาบลเวียงศักด์ิ อาเภอเมือง จงั หวดั นครศรีธรรมราช มีอายอุ ยู่ ใน พ.ศ. ๑๓๑๘ คือ มีอายุราวต้นพุทธศตวรรษที่ ๑๔ มีเน้ือหาที่กล่าวถึงการทาบุญให้ทานใน พระพุทธศาสนา คือ สร้างปราสาทอิฐ ๓ หลัง เพ่ือถวายให้เป็นที่ประทับแด่ พระมนุษยพุทธ พระ โพธิสัตว์ปัทมปาณี พระโพธิสัตวว์ ัชรปาณี ตามหลักความเชื่อในพระพุทธศาสนานิกายมหายาน และ หลักพุทธธรรมท่ีสารวจพบในภาคใต้ตอนล่าง คือ หลักธรรมเรื่องอริยสัจ ๔ เช่น จารึกพระสถูปพิมพ์ ดินดบิ เขานยุ้ ซ่ึงสารวจพบท่ีถ้าเขานุ้ย จังหวัดตรัง มีอายุอยใู่ นพุทธศตวรรษท่ี ๑๓ – ๑๔ มกี ารจารึก คาถา เย ธมฺมาฯ ซึ่งมีท่ีมาอยู่ในพระวินัยปิฎกมหาวรรค และ ในพุทธศตวรรษท่ี ๑๒ ซ่ึงอยู่ในสมัย ทวารวดีช่วงกอ่ นอาณาจักรศรีวชิ ัยนนั้ ก็ไดม้ ีการสารวจพบจารึกหลกั พุทธธรรมในแถบภาคใต้ตอนล่างอ ยูหลายชิ้น หลักฐานทางโบราณคดีเหล่านี้เป็นสิ่งแสดงให้เห็นว่า พระพุทธศาสนาเคยได้เผยแผเ่ ข้ามาสู่ ดินแดนน้กี ่อนการเกิดข้นึ ของอาณาจกั รศรีวชิ ัยแล้ว
๓๑๙ ๖.๑.๒ ประวัติศาสตร์ เสน้ ทางการเผยแผพ่ ระพุทธศาสนาและหลักพุทธธรรม ที่ปรากฏในหลกั ฐานทางโบราณคดีสมัยลพบรุ ี ประวัติศาสตร์ เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนา และหลักพุทธธรรม สมัย ลพบุรี ที่ได้ศกึ ษาทงั้ หมดในบทนมี้ ีขอ้ คน้ พบทน่ี ่าสนใจดงั นี้ ๑. ประวตั ิศาสตร์พระพทุ ธศาสนาในประเทศไทยสมัยลพบุรี คอื พระพุทธศาสนามีความ เจริญควบคู่กันมาทั้งนิกายเถรวาท และนิกายมหายาน ศาสนาสาคัญในพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๘ คือ ศาสนาพราหมณ์– ฮินดู ชาวลพบุรีได้รับแบบแผนทางวัฒนธรรม ด้านการปกครอง ศิลปะ การช่าง วิทยาการต่าง ๆ จากทวารวดี และจากขอม แม้ว่าอาณาจักรลพบุรีบางยุคสมัยจะนับถือศาสนา พราหมณ์– ฮินดู แตพ่ ระพทุ ธศาสนากเ็ จริญรุ่งเรอื งควบคู่กนั ไปกบั ศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ซึ่งจากบันทึก ของพระสงฆจ์ ีนอ้ีจิง ผู้จาริกไปอินเดียทางเรือผ่านทะเลใต้ในพุทธศตวรรษท่ี ๑๓ กล่าวถึงดินแดนขอม ในยุคนั้นว่า พระพุทธศาสนาเจริญรุ่งเรืองมาก ในเมืองมีวัดท่ัวไปทุกแห่ง ศาสนาพราหมณ์และ พระพุทธศาสนาอยู่ร่วมกนั อย่างสงบสุข ชาวเมืองและเจ้านายนิยมบวชในพระพุทธศาสนา๑ ท้ังกล่าว ด้วยว่าดินแดนต่าง ๆ ในทะเลใต้นับถือปฏิบัติพระพุทธศาสนานิกายต่าง ๆ รวมท้ังนิกายมูลสรวาสติ วาท ซ่งึ เป็นนิกายหินยานที่ใช้ภาษาสนั สกฤตจารึกพระธรรมวนิ ัย ในพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๘ ทนี่ ครธมสมัย พระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ มหาราชองค์สุดท้ายของขอม พระองค์ทรงทานุบารุงพระพุทธศาสนาให้ เจริญรุ่งเรืองถึงขีดสุด ทรงสร้างพุทธสถาน ปราสาทต่าง ๆ และพระพุทธรูปจานวนมาก ให้ พระพุทธศาสนาฝ่ายมหายาน ทรงสร้างปราสาทตาพรมให้เป็นมหาวิทยาลัยสงฆ์ มีพระมหาเถระเป็น อาจารย์ใหญ่อยู่ถึง ๑๘ รูป และอาจารย์รองลงมาถึง ๒,๗๔๐ รูป ทรงให้ราชกุมารเสด็จไปศึกษา พระพุทธศาสนา นิกายเถรวาททีป่ ระเทศศรลี ังกา และผนวชทวี่ ัดมหาวิหารในประเทศศรลี ังกา ปลาย ยุคเมอื งพระนคร ศาสนาพราหมณ์– ฮินดู และพระพุทธศาสนานิกายมหายานเส่ือมถอยลง คงเหลอื แต่ พระพุทธศาสนา นิกายเถรวาทที่เจริญรุ่งเรือง และได้รับการนับถือต่อกันเรื่อยมา จากผู้คนทุกระดับ ตั้งแตร่ ะดับชนช้ันผปู้ กครองสงู สดุ ลงมาจนถึงประชาชนทัว่ ไป ๒. เส้นทางการเผยแผ่พระพทุ ธศาสนาในประเทศไทยสมัยลพบรุ ี ในภาคต่างของประเทศ ไทยสรุปได้ดงั น้ี ๑) เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาในประเทศไทยสมัยลพบุรใี นภาคกลางและภาค ตะวนั ตก เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาสมัยลพบุรใี นจังหวัดลพบรุ ี คอื อาณาจักรละโว(้ ลพบรุ ี) เปน็ ดนิ แดนเกา่ แก่ท่ีมีประวัตคิ วามเป็นมายาวนาน เปน็ เมอื งท่ีมคี วามเจริญทางวฒั นธรรมยาวนานกว่า ๓,๐๐๐ ปี ต้งั แต่สมัยก่อนประวตั ศิ าสตร์ มีการสารวจพบหลกั ฐานทางโบราณคดีทส่ี าคัญเช่น การขุด พบโครงกระดกู มนุษยพ์ รอ้ มภาชนะดินเผา ทีแ่ หลง่ โบราณคดีบา้ นทา่ แค อายุระหวา่ ง ๓,๕๐๐ - ๔,๕๐๐ ปี การขุดพบโครงกระดกู มนษุ ย์ยุคหินใหม่ ทบี่ ้านโคกเจรญิ อายรุ ะหว่าง ๒,๗๐๐-๓,๕๐๐ ปี การขุดพบโครงกระดกู มนุษยย์ คุ สารดิ ท่ศี นู ย์การทหารปนื ใหญ่ อายรุ ะหวา่ ง ๒,๓๐๐ - ๒,๗๐๐ ปี การขดุ พบชุมชนโบราณในสมัยทวารวดี ท่ีเมืองโบราณซับจาปา อ.ท่าหลวง และเมืองโบราณดงมะรุม ๑ พระสุธรรมญาณวิเทศ. (สุธรรม สธุ มฺโม), และคณะนักวจิ ัย DIRI จากวารสารอยใู่ นบุญฉบบั เดอื น มนี าคม พ.ศ.๒๕๕๙, หนา้ ๓๔.
๓๒๐ อ.โคกสาโรง เมืองใหม่ไพศาลี ซงึ่ สันนษิ ฐานว่ามีอายปุ ระมาณ ๑,๐๐๐ ปี การพบหลกั ฐานท่ีเป็น เคร่ืองมอื เครื่องใช้ เช่น เหรยี ญทาด้วยเงนิ มีลายดุนเป็นรูปสญั ลกั ษณต์ า่ ง ๆ ตามคตนิ ิยมของกลมุ่ ชน ในสมัยนนั้ ท่ี ตาบลหลุมข้าว อาเภอโคกสาโรง เปน็ ต้น โดยในอดตี ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒ ลพบรุ รี จู้ กั กันในชื่อว่า “ละโว้” หรือ “ลวะปุระ” เปน็ เมอื งที่มีความสาคญั ทางฝ่ังตะวนั ออกของล่มุ น้าเจ้าพระยา ซ่ึงการพบหลักฐานต่างๆ เหล่านี้ แสดงว่า ลพบุรี เปน็ ทต่ี ัง้ ของชมุ ชนมาตัง้ แต่สมัยกอ่ นประวัติศาสตร์ ในส่วนของการ สรา้ งเมืองลพบรุ ีนนั้ ตามประวตั ิศาสตร์ในพงศาวดารโยนก กลา่ วว่า ผ้สู ร้างเมอื ง ลพบรุ หี รือที่เรยี กว่า \"ละโว\"้ ในสมยั โบราณ คอื \"พระเจา้ กาฬวรรณดษิ \" ราชโอรสแหง่ พระเจ้ากรุงขอม ซง่ึ สร้างขึ้นในปี พ.ศ.๑๐๐๒ และเปน็ เมอื งที่มคี วามสาคัญมาตง้ั แต่ สมยั ทวารวดีเคยอยใู่ ตอ้ านาจของ มอญและขอม นอกจากนัน้ หลักฐานทเี่ ปน็ เครือ่ งมือเครือ่ งใช้ เช่น เหรียญทาดว้ ยเงนิ มลี ายดนุ เปน็ รูป สัญลกั ษณ์ต่าง ๆ ตามคตนิ ิยมของอินเดยี ทบ่ี ้านหลุมขา้ ว อ.โคกสาโรง แสดงให้เหน็ การพฒั นาการของ เมอื งลพบุรี ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๑๑-๑๔ วา่ พิจารณาจากชุมชนโบราณสมัยกอ่ นประวตั ิศาสตร์ มา เป็นศนู ย์กลางทางการคา้ และเมื่อได้รับอทิ ธิพลทางศลิ ปะ และความเช่ือทางศาสนา ของอนิ เดีย ก็ กลายมาเปน็ ศนู ยก์ ลางทางศาสนา พุทธศตวรรษที่ ๑๕-๑๘ วัฒนธรรมขอมโบราณไดแ้ ผ่ขยายอทิ ธพิ ล เขา้ มาสู่อาณาจักรลพบรุ ี จึงทาให้ศลิ ปกรรมตา่ ง ๆ ของลพบุรใี นช่วงน้ี คอื พระปรางค์สามยอด ศาล พระกาฬ ปรางค์แขก ทม่ี ีอยู่ในจงั หวัดลพบุรี มลี ักษณะคลา้ ยคลงึ กบั ศิลปะขอมทมี่ ีอยู่ตามสถานที่ต่าง ๆ เชน่ ปราสาทหินพมิ าย จังหวดั นครราชสมี า ปราสาทหนิ เขาพนมรงุ้ จังหวดั บรุ ีรัมย์ ปราสาทนครวดั ปราสาทนครธม ในจังหวัดเสียมเรียบในประเทศกัมพูชา เปน็ ตน้ อาณาจกั รละโว้ (ลพบุรี) ในช่วงนนั้ เคยได้เป็นศนู ยก์ ลางด้านศิลปวทิ ยาการ พงศาวดารในสมัยสโุ ขทยั กล่าวไว้ว่า พ่อขุนรามคาแหง เคยได้ เสด็จมาศึกษาเลา่ เรยี นท่ีเขาสมอคอน ในปี พ.ศ.๑๗๘๘ และ พ่อขนุ งาเมอื ง ราชโอรสแหง่ เมืองพะเยา ก็เป็นอีกพระองค์หน่งึ เคยไดเ้ สดจ็ มาศกึ ษาท่ีเขาสมอคอนเช่นกนั ในปี พ.ศ.๑๗๙๗ เนอื่ งจากสภาพทาง ภูมศิ าสตร์ของลพบุรีต้งั อยู่ในสถานท่ีเหมาะสม สามารถตดิ ต่อกับเมืองอ่นื ๆ ไดท้ ง้ั ทางบกและทางนา้ ทาใหเ้ มืองลพบุรกี ลายเปน็ เมืองทา่ สาคัญในการติดต่อค้าขายกบั ต่างประเทศ และเป็นเมืองศูนย์กลาง ทางพทุ ธศาสนาควบคไู่ ปด้วย โดยเฉพาะอยา่ งย่ิงจากการทีไ่ ด้ตดิ ตอ่ กับอาณาจกั รขอมซงึ่ เป็นศูนยก์ ลาง แหง่ อานาจทส่ี าคญั ในขณะนัน้ ทาให้ลพบรุ ีรบั เอาศลิ ปวฒั นธรรมจากขอมเข้ามามากมาย สง่ ผลใหเ้ กดิ การพัฒนาดา้ นต่าง ๆ จนทาใหล้ พบรุ ีกลายเป็นเมืองทีเ่ จรญิ รุ่งเรอื งมากกวา่ เมืองอนื่ ๆ ท่ีมีอยใู่ นเขตล่มุ น้าเจ้าพระยาซ่ึงอยู่ในสมยั เดยี วกนั เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาสมัยลพบุรีในจังหวดั สุโขทัย คือ จังหวัดสุโขทัยในอดีต ไดเ้ รมิ่ ก่อตัวขึ้นบนเสน้ ทางการค้าทส่ี าคัญ และได้เป็นปึกแผ่นมีความเจริญรุง่ เรืองอยู่ระยะหนึ่งแล้วจึง ไดล้ ่มสลายลงไปพร้อม ๆ กันกับอาณาจกั รขอม ราว พ.ศ. ๑๗๕๐ การลม่ สลายของอาณาจกั รขอมน้ัน สาเหตุส่วนหนึ่งเกิดจากสมัยของพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ได้มีการเกณฑ์แรงงานจานวนมากมายเพ่ือมา สรา้ งปราสาทจานวนมากเพ่อื ถวายไว้ในพระพุทธศาสนา ทาใหป้ ระชาชนเกิดความทอ้ แทเ้ หนื่อยหนา่ ย และอ่อนล้า จึงขาดกาลังใจท่ีจะลุกข้ึนมาปกป้องประเทศชาติให้มีความมั่นคงได้อีกต่อไป จนทาให้ อาณาจักรขอมล่มสลายลงในท่ีสุด กษัตริยข์ อมในรัชกาลต่อมาเม่ือขึน้ ครองราชยแ์ ล้วก็ได้เปลยี่ นมานับ ถือศาสนาฮินดูอีกคร้ังหนึ่ง เมืองต่าง ๆ ท่ีเคยอยู่ภายใต้อิทธิพลของขอม จึงถือโอกาสในช่วงที่ อาณาจักรขอมกาลังเส่ือมอิทธพิ ลลง ได้สถาปนาตนเองข้ึนเป็นอาณาจักรใหม่ ได้แก่ อาณาจักรสุโขทัย (ประมาณ พ.ศ. ๑๗๙๒) และอาณาจักรอยุธยา (ประมาณ พ.ศ. ๑๘๙๓) เป็นต้น ซ่ึงชา่ งสโุ ขทัยในสมัย
๓๒๑ แรกเร่ิมตั้งเป็นอาณาจักรน้ัน ได้รับเอาศิลปะวัฒนะธรรมดั้งเดิมที่สืบทอดมาจากอาณาจักรพุกาม อาณาจักรตามพรลิงค์ อาณาจักรขอมรวมลพบุรีด้วย แล้วปรับปรุงและพัฒนาจนได้งานศิลปะท่ีมี ความเฉพาะตัว อ่อนช้อย งดงาม สะท้อนสภาพเศรษฐกิจ สังคม การเมือง ในอาณาจักรสุโขทยั ได้เป็น อยา่ งดี จึงทาใหส้ มัยสุโขทยั มีศลิ ปะท่สี วยงามมากยุคหน่งึ ในประศาสตรศ์ ิลปะไทย เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาสมัยลพบุรีในจังหวัดกาญจนบุรี หลักฐานทาง โบราณคดีทไี่ ด้สารวจพบในจงั หวดั กาญจนบุรี ราวพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๖ – ๑๘ คอื ปราสาทเมืองสิงห์ ซ่ึง มีความเช่ือมโยงกับศิลาจารึกปราสาทพระขรรค์๒ ท่ีสารวจพบพบในเมืองเสียมเรียบของประเทศ กมั พูชาท่ีมีการระบุว่า พระเจ้าชยั วรมนั ท่ี ๗ ได้ทรงประดิษฐานพระชัยพุทธมหานาถ(รูปจาลอง) ในศา สนสถานถึง ๒๓ เมือง ซึ่งบรรดาช่ือเมืองต่าง ๆ เหล่านี้เชื่อกันว่ามีอยู่ จานวน ๖ เมือง ตั้งอยู่ในภาค กลางของประเทศไทยปัจจุบัน สันนิษฐานว่าน่าจะเป็นบริเวณที่ต้ังปราสาทเมืองสิงห์ คือ เมืองศรีชัย สิงห์ปุรี เพราะมีชื่อพ้องกับเมืองท่ีปรากฏในจารึก และปราสาทเมืองสิงห์นี้มีลักษณะทางด้าน สถาปตั ยกรรมและประติมากรรมแบบขอมสมัยจึงเชื่อว่าน่าจะสร้างในสมัยพระเจา้ ชัยวรมันท่ี ๗ และ ในปัจจุบันปราสาทเมืองสิงห์ได้ประดิษฐานพระนาคปรกมีอุษณีษะในแบบของ “พระชัยพุทธมหา นาถ” และ โพธิสัตวอ์ วโลกิเตศวรเปล่งรศั มีอานุภาพ ท่ีปราสาทเมืองสงิ ห์นี้ดว้ ย นอกจากโบราณสถาน และโบราณวัตถุที่สารวจพบในปราสาทเมืองสิงห์แล้วแลว้ ในบริเวณจังหวดั กาญจนบุรีนยี้ งั ไดส้ ารวจพบ ซากเมืองโบราณ ซึ่งมีลักษณะรูปแบบทางสถาปัตยกรรมเช่นเดียวกับที่พบในประเทศกัมพูชาและ ประเทศไทย แหล่งอ่ืน ๆ สมัยเดียวกัน คือ เมืองโบราณกลอนโดตั้งอยู่ริมน้าแควน้อยฝ่ังทางทิศใต้ ตาบลกลอนโด อาเภอด่านมะขามเตยี้ จงั หวัดกาญจนบุรี เป็นต้น เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาสมัยลพบุรีในจังหวัดราชบุรี หลักฐานทางโบราณคดีที่ ได้สารวจพบในจังหวัดกาญจนบุรี ราวพุทธศตวรรษท่ี ๑๖ – ๑๘ คือ ช่ือของเมืองราชบุรีนี้ได้มีความ เชื่อมโยงกับศิลาจารึกปราสาทพระขรรค์ท่ีระบุถึงชื่อเมือง ““ชยราชบุรี” สันนิษฐานว่าน่าจะเป็น “เมืองราชบุรี”๓ และอีกชื่อหนึ่ง คือ “ศัมภูวะปัฏฏนะ” น่าจะ ได้แก่ แหล่งโบราณสถานเมืองศัมพู กปัฏฏนะ ซ่ึงต้ังอยู่ตามฝ่ังน้าแม่กลอง ถือเป็นเส้นทางสัญจรสาคัญของเมืองคูบัว ชุมชนโบราณใน อดีต เส้นทางน้าสายน้ี เชื่อมต่อกบั นา้ ท่าจีน สาละวนิ เจา้ พระยา ปา่ สัก โยงยาวไปถึงชี มูล โขง จึงเป็น เส้นทางหลกั ท่ีใช้เพือ่ การคมนาคม การค้าขาย๔ ยงั ได้เป็นเสน้ ทางในการเผยแพร่วัฒนธรรมและศาสนา ของชนกลุ่มต่าง ๆ ท่ีใช้เส้นทางดังกล่าวนี้ด้วย หลักฐานทางโบราณคดีตามเส้นทางการเผยแผ่ พระพุทธศาสนาสมัยลพบุรีในจังหวัดราชบุรีที่สารวจพบ เช่น ปรางค์วัดมหาธาตุ จังหวัดราชบุรี ที่มี ลกั ษณะทางสถาปัตยกรรมคล้ายคลงึ กบั กลุ่มปราสาทขอมแบบบายนในภาคกลางของประเทศไทย แต่ หลักฐานท่ีเหลืออยู่ให้เห็นในที่นี้มีเพียงกาแพงวัดเท่าน้ันที่ปรากฏอิทธิพลของศิลปะขอมแบบบายน สมยั ลพบุรี กอ่ ด้วยศิลาแลงบนสนั ของกาแพง มีพระพุทธรปู ปางสมาธใิ นซุ้มเรอื นแกว้ มวี ัตถุเล็ก ๆ อยู่ ๒ ก่องแก้ว วีระประจักษ์, จารึกปราสาทเมืองสิงห์ ใน จารึกในประเทศไทย เล่ม ๔ : อักษรขอม พุทธศตวรรษท่ี ๑๗ – ๑๘, (กรงุ เทพมหานคร: กรมศลิ ปากร, ๒๕๒๙), หน้าท่ี ๑๕๐-๑๕๒. ๓ เดชา สุดสวาท, โบราณสถานทุ่งเศรษฐ.ี (เอกสารอัดสาเนา).สานักงานโบราณคดีและพพิ ิภัณฑสถาน แห่งชาติท่ี ๑ จงั หวัดราชบุรี.กรมศลิ ปากร.๒๕๕๑, หนา้ ๕๑ – ๕๔. ๔ มโน กลบี ทอง, พพิ ิธภณั ฑสถานแห่งชาตริ าชบุรีและจังหวดั ราชบุรี, (กรุงเทพมหานคร: พพิ ธิ ภณั ฑ์, ๒๕๔๔), หน้า ๗๘.
๓๒๒ ในพระหัตถ์ สันนิษฐานว่าน่าจะเป็นหม้อยา จึงเรียกพระพุทธรูปน้ีว่า “พระไภษัชยคุรุ” ชื่อนี้ตามคติ ของพระพุทธศาสนานิกายมหายานเป็นชอื่ ของพระโพธิสัตว์ทางการแพทย์ นอกจากน้ียงั ได้สารวจพบ แหล่งโบราณสถานเมืองศรีศัมพูกปัฏฏนะ หรือ อีกช่ือหนึ่ง คือ เมืองโบราณโกสินารายณ์ ตั้งอยู่ริม แม่น้าแม่กลอง ตามถนนสายบา้ นโปง่ กาญจนบุรี ในเขตตาบลท่าผา อาเภอบา้ นโปง่ จงั หวัดราชบุรี ใน อดีตเคยมีปราสาทใบริเวณน้ีด้วย แต่ปัจจุบันสภาพของปราสาทได้ถูกทาลายจนเหลือเพียงเนินดิน ขนาดใหญ่ หลกั ฐานทางโบราณคดีเหลา่ น้ีเป็นสงิ่ แสดงให้เหน็ ว่าพระพุทธศาสนานกิ ายมหายานในสมัย ลพบรุ ีได้เผยแผเ่ ขา้ มายงั ดนิ แดนในจังหวดั ราชบรุ นี ี้ดว้ ย เส้นทางการเผยแผพ่ ระพุทธศาสนาสมัยลพบุรีในจังหวัดเพชรบุรี คือ บรเิ วณชุมชนในแถบ ลุ่มแม่นา้ เพชรบรุ ี ได้มกี ารสารวจพบรอ่ งรอยการสร้างเมืองแบบวัฒนธรรมขอมโบราณ แนวคูเมืองและ กาแพงเมืองมผี ังเป็นรูปส่ีเหลี่ยมจัตุรัส อยู่ทางฝ่ังตะวันออกของแม่น้าเพชรบุรี ในเขตตาบลช่องสะแก อาเภอเมืองเพชรบุรี ความยาวของแนวคูกาแพงเมืองแต่ละด้านมากกว่า ๑ กิโลเมตร สันนิษฐานว่า น่าจะสร้างขึ้นในสมัยท่ีขอมเรืองอานาจอยู่ในดินแดนแถบน้ี หลักฐานทางโบราณคดีท่ีสารวจพบ ประเภทโบราณสถานและโบราณวัตถุ เช่น ปราสาทกาแพงแลง ที่วัดกาแพงแลงหรือวัดเทพปราสาท ศิลาแลง ตาบลท่าราบ อาเภอเมือง จังหวัดเพชรบุรี เป็นปราสาทขอมก่อด้วยศิลาแลง มีกาแพงศิลา แลงล้อมรอบ มีปราสาท ๕ หลัง คือ แถวกลาง ๓ หลัง แถวหลัง ๒ หลัง และมีโคปุระหรือซุ้มประตู เป็นทางเข้าศาสนสถาน สันนิษฐานว่าปราสาททั้ง ๕ หลัง เป็นท่ีประดิษฐานรูปเคารพใน พระพุทธศาสนานิกายมหายาน เพราะได้พบประติมากรรมรูปเคารพ ๔ องค์ คือ ๑) พระโพธิสัตว์อว โลกิเตศวรเปลง่ รัศมี พบตรงบริเวณปราสาททิศตะวันตก ทาจากวสั ดศุ ิลาทรายขาว วรกายชารุดหักพัง ในส่วนพระเศียร แขน และขา แต่ได้พบเศยี รอยู่บรเิ วณใกล้ ๒) พระโพธิสัตวอ์ วโลกเิ ตศวรส่ีกร พบใน สภาพชารุดเหลือเพียงส่วนพระวรกายและท่อนแขน ๔ ท่อน ทรงภูษาสมพต(คล้ายกางเกง)ขาส้ันใน ศิลปะขอมแบบบายน ถ้าสมบูรณ์ จะมี ๔ กร กรซ้ายหน้าถือดอกบัว กรขวาหน้าถือหม้อน้า กรซ้าย หลังถือประคา กรขวาหลังถือคัมภีร์ ๓) พระวัชรสัตว์นาคปรกหรือพระชัยพุทธมหานาถ พบใน ปราสาทองค์กลาง (หลวงพอ่ เพชร) เป็นพระพทุ ธรูปนาคปรก พบเพยี งส่วนของพระพักตร์และพระอุระ ด้านหลังมีแผ่นหินสลักติดเป็นตัวนาคแผ่พังพาน ถ้าสมบูรณ์จะเป็นพระพุทธรูปนาคปรก บนฐาน พญานาคขด ปางสมาธิ ๔) พระนางปรัชญาปารมิตา พบเพียงส่วนเศียรเท่าน้ัน ปัจจุบันเป็นสมบัติ เอกชน โบราณสถานกลุ่มนี้ สันนิษฐานว่าน่าจะสร้างข้ึนในสมัยเม่ือขอมเรืองอานาจ และมีอิทธิพล ขยายเข้ามาถึงในดนิ แดนแถบนี้ ตัง้ แต่สมัยพระเจ้าชยั วรมัน ท่ี ๗ ประมาณ พ.ศ.๑๗๓๔ เพราะปรากฎ นามเมืองในจารึกปราสาทพระขรรค์ กล่าวถึงเมือง \"ศรีชัยวัชรปุระ\" เชื่อกันว่า เป็นเมืองเพชรบุรี ลกั ษณะของศิลปกรรมและสถาปัตยกรรมท่ียังปรากฏให้เห็น จะคล้ายคลึงกับสถาปัตยกรรมหลาย ๆ แห่ง ที่อานาจของขอม เข้าไปถึง ท้ังที่เมืองลพบุรี กาญจนบุรี ไปกระท่ังถึง สุโขทัย ศรีสัชชนาลัย ซ่ึง สถาปัตยกรรมและศิลปกรรมแบบน้ีจะมีอิทธิพลกับสถาปัตยกรรมและศิลปกรรม ยุคต้น ของ อาณาจกั รไทย สมยั พทุ ธศตวรรษท่ี ๑๙ -๒๐ ด้วย ๒) เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาในประเทศไทยสมัยลพบุรีในภาคเหนือ คือ ใน หนังสือชินกาลมาลี ปกรณ์ เป็นภาษาบาลี ท่ีรจนาข้ึนโดย พระรัตนปัญญาเถระ ชาวล้านนา ระหว่าง พ.ศ. ๒๐๖๐ – ๒๐๗๑ มีตานานเก่ียวกับ ฤษีวาสุเทพ ได้สร้างเมืองหริภุญไชย (ลาพูน) ใน พ.ศ. ๑๒๐๔ ต่อจากนั้นอีก ๒ ปี ก็ได้ส่งทูตไปทางเรอื ตามแม่น้าปิงลงไปยังเมืองลวปุระ (ลพบุรี) ทูลขอเช้ือ
๓๒๓ สายกษัตริย์ลวปุระให้ ขึ้นมาปกครองเมืองหริภุญไชย กษัตริย์ลวปุระจึงได้พระราชทานพระนางจาม เทวี พระราชธิดาให้ขึน้ ไปปกครองเมืองหริภญุ ไชย สมัยนนั้ ในเมอื งลวปรุ ะไดน้ ับถือพระพุทธศาสนาอยู่ แลว้ เมื่อนางจามเทวีข้ึนมาปกครองเมืองหรภิ ญุ ไชยจึงไดน้ าเอาพระพุทธศาสนาจากเมืองลวปรุ ะข้ึนมา เผยแผ่ในเมืองหริภุญไชยด้วย ร่องรอยหลักฐานทางโบราณคดีทีเ่ ก่ียวข้องกบั นางจามเทวี ซึ่งปรากฏให้ เห็นอยู่ในจังหวัดลาพูนปัจจุบันอย่างน้อย ๒ อย่าง คือ วัดจามเทวี และ เจดีย์จามเทวีหรือเจดีกู่กุด ต้งั อยู่ที่ ตาบลในเมอื ง อาเภอเมืองลาพูน จังหวดั ลาพูน ข้อสังเกตประการหน่ึงเร่ืองราวของ “พระนาง จามเทวี” มีปรากฏอยู่ในหนังสือ “ตานานมูลศาสนา”แต่งข้ึนประมาณ พ.ศ. ๑๙๐๐ โดยพระพุทธ พุกามและพระพทุ ธญาณเถระ ยังมีปรากฏอยใู่ นหนงั สือ “ชินกาลมาลปี กรณ์” แต่งเป็นภาษาบาลี แต่ง ข้ึนประมาณ พ.ศ. ๒๐๖๐ โดยพระรัตนปัญญา และยังมีปรากฏอยู่ในวรรณกรรมล้านนาเร่ือง “จาม เทวีวงศ์” ด้วย สันนิษฐานว่าวรรณกรรม “ชินกาลมาลีปกรณ์และจามเทวีวงศ์” ผู้แต่งอาจจะได้เค้า โครงของเรอ่ื งหรืออาจแปลมาจากวรรณกรรม “ตา้ นานานมูลศาสนา” เพราะมเี น้อื หาในแนวเดียวกัน คือ เป็นเร่ืองเก่ียวกับประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนาและล้านนา โดยข้อสันนิษฐานนี้เกิดจาก วรรณกรรมเรื่องตานานมูลศาสนามีอายเุ กา่ กว่า จงึ น่าจะเป็นเปน็ ต้นแบบให้เกิดวรรณกรรมชนิ กาลมาลี ปกรณ์และจามเทวีวงศ์ท่ีแต่งขึ้นมาในภายหลัง จากหลักฐานทางโบราณคดีท่ีได้นาเสนอไว้นี้เป็นสิ่ง แสดงให้เหน็ ว่า สมยั ลพบุรีพระพทุ ธศาสนาได้เผยแผข่ ึ้นไปยังหรภิ ุญไชย ซงึ ปัจจบุ นั คือ จงั หวัดลาพนู ที่ อยใู่ นทางภาคเหนือของประเทศไทย ๓) เส้น ทางก ารเผยแผ่พ ระพุท ธศาสน าใน ประเทศไทยสมัยลพ บุรีใน ภาค ตะวันออกเฉียงเหนือและภาคตะออกของประเทศไทย คือ วัฒนธรรมอินเดียท่ีแผ่ขยายเข้ามาส่เู อเชีย ตะวันออกเฉียงใต้ตั้งแต่ราวพุทธศตวรรษท่ี ๔– ๕ กลุ่มทเ่ี ข้ามาสู่บริเวณในแถบลุ่มน้าแม่กลองและลุ่ม น้าเจ้าพระยา เมื่อได้ผสมกับวัฒนธรรมท้องถิ่นตั้งแต่สมัยฟูนันเร่ือยมาจนกระทั่งถึงสมัยทวารวดีจึง เรยี กวา่ “วัฒนธรรมทวารวดี”๕ (Dvaravati Culture) และวัฒนธรรมทารวดีนีไ้ ด้ขยายตัวจากภูมภิ าค ตะวันตกลุ่มน้าเจา้ พระยา ลุ่มน้าแม่กลอง เข้าสู่ภูมิภาคตะวันออกเฉยี งเหนือตง้ั แต่ราวพทุ ธศตวรรษที่ ๑๐– ๑๒ และต่อมาราวพุทธศตวรรษท่ี ๑๔– ๑๕ อิทธิพลทางวัฒนธรรมและการปกครอง จากกลุ่ม ชนในเขตเขมรต่า (ขะแมร์กรอม) ซึ่งมีศนู ย์กลางอย่ทู ่ี “ศรียโสธรปุระ” ไดเ้ รมิ่ แผ่ขยายเขา้ มาสภู่ ูมิภาค ตะวันออกเฉียงเหนือทาให้อานาจทางการทหาร การปกครองและวัฒนธรรมของอาณาจักรกมั พุช๖ ได้ แผ่ขยายข้ึนมาสู่บ้านเมืองในกลุ่มภูมิภาคอีสานใต้หรือเขมรสูง (ขะแมร์ลือ) ผสมกันเข้ากับวัฒนธรรม ทวารวดีซ่งึ มีมาแต่เดิมได้อย่างลงตัว จึงทาให้วัฒนธรรมของกลุ่มชนที่อาศัยอยู่ในเขตเขมรสูงและเขต เขมรต่าถกู หลอมรวมเข้าหากันอยา่ งได้ลงตัว หลกั ฐานทางโบราณคดีซึ่งปรากฏให้เห็นตามเสน้ ทางไกล มากกว่า ๒๕๐ กิโลเมตร๗ มีทั้งโบราณสถานและราณวัตถุในรูปแบบของวัฒนธรรมขอม เช่น ภาชนะ ดินเผา เคร่ืองใช้โลหะ รูปเคารพตามความเชื่อในทางศาสนา และการสร้างศาสนสถานในรูปแบบของ ๕ สด แดงเอยี ด, การปฏิบตั ิงานขดุ สารวจแหล่งโบราณคดีท่โี คกพลับ จงั หวดั ราชบุร,ี ในศลิ ปากร . ปี ท่ี ๒๒ ฉบบั ท่ี ๔ พฤศจิกายน.๒๕๔๑,หน้า ๓๓ - ๓๖. ๖ พิริยะ ไกรฤกษ์, การปรับเปลี่ยนอายพุ ุทธศิลป์ในประเทศไทย, วารสารเมอื งโบราณ ปีที่ ๒๕ ฉบบั ท่ี ๒ เมษายน-มิถุนายน.๒๕๔๒,หนา้ ๕๑ . ๗ วัฒนะ บุญจับ และคนอื่น ๆ บรรณาธิการ, ศิลปวัฒนธรรมไทย, (กรุงเทพมหานคร: กระทรวง วฒั นธรรม, ๒๕๕๒), หนา้ ๔๕.
๓๒๔ ปราสาท ดว้ ยอิฐและศิลาแลง เป็นศลิ ปะแบบขอมยุคต้น กระจายให้เห็นอยู่ตามชุมชนเมอื งโบราณต่าง ๆ ในภาคตะวันออกเฉยี งเหนอื และภาคตะวนออกของประเทศไทยดงั นี้ เสน้ ทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาสมัยลพบุรใี นจังหวัดสุรินทร์ คอื ได้สารวจพบหลักฐาน ทางโบราณคดีที่เกี่ยวข้องกับการแผ่พระพุทธศาสนา มีโบราณสถานที่สร้างขึ้นมาตามความศรัทธา เลื่อมใสในพระพุทธศาสนามาหายาน ดังน้ี ๑) อัคคิศาลาหรือบ้านมีไฟ เป็นพุทธศาสนสถานนิกาย มหายาน ท่ีสร้างข้ึนมา เพื่อให้เป็นท่ีพักของคนเดินทาง ปัจจุบัน คือ ปราสาทตาเมือนโตจ ในอาเภอ พนมดงรัก จังหวัดสุรินทร์ ๒) อโรคยาศาลหรือโรงพยาบาล เช่น ปราสาทตาเมืองโตจ ปราสาทช่างปี ปราสาทจอมพระ ปราสาทกังแอน ปราสาทบ้านเซ็ม และ ปราสาทบ้านปราสาท เป็นต้น เป็นพุทธ ศาสนสถานนิกายมหายาน ๓) พระชัยพุทธมหานาถ สมัยขอมพระนครมีอานาจปกครอง เมื่อ ประชาชนผู้เจ็บป่วยต้องการรักษาโรคท้ังทางกายและใจ ก็จะเดินทางตามเส้นทางโบราณเพื่อมาพัก รักษาตัวอยู่ด้านนอก และพักอยู่หลายวันเพราะหนทางไกล แต่ละวันมีผู้ป่วยเข้ามาบูชาพระโพธิสัตว์ แห่งการบริบาลสร้างด้วยไม้อยู่หน้าศาลาด้านนอก ไม่มีสิทธิ์ล่วงเข้าไปในเขตมณฑลศักด์ิสิทธิ์ภายใน กาแพงปราสาทสุคตาลัยอยา่ งเด็ดขาด ดงั นนั้ “พระชัยพุทธมหานาถ” พระพทุ ธปฏิมากรนาคปรกแบบ มีอุษณีษะ จึงเป็นทพ่ี ึ่งของประชาชนในยคุ นั้น๘ โบราณสถานและโบราณวัตุถเหล่านี้ไดส้ ร้างข้ึนมาใน พุทธศตวรรษท่ี ๑๘ สมัยของพระเจ้าชัยวรมันท่ี ๗ เพ่ือให้เป็นท่ีพักคนเดินทาง เป็นสถานพยาบาล และเปน็ ทพ่ี งึ่ ทางใจของประชาราษฎร์ในอาณาจักรของพระองค์ เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาสมัยลพบุรีในจังหวัดบุรีรัมย์ เส้นทางอารยธรรมขอม เข้ามาสู่จังหวัดบุรีรมั ย์ ราวพุทธศตวรรษท่ี ๑๒ ในสมยั อาณาจักรเจนละ ตรงกับสมัยทวารวดีของไทย เข้ามาโดยผ่านทางศาสนาพราหมณ์ - ฮินดู และพระพุทธศาสนานิกายมหายาน ประวัติศาสตร์ที่ ยาวนานของขอม ได้ทาให้ชุมชนเมืองโบราณมีการพัฒนาด้านงานศิลปกรรมท่ีลงตัวระหว่างทวารวดี และขอมเกิดเป็นเอกลักษณ์เป็นของตัวเอง ซึ่งได้มีการสารวจพบหลักฐานทางโบราณคดีเกี่ยวกับการ เผยแผ่พระพุทธศาสนา เช่น ๑) อัคคิศาลาหรือบ้านมีไฟ คือ ปราสาททมอ ปราสาทบ้านบุ ปราสาท หนองกง และปราสาทบ้าสาโรง เป็นพุทธศาสนสถานนิกายมหายาน ๑) อัคคิศาลาหรือบ้านมีไฟ คือ ปราสาททมอ ปราสาทบ้านบุ ปราสาทหนองกง และปราสาทบ้าสาโรง เป็นพุทธศาสนสถานนิกาย มหายาน สรา้ งขึ้นในพทุ ธศตวรรษที่ ๑๘ สมยั ของพระเจ้าชัยวรมนั ท่ี ๗ เพือ่ ใหเ้ ป็นทพ่ี กั คนเดินทาง ๒) อโรคยาศาลหรือโรงพยาบาล คือ ปราสาทกฏุ ิฤาษีบ้านโคกเมอื งและปราสาทกุฏฤิ าษีหนองบัวราย ใน อาเภอประโคนชัย ปราสาทบ้านโคกง้วิ ในอาเภอประคา เป็นต้น เป็นพุทธศาสนสถานนิกายมหายาน ๓) ประตมิ ากรรมรปู พระโพธิสัตว์อวโลกเิ ตศวรสัมฤทธิ์ ท่สี ารวจพบในบริเวณปราสาทปลายบลดั ๒ หมู่ ประติมากรรมสัมฤทธิ์รูปพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรและพระโพธิสัตว์ศรีอาริยเมตไตรย มีอายุราว ระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๔ ค้นพบท่ีอาเภอประโคนชัย จังหวัดบุรีรัมย์ ได้ค้นพบประมาณ ๒๐ กว่าองค์ เม่ือ พ.ศ. ๒๕๐๗ แต่ก็ได้ถูกลักลอบนาออกนอกประเทศเกือบหมดส้ิน คงเหลืออยูเ่ ฉพาะใน พิพิธภัณฑ์ส่วนบคุ คลภายในประเทศเพียง ๒ - ๓ องค์เท่าน้ัน นักวิชาการทางโบราณคดีได้ให้ทศั นะว่า “ประติมากรรมกลุ่มนี้ มีความสาคัญทางวิชาการมาก แต่คนไทยรู้จักน้อย อย่างประเด็นแรกสุด ๘ สมั ภาษณ์ นายวษิ รุต วะสกุ นั , เจา้ พนกั งานพพิ ิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ พระนคร, วนั ที่ ๒๐ เมษายน ๒๕๕๙.
๓๒๕ เทคนิคการหล่อสาริดโบราณ แสดงว่าคนหล่อต้องมีความรู้ความสามารถสงู มาก ถ้าเทียบกับประเทศ เพ่ือนบ้านในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ในสมัยเดียวกัน กลุ่มนี้เป็นกลุ่มที่มีความโดดเด่นสูงสุดก็ว่าได้ ประเดน็ ที่สองคือ สามารถเอาไปเช่ือมโยงให้เห็นความสัมพันธ์ของพื้นที่อีสานใต้กับกัมพูชาได้ เพราะ หน้าตาของศิลปกรรมเป็นไปทานองเดียวกันกับศิลปะก่อนพระนคร อาจถือได้ว่า เป็นการพบ พระพุทธรูปฝ่ายมหายานที่เจอร่วมกนั ครงั้ ใหญ่ท่ีสุด และถอื เป็นหลักฐานพทุ ธฝา่ ยมหายานทใ่ี หญ่ท่สี ุด ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้เลยทีเดียว”๙ นอกจากนี้ยังมีภาพสลักบนใบเสมาท่ีเขาอังคาร อาเภอ นางรอง ซึ่งใบเสมาน้ีทาด้วยหนิ ภูเขาไฟ สลกั ภาพสถปู ธรรมจักร และภาพสลกั บุคคลซึ่งมีลักษณะของ วฒั นธรรมสมัยทวารวดี แตก่ ารนุ่งผ้ากลับมลี ักษณะของวัฒนธรรมเขมร๑๐ เป็นตน้ เสน้ ทางการเผยแผพ่ ระพุทธศาสนาสมยั ลพบุรีในจังหวัดนครราชสีมา เมื่ออาณาจักรทวาร วดีล่มสลายลง อาณาจักรขอมเข้ามีอิทธิพลและมีความสัมพันธ์ในเชิงเครือญาติในดินแดนภาค ตะวันออกเฉียงเหนือของไทย ทาใหเ้ กิดการติดตอ่ ระหวา่ งเมืองพระนครซง่ึ เปน็ ศนู ย์กลางการปกครอง กับเมืองต่าง ๆ มีการสร้างอัคคิศาลาหรือบ้านมีไฟ และอโรคยาศาลาหรือโรงพยาบาล ตามเส้นทุก ระยะประมาณ ๑๕ กิโลเมตร เป็นระยะการเดินทางท่ีพอเหมาะในสมัยโบราณ ถ้าเดินทางเป็นคณะ ใหญ่ ๆ หรือมกี องเกวียนจะใช้ระยะเวลาประมาณ ๑ วัน ถา้ เป็นคณะเล็ก ๆ จะใช้เวลาประมาณ ๖ - ๘ ช่ัวโมง ถ้ามีการเร่งรีบพิเศษไปโดยสัตว์พาหนะเช่นม้าก็ถึงได้เร็วกว่าน้ี ซ่ึงได้มีการสารวจพบ หลักฐานทางโบราณคดีท่ีเก่ียวข้องกบั การเผยแผ่พระพทุ ธศาสนา เช่น ๑) อัคคศิ าลาหรือบ้านมไี ฟ คือ ปราสาทห้วยแคน ตาบลห้วยแคน และปราสาทกู่ศิลาขันธ์ ตาบลหลุ่งตะเคียน อาเภอห้วยแถลง เป็น พทุ ธศาสนสถานนิกายมหายาน สร้างข้ึนในพทุ ธศตวรรษที่ ๑๘ สมัยของพระเจ้าชยั วรมันท่ี ๗ เพื่อให้ เป็นทพ่ี กั คนเดนิ ทาง ๒) อโรคยาศาล หรอื โรงพยาบาล มีอยอู่ ย่างน้อย ๘ แห่ง คือ (๑) กุฏิฤาษี ตาบล ประตูชัย อาเภอพิมาย (๒) ปราสาทพลสงคราม อ.เภอโนนสูง (๓) ปราสาทนางรา ตาบลนางรา อาเภอประทาย (๔) ปรางคค์ รบุรี ตาบลครบุรี อาเภอครบุรี (๕) ปราสาทเมืองเกา่ อาเภอโนนสูงเนิน (๖) ปราสาทบ้านปราสาท อาเภอสูงเนิน (๗) ปราสาทปรางค์สีดา อาเภอสีดา และ (๘) ปรางค์บ้าน ปรางค์ ตาบลหนิ ดาด อาเภอห้วยแถลง ๓) ปราสาทหินพิมายตังอย่ทู ี่ อาเภอพมิ าย เป็นปราสาทหนิ บน พนื้ ราบที่มขี นาดใหญ่ท่ีสุดในประเทศไทย๑๑ สร้างขึ้นเพือ่ เป็นพทุ ธสถานในลทั ธมิ หายาน สันนิษฐานว่า สร้างขึ้นในยุคที่อาณาจักรขอมแผ่อิทธิพลมายังภูมิภาคน้ีในสมัยพระเจ้าสุรยิ วรมันที่ ๗ (พ.ศ.๑๗๒๔- ๑๗๖๑) ๔) รปู เคารพในพระพุทธศาสนานิกายมหายาน พระพุทธรูปปางนาคปรก พระโพธิสัตวอ์ วโลกิ เตศวร นางปรัชญาปารมิตาหรือนางปัญญาบารมี พระพุทธเจ้าไภสัชยคุรุไวฑูรยประภา แห่งอโรคย ศาลาปราสาทนางรา รปู สลักพระ(โพธิสัตว์)ศรีจนั ทรไวโรจนโรหินีศะ “พระหม้อยาใหญ่”จัดแสดงอยู่ ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ มหาวีรวงศ์ จังหวัดนครราชสีมา เหล่านี้เป็นศิลปขอมแบบบายนในราว ๙ รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, งานเสวนาวิชาการในหัวข้อ “ประติมากรรมสาริดจากอาเภอประโคนชัย มรดกไทยในอุง้ มอื ตา่ งชาติ” ในวนั ท่ี ๒๒ พฤษภาคม ๒๕๕๙. ๑๐ ศกั ด์ชิ ยั สายสิงห,์ พระพทุ ธรปู ในประเทศไทย : รปู แบบ พัฒนาการและความเช่ือของคนไทย, กรุงเทพฯ : ภาควชิ าประวตั ศิ าสตร์ศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวทิ ยาลยั ศลิ ปากร,๒๕๕๖ ,หนา้ ๖๓. ๑๑ พริ ิยะ ไกรฤกษ์, การปรบั เปลยี่ นอายพุ ทุ ธศิลป์ในประเทศไทย, วารสารเมืองโบราณ ปีท่ี ๒๕ ฉบบั ที่ ๒ เมษายน-มถิ นุ ายน.๒๕๔๒, หน้า ๕๕.
๓๒๖ พุทธศตวรรษที่ ๑๘ ลกั ษณะของพระพุทธรูปสมยั นี้จะมีพระพักตร์อมย้ิมแสดงความเมตรากรุณาพระ เนตรปดิ สนทิ เป็นตน้ เสน้ ทางการเผยแผพ่ ระพทุ ธศาสนาสมัยลพบุรีในจังหวดั ปราจนี บุรี เมอ่ื อาณาจกั รฟนู ันล่ม สลายลง ในพุทธศตวรรษที่ ๑๑ ตอ่ มาอาณาจกั รทวาราวดีเรืองอานาจขน้ึ ในบริเวณล่มุ แมน่ า้ เจ้าพระยา และได้แผ่ขยายมาถึงเมืองอวัธยปุระหรอื เมืองมโหสถถึงพุทธศตวรรษท่ี ๑๖ อาณาจักรทวาราวดสี ้ินสุด ลง เมอื งอวัธยปรุ ะจงึ ตกอยู่ภายใต้การปกครองอาณาจกั รอศี านปรุ ะหรอื เจนละ ซึ่งเหน็ ได้จากพระพทุ ธ ปฏิมากรนาคปรกองค์แรก ๆ ท่ีอาจมีอายุเก่าที่สุดของ เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ พบที่เมืองโบราณ ศรีมโหสถ ปัจจุบันได้จัดแสดงอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแหง่ ชาติพระนคร และ โบราณวัตถุที่ได้สารวจพบ ในจังหวัดปราจีนบุรีอ่ืนอีก เช่น พระนางปรัชญาปารมิตา จัดแสดงที่พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ ปราจีนบุรี พระชัยพุทธมหานาถ ศิลปะแบบบายน เลียนแบบฝีมือโดยช่างในท้องถิ่น จัดแสดงอยู่ท่ี พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติปราจีนบุรี โบราณวัตถุเหล่าน้ีแสดงให้เห็นว่าสมัยลพบุรีมีพระพุทธศาสนา มหายานได้เผยแผ่มายงั เมอื งมโหสถในจังหวัดปราจนี บุรนี ี้ดว้ ย เส้นทางการเผยแผพ่ ระพุทธศาสนาสมยั ลพบุรใี นจงั หวัดสระแก้ว จากหลกั ฐานทาง โบราณคดี ซึ่งได้มีการสารวจพบ คือ ปราสาทบ้านน้อย ตั้งอยู่หมู่ท่ี ๔ บ้านห้วยพะใย ตาบลผักขะ อาเภอวัฒนานคร จังหวัดสระแก้ว เป็นปราสาทขนาดใหญ่ ฐานของปราสาทก่อด้วยศลิ าแลง ผนงั ก่อ ด้วยอิฐ มีห้องสมุดหรือ บรรณาลัยต้ังอยู่ทางด้านตะวันออกเฉียงใต้ ตัวปราสาทมีกาแพง ๒ ช้ัน ระหว่างกาแพง ๒ ช้ันมีสระน้าขนาดใหญ่ นอกกาแพงช้ันนอกมีสระน้าขนาดใหญ่ ประมาณ ๘๐ x ๑๘๐ เมตร รูปแบบผังอาคารสอดคล้องกับผังอาคารท่ีเรียกว่า อโรคยาศาล ซ่ึงเชื่อว่าเป็นศาสน สถานท่ีสร้างตามความเชื่อในพระพุทธศาสนานิกายมหายาน สร้างขึ้นในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ นอกจากน้ียังพบทับหลังทาด้วยหินทราย อายุราวพุทธศตวรรษท่ี ๑๓ และเครื่องประกอบราชยาน คานหามในสมัยบายน อายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๘ อยู่ในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ แสดงให้เห็นว่า สมัยลพบรุ พี ระพุทธศาสนามหายานได้เผยแผม่ ายังบริเวณจังหวัดสระแก้วดว้ ย ๓. หลักพุทธธรรมท่ีปรากฏในหลักฐานทางโบราณคดีตามเส้นทางเผยแผ่พระพทุ ธศาสนา สมัยลพบุรใี นประเทศไทย ๑) จารึกหลกั พทุ ธธรรมที่พบในภาคกลางและภาคตะวันตก ส่วนใหญ่เป็นเรอื่ งทวี่ า่ ด้วย “การทาบญุ ในพระพุทธศาสนา” ดังน้ี (๑) จารึกฐานพระพทุ ธรูปวัดข่อย อาเภอบา้ นหมี่ จงั หวัด ลพบรุ ี เปน็ เรือ่ ง “การทาบญุ ในพระพุทธศาสนา” เป็นการเล่าถึงเหตกุ ารณ์ท่มี ีผูศ้ รทั ธาเล่ือมใสใน พระพทุ ธศาสนาแลว้ ไดท้ าบุญด้วยการสร้างพระพุทธรูปองค์หน่งึ ขึน้ มาเพือ่ ถวายใหเ้ ปน็ ทานไวใ้ น พระพุทธศาสนา (๒) จารึกเสาแปดเหล่ยี ม (ลพบรุ ี) เป็นเร่ือง “การทาบุญในพระพทุ ธศาสนา” คอื การ ถวายถวายสัตว์ สตั ว์ สิง่ ของ และขา้ พระแกพ่ ระพทุ ธรูป จัดเป็นอามิสทานหรอื วตั ถทุ าน คือ การ นาเอาวัตถุสิ่งของตา่ ง ๆ มาทาทาน และ (๓) จารึกฐานพระพทุ ธรปู ยืนวดั มหาธาตุเมืองลพบุรี เป็นเร่ือง “การทาบญุ ในพระพุทธศาสนา”เปน็ การเลา่ ถงึ เหตุการณข์ องราชตระกลู ที่ศรทั ธาเลอื่ มใสใน พระพทุ ธศาสนาแล้วไดท้ าบญุ ดว้ ยการสรา้ งพระพทุ ธรูปขึ้นมาเพ่อื ถวายใหเ้ ปน็ ทานไวใ้ น พระพุทธศาสนา เปน็ ตน้ ๒) จารึกหลกั พุทธธรรมทีพ่ บภาคในภาคเหนอื เป็นเร่ืองเกี่ยวกับสัจจะและการทาบุญ ในพระพุทธศาสนา ดังน้ี (๑) จารึกวัดมหาวัน (ล้าพูน) ท่ีสารวจพบเป็นเร่ืองเก่ียวกับ “สัจจะและการ
๓๒๗ ทาบุญในพระพุทธศาสนา” เป็นการเล่าเหตุการณ์ของกษัตริย์และราชตระกูลท่ีศรัทธาใน พระพทุ ธศาสนาแลว้ ได้ทาบญุ ด้วยการสร้างพระเจดีย์ พระพทุ ธรูปท้ัง กฏุ ิ คูหา ฉตั ร และ ส่งิ อื่น ๆ เพ่ือ ถวายให้เปน็ ทานไว้ในพระพุทธศาสนา เปน็ ต้น (๒) จารกึ วัดดอนแกว้ อาเภอเมืองลาพูน จังหวัดลาพูน ท่ีสารวจพบเป็นเรื่อง “การทาบุญในพระพุทธศาสนา” เป็นการเล่าถึงการทาบุญด้วยการสร้างพระ เจดยี ์ และผูกพัทธสีมาซ่ึงมกี ารบรรจทุ องคา เพื่อถวายให้เปน็ ทานไวใ้ นพระพุทธศาสนา เป็นต้น ๓) จารกึ หลักพุทธธรรมท่ีพบแถบภาคตะวันออกเฉียงเหนือและภาคตะวันออก เป็น เร่ืองเก่ียวกับพุทธานุสติ พระรัตนตรัย และการทาบุญในพระพุทธศาสนา ดังน้ี (๑) จารึกเนินสระบัว ตาบลโคกปีบ อาเภอศรีมโหสถ จังหวัดปราจีนบุรี เป็นเรื่อง “พระรัตนตรัย” ส่ิงมีค่าและเคารพบูชา สูงสุดของชาวพุทธ ๓ อย่าง คือ พระพุทธ พระธรรม และพระสงฆ์ นอกจากนยี้ งั ได้พบเนอื้ หาเก่ียวกับ การทาบญุ ในพระพทุ ธศาสนา โดยสาระของบญุ จะเป็นเรื่องทเี่ ก่ียวกบั ทาน ศลี ภาวนา ในศาสนสถาน ของชาวพทุ ธโดยท่วั ไปเราจะพบรูปของเทวรปู ซ่งึ สรา้ งไวใ้ ห้ปกปักรกั ษาวดั และป้องกนั สิ่งอัปมงคลทจี่ ะ เข้ามาภายในวัดตามคติความเช่ือของคนในแตล่ ะยุคสมัย ความเชอ่ื เหล่าน้ีได้รบั ถ่ายทอดต่อกันมาจาก ร่นุ สู่รุ่น เช่น การสร้างรูปยักษ์ถือกระบอกเฝ้าประตูวัดดังท่ีปรากฏอยู่ทั้งในวัดโพธ์ิท่าเตียน วัดแจ้ง ท่ี กรุงเทพมหานคร และในที่อื่น ๆ อีก เป็นต้น (๒) จารึกปราสาทหินพิมาย ๒ เป็นเรือ่ ง “พุทธานุสติ” เป็นการอ้างถึงคุณของพระพุทธเจ้าเป็นท่ีพ่ึงและท่ีระรึก นอกจากนี้เป็นการแสดงให้เห็นถึงความ ศรัทธาเลอ่ื มใสในพระพุทธศาสนา โดยการกล่าวสรรเสริญพระพุทธเจา้ ว่าเป็นศาสดาผู้สูงสุด ซ่ึงแม้แต่ พระพรหมและพระวษิ ณุที่เปน็ เทพเจ้าในศาสนาพราหมณ์-ฮนิ ดู ยังต้องเคารพกราบไหวใ้ นพระพุทธเจ้า แสดงให้เห็นวา่ พระพุทธเจ้าเป็นศาสดาสูงส่งกว่าพระพรหมและพระวิษณุ เป็นต้น (๓) จารึกปราสาท ตาเมยี นโตจ อาเภอพนมดงรัก จังหวดั สรุ ินทร์ เป็นเรือ่ ง “พุทธานุสติ การทาใหท้ าน และเวน้ จากบียด เบยี นกัน” เปน็ การอ้างถงึ คุณของพระพุทธเจ้าเปน็ ท่พี ึ่งและท่ีระรกึ การทาบญุ ในพระพุทธศาสนา เช่น การสร้างพระพุทธณุปถวายไวนพระพุทธศาสนา การสร้างโรงพยาบาลเพ่ือช่วยเหลื่อเพ่ือนมนุษย์ผู้ เจ็บป่วยเข้ากับหลักธรรมทางพระพุทธศาสนาข้อที่ว่าด้วยเร่ือง “จาคะ” คือ การเสียสละ การให้ปัน หรือ ข้อที่ว่าด้วยเร่ือง “จาคสัมปทา” ถึงพร้อมด้วยการบริจาคทาน เป็นการเฉล่ียสุขให้แก่ผอู้ ื่น เป็น ต้น ๖.๑.๓ ประวัตศิ าสตร์เส้นทางการเผยแผพ่ ระพทุ ธศาสนาและหลักพุทธธรรม ทปี่ รากฏในหลกั ฐานทางโบราณคดีสมัยสโุ ขทัยและลา้ นนา ประวัติศาสตร์ เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนา และหลักพุทธธรรมท่ีปรากฏ ในหลักฐานทางโบราณคดีตามเส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาสมัยสุโขทัยและล้านนา ท่ีได้ศึกษา ทั้งหมดในบทนี้มีข้อคน้ พบท่นี า่ สนใจดังนี้ ๑. ประวัติศาสตร์ เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนา และหลักพุทธธรรมท่ีปรากฏใน หลักฐานทางโบราณคดีตามเส้นทางการเผยแผพ่ ระพทุ ธศาสนาสมยั สุโขทัย มีดงั นี้ ๑) ประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนาในประเทศไทยสมัยสุโขทัย จากหลักฐานทาง โบราณคดีและบันทึกทางประวัติศาสตร์ของเมืองสุโขทัย พบว่า เม่ือครั้งเมืองสุโขทัยข้นึ อยู่กับกษัตริย์ ขอม ประชาชนส่วนใหญ่นับถือพระพุทธศาสนาทั้งมหายานและเถรวาท รวมไปถึงศาสนาพราหมณ์
๓๒๘ และในตอนต้นแห่งศตวรรษท่ี ๑๘ จักรวรรดิขอมเร่ิมเสื่อมอานาจลง ขุนบางกลางหาวและพระสหาย ได้ประกาศอิสรภาพขับไล่พวกขอมออกไป แลว้ สถาปนาขุนบางกลางหาวให้เป็นกษัตริย์นามว่า “พ่อ ขนุ ศรีอนิ ทราทิตย์” เป็นปฐมกษัตริย์แห่งราชวงศ์พระร่วง พรอ้ มกับต้ังเมอื งสโุ ขทัยเป็นราชธานี พ่อขุน ศรีอินทราทิตย์ทรงนับถือพระพุทธศาสนานิกายเถรวาทมากกว่านิกายอื่น การเปลี่ยนแปลงคร้ังนี้จึง นา่ จะส่งผลให้คติความเชอ่ื ทางศาสนาเปล่ียนแปลงตามไปดว้ ย อย่างไรก็ตาม วัฒนธรรมความเชอ่ื ของ ขอมยังคงหลงเหลืออยู่ เมื่อพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ได้ยินกิตติศัพท์ความน่าเลื่อมใสศรัทธาของ พระพุทธศาสนาลงั กาวงศ์ทีน่ ครศรธี รรมราช จึงทรงอญั เชิญพระพทุ ธสหิ งิ ค์ขน้ึ มาประดิษฐานยงั สโุ ขทัย พระพุทธศาสนาลังกาวงศ์ได้แพร่หลายเขา้ มายงั สุโขทยั นบั ตง้ั แต่นนั้ คร้ันถึงสมัยพ่อขุนรามคาแหง กษัตริย์องค์ที่ ๓ แห่งราชวงศ์พระร่วง พระพุทธศาสนา นิกายมหายานค่อยๆ เส่ือมลง ประกอบกับพระองค์ทรงทราบกิตติศัพท์ว่า ท่ีนครศรีธรรมราชมี พระสงฆ์ปฏิบัติธรรมวินัยกันอย่างเคร่งครัด ด้วยความเล่ือมใสศรัทธาจึงโปรดให้อาราธนาพระสงฆ์ เหลา่ นัน้ ข้นึ มายงั สุโขทัย แลว้ ทรงสรา้ งวดั ป่าถวาย เรียกวา่ เป็นคณะอรัญญกิ หรอื คณะลงั กาวงศ์ และในระหว่างสมัยของพระยาเลอไทกับพระมหาธรรมราชาลิไท พระพุทธศาสนานิกาย เถรวาทแบบลังกาวงศ์ได้เขา้ มาสสู่ ุโขทยั อีกคร้ังหนงึ่ โดยพระมหาเถรศรีศรทั ธาราชจุฬามุนี ได้เดินทาง จาริกแสวงบุญ ไปศึกษาพระพุทธศาสนายังลังกาแล้วนากลับมาเผยแผ่ยังสุโขทัย เรียกว่า พระพุทธศาสนาลังกาวงศ์สายสีหล การศึกษาพระพุทธศาสนาในสมัยนี้ได้รับความสนใจอย่าง กวา้ งขวาง และมีผคู้ นเลื่อมใสมากขึ้น ภายหลังเมือ่ พระมหาเถรศรีศรทั ธาราชจุฬามนุ ีฯ ถงึ แก่มรณภาพ พระสงฆ์ท้ังหลายเกิดหย่อนยานทางพระวินัย จึงทาให้พระสงฆ์ที่เคร่งครัดหันไปสนใจวัตรปฏิบัติของ สานักลังกาวงศ์ที่เมืองพันหรือเมาะตะมะ ซึ่งมีพระอุทุมพรบุบผามหาสวามีเป็นเจ้าสานัก และกาลังมี ชื่อเสยี งอยู่ในขณะนน้ั น่นั คือ ในปลายพุทธศตวรรษที่ ๑๙ ในสมัยของสมเดจ็ พระมหาธรรมราชาลิไท มีพระสงฆ์ ชาวสุโขทัยสองรูป คือ พระอโนมทัสสี และพระสุมนเถระ ได้เดินทางไปยังเมืองพันหรือเมาะตะมะ และเข้าบวชใหม่ในฝ่ายอรัญวาสีที่สานักของพระอุทุมพรบุบผามหาสวามี๑๒ ซึ่งถือกันว่ามีความ เคร่งครัดท่ีสุดในลังกา และเม่ือเดินทางกลับมายังสุโขทัยแล้ว ได้เผยแผ่พระพุทธศาสนาลังกาวงศต์ าม แนวทางของสานักพระอุทุมพรบุบผามหาสวามี หรือพระพุทธศาสนาลังกาวงศ์สายรามัญ จน แพร่หลายออกไปทั่ว กระทั่งถึงอาณาจักรล้านนาและล้านช้าง โดยได้รับการสนับสนุนจากพระมหา ธรรมราชาลิไทเปน็ อยา่ งดี พระอโนมทัสสีและพระสุมนเถระได้เดินทางไปเมอื งพันอกี ครง้ั เพื่ออาราธนาพระอทุ ุมพร บุบผามหาสวามีให้มาเป็นพระอุปัชฌาย์ในการผนวชของพระมหาธรรมราชาลิไท พร้อมกับได้นา พระสงฆ์ชาวสุโขทัย ๘ รูป ร่วมเดินทางไปบวชแปลงใหม่ด้วย แต่พระอุทุมพรบุบผามหาสวามี ได้ ๑๒ พระพุทธพุกาม และ พระพุทธญาณ, ตานานมลู ศาสนา, หนา้ ๓๑๖.
๓๒๙ มอบหมายให้พระอโนมทัสสีและพระสุมนเถระ เป็นพระอุปัชฌาย์บวชแปลงให้พระสงฆ์ท้ัง ๘ รูปนั้น โดยกล่าววา่ “ดูรา อาวุโสทัง้ หลาย ศาสนาอนั กูนามาแต่ลงั กาทวีปน้ัน จกั ไม่มัน่ คงในเมืองเม็งนีนา จัก ไปตั้งมั่นอยู่ในเมืองสูโพ้นต่อเท่า ๕ พันปีแล” ครั้นแล้วพระองค์ทรงเดินทางมาเป็นพระอุปัชฌาย์ให้ พระมหาธรรมราชาลิไท และจาพรรษาท่ีวัดป่ามะม่วงเป็นเวลาหลายเดือน หลังจากที่พระมหาธรรม ราชาลิไททรงลาผนวชแล้ว ทรงโปรดให้ส่งพระสงฆท์ ไี่ ดเ้ คยศกึ ษาพระพทุ ธศาสนาลังกาวงศส์ ายรามญั น้ี เดนิ ทางไปเผยแผ่ส่ังสอนพระศาสนายงั เมืองต่างๆ ในอาณาจักรใกล้เคียง๑๓ และในปี พ.ศ.๑๙๑๒ พระ สุมนเถระได้เดินทางไปเจริญพระพุทธศาสนาในเมืองเชียงใหม่ตามท่ีได้รับนิมนต์จากพระเจ้ากือนา กษตั ริยเ์ มืองเชยี งใหม่ โดยไดน้ าคณะสงฆไ์ ปครบทง้ั ๕ รูป เพ่อื อุปสมบทกุลบุตรในล้านนาดว้ ย๑๔ กระทั่งถึงคร่ึงหลังของพุทธศตวรรษที่ ๒๐ มีพระภิกษุท่ีอาศัยอยู่ในเชียงใหม่กลุ่มหน่ึง พร้อมด้วยพระภิกษุในแควน้ กัมโพช (ลพบุรี) และมอญจานวนรวม ๓๙ รูป เดินทางไปบวชแปลงใหม่ และศึกษาธรรมวินัยท่ีลังกา แล้วกลับมาพร้อมกับอาราธนาพระเถระชาวลังกา ๒ รูป เพ่ือให้มาเป็น พระอุปัชฌาย์ในการบวชให้ถูกต้องด้วย คณะสงฆ์กลุ่มน้ีเรยี กวา่ คณะสงฆล์ ังกาวงศ์ใหม่หรือสหี ลสาย ใหม่ ในการเดินทางกลับมาคร้ังน้ันได้เผยแผพ่ ระพุทธศาสนาลังกาวงศ์ใหมน่ ้ีตามเมืองต่างๆ หลายแห่ง เช่น กรุงศรีอยุธยา เมืองศรีสัชนาลัย เมืองสุโขทัย หลังจากน้ันได้เดินทางกลับถึงเชียงใหม่ในปี พ.ศ. ๑๙๗๓๑๕ นบั แตน่ ้ันพระพุทธศาสนาลังกาวงศไ์ ด้เจรญิ รุ่งเรอื งข้นึ เคยี งคกู่ รุงสุโขทัยตราบจนถึงบัดน้ี ๒) เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาในประเทศไทยสมัยสุโขทัย จากการศึกษา เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาในสมัยสุโขทัยพบว่า เส้นทางการเผยแผ่พระพุทธศาสนาเข้ามาสู่ สุโขทยั นั้น อยใู่ นชว่ งพุทธศตวรรษท่ี ๑๙-๒๐ สามารถแจกแจงได้ ๒ ครัง้ หลกั ๆ ดงั ตอ่ ไปนี้ คร้ังที่ ๑ สมัยพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ และพ่อขุนรามคาแหง (ปลายศตวรรษที่ ๑๘ - ต้น ศตวรรษที่ ๑๙) ลงั กา --> นครศรธี รรมราช --> สโุ ขทัย เมื่อมีการสถาปนาราชธานีสุโขทัยราวพ.ศ. ๑๘๐๐ ในรัชกาลพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ ขณะนั้นกระแสวัฒนธรรมขอมได้ลดลงมากแล้ว ในขณะที่การเก่ียวโยงกับล้านนาและพม่าได้เข้ามา แทนที่ ประวัติศาสตร์สุโขทัยในแผ่นดินพญาลิไท หรือพระมหาธรรมราชาที่ ๑ ทรงผนวชใน พระพุทธศาสนาฝ่ายเถรวาทลงั กาวงศ์ โดยอญั เชญิ พระอุปชั ฌาย์จากเมอื งมอญทางตอนใตข้ องพม่า ๑๓ อา้ งแล้ว, พระพุทธพกุ าม และ พระพุทธญาณ, ตานานมูลศาสนา,หนา้ ๓๒๐. ๑๔ พระรัตนปญั ญาเถระ, ชนิ กาลมาลปี กรณ์, หน้า ๙๙. ๑๕ เรื่องเดียวกัน, หน้า ๑๐๗ – ๑๐๘.
๓๓๐ ราชธานีสุโขทัยมีเมืองคู่แฝด คือ ศรีสัชนาลัย มีเมืองหน้าด่านทางตอนใต้คือ กาแพงเพชร และมีเมือง พิษณุโลกเป็นเมืองราชธานีชั่วคราว ๑๖ ซึ่งเมืองศรีสัชนาลัย ปรากฏนามอยู่คู่กัน (twin capital) ใน ศิลาจารึกสุโขทัยหลายหลัก เป็นที่ประจักษ์ชัดว่าเคยเป็นราชธานีที่รุ่งโรจน์ของไทย หลักฐานต่าง ๆ จากศิลาจารกึ ทาให้เราทราบพระนามพอ่ เมอื งศรสี ัชนาลยั สุโขทัยในสมัยเร่ิมแรก คือ “พ่อขุนศรีนาวนา ถม” พระราชบิดาพ่อขุนผาเมืองเจ้าเมืองราด ต่อมาพ่อขุนบางกลางหาว เจ้าเมืองบางยาง พ่อขุนผา เมือง เจ้าเมืองราด ทรงร่วมแรงร่วมใจกันกอบกู้ความเป็นไทยจากการปกครองของขอมเม่ือราวพุทธ ศตวรรษที่ ๑๘ เม่ือเสร็จส้ินภาระกิจสาคัญแล้ว พอ่ ขนุ ผาเมืองทรงสถาปนาพ่อขุนบางกลางหาวขึน้ เป็น พอ่ เมอื งศรสี ชั นาลัยสโุ ขทยั พรอ้ มกบั พระราชทานนาม“ศรอี ินทราทิตย์” พ่อขุนศรอี ินทราทติ ยไ์ ดส้ รา้ ง บา้ นแปงเมืองทัง้ นครศรสี ชั นาลยั และสโุ ขทัยจนมีความเจรญิ ร่งุ เรือง จนถึงรัชกาลของพระโอรสทั้งสอง คือ พอ่ ขุนบานเมือง และพอ่ ขุนรามคาแหง ๑๗ พระพุทธศาสนาลังกาวงศ์จากนครศรีธรรมราชได้แพร่หลายเข้ามายังสุโขทัย ปรากฏ หลักฐานในชินกาลมาลีปกรณ์ ซึ่งได้กล่าวถึง พระโรจราช ซ่ึงควรหมายถึง พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ได้ อัญเชิญพระพุทธสิหิงค์จากนครศรีธรรมราชมายังเมืองสุโขทัย๑๘ ศาสตราจารย์ขจร สุขพานิช ได้ วเิ คราะห์ความสัมพันธ์ระหว่างเมืองสุโขทัยกับนครศรีธรรมราชไว้วา่ ปู่ไสสงครามหรือท่ีตานานเมือง นครศรีธรรมราชเรียกว่า พระยาศรีไสยณรงค์นั้น น่าจะเป็นโอรสของพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ กับพระ มารดา ชาวนครศรีธรรมราช ซึ่งเป็นธิดาของพระยาศรีธรรมาโศกราช โดยให้เหตุผลว่า เมื่อพ่อขุนศรี อินทราทิตย์เสด็จลงไปเมืองนครศรธี รรมราชในคร้ังน้ัน ได้อญั เชิญพระพุทธสิหิงคม์ าด้วย และการท่ีปู่ ไสสงครามนากองทัพลงไปเมืองนครศรีธรรมราช และได้รับการต้อนรับเป็นอย่างดี ทาให้เช่ือว่าปู่ไส สงครามเป็นพระญาติ เน่ืองจากมีพระราชมารดาเป็นเจ้าหญิงแห่งเมืองนครศรีธรรมราช๑๙ หลักฐาน ดังกล่าวแสดงให้เห็นความสัมพันธ์ใกล้ชิดของสุโขทัยกับนครศรีธรรมราช และการเผยแผ่เข้ามาของ พระพทุ ธศาสนานิกายเถรวาทแบบลงั กาวงศต์ ้งั แตส่ มยั นนั้ เป็นตน้ มา ในปี พ.ศ.๑๘๒๒ สมัยพ่อขุนรามคาแหงกษัตริย์องค์ที่ ๓ แห่งราชวงศ์พระร่วงข้ึน ครองราชย์ มีกรุงสุโขทัยเป็นราชธานีและมีกรงุ ศรีสัชนาลัยเป็นเมืองลูกหลวง พระพุทธศาสนานิกาย มหายานซ่ึงรุ่งเรืองอยู่ทางใต้หรืออาณาจักรศรีวิชัย และทางตะวันออกคือประเทศเขมร ได้ค่อย ๆ เสื่อมลงพร้อมกัน ประกอบกับพระองค์ทรงทราบกิตติศัพท์ว่า พระสงฆ์ที่ได้ไปศึกษาเล่าเรียนจากศรี ลังกามาอยู่ท่ีนครศรีธรรมราชนั้น ปฏิบัติธรรมวินัยกันอย่างเคร่งครัด พระองค์จึงเลื่อมใสศรัทธาและ โปรดให้อาราธนาพระสงฆ์เหล่าน้ันข้ึนมายังกรุงสุโขทัย แล้วทรงโปรดสร้างวัดป่าถวาย เกิดเป็นคณะ อรัญญิกหรือคณะลังกาวงศ์สืบต่อมา จากหลักฐานข้อความท่ีปรากฏในหนังสือชินกาลมาลีปกรณ์ใน ๑๖ สนั ติ เล็กสุขุม, ประวตั ิศาสตรศ์ ลิ ปะไทย (ฉบับย่อ), พมิ พ์คร้ังที่ ๕, (กรุงเทพฯ : ดา่ นสทุ ธาการพิมพ์ , ๒๕๕๔), หนา้ ๙๓ - ๙๔. ๑๗ สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปส์ โุ ขทยั , หน้า ๒๘. ๑๘ ชินกาลมาลีปกรณ์, หนา้ ๑๐๐ – ๑๐๑. อา้ งใน เรือ่ งเดยี วกัน, หน้า ๑๒. ๑๙ นคร พันธุ์ณรงค์ (บรรณาธิการ), รายงานผลการสัมมนาการเมืองและสภาพสังคมสมัยสุโขทัย, (กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์พฆิ เณศ, ๒๕๒๑), หน้า ๑๗๖ – ๑๗๗.
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
