62 รปู สทิ ธิทีปนี [ ๒. นาม ทำ�ตวั รปู ปุมาโน ศัพทเ์ ดิมคือ = ปุม = ลิงคฺ ตฺเถ ป€มา. หลงั ปมุ ลง โย ปฐม�วภิ ตั ต ิ ปมุ + โย = ปพุ ฺพมโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. = โยสวฺ �โน. แยกพยญั ชนะ ม ฺ ออกจ�กสระ อ ปุมฺ อ + โย = นเย ปรำ ยตุ ฺเต. เพร�ะโยวภิ ัตต ิ แปลง อ กบั โยเปน็ อ�โน ปมุ ฺ อ+โย อ�โน นำ�พยญั ชนะ มฺ ไปประกอบกับสระ อ� ปมุ �โน ส�ำ เรจ็ รปู เป็น ปมุ าโน. (อ.ผูช้ �ย ท.) ๑๓๘. อ’มาลปเน’กวจเน. อาลปเนกวจเน ในเพร�ะสวิ ภิ ตั ติเอกวจนะ อันเป็นอ�ลปนะ อํ อ.ก�รแปลงเปน็ อ ำ ปมุ นตฺ สฺส แหง่ สระทีส่ ุด ของปุมศพั ท ์ สวภิ ตฺตสิ สฺ อนั เป็นไปกับดว้ ยวิภัตต ิ โหติ ย่อมมี. (เพร�ะสอิ �ลปนะเอกวจนะ แปลงสระที่สุดของปุมศัพท์พรอ้ มกับวิภัตติเป็น อำ) สตู รนี้ม ี ๒ บท คอื อำ, อ�ลปเนกวจเน. เปน็ อาเทสวิธิสูตร. ทำ�ตวั รูป ปมุ ํ ศัพทเ์ ดมิ คือ = ปมุ = อ�ลปเน จ. หลงั ปุม ลง ส ิ อ�ลปนะ ปมุ + ส ิ = ปพุ ฺพมโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. = อม�ลปเนกวจเน. แยกพยัญชนะ ม ฺ ออกจ�กสระ อ ปมุ ฺ อ + สิ = นเย ปรำ ยุตฺเต. เพร�ะสิวภิ ตั ต ิ แปลง อ กบั สิ เป็น อำ ปุม ฺ อ+สิ อ ำ นำ�พยญั ชนะ ม ฺ ไปประกอบกับสระ อ ปมุ ำ สำ�เรจ็ รูปเป็น ปมุ ํ. (แน่ะ... ผ้ชู �ย) ๑๓๙. อุ นามหฺ ิ จ. นามฺหิ ในเพร�ะน�วภิ ัตต ิ อา จ อ.ก�รแปลงเป็น อ� ดว้ ย อุ จ อ.ก�รแปลงเปน็ อุ ด้วย ปุมนฺตสฺส แหง่ สระ ท่ีสดุ ของปุมศัพท์ โหติ ยอ่ มม ี วา บ�้ ง. (เพร�ะน�วภิ ัตติ แปลงสระท่สี ดุ ของปมุ ศพั ท์ เปน็ อ� และ อุ บ�้ ง) สตู รน้มี ี ๓ บท. เปน็ อาเทสวธิ สิ ตู ร. จศัพท์ : มีอรรถ อวุตตฺ สมจุ จฺ ย รวบรวมเอ�อรรถท่ีไมไ่ ด้กล่�วไว ้ ในสูตร นี ้ คือ เพร�ะสวิภตั ต ิ และสฺม�วิภัตต ิ แปลงสระที่สุดของ ปุม กมมฺ และถ�มศัพท์ เป็น อุ ได้ อุท�หรณ์ว่� ปมุ ุโน, กมฺมโุ น, ถ�มุโน. ปมุ �น�, ปมุ ุน�, กมฺมุน�, ถ�มนุ �. ทำ�ตวั รปู ปุมานา ศพั ทเ์ ดิมคอื = ปุม หลัง ปุม ลง น� ตติย�วภิ ัตต ิ ปมุ + น� = กรเณ ตตยิ �. แยกพยญั ชนะ ม ฺ ออกจ�กสระ อ ปมุ ฺ อ + น� = ปุพพฺ มโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. เพร�ะน�วภิ ัตติ แปลง อ เป็น อ� ปุม ฺ อ อ� + น� = อ ุ น�มหฺ ิ จ.
กัณฑ์ ] ปงุ ลิงค์ อการนั ต์ 63 นำ�พยญั ชนะ ม ฺ ไปประกอบกับสระ อ� ปมุ �น� = นเย ปร ำ ยุตเฺ ต. สำ�เร็จรปู เป็น ปมุ านา. (ด้วย... ผชู้ �ย) = ปมุ = กรเณ ตตยิ �. ทำ�ตวั รปู ปุมนุ า ศัพทเ์ ดิมคอื = ปุพฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = อ ุ น�มฺห ิ จ. หลงั ปุม ลง น� ตติย�วภิ ัตต ิ ปุม + น� = นเย ปรำ ยตุ เฺ ต. แยกพยญั ชนะ ม ฺ ออกจ�กสระ อ ปุมฺ อ + น� เพร�ะน�วิภตั ติ แปลง อ เป็น อ ุ ปุมฺ อ อุ + น� น�ำ พยญั ชนะ ม ฺ ไปประกอบกบั สระ อ ุ ปมุ ุน� สำ�เรจ็ รูปเปน็ ปุมุนา. (ดว้ ย... ผชู้ �ย) ๑๔๐. ห-ิ วิภตตฺ มิ ฺหิ จ. หิวภิ ตฺตมิ หฺ ิ จ ในเพร�ะหวิ ิภตั ตดิ ้วย อาเน อ.ก�รแปลงเป็น อ�เน ปมุ นฺตสสฺ แห่งสระท่ีสดุ ของปมุ ศัพท์ โหติ ย่อมมี. (เพร�ะหิวภิ ัตติ แปลงสระทีส่ ดุ ของปมุ ศพั ท ์ เปน็ อ�เน) สตู รน้มี ี ๒ บท. เป็น อาเทสวธิ ิสตู ร. จศัพท์ : มีอรรถ อวตุ ตฺ สมุจจฺ ย รวบรวมเอ�เพร�ะวภิ ตั ติท้ังปวง แปลงสระทสี่ ุดของ ยวุ และมฆวศพั ทเ์ ปน็ ต้น เป็น อ�น ได ้ เช่น ยุว�โน, ยวุ �น�. มฆว�โน, มฆว�น� เปน็ ต้น ท�ำ ตัวรปู ปุมาเนภิ ศัพท์เดิมคือ = ปุม = กรเณ ตตยิ �. หลัง ปุม ลง หิ ตติย�วภิ ตั ต ิ ปุม + ห ิ = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. = หวิ ภิ ตฺตมิ ฺห ิ จ. แยกพยัญชนะ มฺ ออกจ�กสระ อ ปุม ฺ อ + หิ = สฺม�หสิ ฺมึนำ มหฺ �ภมิ ฺหิ ว�. = นเย ปรำ ยตุ เฺ ต. เพร�ะหิวภิ ตั ติ แปลง อ เปน็ อ�เน ปุมฺ อ อ�เน + หิ หลงั จ�กลิงค์ทั้งปวง แปลง ห ิ เป็น ภ ิ ปุม ฺ อ�เน + ห ิ ภิ นำ�พยัญชนะ ม ฺ ไปประกอบกับสระ อ� ปุม�เนภ ิ สำ�เรจ็ รูปเปน็ ปุมาเนภิ. (ดว้ ย... ผูช้ �ย ท.) ท�ำ ตวั รปู ปุมโุ น ศพั ท์เดมิ คอื = ปมุ = สมฺปท�เน จตตุ ฺถ.ี หลัง ปุม ลง ส จตุตถีวภิ ตั ติ ปมุ + ส = ปพุ พฺ มโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. = จศัพทใ์ น อุ น�มหฺ ิ จ. แยกพยญั ชนะ มฺ ออกจ�กสระ อ ปุม ฺ อ + ส = อวิ ณฺณุวณณฺ � ฌล�. = ฌลโต สสสฺ โน ว�. เพร�ะสวภิ ตั ติ แปลง อ เป็น อุ ปุม ฺ อ อ ุ + ส = นเย ปรำ ยตุ เฺ ต. ตง้ั อ ุ ชอ่ื ล ปุมฺ อุ ล + ส หลังจ�ก อุ ช่ือ ล แปลง ส เป็น โน ปุมฺ อ ุ + ส โน นำ�พยญั ชนะ ม ฺ ไปประกอบกบั สระ อุ ปุมโุ น สำ�เรจ็ รูปเปน็ ปุมโุ น. (แก.่ .. ผ้ชู �ย)
64 รปู สิทธิทปี นี [ ๒. นาม ๑๔๑. ฌ-ลโต จ. สมฺ า อ.สมฺ �วิภตั ติ ปรํ อนั เป็นเบอื้ งหลงั ฌลโต จ�ก ฌ และ ล ท. นา แปลงเป็น น� โหต ิ ยอ่ มมี วา บ�้ ง. (หลงั จ�ก ฌ และ ล แปลง สมฺ �วิภัตต ิ เป็น น� บ้�ง) สูตรนี้มี ๒ บท. เป็น อาเทสวิธสิ ูตร. จศัพท ์ : มอี รรถ นวิ ตตฺ าปนาวธารณ ห�้ มแปลง สมฺ � เปน็ น� ใน บ�งอทุ �หรณ.์ ทำ�ตวั รูป ปมุ านา ศัพทเ์ ดมิ คือ = ปมุ = อปาทาเน ปฺจม.ี หลงั ปุม ลง สมฺ � ปัญจมีวิภัตติ ปุม + สมฺ � = ปุพพฺ มโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = จศพั ท์ ใน อุ น�มฺหิ จ. แยกพยัญชนะ มฺ ออกจ�กสระ อ ปมุ ฺ อ + สมฺ � = อิวณฺณวุ ณฺณ� ฌล�. = ฌลโต จ. เพร�ะสฺม�วภิ ตั ติ แปลง อ เปน็ อ ุ ปุมฺ อ อ ุ + สฺม� = อ ุ น�มหฺ ิ จ. = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. ต้ัง อุ ช่ือ ล ปุม ฺ อุ ล + สมฺ � หลังจ�ก อุ ชอื่ ล แปลง สมฺ � เป็น น� ปมุ ฺ อุ ล + สฺม� น� เพร�ะน�อ�เทศ แปลง อุ เปน็ อ� ปมุ ฺ อ ุ อ� + น� นำ�พยัญชนะ มฺ ไปประกอบกบั สระ อ� ปมุ �น� สำ�เรจ็ รูปเป็น ปมุ านา. (แต.่ .. ผ้ชู �ย) ท�ำ ตัวรปู ปุมนุ า ศพั ทเ์ ดิมคอื = ปมุ = อปาทาเน ปฺจมี. หลงั ปุม ลง สมฺ � ปญั จมีวิภตั ติ ปุม + สฺม� = ปุพพฺ มโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. = จศพั ท์ ใน อ ุ น�มหฺ ิ จ. แยกพยญั ชนะ ม ฺ ออกจ�กสระ อ ปมุ ฺ อ + สฺม� = อิวณฺณวุ ณณฺ � ฌล�. = ฌลโต จ. เพร�ะสมฺ �วภิ ัตติ แปลง อ เป็น อุ ปุม ฺ อ อุ + สมฺ � = นเย ปร ำ ยตุ เฺ ต. ตั้ง อุ ชอ่ื ล ปมุ ฺ อุ ล + สมฺ � หลงั จ�ก อุ ช่อื ล แปลง สมฺ � เปน็ น� ปุมฺ อุ ล + สฺม� น� นำ�พยญั ชนะ มฺ ไปประกอบกบั สระ อุ ปมุ นุ � สำ�เรจ็ รปู เปน็ ปมุ นุ า. (แต.่ .. ผูช้ �ย) ๑๔๒. อาเน สมฺ มึ หฺ ิ วา. สมฺ ึมหฺ ิ ในเพร�ะสมฺ วึ ิภัตติ อาเน อ.ก�รแปลงเปน็ อ�เน ปุมนตฺ สสฺ แห่งสระท่ีสดุ ของปมุ ศัพท ์ สวิภตตฺ สิ สฺ อันเป็นไปกบั ดว้ ยวภิ ตั ต ิ โหติ ย่อมมี วา บ�้ ง. (เพร�ะสมฺ ึวิภัตติ แปลงสระท่ีสดุ ของปมุ ศัพทพ์ ร้อมกบั วิภัตติเป็น อ�เน บ้�ง) สตู รนม้ี ี ๓ บท. เป็น อาเทสวิธสิ ูตร. ทำ�ตัวรูป ปมุ าเน ศัพท์เดิมคอื = ปุม หลงั ปมุ ลง สมฺ ึ สตั ตมวี ิภตั ต ิ ปุม + สฺม ึ = โอก�เส สตตฺ ม.ี
กัณฑ์ ] ปุงลิงค์ อการันต์ 65 แยกพยัญชนะ ม ฺ ออกจ�กสระ อ ปมุ ฺ อ + สฺมึ = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. เพร�ะสมฺ ึ แปลง อ กบั สฺมึ เปน็ อ�เน ปุม ฺ อ+สฺมึ อ�เน = อ�เน สฺมึมหฺ ิ ว�. นำ�พยัญชนะ ม ฺ ไปประกอบกับสระ อ� ปุม�เน = นเย ปรำ ยตุ ฺเต. สำ�เรจ็ รูปเป็น ปมุ าเน. (ใน... ผชู้ �ย) ๑๔๓. สุสมฺ ’ิ มา วา. สุสมฺ ึ ในเพร�ะสวุ ิภัตต ิ อา อ.ก�รแปลงเป็น อ� ปมุ นตฺ สสฺ แหง่ สระที่สุดของปมุ ศพั ท ์ โหต ิ ยอ่ มมี วา บ้�ง. (เพร�ะสุวภิ ัตต ิ แปลงสระที่สดุ ของปุมศัพท์ เป็น อ� บ้�ง) สตู รนม้ี ี ๓ บท คอื สุสฺมึ, อ�, ว�. เป็น อาเทสวธิ สิ ตู ร. ท�ำ ตัวรูป ปมุ าส ุ ศัพทเ์ ดมิ คือ = ปุม = โอก�เส สตตฺ มี. หลัง ปุม ลง สุ สตั ตมวี ิภัตต ิ ปุม + ส ุ = ปพุ ฺพมโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. = สสุ มฺ มิ � ว�. แยกพยญั ชนะ ม ฺ ออกจ�กสระ อ ปุมฺ อ + ส ุ = นเย ปรำ ยตุ ฺเต. เพร�ะสุวภิ ตั ต ิ แปลง อ เปน็ อ� ปุม ฺ อ อ� + สุ น�ำ พยัญชนะ มฺ ไปประกอบกบั สระ อ� ปมุ �สุ ส�ำ เรจ็ รปู เปน็ ปุมาส.ุ (ใน... ผู้ช�ย ท.) ปุมสทฺทปทม�ล� (ผู้ช�ย) วิภตั ติ เอกวจนะ พหวุ จนะ ปฐม�. ปุม� ปุม�โน อ�ลปนะ. เห ปมุ ำ เห ปุม�โน ทตุ ิย�. ปมุ ำ ปมุ �โน ตตยิ �. ปุม�น� ปมุ นุ � ปุเมน ปุม�เนหิ ปมุ �เนภิ ปเุ มหิ ปเุ มภิ จตตุ ถ.ี ปมุ โุ น ปุมสสฺ ปมุ �นำ ปญั จมี. ปมุ �น� ปมุ ุน� ปุม� ปมุ มหฺ � ปุมสฺม� ปมุ �เนห ิ ปมุ �เนภิ ปเุ มห ิ ปุเมภิ ฉัฏฐ.ี ปมุ ุโน ปมุ สสฺ ปมุ �นำ สตั ตม.ี ปมุ �เน ปุเม ปุมมฺหิ ปมุ สฺม ึ ปุม�สุ ปุเมสุ ทำ�ตวั รูป ยุวา ศพั ทเ์ ดมิ คอื = ยวุ = ลิงคฺ ตเฺ ถ ป€มา. หลงั ยุว ลง สิ ปฐม�วิภัตติ ยวุ + ส ิ = ปพุ พฺ มโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. = อนฺตศัพท์ใน ปุมนฺตสสฺ � สมิ หฺ ิ. แยกพยญั ชนะ วฺ ออกจ�กสระ อ ยุวฺ อ + ส ิ เพร�ะสิวิภตั ต ิ แปลง อ กับ ส ิ เปน็ อ� ยวุ ฺ อ+ส ิ อ�
66 รปู สทิ ธิทปี นี [ ๒. นาม น�ำ พยญั ชนะ ว ฺ ไปประกอบกบั สระ อ� ยวุ � = นเย ปร ำ ยุตฺเต. ส�ำ เรจ็ รูปเป็น ยุวา. (อ.ช�ยหนมุ่ ) = ยวุ = ลิงคฺ ตเฺ ถ ป€มา. ทำ�ตัวรปู ยุวาโน ศพั ทเ์ ดิมคอื = ปุพฺพมโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = จศัพท์ใน หิวภิ ตฺตมิ ฺหิ จ. หลัง ยุว ลง ส ิ ปฐม�วิภตั ติ ยุว + ส ิ = โส. = ปพุ ฺพมโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. แยกพยัญชนะ ว ฺ ออกจ�กสระ อ ยวุ ฺ อ + สิ = สรโลโปม�เทสปฺปจจฺ ย�ทิมหฺ ิฯ = นเย ปรำ ยตุ ฺเต. เพร�ะสวิ ภิ ัตติ แปลง อ เป็น อ�น ยวุ ฺ อ อ�น + ส ิ = ยุว หลงั จ�กอก�รันต ์ แปลง ส ิ เป็น โอ ยุว ฺ อ�น + สิ โอ = กรเณ ตติย�. = ปุพฺพมโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. แยกพยัญชนะ น ฺ ออกจ�กสระ อ ยุว ฺ อ�น ฺ อ + โอ = จศัพท์ใน อกมฺมนตฺ สฺส จ. = นเย ปรำ ยตุ เฺ ต. ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เปน็ ปกติ ยุวฺ อ�น ฺ อ + โอ = ยวุ นำ�พยัญชนะไปประกอบกบั สระ ยุว�โน = กรเณ ตติย�. = ปุพฺพมโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วิโยชเย. ส�ำ เร็จรูปเปน็ ยวุ าโน. (อ.ช�ยหนุ่ม) = จศัพทใ์ น หิวภิ ตตฺ ิมฺหิ จ. = ปุพฺพมโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. ท�ำ ตวั รูป ยุวานา ศัพทเ์ ดมิ คอื = สหุ ิสฺวก�โร เอ. = นเย ปรำ ยตุ เฺ ต. หลัง ยุว ลง น� ตตยิ �วิภัตต ิ ยวุ + น� = ยวุ แยกพยญั ชนะ วฺ ออกจ�กสระ อ ยุว ฺ อ + น� = อปาทาเน ปฺจมี. = ปุพฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. เพร�ะน�วภิ ตั ติ แปลง อ เป็น อ� ยวุ ฺ อ อ� + น� = จศพั ทใ์ น หวิ ภิ ตตฺ ิมหฺ ิ จ. น�ำ พยัญชนะ วฺ ไปประกอบกบั สระ อ� ยวุ �น� ส�ำ เร็จรปู เปน็ ยุวานา. (ด้วย... ช�ยหนุ่ม) ท�ำ ตวั รปู ยุวาเนหิ ศัพทเ์ ดิมคอื หลงั ยวุ ลง หิ ตตยิ �วภิ ตั ติ ยุว + หิ แยกพยัญชนะ ว ฺ ออกจ�กสระ อ ยุวฺ อ + ห ิ เพร�ะหวิ ภิ ัตติ แปลง อ เปน็ อ�น ยุว ฺ อ อ�น + ห ิ แยกพยญั ชนะ นฺ ออกจ�กสระ อ ยวุ ฺ อ�นฺ อ + หิ เพร�ะหิวภิ ตั ต ิ แปลง อ เปน็ เอ ยวุ ฺ อ�นฺ อ เอ + หิ นำ�พยัญชนะไปประกอบกับสระ ยุว�เนห ิ สำ�เรจ็ รปู เป็น ยุวาเนห.ิ (ดว้ ย... ช�ยหนุ่ม ท.) ท�ำ ตัวรปู ยุวานา ศัพทเ์ ดมิ คือ หลัง ยุว ลง สฺม� ปญั จมวี ิภตั ติ ยุว + สฺม� แยกพยญั ชนะ วฺ ออกจ�กสระ อ ยุวฺ อ + สฺม� เพร�ะสฺม�วภิ ัตต ิ แปลง อ เปน็ อ�น ยวุ ฺ อ อ�น + สฺม�
กัณฑ์ ] ปุงลงิ ค์ อาการันต์ 67 หลังจ�กอก�รันต ์ แปลง สมฺ � เป็น อ� ยวุ ฺ อ�น + สฺม� อ� = สฺม�สฺมึนำ ว�. แยกพยญั ชนะ นฺ ออกจ�กสระ อ ยวุ ฺ อ�น ฺ อ + อ� = ปพุ พฺ มโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลงั ๆ เป็นปกติ ยวุ ฺ อ�นฺ อ + อ� = สรโลโปม�เทสปฺปจฺจย�ทิมหฺ ฯิ น�ำ พยญั ชนะไปประกอบกบั สระ ยวุ �น� = นเย ปรำ ยตุ ฺเต. สำ�เรจ็ รูปเปน็ ยวุ านา. (แต.่ .. ช�ยหนุ่ม) หม�ยเหต ุ :- เพร�ะวภิ ัตติทงั้ ปวง ให้แปลงสระทสี่ ุดของยุวศพั ท์ เป็น อ�น ด้วยจศพั ทใ์ นสูตร “หวิ ิภตฺตมิ หฺ ิ จ”. ยวุ สททฺ ปทม�ล� (ช�ยหนมุ่ ) วิภตั ติ เอกวจนะ พหวุ จนะ ปฐม�. ยุว� ยุว�โน ยุว�น� ยวุ � อ�ลปน. เห ยวุ ยุว� ยวุ �น ยุว�น� เห ยุว�น� ทตุ ยิ �. ยวุ �น ำ ยุวำ ยวุ �เน ยุเว ตติย�. ยวุ �น� ยเุ วน ยวุ �เนน ยุว�เนห ิ ยุว�เนภิ ยเุ วห ิ ยเุ วภิ จตตุ ถ.ี ยุว�นสฺส ยวุ สสฺ ยุว�น�น ำ ยุว�นำ ปญั จม.ี ยุว�น� ยวุ �นมฺห� ยวุ �นสมฺ � ยุว�เนหิ ยุว�เนภ ิ ยเุ วห ิ ยเุ วภิ ฉัฏฐ.ี ยวุ �นสฺส ยุวสสฺ ยวุ �น�นำ ยุว�นำ สัตตมี. ยุว�เน ยุว�นมฺห ิ ยุว�นสฺมึ ยเุ ว ยุวมหฺ ิ ยุวสมฺ ึ ยุว�เนสุ ยวุ �สุ ยุเวสุ ศพั ทแ์ จกต�ม ยุว คือ มฆว พระอนิ ทร,์ ท�้ วสักกะ จบ อก�รนั ต์ ปุงลงิ ค.์ ๒.๑.๒ อ�ก�รันต์ ปงุ ลิงค์ ส�ศพั ท์ ท�ำ ตัวรปู สา ศพั ทเ์ ดิมคอื = ส� = ลิงคฺ ตฺเถ ป€มา. หลงั ส� ลง สิ ปฐม�วิภตั ต ิ ส� + สิ = เสสโต โลป ํ คสิปิ. ลบ สวิ ภิ ัตติ ส� + ส ิ สำ�เร็จรปู เปน็ สา. (อ.สนุ ขั )
68 รูปสทิ ธิทปี นี [ ๒. นาม ๑๔๔. อโฆ รสฺส’เมกวจน-โยสฺว’ปิ จ. เอกวจนโยสุ จ ในเพร�ะเอกวจนวิภตั ตแิ ละโยวภิ ตั ติ ท.ด้วย อนโฺ ต อ.สระทีส่ ุดของลิงค ์ อโฆ อนั ไม่ใช่อ� อกั ษร อันมีชอ่ื ว่� ฆ อาปชชฺ เต ย่อมถงึ รสฺสํ ซง่ึ คว�มเปน็ รสั สะ อปิ ห้�มทำ�รัสสะบ�้ ง. (เพร�ะเอกวจนวิภตั ติและโยวภิ ตั ติ ท�ำ รสั สะสระท่สี ดุ ของลิงค์ อันไม่ใชอ่ �อักษรท่ชี ือ่ ว�่ ฆ ห�้ มท�ำ รัสสะบ้�ง) สตู รนี้มี ๕ บท คือ อโฆ, รสฺส,ำ เอกวจนโยส,ุ อปิ, จ. เป็น รสั สวธิ สิ ูตร. อปศิ ัพท์ : มอี รรถ นวิ ตฺตาปนาวธารณ เพร�ะสวิ ภิ ตั ต ิ ห้�มทำ�รสั สะ อทุ �หรณว์ ่� ส� (อ.สนุ ขั ). จศัพท์ : มอี รรถ สนฺนิฏฺ€านาวธารณ ตดั สนิ ว�่ ตอ้ งในเพร�ะ เอกวจนะและโยวภิ ตั ตเิ ท่�นั้น จงึ จะท�ำ รสั สะได้. ทำ�ตัวรูป สา ศพั ท์เดิมคอื = ส� = ลิงคฺ ตเฺ ถ ป€มา. หลงั ส� ลง โย ปฐม�วภิ ตั ติ ส� + โย = ปพุ ฺพมโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = อโฆ รสฺสเมกวจนโยสวฺ ปิ จ. แยกพยัญชนะ สฺ ออกจ�กสระ อ� สฺ อ� + โย = สพพฺ โยนนี ม�เอ. = สรโลโปม�เทสปปฺ จฺจย�ทมิ หฺ ิฯ เพร�ะโยวภิ ัตติ รัสสะ อ� เปน็ อ สฺ อ� อ + โย = นเย ปร ำ ยุตฺเต. หลังจ�กอก�รันต ์ แปลง โย เปน็ อ� ส ฺ อ + โย อ� ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลงั ๆ เปน็ ปกติ ส ฺ อ + อ� น�ำ พยญั ชนะ สฺ ไปประกอบกบั สระ อ� ส� ส�ำ เร็จรูปเป็น สา. (ส� ติฏฺ€นตฺ .ิ อ.สุนขั ท. ยืนอยู)่ ทำ�ตวั รูป สํ ศพั ท์เดมิ คือ = ส� = กมฺมตเฺ ถ ทตุ ยิ �. หลัง ส� ลง อำ ทุตยิ �วิภัตต ิ ส� + อำ = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = อโฆ รสสฺ เมกวจนโยสฺวปิ จ. แยกพยญั ชนะ ส ฺ ออกจ�กสระ อ� สฺ อ� + อ ำ = สรโลโปม�เทสปปฺ จยฺ �ทมิ ฺหิฯ = นเย ปร ำ ยุตเฺ ต. เพร�ะอำวิภัตติ รัสสะ อ� เปน็ อ ส ฺ อ� อ + อำ ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลงั ๆ เป็นปกติ ส ฺ อ + อำ นำ�พยญั ชนะ สฺ ไปประกอบกบั สระ อ ส ำ สำ�เร็จรเู ปน็ ส.ํ (ซึง่ ... สุนขั ) ส�สททฺ ปทม�ล� (สนุ ัข) วิภตั ต ิ เอกวจนะ พหวุ จนะ ปฐม�. ส� ส� อ�ลปนะ. เห ส ส� เห ส� ทตุ ยิ �. ส ำ เส ตติย� . เสน ส�หิ ส�ภิ จตตุ ถี. สสสฺ ส�ย ส�นำ
กณั ฑ์ ] ปงุ ลิงค์ อกิ ารนั ต์ 69 ปญั จมี. ส� สมฺห� สสมฺ � ส�ห ิ ส�ภิ ฉัฏฐ.ี สสสฺ ส�นำ สตั ตม.ี เส สมหฺ ิ สสมฺ ึ ส�ส ุ ปจจฺ กฺขธมมฺ า ผู้มีธรรมอนั ประจักษ์ ศัพท์แจกต�ม ส� มดี งั นี้ คาณฑฺ ีวธนวา ผ้มู ธี นูมีข้อม�ก จบ อ�ก�รันต์ ปุงลิงค์. ๒.๑.๓ อิก�รันต์ ปงุ ลงิ ค์ อคคฺ ศิ พั ท์ ๑๔๕. อคคฺ สิ ฺสิ’น.ิ สมิ หฺ ิ ในเพร�ะสวิ ิภัตติ อนโฺ ต อ.สระที่สุด อคฺคิสสฺ ของอคคฺ ิศัพท์ อนิ ิ แปลงเป็น อิน ิ โหติ ยอ่ มเปน็ วา บ�้ ง. (เพร�ะสิวภิ ัตต ิ แปลงสระทส่ี ดุ ของอคคฺ ิศพั ท์ เปน็ อินิ บ�้ ง) สตู รนมี้ ี ๒ บท คอื อคคฺ ิสฺส, อนิ ิ. เป็น อาเทสวธิ ิสูตร. ทำ�ตวั รปู อคฺคิน ิ ศพั ทเ์ ดมิ คือ = อคฺคิ = ลิงฺคตฺเถ ป€มา. หลงั อคคฺ ิ ลง สิ ปฐม�วภิ ตั ติ อคคฺ ิ + สิ = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = อคคฺ ิสฺสินิ. แยกพยญั ชนะ ค ฺ ออกจ�กสระ อิ อคฺคฺ อิ + สิ = เสสโต โลปํ คสิป.ิ = นเย ปร ำ ยุตฺเต. เพร�ะสวิ ภิ ตั ต ิ แปลง อิ เป็น อนิ ิ อคคฺ ฺ อิ อินิ + สิ ลบ สิวิภตั ต ิ อคคฺ ฺ อนิ ิ + ส ิ น�ำ พยญั ชนะ ค ฺ ไปประกอบกับสระ อ ิ อคคฺ นิ ิ สำ�เร็จรปู เปน็ อคฺคนิ ิ. (อ.ไฟ) ท�ำ ตวั รูป อคฺคิ ศัพท์เดมิ คือ = อคคฺ ิ = ลิงฺคตฺเถ ป€มา. หลัง อคคฺ ิ ลง สิ ปฐม�วภิ ัตต ิ อคคฺ ิ + สิ = เสสโต โลปํ คสิป.ิ ลบ สวิ ิภตั ติ อคฺคิ + ส ิ สำ�เร็จรูปเป็น อคฺคิ. (อ.ไฟ)
70 รปู สิทธทิ ีปนี [ ๒. นาม ๑๔๖. ฆ-ปโต จ โยนํ โลโป. โลโป อ.ก�รลบ โยน ํ แห่งโยวิภัตติ ท. ปเรสํ อนั เปน็ เบ้อื งหลงั ฆปโต จ จ�กอ�อักษรและอวิ ัณณะ อวุ ัณณะ อันมีชือ่ ว่� ฆ และ ป ด้วย ฌลโต จ จ�กอวิ ณั ณะ และอุวัณณะอันมีช่อื ว่� ฌ และ ล ดว้ ย โหต ิ ย่อมมี วา บ�้ ง. (หลงั จ�ก ฆ ป ฌ และ ล ลบ โยวิภัตติ บ้�ง) สูตรน้ีมี ๔ บท. เป็น อาเทสวิธสิ ูตร. จศพั ท ์ : มอี รรถ อนุกฑฺฒน ดงึ บทว�่ “ฌลโต” ม�ไว้ในสูตรน.้ี ๑๔๗. โยสุ กต-นกิ าร-โลเปสุ ทีฆ.ํ โยส ุ ในเพร�ะโยวภิ ตั ติ ท. กตนกิ ารโลเปส ุ อนั มนี ิอักษรและมกี �รลบอนั ถูกกระทำ�แล้ว สรา อ.รัสสสระ ท. อาปชฺชนเฺ ต ยอ่ มถึง ทฆี ํ ซงึ่ คว�มเป็นทีฆะ. (เพร�ะโยวิภตั ติที่ถกู แปลงเปน็ นิ และท่ถี ูกลบแล้ว ใหท้ ฆี สระ) สตู รนม้ี ี ๓ บท. เปน็ ทฆี วธิ สิ ูตร. ทำ�ตวั รูป อคฺค ี ศัพท์เดิมคอื = อคฺคิ = ลิงคฺ ตฺเถ ป€มา. หลงั อคฺคิ ลง โย ปฐม�วิภตั ต ิ อคฺค ิ + โย = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. = อิวณฺณวุ ณณฺ � ฌล�. แยกพยญั ชนะ คฺ ออกจ�กสระ อ ิ อคคฺ ฺ อิ + โย = ฆปโต จ โยน ำ โลโป. = โยส ุ กตนกิ �รโลเปส ุ ทีฆ.ำ ตัง้ อิ ชอ่ื ฌ อคฺค ฺ อิ ฌ + โย = นเย ปรำ ยตุ ฺเต. หลังจ�ก อ ิ ชอ่ื ฌ ลบ โยวภิ ัตต ิ อคคฺ ฺ อิ ฌ + โย เพร�ะโยทถ่ี ูกลบแล้ว ทฆี ะ อ ิ เปน็ อี อคคฺ ฺ อ ิ อ ี น�ำ พยัญชนะ คฺ ไปประกอบกบั สระ อี อคฺคี ส�ำ เรจ็ รปู เป็น อคฺค.ี (อ.ไฟ ท.) ๑๔๘. โยสวฺ ’กต-รสโฺ ส โฌ. โยสุ ในเพร�ะโยวิภตั ติ ท. โฌ อ.สระ อิ อนั มีชอ่ื ว่� ฌ อกตรสโฺ ส อนั มรี ัสสะอนั ไม่ถูกกระทำ�แล้ว อาปชฺชเต ยอ่ มถึง อตฺตํ ซง่ึ คว�มเป็น อ. (เพร�ะโยวภิ ตั ติ แปลงสระ อ ิ อันมชี ือ่ ว่� ฌ ท่เี ป็นรัสสะโดยปกติ เป็น อ) สูตรนีม้ ี ๓ บท คือ โยสุ, อกตรสโฺ ส, โฌ. เป็น อาเทสวิธสิ ตู ร. ทำ�ตัวรปู อคฺคโย ศพั ท์เดมิ คือ = อคฺคิ = ลงิ คฺ ตเฺ ถ ป€มา. หลงั อคฺคิ ลง โย ปฐม�วภิ ตั ติ อคคฺ ิ + โย = ปุพพฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. = อิวณณฺ วุ ณฺณ� ฌล�. แยกพยัญชนะ คฺ ออกจ�กสระ อ ิ อคคฺ ฺ อ ิ + โย = โยสวฺ กตรสฺโส โฌ. ตง้ั อ ิ ชอ่ื ฌ อคฺค ฺ อ ิ ฌ + โย เพร�ะโยวภิ ตั ติ แปลง อ ิ ที่ชื่อ ฌ เปน็ อ อคฺค ฺ อิ อ + โย
กัณฑ์ ] ปงุ ลิงค์ อกิ ารันต์ 71 น�ำ พยัญชนะ ค ฺ ไปประกอบกบั สระ อ อคคฺ โย = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. ส�ำ เร็จรปู เป็น อคคฺ โย. (อ.ไฟ ท.) ๑๔๙. อ-ํ โม นิคฺคหีตํ ฌ-ล-เปหิ. อโํ ม อ.อวำ ภิ ตั ตแิ ละมอกั ษร ปโร อนั เป็นเบ้ืองหลงั ฌลเปหิ จ�ก ฌ ล และ ป ท. นคิ คฺ หีตํ แปลงเปน็ นิคหิต โหติ ยอ่ มเป็น. (หลงั จ�ก ฌ ล และป แปลง อวำ ภิ ัตติ และมอักษร เป็น นิคหิต) สูตรน้ีม ี ๓ บท. เป็น อาเทสวิธิสูตร. ทำ�ตวั รูป อคคฺ ึ ศพั ท์เดมิ คอื = อคคฺ ิ = กมฺมตฺเถ ทุติย�. หลงั อคคฺ ิ ลง อ ำ ทตุ ิย�วิภัตต ิ อคคฺ ิ + อำ = อวิ ณฺณวุ ณฺณ� ฌล�. = อโำ ม นิคฺคหตี ำ ฌลเปหิ. ตง้ั อิ ชอ่ื ฌ อคฺคิ + อ ำ หลังจ�ก อิ ที่ชอื่ ฌ แปลง อ ำ เปน็ นคิ หิต อคฺคิ + อ ำ ำ ส�ำ เรจ็ รูปเป็น อคคฺ ึ. (ซ่ึง... ไฟ) ทำ�ตวั รูป อคฺคหี ิ ศัพทเ์ ดิมคือ = อคคฺ ิ = กรเณ ตติย�. หลงั อคคฺ ิ ลง ห ิ ตติย�วภิ ัตต ิ อคฺคิ + ห ิ = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = สนุ หำ สิ ุ จ. แยกพยัญชนะ คฺ ออกจ�กสระ อิ อคฺคฺ อ ิ + หิ = นเย ปรำ ยุตเฺ ต. เพร�ะหิวภิ ัตติ ทฆี ะ อ ิ เปน็ อ ี อคฺค ฺ อิ อ ี + ห ิ น�ำ พยญั ชนะ ค ฺ ไปประกอบกับสระ อี อคฺคีหิ สำ�เรจ็ รปู เปน็ อคฺคีห.ิ (ด้วย... ไฟ ท.) ทำ�ตัวรปู อคคฺ โิ น ศพั ทเ์ ดิมคือ = อคฺคิ = สมฺปท�เน จตตุ ฺถี. หลัง อคฺคิ ลง ส จตตุ ถวี ิภตั ต ิ อคฺคิ + ส = อิวณฺณุวณณฺ � ฌล�. = ฌลโต สสสฺ โน ว�. ตงั้ อิ ช่ือ ฌ อคฺคิ ฌ + ส หลงั จ�ก อิ ชอื่ ฌ แปลง ส เป็น โน อคฺค ิ + ส โน สำ�เร็จรปู เปน็ อคคฺ ิโน. (แก่... ไฟ) ทำ�ตัวรูป อคฺคินา ศพั ท์เดมิ คือ = อคฺคิ = อปาทาเน ปฺจมี. หลงั อคฺคิ ลง สมฺ � ปัญจมวี ิภตั ติ อคฺค ิ + สฺม� = อวิ ณณฺ วุ ณณฺ � ฌล�. = ฌลโต จ. ต้งั อ ิ ชอ่ื ฌ อคฺค ิ ฌ + สมฺ � หลังจ�ก อิ ชื่อ ฌ แปลง สฺม� เปน็ น� อคฺค ิ + สมฺ � น� ส�ำ เรจ็ รูปเปน็ อคคฺ นิ า. (แต.่ .. ไฟ)
72 รูปสิทธิทีปนี [ ๒. นาม อคฺคิสททฺ ปทม�ล� (ไฟ) วิภตั ต ิ เอกวจนะ พหุวจนะ ปฐม�. อคคฺ ิน ิ อคคฺ ิ อคฺคี อคฺคโย อ�ลปนะ. เห อคฺค ิ เห อคฺคี อคคฺ โย ทุติย�. อคคฺ ึ อคฺคี อคฺคโย ตติย�. อคฺคิน� อคคฺ ีห ิ อคคฺ ีภ ิ อคคฺ ิหิ อคฺคภิ ิ จตุตถ.ี อคฺคิโน อคฺคิสฺส อคคฺ ีนำ อคคฺ ินำ ปญั จมี. อคคฺ ิน� อคคฺ มิ ฺห� อคคฺ ิสมฺ � อคฺคีหิ อคคฺ ภี ิ อคคฺ ิห ิ อคคฺ ภิ ิ ฉัฏฐี. อคคฺ โิ น อคฺคสิ ฺส อคฺคีน ำ อคคฺ ินำ สัตตมี. อคคฺ มิ หฺ ิ อคคฺ สิ มฺ ึ อคฺคีสุ อคฺคิสุ โชติ ไฟ ศพั ทแ์ จกต�ม อคคฺ ิ ศัพท์ มดี ังน้ี ปาณิ ฝ่�มอื คณฺ€ิ ศัพท์ย�ก,ปม มฏุ ฺ€ิ กำ�มอื กจุ ฺฉิ ท้อง วตถฺ ิ กระเพ�ะปสั ส�วะ สาลิ ข�้ วส�ล ี วีหิ ข้�วเปลือก พฺยาธิ โรค โอธิ เขตแดน โพธิ ตน้ โพธ์ิ สนฺธิ ก�รต่อ ราสิ กอง, หม ู่ เกสิ คนฝึกม�้ ชื่อเกสี สาต ิ ภิกษชุ ื่อว่�ส�ติ ทีปิ เสอื ด�ว อสิ ิ ฤาษ ี มุนิ พระมุนี, ภิกษ ุ มณ ิ แกว้ มณ ี ธนิ เสยี ง ยติ ภิกษุ คริ ิ ภเู ข� รวิ ดวงอ�ทิตย ์ กวิ กว,ี บัณฑิต กปิ ลงิ อสิ ด�บ มสิ นำ้ หมกึ นธิ ิ ขุมทรพั ย์ วิธิ วธิ ี อหิ งู กิมิ หนอน ปต ิ ส�มี, เจ้�น�ย หริ ทองคำ� อริ ศตั ร ู ติมิ ปล�ใหญ่ชอื่ ติมิ กลิ โทษ, บ�ป พลิ พลกี รรม ชลธิ มห�สมุทร คหปต ิ คหบด ี อรุ ุธติ ิ ผูม้ คี ว�มเพยี รแรง วรมติ ปัญญ�อันประเสริฐ นริ ปุ ธ ิ ผ้ไู มม่ ีอุปธิ อธปิ ติ อธบิ ดี,ผู้เป็นใหญ ่ อชฺ ลิ กระพมุ่ มือ สารถิ น�ยส�รถ ี อติถิ แขกผู้ม�เยือน สมาธ ิ คว�มต้ังมนั่ อทุ ธิ มห�สมุทร หม�ยเหตุ :- ศัพทแ์ จกต�มเหล่�นี ้ ในสิปฐม�วิภัตติ ไมม่ กี �รแปลง อิ ท่ีสดุ ของศัพท์อน่ื เปน็ อนิ ิ ท่เี หลอื แจก ต�ม อคฺคิศัพท์ ทกุ ประก�ร จบ อิก�รันต์ ปงุ ลงิ ค์.
กัณฑ์ ] ปุงลิงค์ อีการนั ต์ 73 ๑.๔ อีก�รันต์ ปุงลิงค์ ทณฺฑศี ัพท์ ๑๕๐. น สิสฺม’ิ มนปสุํ กาน.ิ สิสมฺ ึ ในเพร�ะสวิ ิภตั ติ อนปุำสก�นิ อ.อติ ถีลงิ ค์และปงุ ลงิ คอ์ นั ไมใ่ ชน่ ปุงสกลงิ ค์ ท. น อาปชชฺ นเฺ ต ยอ่ มไม่ ถงึ รสสฺ ํ ซ่ึงคว�มเป็นรัสสะ. (เพร�ะสวิ ิภตั ติ ปงุ ลิงค์และอติ ถลี ิงค์ ห้�มท�ำ รัสสะ) สตู รนี้ม ี ๓ บท คอื น, สสิ ฺม,ึ อนปสุำ ก�นิ. เปน็ ปริภาสาสูตร หรือ ปฏเิ สธวิธิสตู ร. ทำ�ตวั รปู ทณฑฺ ี ศัพท์เดมิ คอื = ทณฑฺ ี = ลงิ ฺคตเฺ ถ ป€มา. หลงั ทณฺฑ ี ลง ส ิ ปฐม�วิภตั ติ ทณฺฑ ี + ส ิ = เสสโต โลป ํ คสปิ ิ. ลบ สิวภิ ตั ติ ทณฺฑี + ส ิ ส�ำ เรจ็ รปู เปน็ ทณฺฑี. (อ.ผมู้ ไี มเ้ ท้�) ทำ�ตวั รปู ทณฑฺ ี ศัพท์เดิมคือ = ทณฺฑี = ลิงฺคตเฺ ถ ป€มา. หลัง ทณฑฺ ี ลง โย ปฐม�วิภัตต ิ ทณฑฺ ี + โย = อวิ ณฺณวุ ณณฺ � ฌล�. = ฆปโต จ โยนำ โลโป. ตัง้ อี ช่ือ ฌ ทณฑฺ ี ฌ + โย หลงั จ�ก อ ี ชื่อ ฌ ลบ โยวภิ ัตติ ทณฑฺ ี + โย ส�ำ เร็จรูปเป็น ทณฑฺ ี. (อ.ผมู้ ีไม้เท้� ท.) ๑๕๑. โยนํ โน. โน อ.ก�รแปลงเป็น โน โยนํ แห่งโยวภิ ตั ติ ท. ปเรสํ อันเป็นเบื้องหลัง ฌโต จ�กอิอักษรอันมีชื่อว่�ฌ กตรสสฺ า อนั มรี สั สะอันถกู กระท�ำ แล้ว โหติ ยอ่ มมี. (หลงั จ�ก อ ิ ที่ชือ่ ฌ ทที่ ำ�เป็นรัสสะแล้ว แปลง โย เป็น โน) สตู รนมี้ ี ๒ บท. เปน็ อาเทสวิธสิ ูตร. ทำ�ตัวรูป ทณฑฺ โิ น ศัพท์เดมิ คอื = ทณฺฑี = ลิงฺคตฺเถ ป€มา. หลงั ทณฑฺ ี ลง โย ปฐม�วิภตั ติ ทณฺฑี + โย = ปพุ พฺ มโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. = อโฆ รสสฺ เมกวจนโยสฺวป ิ จ. แยกพยัญชนะ ฑฺ ออกจ�กสระ อ ี ทณฺฑ ฺ อี + โย = อวิ ณณฺ ุวณณฺ � ฌล�. = โยน ำ โน. เพร�ะโยวิภัตต ิ รัสสะ อ ี เปน็ อ ิ ทณฑฺ ฺ อี อ ิ + โย = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. ต้ัง อิ ชอื่ ฌ ทณฑฺ ฺ อิ ฌ + โย หลงั จ�ก อ ิ ท่ชี ือ่ ฌ แปลง โย เปน็ โน ทณฑฺ ฺ อิ ฌ + โย โน นำ�พยัญชนะ ฑฺ ไปประกอบกับสระ อิ ทณฑฺ โิ น ส�ำ เร็จรปู เป็น ทณฺฑิโน. (อ.ผ้มู ไี ม้เท้� ท.)
74 รูปสิทธทิ ปี นี [ ๒. นาม ๑๕๒. ฌ-ล-ปา รสสฺ .ํ เค ในเพร�ะ ค ปเร อนั เปน็ เบอ้ื งหลัง ฌลปา อ.สระอ ี อ ู อันมชี อื่ ว่� ฌ ล และ ป ท. อาปชฺชนฺเต ย่อมถึง รสฺสํ ซง่ึ คว�มเป็นรสั สะ. (เพร�ะสอิ �ลปนะชอ่ื ค รัสสะ อี อู ทช่ี ื่อว�่ ฌ ล และ ป เปน็ อ ิ อุ) สูตรน้มี ี ๒ บท. เป็น รัสสวิธิสตู ร. ท�ำ ตัวรปู ทณฺฑิ ศพั ทเ์ ดิมคอื = ทณฺฑี = อ�ลปเน จ. หลัง ทณฺฑี ลง ส ิ อ�ลปนะ ทณฑฺ ี + ส ิ = อาลปเน สิ คสโฺ . = ปุพพฺ มโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วิโยชเย. ตงั้ ส ิ ชอื่ ค ทณฑฺ ี + สิ ค = อิวณณฺ ุวณณฺ � ฌล�. = ฌลป� รสสฺ .ำ แยกพยัญชนะ ฑฺ ออกจ�กสระ อ ี ทณฺฑฺ อ ี + สิ ค = เสสโต โลป ํ คสปิ .ิ = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. ตง้ั อ ี ช่อื ฌ ทณฺฑฺ อ ี ฌ + ส ิ ค เพร�ะสทิ ่ีชือ่ ค รัสสะ อี ที่ชื่อ ฌ เปน็ อิ ทณฑฺ ฺ อี อ ิ + ส ิ ค ลบ สอิ �ลปนะที่ชื่อค ทณฺฑ ฺ อ ิ + ส ิ นำ�พยญั ชนะ ฑฺ ไปประกอบกับสระ อิ ทณฺฑ ิ สำ�เร็จรปู เปน็ ทณฺฑ.ิ (แน่ะ... ผู้มไี ม้เท้�) ๑๕๓. นํ ฌโต กต-รสสฺ า. อํ อ.อวำ ภิ ัตติ ปรํ อนั เปน็ เบื้องหลัง ฌโต จ�กสระออิ ันมชี ื่อว่� ฌ กตรสฺสา อันมรี ัสสะอนั ถูกกระทำ�แล้ว นํ แปลงเปน็ น ำ โหติ ย่อมเปน็ วา บ้�ง. (หลังจ�ก อิ ท่ชี ือ่ ฌ ทที่ �ำ รัสสะแล้ว แปลง อวำ ิภตั ติ เป็น นำ บ้�ง) สตู รน้มี ี ๓ บท. เปน็ อาเทสวธิ สิ ูตร. ท�ำ ตัวรปู ทณฑฺ นิ ํ ศัพท์เดิมคอื = ทณฺฑี = กมฺมตเฺ ถ ทตุ ยิ �. หลงั ทณฑฺ ี ลง อ ำ ทตุ ิย�วภิ ัตติ ทณฺฑี + อำ = ปุพฺพมโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. = อโฆ รสสฺ เมกวจนโยสวฺ ปิ จ. แยกพยัญชนะ ฑฺ ออกจ�กสระ อ ี ทณฑฺ ฺ อ ี + อำ = อวิ ณณฺ ุวณณฺ � ฌล�. = นำ ฌโต กตรสฺส�. เพร�ะอำวภิ ตั ต ิ รัสสะ อี เป็น อ ิ ทณฺฑ ฺ อี อ ิ + อ ำ = นเย ปรำ ยุตเฺ ต. ตั้ง อ ิ ชือ่ ฌ ทณฑฺ ฺ อ ิ ฌ + อ ำ หลังจ�ก อ ิ ท่ีชอื่ ฌ แปลง อำ เป็น น ำ ทณฺฑ ฺ อิ ฌ + อ ำ นำ น�ำ พยญั ชนะ ฑ ฺ ไปประกอบกบั สระ อิ ทณฺฑนิ ำ ส�ำ เร็จรูปเป็น ทณฺฑนิ ํ. (ซงึ่ ... ผมู้ ีไม้เท้�) ทำ�ตวั รูป ทณฑฺ ินา ศัพท์เดิมคือ = ทณฑฺ ี หลงั ทณฺฑ ี ลง สฺม� ปัญจมีวภิ ัตต ิ ทณฑฺ ี + สฺม� = อปาทาเน ปจฺ มี.
กัณฑ์ ] ปงุ ลิงค์ อกี ารันต์ 75 แยกพยัญชนะ ฑฺ ออกจ�กสระ อี ทณฺฑฺ อ ี + สมฺ � = ปุพฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. เพร�ะสฺม�วภิ ัตต ิ รสั สะ อี เปน็ อิ ทณฺฑ ฺ อี อิ + สมฺ � = อโฆ รสฺสเมกวจนโยสวฺ ปิ จ. ต้งั อิ ชือ่ ฌ ทณฺฑ ฺ อ ิ ฌ + สฺม� = อิวณฺณวุ ณฺณ� ฌล�. หลงั จ�ก อิ ท่ชี ื่อ ฌ แปลง สฺม� เป็น น� ทณฑฺ ฺ อ ิ ฌ + สมฺ � น� = ฌลโต จ. นำ�พยญั ชนะ ฑฺ ไปประกอบกบั สระ อิ ทณฺฑิน� = นเย ปรำ ยุตเฺ ต. สำ�เร็จรปู เป็น ทณฺฑนิ า. (แต.่ .. ผมู้ ีไม้เท้�) ๑๕๔. สฺมึ นิ. สฺมึ อ.สฺมวึ ภิ ตั ต ิ ปรํ อนั เปน็ เบอ้ื งหลงั ฌโต จ�กสระอิอันมชี อ่ื ว�่ ฌ กตรสฺสา อันมีรสั สะอนั ถูกกระท�ำ แลว้ นิ แปลงเปน็ น ิ โหติ ยอ่ มเป็น วา บ�้ ง. (หลงั จ�ก อิ ที่ช่อื ฌ ที่ทำ�รัสสะแล้ว แปลง สฺมวึ ภิ ตั ติ เป็น นิ บ�้ ง) สตู รนี้ม ี ๒ บท. เป็น อาเทสวิธสิ ตู ร. ทำ�ตวั รูป ทณฺฑนิ ิ ศัพท์เดมิ คอื = ทณฑฺ ี หลัง ทณฑฺ ี ลง สมฺ ึ สตั ตมีวภิ ัตติ ทณฑฺ ี + สมฺ ึ = โอก�เส สตตฺ ม.ี แยกพยญั ชนะ ฑ ฺ ออกจ�กสระ อี ทณฺฑ ฺ อ ี + สฺม ึ = ปุพพฺ มโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. เพร�ะสฺมึวภิ ัตต ิ รสั สะ อี เป็น อ ิ ทณฺฑ ฺ อี อิ + สฺม ึ = อโฆ รสสฺ เมกวจนโยสฺวป ิ จ. ตงั้ อิ ชอ่ื ฌ ทณฺฑฺ อิ ฌ + สมฺ ึ = อวิ ณฺณุวณฺณ� ฌล�. หลงั จ�กอิท่ีช่ือฌ แปลงสฺมึวิภัตติเป็น นิ ทณฑฺ ฺ อ ิ ฌ + สฺม ึ นิ = สฺมึ น.ิ น�ำ พยัญชนะ ฑ ฺ ไปประกอบกับสระ อิ ทณฑฺ ินิ = นเย ปรำ ยุตเฺ ต. ส�ำ เร็จรูปเปน็ ทณฺฑนิ ิ. (ใน... ผู้มีไม้เท�้ ) ทณฑฺ ีสททฺ ปทม�ล� (ผู้มีไมเ้ ท้�) วภิ ัตติ เอกวจนะ พหุวจนะ ปฐม�. ทณฺฑี ทณฺฑ ี ทณฺฑโิ น อ�ลปนะ. โภ ทณฺฑิ ภวนฺโต ทณฺฑ ี ทณฑฺ โิ น ทตุ ยิ �. ทณฑฺ ิน ำ ทณฺฑึ ทณฺฑ ี ทณฑฺ โิ น ตตยิ �. ทณฺฑนิ � ทณฺฑหี ิ ทณฑฺ ีภิ จตุตถี. ทณฺฑิโน ทณฺฑสิ สฺ ทณฺฑีนำ ปญั จม.ี ทณฺฑิน� ทณฺฑมิ หฺ � ทณฑฺ ิสฺม� ทณฑฺ หี ิ ทณฺฑภี ิ ฉฏั ฐี. ทณฑฺ โิ น ทณฑฺ สิ สฺ ทณฺฑนี ำ สัตตม.ี ทณฺฑนิ ิ ทณฺฑมิ หฺ ิ ทณฑฺ ิสมฺ ึ ทณฺฑสี ุ
76 รปู สทิ ธทิ ีปนี [ ๒. นาม ศพั ทแ์ จกต�ม ทณฑฺ ี มดี งั น้ี ธมมฺ ี ผ้มู ธี รรม สํฆี ผูม้ หี ม ู่ าณี ผู้มีญ�ณ หตฺถี ช้�งผู้มีงวง จกกฺ ี ผ้มู ีจักร ปกฺขี นกผ้มู ปี ีก ทา€ี สัตวผ์ ู้มีเข้ยี ว รฏ€ฺ ี ผู้มแี วน่ แควน้ ฉตตฺ ี ผู้มรี ่ม มาลี ผูม้ ีดอกไม้ วมฺมี ผมู้ ีเสื้อเกร�ะ โยคี ผมู้ ีคว�มเพยี ร ภาคี ผูม้ สี ว่ น โภคี ผมู้ โี ภคทรัพย ์ กามี ผมู้ ีคว�มตอ้ งก�ร สามี ผมู้ ที รัพย์ ธชี ผู้มธี ง คณี ผมู้ คี ณะ สสี ดวงจันทร ์ กุฏ€ฺ ี ผ้มู ีโรคเรือ้ น ชฏี ฤาษีผูม้ ีชฎ� ยานี ผู้มยี �น สขุ ี ผูม้ คี ว�มสุข สิขี นกยูงผู้มหี งอน ทนตฺ ี ช�้ งผมู้ ีง� มนฺตี ผู้มกี �รปรึกษ� กรี ช้�งผมู้ ีงวง จาค ี ผมู้ ีก�รบริจ�ค กุสลี ผู้มีกุศล มสุ ลี ผู้มสี �ก พลี ผมู้ กี �ำ ลัง ปาปการี ผมู้ ีก�รทำ�บ�ปเปน็ ปกต ิ สตตฺ ุฆาตี ผมู้ ีก�รฆ�่ ศัตรเู ป็นปกติ มาลยฺ การี ผูม้ กี �รร้อยพวงม�ลยั เป็นปกต ิ ทีฆชีวี ผมู้ ีอ�ยยุ นื ธมฺมจารี ผูป้ ระพฤติธรรมโดยปกต ิ สีฆยายี ผู้มีก�รไปเร็วเป็นปกติ สหี นาที ผู้มีก�รบันลอื สีหน�ทเป็นปกติ ภมู สิ ายี ผู้มีก�รนอนบนพ้นื ดินเปน็ ปกติ จบ อกี �รันต์ ปงุ ลงิ ค์. ๒.๑.๕ อุก�รนั ต์ ปงุ ลิงค์ ภิกฺขุศพั ท์ ทำ�ตัวรูป ภิกฺข ุ ศพั ทเ์ ดมิ คอื = ภกิ ฺขุ = ลิงฺคตฺเถ ป€มา. หลงั ภกิ ฺข ุ ลง ส ิ ปฐม�วิภตั ต ิ ภกิ ขฺ ุ + ส ิ = เสสโต โลปํ คสปิ ิ. ลบ สวิ ภิ ตั ติ ภิกฺข ุ + สิ = ภิกฺขุ = ลงิ ฺคตเฺ ถ ป€มา. สำ�เรจ็ รูปเป็น ภกิ ขฺ .ุ (อ.ภิกษุ) = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = อิวณฺณวุ ณฺณ� ฌล�. ท�ำ ตวั รปู ภกิ ฺข ู ศัพทเ์ ดิมคือ = ฆปโต จ โยนำ โลโป. = โยส ุ กตนกิ �รโลเปสุ ทีฆำ. หลงั ภกิ ขฺ ุ ลง โย ปฐม�วิภัตติ ภกิ ขฺ ุ + โย = นเย ปร ำ ยุตฺเต. แยกพยัญชนะ ข ฺ ออกจ�กสระ อุ ภกิ ฺขฺ อุ + โย ต้ัง อุ ช่ือ ล ภกิ ฺขฺ อุ ล + โย หลงั จ�ก อุ ทชี่ ือ่ ล ลบ โยวิภัตต ิ ภกิ ขฺ ุ อ ุ ล + โย เพร�ะโยทีถ่ ูกลบแลว้ ทีฆะ อุ เปน็ อู ภิกขฺ ฺ อ ุ อู นำ�พยญั ชนะ ขฺ ไปประกอบกบั สระ อ ู ภกิ ขฺ ู สำ�เรจ็ รูปเปน็ ภกิ ขฺ .ู (อ.ภิกษุ ท.)
กณั ฑ์ ] ปงุ ลงิ ค์ อุการันต์ 77 ๑๕๕. ลโต โวกาโร จ. โวกาโร จ อ.ก�รแปลงเปน็ โวอกั ษร ด้วย โยนํ แห่งโยวิภตั ติ ท. ปเรสํ อันเป็นเบอ้ื งหลัง ลโต จ�กอุวณั ณะ อันมีช่ือว่�ล โหติ ย่อมม ี วา โดยก�ำ หนดต�มอทุ �หรณ์ในพระบ�ลี. (หลังจ�กอุวณั ณะที่ช่ือ ล แปลงโยวภิ ัตต ิ เปน็ โว โดยก�ำ หนดต�มอทุ �หรณใ์ นพระบ�ลี) สูตรนีม้ ี ๓ บท. เป็น อาเทสวิธิสูตร. การศัพท์ : มอี รรถ อวุตฺตสมุจจฺ ย รวบรวมอรรถทีไ่ มไ่ ด้กล�่ วไว้ใน สตู ร คอื ใหแ้ ปลง โยวิภัตต ิ เป็น โน ได ้ เช่น ชนฺตุโน, สพฺพฺ โุ น เปน็ ตน้ . จศพั ท์ : นัยแรก มอี รรถ นวิ ตตฺ าปนา- วธารณ ห�้ มแปลง โยวิภัตติ เป็น โว ในบ�งอทุ �หรณ์. จศัพท ์ : นยั ทีส่ อง มีอรรถ อนุวตฺตน (อนุกฑั ฒนะ) ดึง โนศพั ท์ จ�กสตู ร “ฌลโต สสสฺ โน ว�” ใหต้ �มม�สู่สตู รนี ้ ฉะน้นั จงึ แปลงโยวภิ ตั ติ เป็น โน ได้ หลังจ�ก ชนฺตุ และสพฺพฺ ูศัพท์ เช่น ชนฺตุโน, สพพฺ ฺ โุ น. ๑๕๖. เว-โวสุ โล จ. เวโวสุ ในเพร�ะเวและโว ท. โล อ.สระออุ นั มชี ่อื ว่�ล อกตรสฺโส อันมรี สั สะอนั ไมถ่ ูกกระทำ� อาปชชฺ เต ยอ่ มถงึ อตตฺ ํ ซงึ่ คว�มเปน็ อ. (เพร�ะเวและโว แปลงสระ อุ ทช่ี ื่อ ล ทเี่ ปน็ รสั สสระโดยปกติ เป็น อ) สตู รน้ีม ี ๓ บท. เป็น อาเทสวิธสิ ตู ร. จศพั ท์ : มีอรรถ อนุกฑฺฒน ดงึ บทว�่ “อกตรสโฺ ส” จ�กสตู ร “โยสวฺ กตรสฺโส โฌ” ม�ไวใ้ นสตู รนี้. ท�ำ ตวั รูป ภิกขฺ โว ศัพทเ์ ดิมคอื = ภกิ ขฺ ุ = ลงิ คฺ ตเฺ ถ ป€มา. หลัง ภกิ ขฺ ุ ลง โย ปฐม�วภิ ตั ต ิ ภิกฺข ุ + โย = ปุพฺพมโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. = อวิ ณฺณวุ ณฺณ� ฌล�. แยกพยญั ชนะ ขฺ ออกจ�กสระ อุ ภกิ ขฺ ฺ อุ + โย = ลโต โวก�โร จ. = เวโวส ุ โล จ. ตัง้ อ ุ ช่ือ ล ภิกฺขฺ อุ ล + โย = นเย ปรำ ยตุ เฺ ต. หลังจ�ก อ ุ ทชี่ อ่ื ล แปลง โย เป็น โว ภกิ ฺข ฺ อุ ล + โย โว เพร�ะโว แปลง อ ุ ท่ีชื่อ ล เป็น อ ภิกฺข ฺ อ ุ อ + โว น�ำ พยญั ชนะ ข ฺ ไปประกอบกบั สระ อ ภกิ ฺขโว สำ�เรจ็ รูปเป็น ภกิ ขฺ โว. (อ.ภิกษ ุ ท.) ๑๕๗. อ-กต-รสฺสา ลโต ยวฺ ’าลปนสฺส เว-โว. เวโว อ.ก�รแปลงเปน็ เวและโว ท. ยฺวาลปนสฺส แห่งโยอ�ลปนะ ปรสฺส อันเปน็ เบอ้ื งหลัง ลโต จ�กสระอ ุ อันมีชอ่ื ว่� ล อกตรสสฺ า อันมรี สั สะอนั ไมถ่ กู กระท�ำ โหนตฺ ิ ยอ่ มม.ี (หลงั จ�ก อ ุ ทีช่ ื่อ ล ทเ่ี ป็นรัสสะโดยปกติ แปลง โยอ�ลปนะ เปน็ เว และ โว) สูตรน้ีมี ๔ บท คอื อกตรสสฺ �, ลโต, ยฺว�ลปนสฺส, เวโว. เป็น อาเทสวธิ สิ ูตร.
78 รูปสทิ ธทิ ปี นี [ ๒. นาม ท�ำ ตัวรปู ภิกฺขเว ศัพทเ์ ดิมคือ = ภกิ ฺขุ = อ�ลปเน จ. หลัง ภิกขฺ ุ ลง โย อ�ลปนะ ภกิ ฺข ุ + โย = ปุพฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = อิวณณฺ ุวณณฺ � ฌล�. แยกพยญั ชนะ ข ฺ ออกจ�กสระ อุ ภกิ ขฺ ฺ อ ุ + โย = อกตรสฺส� ลโต ยฺว�ลปนสฺสฯ = เวโวส ุ โล จ. ตง้ั อ ุ ช่อื ล ภกิ ขฺ ฺ อ ุ ล + โย = นเย ปรำ ยุตฺเต. หลงั จ�ก อ ุ ที่ช่อื ล แปลง โย เปน็ เว ภิกขฺ ฺ อ ุ ล + โย เว = ภิกขฺ ุ = อ�ลปเน จ. เพร�ะเว แปลง อ ุ ทช่ี ่อื ล เปน็ อ ภิกฺขฺ อุ อ + เว = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = อวิ ณฺณวุ ณณฺ � ฌล�. น�ำ พยญั ชนะ ขฺ ไปประกอบกับสระ อ ภิกฺขเว = อกตรสสฺ � ลโต ยฺว�ลปนสฺสฯ = เวโวส ุ โล จ. ส�ำ เร็จรูปเป็น ภิกฺขเว. (แนะ่ ... ภิกษุ ท.) = นเย ปร ำ ยุตเฺ ต. ทำ�ตวั รปู ภกิ ฺขโว ศัพทเ์ ดมิ คือ = ภกิ ขฺ ุ = กมมฺ ตฺเถ ทุตยิ �. หลัง ภิกฺขุ ลง โย อ�ลปนะ ภิกขฺ ุ + โย = อวิ ณณฺ ุวณณฺ � ฌล�. = อโำ ม นิคฺคหีตำ ฌลเปห.ิ แยกพยญั ชนะ ขฺ ออกจ�กสระ อ ุ ภิกฺข ฺ อ ุ + โย ตงั้ อุ ช่อื ล ภิกฺขฺ อ ุ ล + โย หลังจ�ก อ ุ ท่ชี ่ือ ล แปลง โย เปน็ โว ภิกฺข ฺ อุ ล + โย โว เพร�ะโว แปลง อ ุ ที่ชอ่ื ล เป็น อ ภกิ ขฺ ฺ อ ุ อ + โว น�ำ พยัญชนะ ข ฺ ไปประกอบกับสระ อ ภกิ ฺขโว ส�ำ เรจ็ รปู เป็น ภิกฺขโว. (แน่ะ... ภกิ ษุ ท.) ท�ำ ตัวรปู ภิกขฺ ุ ำ ศัพทเ์ ดมิ คอื หลัง ภกิ ขฺ ุ ลง อำ ทุติย�วิภัตติ ภิกฺขุ + อำ ตง้ั อ ุ ชอื่ ล ภกิ ฺขุ ล + อำ หลงั จ�ก อุ ท่ชี อื่ ล แปลง อำ เปน็ นคิ หติ ภิกฺขุ + อ ำ ำ ส�ำ เร็จรปู เปน็ ภกิ ฺข.ุำ (ซ่งึ ... ภิกษุ) ภิกขฺ ุสททฺ ปทม�ล� (ภิกษ)ุ วภิ ัตติ เอกวจนะ พหวุ จนะ ปฐม�. ภกิ ฺข ุ ภิกขฺ ู ภิกฺขโว อ�ลปนะ. โภ ภิกขฺ ุ ภวนโฺ ต ภิกฺข ู ภิกฺขเว ภกิ ฺขโว ทุตยิ �. ภิกฺข ุำ ภิกขฺ ู ภกิ ฺขโว ตตยิ �. ภกิ ฺขุน� ภกิ ขฺ หู ิ ภกิ ขฺ ูภ ิ ภิกขฺ ุหิ ภกิ ขฺ ภุ ิ จตตุ ถี. ภกิ ฺขุโน ภกิ ฺขุสสฺ ภกิ ฺขนู ำ ภิกขฺ ุนำ ปญั จม.ี ภิกขฺ ุน� ภกิ ขฺ ุมฺห� ภิกขฺ สุ มฺ � ภิกขฺ ูหิ ภกิ ฺขูภ ิ ภกิ ขฺ ุหิ ภิกขฺ ุภิ
กัณฑ์ ] ปุงลิงค์ อกุ ารนั ต์ 79 ฉฏั ฐ.ี ภกิ ฺขโุ น ภิกฺขสุ ฺส ภกิ ขฺ นู ำ ภิกฺขุนำ สัตตม.ี ภกิ ฺขมุ ฺห ิ ภกิ ฺขุสมฺ ึ ภิกขฺ สู ุ ภิกฺขุสุ ป. ภิกฺข ุ อปุ �สกสฺส ธมมฺ ำ เทเสต.ิ ประโยคบ�ลีตัวอย�่ ง ภิกขฺ ู อุป�สก�นำ ธมฺมำ เทเสนตฺ ิ. .......................................................................... ............................................................................ อ�. ตฺว ำ ภิกฺขุ สปปฺ ุรสิ ำ ภเชยฺย�สิ. เทวฺ เม ภกิ ขฺ เว อนฺต� ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพ�. .......................................................................... ............................................................................ ทุ. ภคว� ภกิ ขฺ ำ ุ เอตำ วจนำ อโวจ. ภคว� ภกิ ฺข ู เอต ำ วจน ำ อโวจ. .......................................................................... ............................................................................ ต. กุม�โร ภกิ ฺขนุ � สทธฺ ึ อ�ว�สำ คจฉฺ ต.ิ กุม�ร� ภิกขฺ ูห ิ สทธฺ ึ อ�ว�ส ำ คจฉฺ นตฺ .ิ .......................................................................... ............................................................................ จ. อปุ �สกิ � ภกิ ฺขสุ สฺ ภตตฺ ำ ปริวสิ ติ. อปุ �สิก�โย ภกิ ขฺ นู ำ ภตฺตำ ปรวิ สิ นฺติ. .......................................................................... ............................................................................ ปัญ. ภย ำ ภกิ ฺขสุ ฺม� น ช�ยต.ิ ภย�น ิ ภิกขฺ หู ิ น ช�ยนตฺ .ิ .......................................................................... ............................................................................ ฉ. อย ำ เอตสฺส ภิกฺขุโน ปตโฺ ต โหต.ิ อิเม เอเตส ำ ภิกขฺ ูน ำ ปตตฺ � โหนฺต.ิ .......................................................................... ............................................................................ ส. ภิกฺขุมฺหิ ภุ ชฺ นฺเต, ปรุ โิ ส คโต. ภกิ ฺขสู ุ ภฺุชนเฺ ตสุ, ปรุ สิ า คตา. .......................................................................... ............................................................................ เสตุ สะพ�น, เข่อื น เกตุ ศพั ท์แจกต�ม ภกิ ฺขุ มดี งั น้ี พระอ�ทติ ย์ ปงฺคุ คนเปลย้ี อจุ ฺฉุ สัตว์, คว�มต�ย สินธฺ ุ มห�สมุทร พนธฺ ุ ธง ราหุ อสูรชื่อว�่ ร�ห ู ภาณุ ภูเข�สเิ นร ุ สตตฺ ุ ศตั รู การุ ออ้ ย เวฬุ ไมไ้ ผ่ มจฺจุ สตั ว์ พวกพ้อง เนรุ ภูเข�สิเนร ุ เมรุ รุรุ กว�ง ปฏุ น�ยช่�ง เหตุ เหต ุ ชนตฺ ุ คนฉล�ด หม�ยเหตุ :- เหตุศัพท์ และชนตฺ ุศพั ท์ ในโยปฐม�วิภัตติและทุตยิ � มรี ปู เปน็ เหตุโย, ชนตฺ ุโย เฉพ�ะ ชนฺตุศัพท์ แปลง โยวภิ ัตต ิ เป็น โน ด้วย ก�รศพั ทใ์ นสตู ร “ลโต โวก�โร จ” มีรปู เปน็ ชนฺตโุ น ที่เหลอื เหมือนภิกขฺ ศุ พั ท์
80 รปู สทิ ธิทีปนี [ ๒. นาม วิภตั ต ิ เอกวจนะ เหตสุ ททฺ ปทม�ล� (เหต)ุ พหวุ จนะ ปฐม�. เหต ุ เหต ู เหตโว เหตุโย อ�ลปนะ. โภ เหตุ ภวนฺโต เหตู เหตเว เหตโว ทุติย�. เหตุ ำ เหต ู เหตโว เหตโุ ย ตตยิ �. เหตนุ � เหตหู ิ เหตูภิ เหตุหิ เหตุภิ จตุตถ.ี เหตุโน เหตสุ สฺ เหตนู ำ เหตุนำ ปัญจม.ี เหตนุ � เหตุมฺห� เหตสุ ฺม� เหตหู ิ เหตภู ิ เหตุหิ เหตุภิ ฉฏั ฐี. เหตโุ น เหตสุ สฺ เหตูน ำ เหตุนำ สตั ตมี. เหตมุ หฺ ิ เหตุสฺมึ เหตสู ุ เหตสุ ุ ท�ำ ตัวรูป ชนฺตโุ น ศพั ทเ์ ดมิ คือ = ชนฺตุ = ลงิ ฺคตเฺ ถ ป€มา. หลัง ชนฺตุ ลง โย ปฐม�วิภตั ติ ชนฺต ุ + โย = อิวณณฺ ุวณฺณ� ฌล�. = ก�รศพั ท์ใน ลโต โวก�โร จ. ตั้ง อ ุ ชอื่ ล ชนฺตุ ล + โย หลงั จ�ก อ ุ ทช่ี ือ่ ล แปลง โย เป็น โน ชนฺต ุ ล + โย โน สำ�เร็จรปู เป็น ชนตฺ โุ น. (อ.สตั ว์ ท.) ชนตฺ สุ ททฺ ปทม�ล� (สตั ว์) วิภัตต ิ เอกวจนะ พหุวจนะ ปฐม�. ชนตฺ ุ ชนฺตู ชนฺตโว ชนฺตุโน ชนตฺ ุโย อ�ลปนะ. โภ ชนตฺ ุ ภวนฺโต ชนตฺ ู ชนฺตเว ชนฺตโว ทตุ ยิ �. ชนตฺ ุ ำ ชนตฺ ู ชนตฺ โว ชนตฺ ุโน ชนฺตโุ ย ตตยิ �. ชนฺตุน� ชนฺตหู ิ ชนฺตภู ิ ชนฺตุหิ ชนตฺ ภุ ิ จตตุ ถี. ชนตฺ ุโน ชนตฺ สุ สฺ ชนตฺ นู ำ ชนฺตุนำ ปญั จม.ี ชนฺตนุ � ชนฺตุมฺห� ชนตฺ สุ มฺ � ชนฺตหู ิ ชนฺตูภ ิ ชนตฺ หุ ิ ชนตฺ ุภิ ฉฏั ฐ.ี ชนตฺ โุ น ชนตฺ สุ สฺ ชนตฺ ูนำ ชนตฺ ุนำ สตั ตมี. ชนฺตุมฺหิ ชนฺตสุ ฺมึ ชนฺตสู ุ ชนฺตสุ ุ
กณั ฑ์ ] ปุงลงิ ค์ อกุ ารนั ต์ 81 ๑๕๘. สตถฺ ุ-ปติ าทนี ’มา สสิ มฺ ึ สิโลโป จ. สิสฺมึ ในเพระสวิ ภิ ัตต ิ อนฺโต อ.สระออุ นั เปน็ ท่ีสดุ สตฺถุปติ าทีนํ (สทฺทานํ) ของศัพท ์ ท.มี สตถฺ ุ และ ปติ ุ เปน็ ตน้ อา แปลงเปน็ อ� โหต ิ ย่อมเปน็ , สิโลโป อ.ก�รลบสิวิภัตติ โหต ิ ย่อมม ี จ ดว้ ย. (เพร�ะสิวภิ ัตติ แปลง อุ ทสี่ ุดของศัพท์มี สตถฺ ุ และ ปิตุ เปน็ ตน้ เป็น อ� และลบสิวิภัตติ) สูตรนมี้ ี ๕ บท คือ สตถฺ ปุ ิต�ทนี ำ, อ�, สิสฺมึ, สิโลโป, จ. เปน็ อาเทสวิธิและโลปวิธิสูตร. จศพั ท์ : มีอรรถ สมปฺ ิณฑฺ น รวบรวม ๒ วธิ ี คอื อ�เทสวิธิ และโลปวิธ ิ ในสูตรนี้. ทำ�ตัวรปู สตถฺ า ศัพทเ์ ดิมคือ = สตฺถุ = ลิงคฺ ตฺเถ ป€มา. หลัง สตถฺ ุ ลง ส ิ ปฐม�วภิ ตั ติ สตถฺ ุ + สิ = ปพุ พฺ มโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = สตฺถุปติ �ทีนม� สสิ มฺ ึ สิโลโป จ. แยกพยัญชนะ ถ ฺ ออกจ�กสระ อุ สตฺถ ฺ อุ + ส ิ = นเย ปร ำ ยุตเฺ ต. เพร�ะสิวภิ ตั ต ิ แปลง อุ เปน็ อ� และลบสิ สตถฺ ฺ อุ อ� + ส ิ น�ำ พยญั ชนะ ถ ฺ ไปประกอบกับสระ อ� สตฺถ� ส�ำ เรจ็ รูปเปน็ สตถฺ า. (อ.พระศ�สด�, อ.คร)ู ๑๕๙. อฺเสวฺ ’ารตตฺ .ํ อเฺ สุ (วจเนสุ) ในเพร�ะวิภัตต ิ ท.อันอื่นจ�กสวิ ภิ ัตต ิ อนโฺ ต อ.สระออุ ันเปน็ ที่สุด สตฺถปุ ติ าทนี ํ (สทฺทาน)ํ ของศัพท ์ ท.มี สตถฺ ุ และ ปิตุ เป็นตน้ อาปชฺชเต ย่อมถงึ อารตตฺ ํ ซ่งึ คว�มเปน็ อ�ร. (เพร�ะวิภตั ตเิ หล่�อนื่ จ�กสวิ ภิ ตั ติ แปลง อ ุ สระท่สี ุดของศัพท์ม ี สตฺถุ และ ปิต ุ เป็นต้น เปน็ อ�ร) สูตรนมี้ ี ๒ บท คอื อฺเสุ, อารตฺตํ. เป็น อาเทสวธิ ิสตู ร. ๑๖๐. ตโต โยน’โม ต.ุ โอ อ.ก�รแปลงเปน็ โอ โยนํ แห่งโยวภิ ัตต ิ ท. ปเรสํ อนั เป็นเบอื้ งหลัง ตโต (อาราเทสโต) จ�กอ�รอ�เทศ นน้ั โหติ ยอ่ มมี. (หลงั จ�กอ�รอ�เทศน้นั แปลง โยวภิ ัตต ิ เปน็ โอ) สูตรนมี้ ี ๔ บท คือ ตโต, โยน,ำ โอ, ตุ. เปน็ อาเทสวธิ สิ ตู ร. ตุศัพท์ : มอี รรถ อวตุ ตฺ สมุจฺจย รวบรวมอรรถ ทไี่ ม่ได้กล่�วไวใ้ นสูตร คือ หลงั จ�กศัพทม์ ี จตุ อุภ นที และโค เปน็ ต้น ใหแ้ ปลง โยวภิ ัตต ิ เปน็ โอ ได้ เชน่ จตโุ ร, อุโภ, นชโฺ ช, ค�โว คโว เปน็ ตน้ ทำ�ตวั รปู สตฺถาโร ศัพทเ์ ดิมคือ = สตฺถุ หลงั สตฺถ ุ ลง โย ปฐม�วิภัตติ สตถฺ ุ + โย = ลงิ ฺคตเฺ ถ ป€มา. แยกพยญั ชนะ ถ ฺ ออกจ�กสระ อ ุ สตฺถ ฺ อุ + โย = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. เพร�ะโยวิภตั ติ แปลง อุ เปน็ อ�ร สตถฺ ฺ อุ อ�ร + โย = อเฺ สฺวารตตฺ ํ. หลังจ�กอ�รอ�เทศ แปลง โย เปน็ โอ สตถฺ ฺ อ�ร + โย โอ = ตโต โยนโม ต.ุ
82 รูปสิทธทิ ีปนี [ ๒. นาม แยกพยญั ชนะ ร ฺ ออกจ�กสระ อ สตถฺ ฺ อ�ร ฺ อ + โอ = ปพุ พฺ มโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เปน็ ปกต ิ สตฺถฺ อ�รฺ อ + โอ = สรโลโปม�เทสปปฺ จฺจย�ทมิ ฺหิฯ นำ�พยัญชนะไปประกอบกับสระ สตถฺ �โร = นเย ปรำ ยุตเฺ ต. ส�ำ เรจ็ รูปเปน็ สตฺถาโร. (อ.พระศ�สด� ท., อ.คร ู ท.) ทำ�ตวั รูป สตถฺ ศพั ท์เดิมคือ = สตถฺ ุ = อ�ลปเน จ. หลงั สตฺถ ุ ลง สิ อ�ลปนะ สตฺถุ + ส ิ = อาลปเน สิ คสฺโ. = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. ตั้ง ส ิ อ�ลปนะ ชอ่ื ค สตถฺ ุ + สิ ค = อก�รปิต�ทฺยนตฺ �นม�. = อ�ก�โร ว�. แยกพยัญชนะ ถ ฺ ออกจ�กสระ อุ สตฺถ ฺ อุ + สิ = เสสโต โลป ํ คสปิ ิ. = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. เพร�ะสทิ ชี่ ่ือค แปลง อุ เปน็ อ� สตถฺ ฺ อุ อ� + ส ิ เพร�ะสิทีช่ อ่ื ค รสั สะ อ� เป็น อ สตถฺ ฺ อ� อ + ส ิ ลบ สิอ�ลปนะทช่ี ่ือค สตฺถฺ อ + สิ นำ�พยญั ชนะ ถฺ ไปประกอบกบั สระ อ สตถฺ สำ�เร็จรูปเปน็ สตถฺ . (ข�้ แตพ่ ระศ�สด�...) ท�ำ ตวั รปู สตถฺ า ศัพทเ์ ดิมคอื = สตฺถุ = อ�ลปเน จ. หลงั สตฺถุ ลง สิ อ�ลปนะ สตถฺ ุ + ส ิ = อาลปเน สิ คสโฺ . = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วิโยชเย. ตั้ง สิ อ�ลปนะ ช่ือ ค สตถฺ ุ + สิ ค = อก�รปิต�ทยฺ นฺต�นม�. = เสสโต โลปํ คสิปิ. แยกพยัญชนะ ถ ฺ ออกจ�กสระ อุ สตถฺ ฺ อ ุ + สิ = นเย ปร ำ ยุตฺเต. เพร�ะสทิ ่ชี ือ่ ค แปลง อุ เปน็ อ� สตถฺ ฺ อ ุ อ� + สิ ลบ สอิ �ลปนะทชี่ ่ือค สตถฺ ฺ อ� + ส ิ น�ำ พยัญชนะ ถ ฺ ไปประกอบกบั สระ อ� สตถฺ � ส�ำ เรจ็ รปู เปน็ สตฺถา. (ข�้ แต่พระศ�สด�...) ทำ�ตัวรูป สตถฺ ารํ ศพั ทเ์ ดิมคอื = สตถฺ ุ = กมฺมตเฺ ถ ทตุ ิย�. หลงั สตถฺ ุ ลง อ ำ ทุติย�วภิ ัตต ิ สตฺถุ + อ ำ = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. = อเฺ สวฺ ารตตฺ ํ. แยกพยญั ชนะ ถ ฺ ออกจ�กสระ อุ สตถฺ ฺ อุ + อำ = ปพุ พฺ มโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จฺจย�ทมิ ฺหฯิ เพร�ะอวำ ิภัตติ แปลง อุ เป็น อ�ร สตถฺ ฺ อ ุ อ�ร + อำ = นเย ปร ำ ยุตเฺ ต. แยกพยัญชนะ ร ฺ ออกจ�กสระ อ สตฺถฺ อ�ร ฺ อ + อำ ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลังๆ เป็นปกต ิ สตฺถฺ อ�รฺ อ + อำ น�ำ พยญั ชนะไปประกอบกบั สระ สตถฺ �รำ สำ�เร็จรปู เป็น สตถฺ าร.ํ (ซึง่ ... พระศ�สด�)
กณั ฑ์ ] ปงุ ลิงค์ อกุ ารนั ต์ 83 ทำ�ตวั รปู สตฺถาเร ศัพทเ์ ดิมคอื = สตถฺ ุ = กมฺมตฺเถ ทุติย�. หลัง สตฺถุ ลง โย ทตุ ยิ �วิภัตติ สตถฺ ุ + โย = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = อเฺ สฺวารตตฺ .ํ แยกพยญั ชนะ ถ ฺ ออกจ�กสระ อุ สตฺถฺ อ ุ + โย = สพพฺ โยนีนม�เอ. = ปพุ ฺพมโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. เพร�ะโยวิภัตติ แปลง อุ เป็น อ�ร สตถฺ ฺ อ ุ อ�ร + โย = สรโลโปม�เทสปฺปจจฺ ย�ทิมฺหฯิ = นเย ปรำ ยตุ เฺ ต. หลังจ�กอก�รนั ต์ แปลง โย เป็น เอ สตฺถ ฺ อ�ร + โย เอ แยกพยญั ชนะ ร ฺ ออกจ�กสระ อ สตถฺ ฺ อ�ร ฺ อ + เอ ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลงั ๆ เปน็ ปกติ สตถฺ ฺ อ�ร ฺ อ + เอ น�ำ พยัญชนะไปประกอบกับสระ สตฺถ�เร ส�ำ เร็จรูปเปน็ สตฺถาเร. (ซงึ่ ... พระศ�สด� ท.) ๑๖๑. นา อา. นา อ.น�วภิ ตั ต ิ ปรํ อันเปน็ เบื้องหลัง ตโต (อาราเทสโต) จ�กอ�รอ�เทศนั้น อา แปลงเป็น อ� โหติ ย่อมเปน็ . (หลงั จ�กอ�รอ�เทศ แปลง น�วิภัตติ เป็น อ�) สตู รนม้ี ี ๒ บท. เปน็ อาเทสวิธสิ ตู ร. ท�ำ ตัวรปู สตฺถารา ศัพท์เดิมคือ = สตถฺ ุ = กรเณ ตติย�. หลัง สตฺถุ ลง น� ตติย�วภิ ัตติ สตฺถุ + น� = ปพุ พฺ มโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = อเฺ สวฺ ารตฺต.ํ แยกพยญั ชนะ ถฺ ออกจ�กสระ อุ สตฺถฺ อุ + น� = น� อ�. = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. เพร�ะน�วภิ ตั ต ิ แปลง อ ุ เป็น อ�ร สตถฺ ฺ อุ อ�ร + น� = สรโลโปม�เทสปฺปจฺจย�ทมิ ฺหิฯ = นเย ปรำ ยตุ ฺเต. หลังจ�กอ�รอ�เทศ แปลง น� เปน็ อ� สตฺถฺ อ�ร + น� อ� แยกพยัญชนะ ร ฺ ออกจ�กสระ อ สตฺถฺ อ�รฺ อ + อ� ลบสระหน้� เพร�ะสระหลังๆ เปน็ ปกติ สตถฺ ฺ อ�ร ฺ อ + อ� น�ำ พยญั ชนะไปประกอบกับสระ สตฺถ�ร� สำ�เรจ็ รปู เป็น สตฺถารา. (ดว้ ย... พระศ�สด�) ๑๖๒. อุ สสฺมึ สโลโป จ. สสมฺ ึ ในเพร�ะสวิภตั ต ิ อนโฺ ต อ.สระอนั เป็นท่สี ดุ สตฺถปุ ติ าทนี ํ (สททฺ าน)ํ ของศพั ท์ ท.ม ี สตฺถุ และ ปติ ุ เปน็ ต้น อุ แปลงเป็น อ ุ โหต ิ ย่อมเปน็ , สโลโป จ อ.ก�รลบสวภิ ตั ติ ดว้ ย โหต ิ ย่อมมี วา บ�้ ง. (เพร�ะสวภิ ัตติ แปลงสระทีส่ ุดของศพั ทม์ ี สตฺถุ และ ปิตุ เป็นตน้ เป็น อุ และลบสวิภัตติ) สตู รนีม้ ี ๔ บท. เปน็ อาเทสวธิ ิสูตรและโลปวธิ สิ ูตร. จศัพท์ : มีอรรถ สมปฺ ิณฑฺ น รวบรวม ๒ วธิ ี คือ อ�เทสวธิ แิ ละโลปวิธิ.
84 รูปสทิ ธิทปี นี [ ๒. นาม ทำ�ตัวรูป สตถฺ ุ ศพั ท์เดมิ คอื = สตถฺ ุ = สมฺปท�เน จตุตฺถ.ี หลงั สตถฺ ุ ลง ส จตตุ ถีวภิ ัตต ิ สตฺถ ุ + ส = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. = อ ุ สสมฺ ึ สโลโป จ. แยกพยญั ชนะ ถ ฺ ออกจ�กสระ อุ สตฺถ ฺ อุ + ส = นเย ปร ำ ยตุ เฺ ต. เพร�ะสวิภัตต ิ แปลง อุ เปน็ อ ุ และลบ ส สตถฺ ฺ อ ุ อุ + ส = สตถฺ ุ = สมปฺ ท�เน จตุตฺถ.ี น�ำ พยญั ชนะ ถ ฺ ไปประกอบกบั สระ อ ุ สตฺถุ = อวิ ณฺณุวณณฺ � ฌล�. = ฌลโต สสสฺ โน ว�. สำ�เรจ็ รูปเป็น สตฺถ.ุ (แก่... พระศ�สด�) ท�ำ ตัวรปู สตฺถุโน ศัพทเ์ ดิมคอื หลงั สตฺถุ ลง ส จตุตถีวภิ ตั ต ิ สตถฺ ุ + ส ตง้ั อุ ช่ือ ล สตฺถ ุ ล + ส หลงั จ�ก อุ ท่ีชอ่ื ล แปลง ส เป็น โน สตฺถ ุ + ส โน ส�ำ เรจ็ รูปเป็น สตถฺ ุโน. (แก.่ .. พระศ�สด�) ๑๖๓. วา นํมฺห.ิ นมํ หฺ ิ ในเพร�ะนำวภิ ตั ติ อนโฺ ต อ.สระอันเป็นท่ีสดุ สตถฺ ปุ ติ าทีนํ (สททฺ านํ) ของศัพท์ ท.ม ี สตถฺ ุ และ ปิต ุ เป็นตน้ อาปชฺชเต ยอ่ มถึง อารตฺตํ ซึง่ คว�มเปน็ อ�ร วา บ�้ ง. (เพร�ะนวำ ิภัตติ แปลงสระที่สุดของศพั ทม์ ี สตถฺ ุ และ ปิตุ เปน็ ต้น เป็น อ�ร บ�้ ง) สตู รน้มี ี ๒ บท. เปน็ อาเทสวิธิสตู ร. ทำ�ตวั รูป สตฺถารานํ ศพั ทเ์ ดมิ คอื = สตฺถุ หลัง สตฺถ ุ ลง นำ จตตุ ถีวิภัตติ สตถฺ ุ + น ำ = สมฺปท�เน จตุตฺถี. แยกพยญั ชนะ ถฺ ออกจ�กสระ อุ สตถฺ ฺ อุ + นำ = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. เพร�ะนวำ ภิ ัตต ิ แปลง อุ เปน็ อ�ร สตฺถ ฺ อ ุ อ�ร + น ำ = ว� นมำ หฺ ิ. แยกพยญั ชนะ รฺ ออกจ�กสระ อ สตถฺ ฺ อ�รฺ อ + นำ = ปุพฺพมโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. เพร�ะนวำ ิภตั ติ ทีฆะ อ เป็น อ� สตฺถฺ อ�ร ฺ อ อ� + นำ = สุนำหิส ุ จ. น�ำ พยัญชนะไปประกอบกบั สระ สตฺถ�ร�น ำ = นเย ปร ำ ยตุ เฺ ต. สำ�เร็จรูปเปน็ สตฺถารานํ. (แก่... พระศ�สด� ท.) ๑๖๔. สตฺถนุ ’ตตฺ ’ฺ จ. นมํ ฺหิ ในเพร�ะนำวิภัตต ิ อนฺโต อ.สระอนั เป็นที่สุด สตถฺ นุ ํ ของสตฺถ�ทคิ ณะศพั ท ์ ท. อาปชชฺ เต ย่อมถงึ อตตฺ ำ ซึง่ คว�มเป็น อ จ ดว้ ย วา บ้�ง. (เพร�ะนวำ ภิ ัตติ แปลงสระท่สี ุดของสตถฺ �ทคิ ณะเป็น อ บ�้ ง)
กัณฑ์ ] ปุงลิงค์ อกุ ารนั ต์ 85 สตู รนม้ี ี ๓ บท คอื สตถฺ นุ ,ำ อตฺตำ, จ. เป็น อาเทสวิธิสตู ร. จศัพท ์ : มีอรรถ อวตุ ฺตสมจุ จฺ ย รวบรวมเอ�สระ ที่สุดของ ปิต ุ และ ม�ต ุ เป็นต้นด้วย. ท�ำ ตัวรูป สตฺถานํ ศัพทเ์ ดมิ คอื = สตถฺ ุ = สมฺปท�เน จตตุ ถฺ ี. หลงั สตฺถ ุ ลง น ำ จตุตถวี ภิ ตั ต ิ สตฺถ ุ + น ำ = ปุพฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = สตถฺ ุนตตฺ ฺจ. แยกพยัญชนะ ถฺ ออกจ�กสระ อุ สตฺถฺ อ ุ + นำ = สนุ ำหสิ ุ จ. = นเย ปรำ ยุตฺเต. เพร�ะนวำ ิภัตติ แปลง อ ุ เป็น อ สตถฺ ฺ อ ุ อ + น ำ เพร�ะนำวภิ ัตต ิ ทฆี ะ อ เป็น อ� สตถฺ ฺ อ อ� + นำ น�ำ พยัญชนะ ถฺ ไปประกอบกับสระ อ� สตฺถ�น ำ สำ�เรจ็ รูปเป็น สตถฺ าน.ํ (แก.่ .. พระศ�สด� ท.) ท�ำ ตัวรปู สตฺถารา ศพั ท์เดิมคือ = สตถฺ ุ หลัง สตฺถุ ลง สมฺ � ปญั จมวี ภิ ัตต ิ สตถฺ ุ + สมฺ � = อปาทาเน ปจฺ มี. แยกพยญั ชนะ ถ ฺ ออกจ�กสระ อุ สตถฺ ฺ อุ + สมฺ � = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. เพร�ะสฺม�วิภตั ติ แปลง อุ เป็น อ�ร สตฺถ ฺ อุ อ�ร + สมฺ � = อฺเสวฺ ารตตฺ ํ. หลังจ�กสตถฺ ุศัพท ์ ตง้ั สมฺ � เปน็ น� สตถฺ ฺ อ�ร + สมฺ � น� = อมหฺ ตุมหฺ นฺตุร�ชพฺรหฺมตฺตสขฯ หลังจ�กอ�รอ�เทศ แปลง น� เป็น อ� สตฺถ ฺ อ�ร + น� อ� = น� อ�. แยกพยัญชนะ ร ฺ ออกจ�กสระ อ สตถฺ ฺ อ�ร ฺ อ + อ� = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เปน็ ปกต ิ สตฺถ ฺ อ�รฺ อ + อ� = สรโลโปม�เทสปปฺ จจฺ ย�ทิมหฺ ิฯ น�ำ พยัญชนะไปประกอบกบั สระ สตฺถ�ร� = นเย ปร ำ ยุตเฺ ต. สำ�เรจ็ รูปเป็น สตฺถารา. (แต.่ .. พระศ�สด�) ๑๖๕. ตโต สฺมิ’มิ. สมฺ ึ อ.สมฺ วึ ภิ ตั ต ิ ปร ํ อนั เปน็ เบอ้ื งหลงั ตโต (อาราเทสโต) จ�กอ�รอ�เทศนน้ั อิ แปลงเปน็ อ ิ โหต ิ ยอ่ มเปน็ . (หลงั จ�กอ�รอ�เทศนั้น แปลง สฺมึวิภตั ต ิ เป็น อ)ิ สตู รนี้มี ๓ บท คือ ตโต, สมฺ ,ึ อ.ิ เปน็ อาเทสวธิ สิ ตู ร. ดว้ ย “ตโต”ศัพท์ที่เกนิ ม�ในสตู รน้ี ใหแ้ ปลง สมฺ วึ ิภตั ต ิ เปน็ อ ิ ได ้ แมห้ ลังจ�กศัพทอ์ ืน่ เช่น ภวุ ิ (ภ ู + สฺม)ึ บนแผน่ ดนิ , ทวิ ิ (ทวิ + สมฺ ึ) บนสวรรค.์ ๑๖๖. อาโร รสฺส’มิกาเร. อิกาเร ในเพร�ะออิ กั ษร ปเร อนั เปน็ เบอื้ งหลงั อาโร อ.อ�รอ�เทศ อาปชฺชเต ยอ่ มถงึ รสฺสํ ซึง่ คว�มเป็น รัสสะ. (เพร�ะออิ กั ษร รสั สะ อ�ร เปน็ อร) สูตรน้มี ี ๓ บท คือ อ�โร, รสสฺ ,ำ อิก�เร. เปน็ รสั สวธิ สิ ตู ร.
86 รปู สทิ ธิทปี นี [ ๒. นาม ท�ำ ตัวรปู สตฺถริ ศพั ท์เดิมคอื = สตฺถุ = โอก�เส สตฺตม.ี หลงั สตถฺ ุ ลง สฺม ึ สตั ตมวี ิภัตต ิ สตถฺ ุ + สมฺ ึ = ปุพพฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. = อเฺ สฺวารตตฺ ํ. แยกพยัญชนะ ถฺ ออกจ�กสระ อุ สตฺถฺ อ ุ + สมฺ ึ = ตโต สมฺ ิมิ. = อ�โร รสฺสมกิ �เร. เพร�ะสมฺ วึ ภิ ตั ต ิ แปลง อ ุ เปน็ อ�ร สตฺถ ฺ อุ อ�ร + สฺม ึ = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จจฺ ย�ทิมหฺ ิฯ หลงั จ�กอ�รอ�เทศ แปลง สฺมึ เปน็ อ ิ สตฺถ ฺ อ�ร + สมฺ ึ อ ิ = นเย ปรำ ยุตเฺ ต. เพร�ะอิ รัสสะ อ�ร เปน็ อร สตฺถฺ อ�ร อร + อิ แยกพยัญชนะ รฺ ออกจ�กสระ อ สตถฺ ฺ อร ฺ อ + อ ิ ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เปน็ ปกติ สตฺถฺ อรฺ อ + อิ น�ำ พยัญชนะไปประกอบกับสระ สตฺถริ ส�ำ เรจ็ รปู เป็น สตฺถร.ิ (ใน... พระศ�สด�) วิภตั ติ เอกวจนะ สตถฺ ุสททฺ ปทม�ล� (พระศ�สด�, ครู) พหุวจนะ ปฐม�. สตถฺ � สตถฺ �โร อ�ลปนะ. โภ สตฺถ สตฺถ� ภวนโฺ ต สตถฺ �โร ทตุ ิย�. สตฺถ�รำ สตถฺ �เร สตฺถ�โร ตติย�. สตถฺ �ร� สตฺถุน� สตถฺ �เรหิ สตฺถ�เรภิ จตตุ ถ.ี สตฺถุ สตฺถุโน สตถฺ ุสสฺ สตฺถ�ร�นำ สตฺถ�นำ ปัญจมี. สตถฺ �ร� สตฺถ�เรห ิ สตถฺ �เรภิ ฉัฏฐ.ี สตถฺ ุ สตถฺ ุโน สตถฺ สุ สฺ สตฺถ�ร�น ำ สตถฺ �นำ สัตตม.ี สตถฺ ร ิ สตฺถ�เรสุ ประโยคบ�ลตี ัวอย�่ ง ป. สตถฺ � ส�วตถฺ ิยำ เชตวเน วหิ รติ. ฉ สตฺถ�โร ส�วตฺถยิ ำ วสนตฺ .ิ .......................................................................... ............................................................................ อ�. โภ สตถฺ โก เชตวเน วหิ รติ. ภวนฺโต สตถฺ �โร เก เชตวเน วหิ รนฺติ. .......................................................................... ............................................................................ ทุ. ภกิ ขฺ ุ สตถฺ ารํ ปหฺ ํ ปจุ ฉฺ ติ. ภิกฺขู สตถฺ าเร ปหฺ ํ ปจุ ฺฉนฺต.ิ .......................................................................... ............................................................................ ต. ภิกขฺ ุ สตถฺ �ร� สทธฺ ึ ค�มำ คจฺฉต.ิ ภิกฺขู สตถฺ �เรห ิ สทธฺ ึ ค�มำ คจฺฉนฺต.ิ .......................................................................... ............................................................................
กัณฑ์ ] ปุงลิงค์ อุการนั ต์ 87 จ. ปช�ปต ี โคตมี สตฺถโุ น จวี ร ำ เทต.ิ อปุ �สิก�โย สตฺถ�ร�น ำ ปูชำ กโรนตฺ .ิ .......................................................................... ............................................................................ ปญั . อุปฏ€ฺ าโก สตฺถารา อเปต.ิ อุปฏ€ฺ ากา สตฺถาเรหิ อเปนตฺ ิ. .......................................................................... ............................................................................ ฉ. อทิ ำ วจนำ สตถฺ ุโน ส�สนำ โหต.ิ อิม�น ิ วจน�นิ สตถฺ �น ำ ส�สน�นิ โหนฺต.ิ .......................................................................... ............................................................................ ส. สตถฺ ริ ธรม�เนเยว, อรหตตฺ ำ ป�ปณุ ิต ำุ วฏฺฏต.ิ สตถฺ �เรสุ ธรม�เนสเุ ยว, อรหตตฺ ำ ป�ปุณติ ุำ วฏฺฏต.ิ .......................................................................... ............................................................................ กตฺตสุ ทฺทปทม�ล� (ผูก้ ระท�ำ ) วภิ ัตต ิ เอกวจนะ พหวุ จนะ ปฐม�. กตตฺ � กตตฺ �โร อ�ลปนะ. โภ กตฺต กตฺต� ภวนโฺ ต กตตฺ �โร ทตุ ยิ �. กตฺต�ร ำ กตฺต�เร กตตฺ �โร ตตยิ �. กตฺต�ร� กตฺต�เรห ิ กตตฺ �เรภิ จตตุ ถี. กตฺตุ กตตฺ โุ น กตฺตสุ ฺส กตฺต�ร�น ำ กตตฺ �นำ กตฺตูนำ กตฺตนุ ำ ปญั จมี. กตฺต�ร� กตตฺ �เรห ิ กตตฺ �เรภิ ฉัฏฐ.ี กตฺต ุ กตตฺ ุโน กตฺตุสสฺ กตฺต�ร�น ำ กตฺต�น ำ กตฺตนู ำ กตตฺ นุ ำ สตั ตม.ี กตตฺ ริ กตฺต�เรสุ กตตฺ ูสุ กตตฺ ุสุ ศัพทแ์ จกต�ม กตตฺ ุศัพท ์ มดี ังนี้ โสตุ ผู้ฟงั ภตฺตุ ผูเ้ ล้ยี ง วตฺตุ ผกู้ ล�่ ว เนตุ ผ้นู �ำ ไป เภตฺตุ ผผู้ �่ , ผู้ทำ�ล�ย าตุ ผ้รู ู้ เชตุ ผชู้ นะ เฉตตฺ ุ ผตู้ ัด โพทฺธุ ผ้รู ู้ ทาตุ ผูใ้ ห ้ ธาตุ ผทู้ รงไว้ นตฺตุ หล�น วิฺาเปตุ ผู้ใหร้ ู้ เปน็ ตน้ อาทศิ ัพท์ หม�ยเอ� กาเรตุ ผใู้ หท้ �ำ สาเวตุ ผู้ให้ฟัง เป็นต้น ๑๖๗. สกมนธฺ าตาทนี ’ฺ จ. สสฺม ึ ในเพร�ะสวิภตั ต ิ อนฺโต อ.สระ อุ อนั เปน็ ทสี่ ดุ สกมนฺธาตาทีนํ (สททฺ าน)ํ ของศพั ท์ ท. มี สกมนฺธ�ตุ เปน็ ตน้ อุ แปลงเปน็ อุ โหติ ยอ่ มเป็น จ ดว้ ย, สโลโป อ.ก�รลบสวภิ ัตติ โหต ิ ย่อมมี จ ด้วย. (เพร�ะสวิภตั ต ิ แปลงสระทสี่ ุดของศพั ท์มี สกมนฺธ�ต ุ เป็นตน้ เปน็ อ ุ และลบสวิภัตติ)
88 รูปสิทธิทีปนี [ ๒. นาม สตู รน้มี ี ๒ บท คอื สกมนธฺ �ต�ทนี ำ, จ. เปน็ อาเทสวธิ ิ และโลปวธิ สิ ตู ร. จศัพท์ : มอี รรถ อนุกฑฺฒน ดึง สูตรว�่ “อ ุ สสฺมึ สโลโป จ” ม�ไวใ้ นสตู รน.ี้ ส�เหตุของก�รตงั้ สูตรนขี้ นึ้ ม�อกี ทงั้ ท่ีสูตรสำ�หรับก�รแปลง อุ เป็น อุ และ ลบสวิภัตติน้ัน ส�ม�รถทำ�ได้ดว้ ยสตู รว�่ “อุ สสมฺ ึ สโลโป จ” เพร�ะต้องก�รแสดงคว�มแนน่ อน คือรปู ส�ำ เรจ็ จะมีเพยี ง รปู เดียว คือ “สกมนธฺ �ต”ุ เท่�นน้ั แตส่ �ำ หรบั สตู รว�่ “อ ุ สสฺมึ สโลโป จ” น้นั รปู ส�ำ เร็จมรี ูปเปน็ อย่�งอน่ื ก็มีไดด้ ว้ ย เชน่ “สตถฺ ุ สตฺถุสสฺ สตฺถุโน” มีไดถ้ ึง ๓ รปู ดว้ ยกัน. ตวั อย�่ ง. สกมนฺธ�ตุ วยิ อสสฺ ร�ชิโน วิภโว. อ.สมบตั ิ ของพระร�ช�นัน้ ร�วกะ อ.สมบตั ิ ของพระร�ช� พระน�มว่�สกมนั ธ�ตุ. ๑๖๘. ปติ าทีน’มสมิ หฺ ิ. อสมิ ฺหิ ในเพร�ะวิภตั ติอันไม่ใช ่ สวิ ิภตั ต ิ อาโร อ.อ�รอ�เทศ ปติ าทีนํ (สททฺ านํ) ของศัพท ์ ท. ม ี ปิตุ เป็นต้น อาปชชฺ เต ย่อมถงึ รสสฺ ํ ซ่งึ คว�มเป็นรสั สะ. (เพร�ะวิภัตติทไ่ี ม่ใช่สิวิภตั ติ รัสสะ อ�รอ�เทศของศัพท์ม ี ปิตุ เปน็ ต้น เปน็ อร) สตู รนี้มี ๒ บท คอื ปติ �ทนี ำ, อสมิ ฺหิ. เปน็ รัสสวิธสิ ตู ร. ด้วย “อสมิ ฺหิ”ศัพทซ์ ึ่งเป็นค�ำ ท่เี กินม�ในสูตรน้ ี เพร�ะ โตปจั จยั เป็นต้น ให้แปลงสระทส่ี ุดของศัพทม์ ี ปติ ุ เป็นต้น เป็น อิ ได ้ เช่น ปิตโิ ต (ปิตุ+โต) แตบ่ ดิ �, ม�ตโิ ต (ม�ต+ุ โต) แต่ ม�รด�, ภ�ติโต (ภ�ตุ+โต) แตพ่ ่นี ้องช�ย, ธีตโิ ต (ธตี ุ+โต) แต่ลกู ส�ว, ปติ ปิ กฺโข (ปติ ุ+ปกฺโข) ฝ่�ยบิด�, ม�ติปกฺโข (ม�ตุ +ปกโฺ ข) ฝ่�ยม�รด� เปน็ ตน้ ท�ำ ตวั รปู ปติ โร ศัพท์เดิมคอื = ปติ ุ = ลงิ คฺ ตฺเถ ป€มา. หลงั ปิต ุ ลง โย ปฐม�วิภัตติ ปิต ุ + โย = ปุพฺพมโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = อฺเสฺวารตตฺ .ํ แยกพยญั ชนะ ต ฺ ออกจ�กสระ อุ ปติ ฺ อุ + โย = ปิต�ทนี มสมิ หฺ .ิ = ตโต โยนโม ตุ. เพร�ะโยวภิ ตั ต ิ แปลง อุ เป็น อ�ร ปติ ฺ อุ อ�ร + โย = ปพุ ฺพมโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วโิ ชเย. = สรโลโปม�เทสปฺปจฺจย�ทิมหฺ ิฯ เพร�ะโยวิภัตต ิ รัสสะ อ�ร เป็น อร ปิต ฺ อ�ร อร + โย = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. หลังจ�กอ�รอ�เทศ แปลง โย เปน็ โอ ปติ ฺ อร + โย โอ แยกพยัญชนะ ร ฺ ออกจ�กสระ อ ปติ ฺ อรฺ อ + โอ ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เปน็ ปกติ ปติ ฺ อรฺ อ + โอ น�ำ พยญั ชนะไปประกอบกบั สระ ปิตโร ส�ำ เรจ็ รูปเป็น ปติ โร. (อ.บดิ � ท.) ทำ�ตัวรปู ปติ เร ศัพทเ์ ดมิ คือ = ปติ ุ หลงั ปิตุ ลง โย ทุติย�วิภตั ต ิ ปติ ุ + โย = กมฺมตเฺ ถ ทตุ ิย�. แยกพยญั ชนะ ต ฺ ออกจ�กสระ อุ ปิตฺ อ ุ + โย = ปพุ ฺพมโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. เพร�ะโยวภิ ตั ติ แปลง อุ เป็น อ�ร ปติ ฺ อ ุ อ�ร + โย = อฺเสฺวารตตฺ .ํ
กณั ฑ์ ] ปงุ ลงิ ค์ อูการนั ต์ 89 เพร�ะโยวิภัตติ รัสสะ อ�ร เป็น อร ปิตฺ อ�ร อร + โย = ปติ �ทีนมสิมหฺ ิ. หลงั จ�กอก�รันต ์ แปลง โย เปน็ เอ ปิตฺ อร + โย เอ = สพฺพโยนนี ม�เอ. แยกพยัญชนะ รฺ ออกจ�กสระ อ ปิต ฺ อรฺ อ + เอ = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโชเย. ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลังๆ เปน็ ปกติ ปิต ฺ อร ฺ อ + เอ = สรโลโปม�เทสปปฺ จจฺ ย�ทิมหฺ ฯิ น�ำ พยัญชนะไปประกอบกบั สระ ปติ เร = นเย ปร ำ ยุตเฺ ต. สำ�เร็จรูปเปน็ ปติ เร. (ซงึ่ ... บิด� ท.) ปติ ุสทฺทปทม�ล� (บดิ �) วภิ ัตต ิ เอกวจนะ พหวุ จนะ ปฐม�. ปติ � ปติ โร อ�ลปนะ. โภ ปิต ปิต� ภวนโฺ ต ปิตโร ทตุ ยิ �. ปิตรำ ปติ เร ปิตโร ตตยิ �. ปติ ร� ปิตนุ � ปิตเรหิ - ภิ, ปิตหู ิ - ภิ, ปติ หุ ิ - ภิ จตตุ ถ.ี ปิตุ ปติ ุโน ปติ ุสสฺ ปิตร�น ำ ปติ �นำ ปิตนู ำ ปติ ุนำ ปัญจมี. ปติ ร� ปิตเรหิ - ภิ, ปติ หู ิ - ภิ, ปติ หุ ิ - ภิ ฉฏั ฐ.ี ปิตุ ปิตโุ น ปิตุสฺส ปิตร�น ำ ปติ �น ำ ปติ นู ำ ปิตุนำ สัตตม.ี ปติ ร ิ ปิตเรสุ ปติ ูสุ ปิตสุ ุ ศัพทแ์ จกต�ม ปิตุศพั ท์ คือ ภาตุ พี่ช�ย จบ อกุ �รันต์ ปุงลงิ ค์. ๒.๑.๖ อกู �รนั ต์ ปงุ ลงิ ค์ อภภิ ศู พั ท์ ท�ำ ตวั รปู อภิภู ศัพทเ์ ดิมคอื = อภภิ ู = ลิงคฺ ตเฺ ถ ป€มา. หลัง อภิภ ู ลง ส ิ ปฐม�วภิ ัตติ อภิภู + สิ = เสสโต โลป ํ คสปิ ิ. ลบ สวิ ิภตั ติ อภิภ ู + ส ิ = อภภิ ู = ลงิ ฺคตฺเถ ป€มา. ส�ำ เร็จรปู เป็น อภิภ.ู (อ.ผเู้ ป็นใหญ่) ทำ�ตวั รปู อภภิ ู ศัพทเ์ ดิมคือ หลัง อภภิ ู ลง โย ปฐม�วิภตั ต ิ อภภิ ู + โย
90 รูปสทิ ธิทปี นี [ ๒. นาม ต้งั อ ู ช่ือ ล อภิภู ล + โย = อิวณฺณุวณณฺ � ฌล�. = ฆปโต จ โยน ำ โลโป. หลังจ�ก อ ู ท่ชี อื่ ล ลบ โยวิภัตติ อภภิ ู ล + โย = อภภิ ู ส�ำ เรจ็ รปู เปน็ อภิภ.ู (อ.ผเู้ ป็นใหญ่ ท.) = ลงิ คฺ ตเฺ ถ ป€มา. = ปุพฺพมโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. ท�ำ ตวั รูป อภิภุโว ศพั ทเ์ ดิมคือ = อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จ. = อวิ ณณฺ วุ ณณฺ � ฌล�. หลงั อภิภู ลง โย ปฐม�วภิ ตั ติ อภิภู + โย = ลโต โวก�โร จ. = นเย ปร ำ ยุตฺเต. แยกพยญั ชนะ ภ ฺ ออกจ�กสระ อู อภิภฺ อ ู + โย เพร�ะโยวภิ ตั ต ิ รัสสะ อ ู เปน็ อ ุ อภิภ ฺ อู อุ + โย ตั้ง อ ุ ชอื่ ล อภภิ ฺ อ ุ ล + โย หลงั จ�ก อุ ทชี่ ่ือ ล แปลง โย เป็น โว อภิภ ฺ อุ + โย โว น�ำ พยัญชนะ ภ ฺ ไปประกอบกบั สระ อ ุ อภภิ โุ ว สำ�เรจ็ รปู เปน็ อภิภโุ ว. (อ.ผู้เป็นใหญ ่ ท.) อภิภสู ททฺ ปทม�ล� (ผเู้ ป็นใหญ)่ วภิ ตั ติ เอกวจนะ พหวุ จนะ ปฐม�. อภภิ ู อภิภู อภภิ โุ ว อ�ลปนะ. โภ อภภิ ุ ภวนฺโต อภภิ ู อภิภุโว ทุติย�. อภิภ ำุ อภภิ ู อภิภโุ ว ตติย�. อภภิ ุน� อภภิ ูห ิ อภภิ ภู ิ จตตุ ถี. อภภิ โุ น อภภิ ุสฺส อภิภูนำ ปญั จมี. อภภิ ุน� อภภิ ุมฺห� อภภิ สุ ฺม� อภิภหู ิ อภภิ ภู ิ ฉัฏฐี. อภภิ โุ น อภิภุสฺส อภภิ ูนำ สตั ตม.ี อภภิ ุมฺหิ อภภิ ุสฺมึ อภภิ สู ุ ศัพทแ์ จกต�ม อภิภู มดี ังน้ี สยมฺภู ผเู้ ปน็ เอง, พระพทุ ธเจ้� เวสฺสภู พระเวสสภพู ทุ ธเจ้� ปราภภิ ู ผปู้ กครองซ่ึงบุคคลอืน่ สหภู ธรรมอนั เปน็ ไปดว้ ยกัน (เฉพ�ะ สหภศู พั ท ์ แปลง โย วภิ ตั ต ิ เป็น โว และ โน) ท�ำ ตัวรูป สพฺพฺุโน ศพั ทเ์ ดิมคือ = สพฺพฺู หลงั สพพฺ ฺ ู ลง โย ปฐม�วิภัตติ สพฺพฺ ู + โย = ลงิ ฺคตฺเถ ป€มา. แยกพยญั ชนะ ฺ ออกจ�กสระ อู เพร�ะโยวิภตั ต ิ รัสสะ อ ู เป็น อ ุ สพฺพฺฺ อู + โย = ปุพพฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. สพพฺ ฺ ฺ อู อ ุ + โย = อโฆ รสฺสเมกวจนโยสวฺ ปิ จ.
กัณฑ์ ] ปงุ ลงิ ค์ อูการนั ต์ 91 ตัง้ อ ุ ชอื่ ล สพฺพฺฺ อุ ล + โย = อิวณณฺ ุวณณฺ � ฌล�. หลงั จ�ก อ ุ ที่ชือ่ ล แปลง โย เป็น โน สพฺพฺฺ อ ุ + โย โน = ก�รศพั ท์ใน ลโต โวก�โร จ. น�ำ พยญั ชนะ ฺ ไปประกอบกบั สระ อุ สพพฺ ฺ โุ น = นเย ปร ำ ยุตเฺ ต. ส�ำ เรจ็ รปู เปน็ สพฺพฺุโน. (อ.พระพุทธเจ้� ท.) สพพฺ ฺูสททฺ ปทม�ล� (พระสัพพัญญพู ทุ ธเจ้�) วภิ ตั ติ เอกวจนะ พหุวจนะ ปฐม�. สพพฺ ฺู สพพฺ ฺ ู สพฺพฺ ุโน อาลปนะ. โภ สพพฺ ฺุ ภวนโฺ ต สพพฺ ฺู สพพฺ ฺ โุ น ทตุ ยิ า. สพพฺ ญฺ ุำ สพพฺ ฺ ู สพพฺ ฺโุ น ตตยิ า. สพพฺ ฺนุ า สพพฺ ฺูหิ สพฺพฺูภิ จตุตถ.ี ปญั จม.ี สพพฺ ฺโุ น สพพฺ ฺ สุ สฺ สพฺพฺูนํ ฉฏั ฐี. สพฺพฺนุ า สพฺพฺ ุมฺหา สพพฺ ฺ สุ มฺ า สพฺพฺหู ิ สพฺพฺภู ิ สตั ตมี. สพพฺ ฺ ุโน สพฺพฺสุ ฺส สพฺพฺ นู ํ สพพฺ ฺมุ ฺหิ สพพฺ ฺ สุ มฺ ึ สพพฺ ฺ สู ุ ศพั ทแ์ จกต�ม สพฺพฺู มีดังนี้ มคฺคฺ ู ผู้รูม้ รรค, ผรู้ ู้หนท�ง ธมมฺ ฺ ู ผู้รธู้ รรม, ผู้รู้เหตุ อตถฺ ฺู ผู้ร้คู ว�มหม�ย, ผู้รู้ผล กาลฺ ู ผรู้ กู้ �ลอันสมควร รตตฺ ฺู ผ้รู ้รู �ตรี (ผู้มีอ�ยุม�ก) มตตฺ ฺ ู ผู้รู้ประม�ณ กตฺ ู ผรู้ คู้ ุณทคี่ นอืน่ ทำ�แล้ว ตถฺ ู ผู้ร้คู ว�มจริง วิฺู ผู้รู้แจง้ , ผูร้ ้เู ดยี งส� วิทู ผู้รู้, บัณฑติ เวทคู ผูถ้ งึ ฝั่งแห่งพระเวท ปารคู ผู้ถึงฝ่งั (ผเู้ ชี่ยวช�ญ) จบ อูก�รนั ต์ ปุงลิงค.์
92 รูปสทิ ธิทปี นี [ ๒. นาม ๒.๑.๗ โอก�รันต์ ปงุ ลงิ ค์ โคศพั ท์ ท�ำ ตวั รปู โค ศัพทเ์ ดมิ คือ = โค = ลิงฺคตฺเถ ป€มา. หลัง โค ลง สิ ปฐม�วิภตั ต ิ โค + สิ = เสสโต โลป ํ คสปิ .ิ ลบ สวิ ภิ ตั ติ โค + ส ิ ส�ำ เรจ็ รูปเปน็ โค. (อ.วัว) ๑๖๙. โยสุ จ. โยสุ ในเพร�ะโยวภิ ัตติ ท. โอ อ.โอของโคศพั ท์ อาว แปลงเปน็ อ�ว โหติ ย่อมเป็น. (เพร�ะโยวิภัตติ แปลง โอ ของ โคศพั ท ์ เปน็ อ�ว) สตู รนม้ี ี ๒ บท. เป็น อาเทสวิธสิ ูตร. จศัพท์ : มอี รรถ อวุตตฺ สมุจฺจย รวบรวมอรรถที่ไมไ่ ดก้ ล�่ วไวใ้ นสูตร คอื เพร�ะ น� สมฺ � สมฺ ึ และสุวภิ ตั ติ แปลง โอ ของ โค เป็น อ�ว. ทำ�ตวั รปู คาโว ศพั ทเ์ ดิมคือ = โค = ลิงคฺ ตฺเถ ป€มา. หลัง โค ลง โย ปฐม�วิภัตต ิ โค + โย = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = โยสุ จ. แยกพยัญชนะ คฺ ออกจ�กสระ โอ ค ฺ โอ + โย = ตศุ พั ทใ์ น ตโต โยนโม ต.ุ = ปุพฺพมโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วิโยชเย. เพร�ะโยวภิ ัตติ แปลงโอของโคเป็น อ�ว คฺ โอ อ�ว + โย = สรโลโปม�เทสปปฺ จยฺ �ทิมฺหิฯ = นเย ปรำ ยุตฺเต. หลังจ�กอ�วอ�เทศ แปลง โย เปน็ โอ ค ฺ อ�ว + โย โอ แยกพยัญชนะ วฺ ออกจ�กสระ อ ค ฺ อ�ว ฺ อ + โอ ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เป็นปกต ิ คฺ อ�วฺ อ + โอ น�ำ พยัญชนะไปประกอบกบั สระ ค�โว ส�ำ เรจ็ รูปเปน็ คาโว. (อ.วัว ท.) ๑๗๐. อวํมหฺ ิ จ. อํมหฺ ิ จ ในเพร�ะอำวิภตั ตดิ ้วย โค อ.โอของโคศัพท ์ อาว แปลงเป็น อ�ว ด้วย อว แปลงเป็น อว ด้วย โหต ิ ย่อมเปน็ . (เพร�ะอวำ ิภัตติ แปลงโอของโคศัพท ์ เปน็ อ�ว และ อว) สตู รนม้ี ี ๓ บท คอื อว, อมำ หฺ ิ, จ. เปน็ อาเทสวธิ สิ ตู ร. จศัพท์ : มีอรรถ อวุตตฺ สมุจจฺ ย รวบรวมเอ�วิภตั ต ิ ที่ไมไ่ ดก้ ล�่ วไว้ในสูตรน ้ี คือ เพร�ะ โย น� ส สฺม� สมฺ ึ และสุวิภัตต ิ แปลง โอ ของ โค เปน็ อว ได้ เช่น คโว, คเวน, ควสฺส, คว�, ควมหฺ �, ควสมฺ �, คเว, คเวส.ุ
กณั ฑ์ ] ปงุ ลงิ ค์ โอการันต์ 93 ท�ำ ตัวรูป คโว ศพั ท์เดมิ คือ = โค = ลงิ คฺ ตฺเถ ป€มา. หลงั โค ลง โย ปฐม�วิภัตติ โค + โย = ปุพฺพมโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = จศัพท์ใน อวำมหฺ ิ จ. แยกพยัญชนะ คฺ ออกจ�กสระ โอ คฺ โอ + โย = ตุศพั ทใ์ น ตโต โยนโม ต.ุ = ปพุ พฺ มโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. เพร�ะโยวภิ ตั ติ แปลง โอ ของโค เป็น อว ค ฺ โอ อว + โย = สรโลโปม�เทสปฺปจฺย�ทมิ ฺหฯิ = นเย ปรำ ยตุ เฺ ต. หลังจ�กอวอ�เทศ แปลง โย เป็น โอ ค ฺ อว + โย โอ แยกพยัญชนะ ว ฺ ออกจ�กสระ อ ค ฺ อวฺ อ + โอ ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เป็นปกติ ค ฺ อว ฺ อ + โอ นำ�พยญั ชนะไปประกอบกับสระ คโว ส�ำ เร็จรูปเปน็ คโว. (อ.วัว ท.) ๑๗๑. อาวสฺสุ วา. อมํ หฺ ิ ในเพร�ะอวำ ิภัตติ อุ อ.ก�รแปลงเปน็ อ ุ อาวสฺส แห่ง อ ของ อ�ว โหติ ย่อมม ี วา บ�้ ง. (เพร�ะอวำ ิภัตต ิ แปลง อ ของ อ�ว เปน็ อ ุ บ้�ง) สตู รน้ีมี ๓ บท คือ อ�วสสฺ , อ,ุ ว�. เปน็ อาเทสวิธสิ ตู ร. ท�ำ ตวั รูป ค�วำุ ศัพทเ์ ดิมคอื = โค = กมมฺ ตฺเถ ทตุ ิย�. หลงั โค ลง อ ำ ทตุ ิย�วิภตั ติ โค + อ ำ = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = อวำมฺห ิ จ. แยกพยญั ชนะ ค ฺ ออกจ�กสระ โอ ค ฺ โอ + อ ำ = ปพุ ฺพมโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = อ�วสฺสุ ว�. เพร�ะอวำ ภิ ัตต ิ แปลง โอ ของโค เป็น อ�ว ค ฺ โอ อ�ว + อ ำ = อิวณฺณุวณฺณ� ฌล�. = อำโม นคิ ฺคหตี ำ ฌลเปหิ. แยกพยญั ชนะ ว ฺ ออกจ�กสระ อ ค ฺ อ�วฺ อ + อ ำ = นเย ปร ำ ยุตฺเต. เพร�ะอวำ ภิ ตั ติ แปลง อ เป็น อุ ค ฺ อ�วฺ อ อุ + อ ำ ตงั้ อ ุ ชื่อ ล คฺ อ�วฺ อ ุ ล + อำ หลงั จ�ก อ ุ ทีช่ อ่ื ล แปลง อำ เป็น นิคหิต ค ฺ อ�วฺ อุ ล + อำ ำ นำ�พยัญชนะไปประกอบกบั สระ ค�วุ ำ สำ�เร็จรูปเป็น ค�ว.ุำ (ซ่ึง... วัว) ท�ำ ตวั รปู คาวํ ศัพทเ์ ดิมคือ = โค = กมฺมตฺเถ ทุติย�. หลงั โค ลง อ ำ ทุติย�วภิ ตั ติ โค + อำ = ปุพฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = อวมำ หฺ ิ จ. แยกพยญั ชนะ คฺ ออกจ�กสระ โอ คฺ โอ + อ ำ = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จฺจย�ทมิ หฺ ิฯ เพร�ะอำวภิ ตั ต ิ แปลง โอ ของโค เป็น อ�ว คฺ โอ อ�ว + อ ำ แยกพยญั ชนะ ว ฺ ออกจ�กสระ อ คฺ อ�ว ฺ อ + อำ ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เป็นปกต ิ ค ฺ อ�ว ฺ อ + อ ำ
94 รูปสิทธทิ ปี นี [ ๒. นาม นำ�พยัญชนะไปประกอบกับสระ ค�วำ = นเย ปร ำ ยุตฺเต. สำ�เรจ็ รปู เป็น คาว.ํ (ซ่ึง... ววั ) = โค = กมมฺ ตฺเถ ทุติย�. ทำ�ตวั รปู ควํ ศพั ทเ์ ดิมคือ = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. = อวมำ ฺหิ จ. หลัง โค ลง อ ำ ทุติย�วิภัตติ โค + อ ำ = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = สรโลโปม�เทสปฺปจฺจย�ทิมหฺ ิฯ แยกพยญั ชนะ คฺ ออกจ�กสระ โอ คฺ โอ + อ ำ = นเย ปรำ ยตุ เฺ ต. เพร�ะอำวิภตั ต ิ แปลง โอ ของโค เปน็ อว คฺ โอ อว + อำ แยกพยัญชนะ ว ฺ ออกจ�กสระ อ ค ฺ อว ฺ อ + อ ำ ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เปน็ ปกต ิ ค ฺ อว ฺ อ + อ ำ นำ�พยญั ชนะไปประกอบกับสระ คว ำ สำ�เรจ็ รปู เปน็ ควํ. (ซง่ึ ... วัว) ๑๗๒. ส-ุ หิ-นาสุ จ. สุหนิ าสุ จ ในเพร�ะ สุ หิ และน�วิภัตติ ท.ดว้ ย โค อ.โคศัพท์ โคณ แปลงเป็นโคณ โหต ิ ยอ่ มเป็น วา บ้�ง. (เพร�ะส ุ ห ิ และน�วภิ ัตติ แปลง โค เป็น โคณ บ�้ ง) สูตรนี้มี ๒ บท. เปน็ อาเทสวธิ สิ ูตร. จศัพท์ : มีอรรถ อวตุ ฺตสมุจจฺ ย รวบรวมเอ�เพร�ะวิภัตตทิ ี่เหลือจ�กที่ กล่�วในสตู รนแี้ ละสูตรว�่ “โคณ นำมฺห ิ ว�” แปลง โค เป็น โคณ และเพร�ะนวำ ิภตั ต ิ แปลง โค เป็น คุ ตัวอย�่ งว่� คนุ ฺนำ. ทำ�ตวั รปู โคโณ ศพั ทเ์ ดมิ คอื = โค = ลงิ คฺ ตเฺ ถ ป€มา. หลัง โค ลง สิ ปฐม�วิภัตต ิ โค + ส ิ = จศัพท์ใน สุหนิ �สุ จ. = โส. เพร�ะสิวภิ ตั ต ิ แปลง โค เปน็ โคณ โค โคณ + สิ = ปพุ พฺ มโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จฺจย�ทมิ ฺหิฯ หลังจ�กอก�รันต์ แปลง สิ เปน็ โอ โคณ + ส ิ โอ = นเย ปร ำ ยุตฺเต. แยกพยัญชนะ ณฺ ออกจ�กสระ โคณ ฺ อ + โอ ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลงั ๆ เป็นปกติ โคณ ฺ อ + โอ นำ�พยญั ชนะ ณ ฺ ไปประกอบกับสระ โอ โคโณ สำ�เรจ็ รูปเปน็ โคโณ. (อ.วัว) ๑๗๓. โคณ นมํ หฺ ิ วา. นมํ หฺ ิ ในเพร�ะนำวภิ ตั ต ิ โค อ.โคศพั ท ์ โคณ แปลงเป็นโคณ โหติ ย่อมเป็น วา บ้�ง. (เพร�ะนำวภิ ตั ต ิ แปลง โค เปน็ โคณ บ�้ ง) สูตรนม้ี ี ๓ บท. เป็น อาเทสวิธสิ ูตร.
กณั ฑ์ ] ปงุ ลิงค์ โอการันต์ 95 ทำ�ตัวรูป โคณาน ํ ศัพทเ์ ดิมคอื = โค = สมปฺ ท�เน จตุตฺถี. หลงั โค ลง นำ จตตุ ถีวิภตั ติ โค + นำ = โคณ นำมฺหิ ว�. = ปพุ ฺพมโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. เพร�ะนำวิภัตต ิ แปลง โค เป็น โคณ โค โคณ + น ำ = สุนำหสิ ุ จ. = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. แยกพยญั ชนะ ณ ฺ ออกจ�กสระ อ โคณฺ อ + นำ = โค เพร�ะนำวิภัตต ิ ทฆี ะ อ เป็น อ� โคณฺ อ อ� + น ำ = กรเณ ตติย�. = ปุพพฺ มโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. น�ำ พยญั ชนะ ณฺ ไปประกอบกับสระ อ� โคณ�นำ = จศพั ท์ ใน โยส ุ จ. = อโต เนน. สำ�เร็จรปู เปน็ โคณาน.ํ (แก.่ .. วัว ท.) = ปุพพฺ มโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จฺจย�ทิมหฺ ิฯ ท�ำ ตวั รูป คาเวน ศพั ทเ์ ดิมคอื = นเย ปร ำ ยุตเฺ ต. หลงั โค ลง น� ตติย�วิภตั ต ิ โค + น� = โค = กรเณ ตตยิ �. แยกพยัญชนะ ค ฺ ออกจ�กสระ โอ ค ฺ โอ + น� = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = จศัพทใ์ น อวำมหฺ ิ จ. เพร�ะน�วิภัตต ิ แปลงโอของโคเป็น อ�ว คฺ โอ อ�ว + น� = อโต เนน. = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. หลังจ�กอก�รันต ์ แปลง น� เป็น เอน ค ฺ อ�ว + น� เอน = สรโลโปม�เทสปฺปจฺจย�ทมิ หฺ ิฯ = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. แยกพยัญชนะ วฺ ออกจ�กสระ อ ค ฺ อ�ว ฺ อ + เอน ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เป็นปกต ิ ค ฺ อ�วฺ อ + เอน น�ำ พยัญชนะไปประกอบกบั สระ ค�เวน สำ�เรจ็ รูปเปน็ คาเวน. (ด้วย... ววั ) ท�ำ ตวั รูป คเวน ศพั ทเ์ ดิมคือ หลงั โค ลง น� ตตยิ �วิภตั ติ โค + น� แยกพยัญชนะ คฺ ออกจ�กสระ โอ คฺ โอ + น� เพร�ะน�วิภัตติ แปลง โอ ของโค เปน็ อว ค ฺ โอ อว + น� หลังจ�กอก�รันต ์ แปลง น� เป็น เอน ค ฺ อว + น� เอน แยกพยญั ชนะ ว ฺ ออกจ�กสระ อ ค ฺ อว ฺ อ + เอน ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เปน็ ปกต ิ คฺ อวฺ อ + เอน น�ำ พยญั ชนะไปประกอบกบั สระ คเวน ส�ำ เรจ็ รปู เปน็ คเวน. (ด้วย... วัว) ๑๗๔. คาว เส. เส ในเพร�ะสวิภัตต ิ โค อ.โอของโคศพั ท ์ อาว แปลงเปน็ อ�ว โหติ ยอ่ มเปน็ . (เพร�ะสวิภตั ต ิ แปลงโอของโคศพั ท ์ เป็น อ�ว) สตู รนี้มี ๓ บท คอื โค, อ�ว, เส. เปน็ อาเทสวิธสิ ตู ร. ด้วยก�รแบ่งสตู ร(โยควิภ�คะ)ว�่ “ค�ว” ส�ม�รถแปลง โอ ของ โคศัพทเ์ ป็น อ�ว เชน่ ค�ว ี เป็นต้น
96 รูปสิทธิทีปนี [ ๒. นาม ท�ำ ตัวรปู คาวสฺส ศัพทเ์ ดมิ คอื = โค = สมปฺ ท�เน จตตุ ฺถี. หลัง โค ลง ส จตตุ ถวี ภิ ัตต ิ โค + ส = ปุพพฺ มโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. = ค�ว เส. แยกพยญั ชนะ ค ฺ ออกจ�กสระ โอ ค ฺ โอ + ส = ส�คโม เส. = นเย ปร ำ ยตุ เฺ ต. เพร�ะสวภิ ตั ติ แปลง โอ ของโค เป็น อ�ว ค ฺ โอ อ�ว + ส = โค เพร�ะสวภิ ัตติ ลง สอฺ �คม ค ฺ อ�ว + ส-ฺ ส = สมปฺ ท�เน จตตุ ถฺ ี. = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. น�ำ พยัญชนะ คฺ ไปประกอบกับสระ อ� ค�วสฺส = จศัพท์ใน อวำมหฺ ิ จ. = ส�คโม เส. สำ�เร็จรูปเป็น คาวสสฺ . (แก่... ววั ) = นเย ปรำ ยุตฺเต. ทำ�ตัวรูป ควสสฺ ศัพท์เดมิ คอื หลงั โค ลง ส จตุตถวี ภิ ตั ต ิ โค + ส แยกพยญั ชนะ ค ฺ ออกจ�กสระ โอ คฺ โอ + ส เพร�ะสวิภัตต ิ แปลง โอ ของโค เป็น อว คฺ โอ อว + ส เพร�ะสวิภตั ต ิ ลง สอฺ �คม ค ฺ อว + สฺ-ส น�ำ พยญั ชนะ ค ฺ ไปประกอบกับสระ อ ควสฺส สำ�เร็จรูปเปน็ ควสฺส. (แก่... ววั ) ๑๗๕. ตโต น’มํ ปติมหฺ า’ลตุ เฺ ต จ สมาเส. ปตมิ หฺ ิ ในเพร�ะปติศพั ท์ ปเร อันเป็นเบอ้ื งหลัง สมาเส ในสม�ส อลุตเฺ ต อนั ไมล่ บวภิ ตั ติ นํ อ.นวำ ภิ ตั ต ิ ปรํ อนั เปน็ เบ้ืองหลัง ตโต (โคสทฺทโต) จ�กโคศพั ท์นั้น อํ แปลงเป็น อ ำ โหติ ยอ่ มเป็น จ ด้วย, โค อ.โอของโคศัพท ์ อว แปลงเปน็ อว โหต ิ ยอ่ มเปน็ จ ด้วย. (เพร�ะปตศิ พั ท์ ในอลตุ ตสม�ส หลังจ�กโคศพั ท์ แปลง นำ เปน็ อำ และแปลง โอของโคศพั ท์ เป็น อว) สูตรนี้มี ๗ บท คือ ตโต, นำ, อ,ำ ปติมฺห,ิ อลตุ ฺเต, จ, สม�เส. เป็น อาเทสวิธสิ ูตร. จศพั ท์ : มอี รรถ อวุตฺต สมจุ ฺจย รวบรวมอรรถท่ไี ม่ไดก้ ล�่ วไว้ในสูตร คือ แมใ้ นท่ไี มใ่ ชส่ ม�ส กส็ �ม�รถแปลง น ำ เป็น อ ำ และแปลง โอ ของโค เปน็ อว ได ้ เชน่ ควำ (แกว่ วั ท.). ท�ำ ตัวรูป คว ํ ศัพท์เดมิ คือ = โค = สมฺปท�เน จตตุ ถฺ .ี หลงั โค ลง นำ จตุตถีวิภตั ติ โค + น ำ = ปุพพฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = จศัพทใ์ น ตโต นมำ ปติมฺห�ฯ แยกพยัญชนะ ค ฺ ออกจ�กสระ โอ ค ฺ โอ + น ำ = ปุพพฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = สรโลโปม�เทสปฺปจฺจย�ทมิ หฺ ิฯ แปลง นำ เป็น อำ และแปลง โอ เป็น อว คฺ โอ อว + นำ อ ำ แยกพยญั ชนะ วฺ ออกจ�กสระ อ คฺ อวฺ อ + อ ำ ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลังๆ เปน็ ปกติ ค ฺ อวฺ อ + อ ำ
กัณฑ์ ] ปุงลิงค์ โอการันต์ 97 นำ�พยญั ชนะไปประกอบกับสระ ควำ = นเย ปร ำ ยตุ เฺ ต. สำ�เรจ็ รูปเป็น ควํ. (แก.่ .. ววั ท.) = โค = สมปฺ ท�เน จตุตฺถี. ทำ�ตวั รูป คุนฺน ํ ศัพท์เดมิ คือ = จศัพท์ใน สุหนิ �ส ุ จ. = จศพั ทใ์ น โน จ ทวฺ �ทโิ ต นมำ ฺห.ิ หลังโค ลง นำ จตุตถวี ภิ ตั ต ิ โค + นำ = โค เพร�ะนำวิภตั ต ิ แปลง โค เปน็ คุ โค ค ุ + น ำ = อปาทาเน ปฺจมี. = ปุพฺพมโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. เพร�ะนวำ ิภตั ต ิ ลง นอฺ �คม คุ + นฺ-น ำ = จศัพท ์ ใน โยสุ จ. = สมฺ �สฺมึนำ ว�. ส�ำ เรจ็ รปู เปน็ คุนนฺ .ํ (แก.่ .. วัว ท.) = ปุพพฺ มโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จจฺ ย�ทมิ ฺหฯิ ท�ำ ตวั รูป คาวา ศพั ทเ์ ดิมคอื = นเย ปร ำ ยุตเฺ ต. หลงั โค ลง สฺม� ปญั จมีวิภัตติ โค + สฺม� = โค = อปาทาเน ปจฺ ม.ี แยกพยญั ชนะ ค ฺ ออกจ�กสระ โอ ค ฺ โอ + สมฺ � = ปุพพฺ มโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = จศพั ทใ์ น อวมำ ฺห ิ จ. เพร�ะสฺม�วิภัตต ิ แปลงโอของโคเป็นอ�ว ค ฺ โอ อ�ว + สฺม� = สมฺ �สมฺ นึ ำ ว�. = ปุพพฺ มโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. หลังจ�กอก�รนั ต ์ แปลง สมฺ � เปน็ อ� ค ฺ อ�ว + สมฺ � อ� = สรโลโปม�เทสปปฺ จจฺ ย�ทิมฺหฯิ = นเย ปรำ ยุตฺเต. แยกพยญั ชนะ ว ฺ ออกจ�กสระ อ คฺ อ�วฺ อ + อ� ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลังๆ เป็นปกติ ค ฺ อ�ว ฺ อ + อ� น�ำ พยญั ชนะไปประกอบกับสระ ค�ว� สำ�เร็จรปู เปน็ คาวา. (แต่... วัว) ทำ�ตวั รูป ควา ศัพทเ์ ดิมคือ หลงั โค ลง สมฺ � ปญั จมีวิภัตต ิ โค + สมฺ � แยกพยญั ชนะ คฺ ออกจ�กสระ โอ คฺ โอ + สฺม� เพร�ะสมฺ �วภิ ตั ติ แปลงโอของโคเปน็ อว คฺ โอ อว + สฺม� หลงั จ�กอก�รันต ์ แปลง สมฺ � เปน็ อ� ค ฺ อว + สมฺ � อ� แยกพยัญชนะ วฺ ออกจ�กสระ อ คฺ อว ฺ อ + อ� ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลังๆ เป็นปกติ คฺ อวฺ อ + อ� น�ำ พยญั ชนะไปประกอบกบั สระ คว� ส�ำ เรจ็ รูปเปน็ ควา. (แต.่ .. วัว)
98 รูปสทิ ธทิ ีปนี [ ๒. นาม โคสททฺ ปทม�ล� (ววั ) วิภัตติ เอกวจนะ พหวุ จนะ ปฐม�. โค ค�โว คโว อ�ลปนะ. เห โค เห ค�โว คโว ทุตยิ �. ค�ว ำุ ค�วำ ควำ ค�โว คโว ตติย�. ค�เวน คเวน โคหิ โคภิ จตตุ ถี. ค�วสสฺ ควสสฺ คว ำ คนุ นฺ ำ โคนำ ปัญจม.ี ค�ว� ค�วมหฺ � ค�วสมฺ � คว� ควมฺห� ควสมฺ � โคหิ โคภิ ฉฏั ฐ.ี ค�วสสฺ ควสสฺ ควำ คุนฺนำ โคนำ สตั ตมี. ค�เว ค�วมหฺ ิ ค�วสฺมึ คเว ควมหฺ ิ ควสมฺ ึ ค�เวสุ คเวสุ โคสุ โคณสทฺทปทม�ล� (วัว) วภิ ัตต ิ เอกวจนะ พหุวจนะ ปฐม�. โคโณ โคณ� อ�ลปนะ. เห โคณ (โคณ�) เห โคณ� ทตุ ยิ �. โคณ ำ โคเณ ตติย�. โคเณน โคเณหิ โคเณภิ จตตุ ถ.ี โคณสฺส โคณ�นำ ปัญจมี. โคณ� โคณมฺห� โคณสฺม� โคเณห ิ โคเณภิ ฉฏั ฐี. โคณสสฺ โคณ�นำ สัตตม.ี โคเณ โคณมฺหิ โคณสมฺ ึ โคเณสุ หม�ยเหต:ุ - โคณศัพท์เป็นอก�รันต์ แจกปทม�ล�และท�ำ ตัวรปู เหมอื นกับปุริสศพั ท ์ แต่ท่นี �ำ ม�แสดงไว้ในโอ ก�รันต์ เพร�ะแปลง ม�จ�กโคศัพทท์ ี่เปน็ โอก�รันต์ จบ โอก�รนั ต์ ปงุ ลงิ ค.์
กัณฑ์ ] อติ ถลี ิงค์ อาการันต์ 99 ปุงลงิ คสังคหค�ถ� ปรุ โิ ส คุณวา ราชา สาคฺคิ ทณฑฺ ี จ ภิกฺขุ จ สตฺถาภิภู จ สพพฺ ฺ ู โคติ ปลุ ลฺ งิ คฺ สงคฺ โห. ก�รรวบรวมศัพทแ์ มแ่ บบในปงุ ลิงค ์ ม ี ๗ ก�รนั ต์ คอื (๑) ปุริส=บุรษุ , คุณวนตฺ =ุ ผ้มู ีคุณ, ร�ช=พระร�ช� (๒) ส�=สุนัข (๓) อคคฺ ิ=ไฟ (๔) ทณฺฑี=ผูม้ ีไม้เท้� (๕) ภิกขฺ ุ=ภิกษ,ุ สตถฺ =ุ พระศ�สด� (๖) อภิภ=ู ผูเ้ ปน็ ใหญ,่ สพพฺ ฺ ู=พระสัพพญั ญู และ (๗) โค=วัว จบ ปงุ ลิงค์ ____________ ๒.๒ อติ ถีลิงคน�ม ๒.๒.๑ อ�ก�รนั ต์ อติ ถลี ิงค์ กฺ าศพั ท์ ๑๗๖. อิตฺถยิ ’มโต อาปจจฺ โย. อาปจจฺ โย อ.อ�ปัจจัย โหติ ย่อมลง ปโร เปน็ เบอื้ งหลัง อโต (ลงิ คฺ มฺหา) จ�กลิงคอ์ นั เป็นอก�รันต ์ อติ ฺถิยํ ในอิตถลี ิงค.์ (หลงั จ�กลิงคท์ ่ีเป็นอก�รนั ตใ์ นอิตถลี ิงค์ ลง อ�ปัจจัย) สตู รน้มี ี ๓ บท คือ อติ ฺถิยำ, อโต, อ�ปจจฺ โย. เป็น ปัจจยวธิ ิสตู ร สูตรท่แี สดงวิธีลงปัจจัยอิตถลี งิ ค์โชตกะ ปจั จัย สอ่ งอิตถลี ิงค ์ หม�ยคว�มว�่ เป็นผูส้ อ่ งคว�มเปน็ อิตถีลงิ ค์ให้ปร�กฏชัดเจนเท่�นนั้ มใิ ช่เปน็ ผู้กล�่ วอิตถีลิงค์ เปรยี บ เหมือนมีสง่ิ ของอยแู่ ลว้ แตอ่ ยูใ่ นทีม่ ดื เม่ือมีแสงสว�่ งเกดิ ข้นึ สิ่งนน้ั ก็ปร�กฏให้เห็นชัดเจน. ท�ำ ตวั รูป กฺ า ศพั ทเ์ ดมิ คือ = กฺ = อติ ถฺ ิยมโต อ�ปจจฺ โย. หลัง กฺ ศพั ท์ ลง อ�ปัจจยั อิตถีลงิ ค ์ กฺ + อ� = ปุพฺพมโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จฺจย�ทมิ หฺ ฯิ แยกพยญั ชนะ ฺ ออกจ�กสระ อ กฺ ฺ อ + อ� = นเย ปรำ ยุตเฺ ต. = จศัพท์ใน ตทฺธิตสม�สกติ ก�ฯ ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลังๆ เปน็ ปกต ิ กฺ ฺ อ + อ� = ลิงฺคตเฺ ถ ป€มา. = เสสโต โลปํ คสปิ ิ. นำ�พยัญชนะ ฺ ไปประกอบกบั สระ อ� กฺา ต้ัง กฺา เปน็ น�ม กฺา หลัง กฺา ลง ส ิ ปฐม�วภิ ัตต ิ กฺา + ส ิ ลบ สวิ ภิ ตั ติ กฺ า + สิ ส�ำ เร็จรูปเปน็ กฺ า. (อ.ส�วนอ้ ย)
100 รูปสิทธทิ ีปนี [ ๒. นาม ๑๗๗. อา โฆ. อา อ.อ�อกั ษร อติ ถฺ ขิ ฺโย อันกล�่ วอติ ถีลงิ ค์ โฆ มีช่อื ว่� ฆ โหติ ย่อมมี. (ต้ัง อ� ท่ีกล่�วอิตถีลงิ ค ์ ชอ่ื ฆ) สูตรน้มี ี ๒ บท. เปน็ สญั ญ�สตู ร. ทำ�ตัวรูป กฺา ศัพทเ์ ดิมคือ = กฺ = อิตฺถิยมโต อ�ปจฺจโย. หลัง กฺศัพท ์ ลง อ�ปัจจยั อติ ถลี งิ ค์ กฺ + อ� = ปพุ ฺพมโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จฺจย�ทมิ หฺ ฯิ แยกพยญั ชนะ ฺ ออกจ�กสระ อ กฺ ฺ อ + อ� = นเย ปรำ ยุตฺเต. = จศพั ทใ์ น ตทฺธติ สม�สกิตก�ฯ ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลงั ๆ เปน็ ปกต ิ กฺฺ อ + อ� = ลงิ ฺคตเฺ ถ ป€มา. = อ� โฆ. นำ�พยญั ชนะ ฺ ไปประกอบกับสระ อ� กฺ า = ฆปโต จ โยน ำ โลโป. ตงั้ กฺา เป็น น�ม กฺ า หลงั กฺ า ลง โย ปฐม�วภิ ตั ต ิ กฺ า + โย ตัง้ อ� ทกี่ ล่�วอิตถีลงิ ค์ชอ่ื ฆ กฺา ฆ + โย หลังจ�ก อ� ที่ชื่อ ฆ ลบ โยวิภัตติ กฺา + โย ส�ำ เรจ็ รูปเปน็ กฺ า. (อ.ส�วน้อย ท.) ท�ำ ตัวรปู กฺาโย ศัพทเ์ ดมิ คอื = กฺ = อติ ฺถิยมโต อ�ปจจฺ โย. หลัง กฺ ศัพท์ ลง อ�ปัจจยั อติ ถีลงิ ค ์ กฺ + อ� = ปุพฺพมโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จฺจย�ทมิ ฺหิฯ แยกพยญั ชนะ ฺ ออกจ�กสระ อ กฺฺ อ + อ� = นเย ปรำ ยุตฺเต. = จศพั ท์ใน ตทธฺ ติ สม�สกติ ก�ฯ ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลงั ๆ เป็นปกต ิ กฺ ฺ อ + อ� = ลงิ ฺคตฺเถ ป€มา. นำ�พยญั ชนะ ฺ ไปประกอบกบั สระ อ� กฺ า ตง้ั กฺา เป็น น�ม กฺา หลงั กฺ า ลง โย ปฐม�วภิ ตั ติ กฺา + โย ส�ำ เร็จรปู เปน็ กฺาโย. (อ.ส�วนอ้ ย ท.) ๑๗๘. ฆเต จ. เอ อ.ก�รแปลงเป็น เอ คสฺส แห่งสิอ�ลปนะอนั ช่อื ค ปรสสฺ อันเปน็ เบอื้ งหลงั ฆโต จ�ก อ� ทช่ี ื่อ ฆ โหต ิ ยอ่ มม ี จ ด้วย. (หลงั จ�ก อ� ท่ชี อ่ื ฆ แปลง สอิ �ลปนะท่ีช่อื ค เป็น เอ) สตู รนี้มี ๓ บท คือ ฆโต, เอ, จ. เป็น อาเทสวธิ ิสตู ร. จศพั ท์ : มีอรรถ อวุตตฺ สมจุ ฺจย รวบรวมอรรถท่ีไมไ่ ด้ กล�่ วไวใ้ นสูตร คือแมห้ ลังจ�กอุวัณณะและอิวณั ณะท่ชี ่อื ป ก็ส�ม�รถแปลง สิอ�ลปนะทีช่ อ่ื ค เป็น เอ ได ้ เช่น เสฏฺ€ธิ ีเต, ร�ชธีเต, เทวธีเต เป็นตน้
กณั ฑ์ ] อติ ถลี ิงค์ อาการันต์ 101 ทำ�ตัวรปู กฺเ ศัพทเ์ ดิมคอื = กฺ = อิตถฺ ยิ มโต อ�ปจฺจโย. หลงั กฺศพั ท์ ลง อ�ปัจจัยอติ ถีลงิ ค ์ กฺ + อ� = ปุพฺพมโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จจฺ ย�ทิมฺหฯิ แยกพยัญชนะ ฺ ออกจ�กสระ อ กฺฺ อ + อ� = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. = จศพั ทใ์ น ตทธฺ ติ สม�สกิตก�ฯ ลบสระหน้� เพร�ะสระหลังๆ เปน็ ปกต ิ กฺฺ อ + อ� = อ�ลปเน จ. = อาลปเน สิ คสโฺ . นำ�พยัญชนะ ฺ ไปประกอบกบั สระ อ� กฺา = อ� โฆ. = ฆเต จ. ตง้ั กฺา เป็น น�ม กฺ า = ปุพพฺ มโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จฺจย�ทิมหฺ ิฯ หลัง กฺ า ลง ส ิ อ�ลปนะ กฺ า + สิ = นเย ปรำ ยตุ เฺ ต. ต้ัง สิ ช่ือ ค กฺ า + ส ิ ค = กฺ = อติ ฺถิยมโต อ�ปจฺจโย. ตง้ั อ� ชื่อ ฆ กฺา ฆ + ส ิ = ปุพฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จฺจย�ทิมฺหิฯ หลงั จ�กอ�ชื่อฆ แปลงสิทชี่ ่อื ค เปน็ เอ กฺ า + สิ เอ = นเย ปร ำ ยตุ เฺ ต. = จศพั ท์ใน ตทฺธติ สม�สกติ ก�ฯ แยกพยญั ชนะ ฺ ออกจ�กสระ อ� กฺ ฺ อ� + เอ = กมฺมตเฺ ถ ทุติย�. = ปุพพฺ มโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลงั ๆ เป็นปกติ กฺ ฺ อ� + เอ = สรโลโปม�เทสปฺปจจฺ ย�ทิมหฺ ิฯ = นเย ปรำ ยตุ เฺ ต. น�ำ พยัญชนะ ฺ ไปประกอบกบั สระ เอ กฺเ ส�ำ เร็จรูปเปน็ กเฺ . (แนะ่ ... ส�วน้อย) ท�ำ ตัวรูป กฺํ ศพั ท์เดิมคอื หลัง กฺศัพท ์ ลง อ�ปจั จยั อติ ถลี งิ ค์ กฺ + อ� แยกพยัญชนะ ฺ ออกจ�กสระ อ กฺ ฺ อ + อ� ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เปน็ ปกต ิ กฺ ฺ อ + อ� นำ�พยัญชนะ ฺ ไปประกอบกับสระ อ� กฺ า ตั้ง กฺา เป็น น�ม กฺ า หลงั กฺา ลง อ ำ ทุติย�วภิ ตั ติ กฺา + อำ แยกพยญั ชนะ ฺ ออกจ�กสระ อ� กฺ ฺ อ� + อำ ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เปน็ ปกติ กฺ ฺ อ� + อ ำ นำ�พยญั ชนะ ฺ ไปประกอบกับสระ อ กฺ ํ สำ�เรจ็ รูปเปน็ กฺ.ํ (ซงึ่ ... ส�วน้อย) ๑๗๙. ฆโต นาทนี ํ. อาย อ.ก�รแปลงเปน็ อ�ย เอกวจนานํ แห่งเอกวจนวิภัตติ ท. นาทีนํ อนั มีน�วิภัตติเปน็ ต้น ปเรสํ อันเปน็ เบือ้ งหลัง ฆโต จ�ก อ� ทีช่ อื่ ฆ โหต ิ ยอ่ มมี. (หลงั จ�ก อ� ทชี่ ่ือ ฆ แปลงวภิ ัตตฝิ �่ ยเอกวจนะ ตง้ั แต่น�ตตยิ �วิภัตตเิ ป็นตน้ ไป เป็น อ�ย) สตู รนี้ม ี ๒ บท. เป็น อาเทสวิธสิ ูตร.
102 รปู สิทธิทปี นี [ ๒. นาม ท�ำ ตัวรปู กฺาย ศัพทเ์ ดมิ คือ = กฺ หลงั กฺ ศัพท ์ ลง อ�ปัจจัยอติ ถลี งิ ค ์ กฺ + อ� = อิตฺถยิ มโต อ�ปจฺจโย. แยกพยัญชนะ ฺ ออกจ�กสระ อ กฺฺ อ + อ� = ปุพฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. ลบสระหน้� เพร�ะสระหลังๆ เป็นปกติ กฺ ฺ อ + อ� = สรโลโปม�เทสปปฺ จจฺ ย�ทิมหฺ ิฯ น�ำ พยัญชนะ ฺ ไปประกอบกับสระ อ� กฺ า = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. ตงั้ กฺา เปน็ น�ม กฺ า = จศัพทใ์ น ตทธฺ ติ สม�สกติ ก�ฯ หลัง กฺ า ลง น� ตติย�วภิ ตั ต ิ กฺา + น� = กรเณ ตตยิ �. ตง้ั อ� ช่อื ฆ กฺ า ฆ + น� = อ� โฆ. หลังจ�ก อ� ทีช่ อ่ื ฆ แปลง น� เป็น อ�ย กฺา ฆ + น� อ�ย = ฆโต น�ทนี ำ. แยกพยัญชนะ ฺ ออกจ�กสระ อ� กฺ ฺ อ� + อ�ย = ปพุ พฺ มโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วิโยชเย. ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลงั ๆ เปน็ ปกต ิ กฺฺ อ� + อ�ย = สรโลโปม�เทสปปฺ จจฺ ย�ทิมฺหฯิ นำ�พยญั ชนะ ฺ ไปประกอบกบั สระ อ� กฺาย = นเย ปรำ ยตุ เฺ ต. สำ�เร็จรูปเป็น กฺ าย. (ดว้ ย... ส�วนอ้ ย) ทำ�ตัวรูป กฺ าย ศัพทเ์ ดมิ คือ = กฺ = อติ ถฺ ยิ มโต อ�ปจจฺ โย. หลัง กฺ ศัพท์ ลง อ�ปัจจยั อิตถลี งิ ค์ กฺ + อ� = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จจฺ ย�ทมิ หฺ ฯิ แยกพยญั ชนะ ฺ ออกจ�กสระ อ กฺ ฺ อ + อ� = นเย ปร ำ ยุตฺเต. = จศัพท์ใน ตทฺธิตสม�สกิตก�ฯ ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลงั ๆ เป็นปกติ กฺ ฺ อ + อ� = สมฺปท�เน จตุตฺถ.ี = อ� โฆ. น�ำ พยญั ชนะ ฺ ไปประกอบกบั สระ อ� กฺา = ฆโต น�ทนี .ำ = ปพุ ฺพมโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. ต้งั กฺา เป็น น�ม กฺ า = สรโลโปม�เทสปฺปจจฺ ย�ทิมหฺ ิฯ = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. หลงั กฺา ลง ส จตตุ ถวี ภิ ัตต ิ กฺา + ส ตง้ั อ� ชอ่ื ฆ กฺา ฆ + ส หลังจ�ก อ� ทช่ี ื่อ ฆ แปลง ส เปน็ อ�ย กฺ า ฆ + ส อ�ย แยกพยญั ชนะ ฺ ออกจ�กสระ อ� กฺ ฺ อ� + อ�ย ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เป็นปกติ กฺฺ อ� + อ�ย นำ�พยัญชนะ ฺ ไปประกอบกบั สระ อ� กฺาย ส�ำ เรจ็ รูปเปน็ กฺาย. (แก.่ .. ส�วนอ้ ย) ๑๘๐. ฆ-ปโต สฺมึ ยํ วา. สมฺ ึ อ.สมฺ วึ ภิ ัตต ิ ปรำ อนั เป็นเบ้อื งหลัง ฆปโต จ�ก ฆ และ ป ท. ยำ แปลงเปน็ ย ำ โหติ ยอ่ มเป็น ว� บ้�ง. (หลังจ�ก ฆ และ ป แปลง สมฺ ึวิภัตติ เปน็ ย ำ บ�้ ง) สตู รนมี้ ี ๔ บท. เปน็ อาเทสวิธิสูตร.
กัณฑ์ ] อติ ถีลิงค์ อาการันต์ 103 ท�ำ ตวั รปู กฺายํ ศัพท์เดมิ คือ = กฺ = อิตฺถยิ มโต อ�ปจฺจโย. หลัง กฺ ศพั ท์ ลง อ�ปจั จัยอติ ถลี ิงค์ กฺ + อ� = ปุพพฺ มโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จจฺ ย�ทิมหฺ ฯิ แยกพยัญชนะ ฺ ออกจ�กสระ อ กฺ ฺ อ + อ� = นเย ปร ำ ยุตฺเต. = จศพั ทใ์ น ตทฺธิตสม�สกติ ก�ฯ ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลงั ๆ เปน็ ปกติ กฺ ฺ อ + อ� = โอก�เส สตฺตมี. = อ� โฆ. นำ�พยญั ชนะ ฺ ไปประกอบกบั สระ อ� กฺา = ฆปโต สมฺ ึ ย ำ ว�. ตั้ง กฺา เป็น น�ม กฺ า หลงั กฺ า ลง สมฺ ึ สตั ตมวี ภิ ัตติ กฺ า + สฺมึ ต้งั อ� ช่อื ฆ กฺา ฆ + สมฺ ึ หลงั จ�ก อ� ทช่ี ื่อ ฆ แปลง สมฺ ึ เป็น ย ำ กฺ า ฆ + สฺมึ ยำ สำ�เร็จรูปเป็น กฺาย.ํ (ใน... ส�วนอ้ ย) ท�ำ ตวั รูป กฺ าย ศัพท์เดมิ คอื = กฺ หลงั กฺ ศพั ท์ ลง อ�ปจั จัยอติ ถีลิงค์ กฺ + อ� = อิตถฺ ยิ มโต อ�ปจฺจโย. แยกพยญั ชนะ ฺ ออกจ�กสระ อ กฺ ฺ อ + อ� = ปุพพฺ มโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลังๆ เปน็ ปกติ กฺ ฺ อ + อ� = สรโลโปม�เทสปปฺ จฺจย�ทิมฺหฯิ น�ำ พยญั ชนะ ฺ ไปประกอบกบั สระ อ� กฺ า = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. ตั้ง กฺา เปน็ น�ม กฺ า = จศัพทใ์ น ตทฺธิตสม�สกติ ก�ฯ หลัง กฺ า ลง สฺมึ สัตตมวี ิภตั ติ กฺา + สมฺ ึ = โอก�เส สตตฺ มี. ต้งั อ� ชอ่ื ฆ กฺ า ฆ + สฺม ึ = อ� โฆ. หลงั จ�ก อ� ทีช่ ื่อ ฆ แปลงสฺม ึ เปน็ อ�ย กฺา ฆ + สฺม ึ อ�ย = ฆโต น�ทีน.ำ แยกพยญั ชนะ ฺ ออกจ�กสระ อ� กฺ ฺ อ� + อ�ย = ปุพฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. ลบสระหน้� เพร�ะสระหลงั ๆ เป็นปกต ิ กฺ ฺ อ� + อ�ย = สรโลโปม�เทสปปฺ จฺจย�ทมิ ฺหฯิ นำ�พยญั ชนะ ฺ ไปประกอบกับสระ อ� กฺาย = นเย ปรำ ยุตเฺ ต. สำ�เรจ็ รูปเป็น กฺ าย. (ใน... ส�วน้อย)
104 รูปสทิ ธทิ ีปนี [ ๒. นาม กฺ าสทฺทปทม�ล� (ส�วนอ้ ย) วิภัตติ เอกวจนะ พหุวจนะ ปฐม�. กฺา กฺา กฺ าโย อ�ลปนะ. โภติ กฺเ โภตโิ ย กฺ า กฺาโย ทุตยิ �. กฺํ กฺ า กฺ าโย ตตยิ �. กฺาย กฺ าหิ กฺ าภิ จตตุ ถี. กฺาย กฺ านํ ปญั จม.ี กฺาย กฺ าหิ กฺ าภิ ฉัฏฐ.ี กฺาย กฺานํ สัตตมี. กฺ าย กฺายํ กฺาสุ ประโยคบ�ลตี ัวอย�่ ง ป. กฺ า เคเห วสติ. กฺาโย เคเห วสนตฺ .ิ .......................................................................... ............................................................................ อา. โภติ กเฺ กา เคเห วสติ. โภตโิ ย กฺาโย กาโย เคเห วสนฺต.ิ .......................................................................... ............................................................................ ท.ุ วสิ าขา กฺํ ปาเลติ. วิสาขา กฺาโย ปาเลต.ิ .......................................................................... ............................................................................ ต. มาตา กฺ าย สทธฺ ึ ธมมฺ ํ สุณาติ. มาตโร กฺาหิ สทธฺ ึ ธมมฺ ํ สุณนฺติ. .......................................................................... ............................................................................ จ. ภกิ ขฺ ุ กฺาย วรํ ททาต.ิ ภกิ ขฺ ู กฺานํ วรํ ททนตฺ .ิ .......................................................................... ............................................................................ ปัญ. สนุ โข กฺาย ปลายต.ิ สุนขา กฺ าหิ ปลายนตฺ ิ. .......................................................................... ............................................................................ ฉ. อาภรณํ กฺ าย ปฺ ํ รุนฺธติ. อาภรณานิ กฺ านํ ปฺ ํ รนุ ธฺ นฺต.ิ .......................................................................... ............................................................................ ส. กมุ าโร กฺ ายํ นสิ ที ติ. กมุ ารา กฺ าสุ นิสีทนฺติ. .......................................................................... ............................................................................
กณั ฑ์ ] อิตถลี งิ ค์ อาการันต์ 105 ศพั ท์แจกต�ม กฺ า มดี ังน้ี สทฺธา คว�มเช่ือ เมธา ปัญญ� ปฺ า ปัญญ� วิชฺชา คว�มร้ ู จินตฺ า คว�มคิด มนตฺ า คว�มรู ้ วณี า พณิ ตณหฺ า ตณั ห� อจิ ฉฺ า คว�มตอ้ งก�ร มจุ ฺฉา คว�มหลง เอชา ตัณห� มายา ม�รย� เมตฺตา เมตต� มตฺตา ประม�ณ สิกขฺ า ข้อทคี่ วรศกึ ษ� ภกิ ขฺ า อ�ห�ร ชงฺฆา แข้ง คีวา คอ ชิวฺหา ล้นิ วาจา ค�ำ พูด ฉายา เง� อาสา คว�มหวัง,ตณั ห� คงฺคา แม่น้ำคงคา นาวา เรือ คาถา ค�ถ�, ร้อยกรอง เสนา กองทัพ เลขา รอยขีดเขียน สาลา ศ�ล� มาลา พวงม�ลัย เวลา เวล� ปูชา ก�รบชู � ขิฑฺฑา ก�รเลน่ ปิปาสา คว�มกระห�ย เวทนา ก�รเสวยอ�รมณ ์ สฺ า คว�มจ�ำ , ชอ่ื เจตนา คว�มจงใจ ตสินา ตัณห� ปชา หมสู่ ตั ว ์ เทวตา เทวด� วฏฏฺ กา นกค้มุ โคธา เห้ีย, ตะกวด พลากา นกย�ง ปรสิ า บริษัท,ประชมุ ชน สภา สภ�, ทป่ี ระชมุ อูกา เห�, เล็น เสผาลกิ า ตน้ สพุ รรณิก�ร์ ลงฺกา ประเทศศรีลงั ก� สลากา สล�ก วาลกิ า ทร�ย สขิ า ยอด, หงอน วิสาขา ด�ววิส�ข� วสิ ิขา ถนน สาขา กง่ิ ไม ้ วจา ว่�นนำ้ วฺฌา หญงิ หมนั ชฏา ชฎ� ฆฏา หมอ้ เชฏฺ€า ด�วช�้ งใหญ ่ โสณฺฑา งวงช�้ ง วติ ณฑฺ า ค�ำ พูดหักล้�ง กรณุ า คว�มสงส�ร วนิตา หญงิ ส�ว ลตา เถ�วลั ย์ กถา ค�ำ พูด นิททฺ า คว�มหลบั สุธา อ�ห�รทพิ ย,์ ปนู ข�ว ราธา ด�วประจำ�ฉัตร วาสนา ว�สน� สึสปา ตน้ ประดู่ล�ย ปปา น้ำประปา,บ่อน้ำ ปภา รัศมี สีมา สีม�, เขตแดน ขมา คว�มอดทน ชายา ภรรย� ขตฺติยา น�งกษตั ริย ์ สกขฺ รา ก้อนกรวด สุรา สรุ �, เหล�้ โทลา ชิงช�้ ตลุ า ตร�ชัง่ สิลา ศิล�, หนิ ลีลา ก�รเยื้องกร�ย ลาลา นำ้ ลาย เมขลา ส�ยรัดเอวผ้หู ญิง เอลา นำ้ ลาย กลา เสี้ยวที่ ๑๖ วฬวา ม้�ตัวเมีย อลมฺพสุ า อลมั พุส�เทพธดิ � มูสา เบ�้ มชฺ สู า หีบ, กล่อง สุลสา น�งสลุ ส� ทสิ า ทิศ นาสา จมูก ชณุ หฺ า แสงจันทร์ คุหา ถ้ำ อหี า คว�มพย�ย�ม ลสกิ า ไขข้อ, น้ำมูก วสุธา แผ่นดนิ , พสุธ�
106 รปู สิทธทิ ีปนี [ ๒. นาม ๑๘๑. น อมฺมาทโิ ต. เอการตฺตํ อ.คว�มเปน็ เออักษร คสฺส แห่งสอิ �ลปนะทชี่ ่ือ ค ปรสฺส อันเปน็ เบือ้ งหลัง อมฺมาทิโต (สทฺทโต) จ�กศัพท ์ ท. ม ี อมฺม� เปน็ ต้น น โหติ ย่อมไม่ม.ี (หลงั จ�กศพั ทม์ ี อมฺม� เป็นตน้ ไมม่ ีก�รแปลง สิอ�ลปนะทช่ี อ่ื ค เป็น เอ) สูตรนมี้ ี ๒ บท. เปน็ ปฏเิ สธวิธสิ ูตร. ทำ�ตัวรปู อมฺม ศพั ท์เดมิ คือ = อมฺม = อติ ฺถิยมโต อ�ปจจฺ โย. หลัง อมมฺ ศพั ท์ ลง อ�ปัจจยั อติ ถีลิงค์ อมฺม + อ� = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = สรโลโปม�เทสปปฺ จฺจย�ทิมฺหฯิ แยกพยญั ชนะ ม ฺ ออกจ�กสระ อ อมมฺ อ + อ� = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. = จศพั ทใ์ น ตทฺธติ สม�สกิตก�ฯ ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลงั ๆ เป็นปกต ิ อมม ฺ อ + อ� = อ�ลปเน จ. = อาลปเน สิ คสโฺ . นำ�พยัญชนะ ม ฺ ไปประกอบกับสระ อ� อมมฺ � = ปุพฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = อ�ก�โร ว�. ตัง้ อมมฺ � เปน็ น�ม อมมฺ � = นเย ปร ำ ยุตฺเต. = เสสโต โลป ํ คสิป.ิ หลงั อมฺม� ลง ส ิ อ�ลปนะ อมฺม� + ส ิ ตั้ง ส ิ ชือ่ ค อมมฺ � + สิ ค แยกพยญั ชนะ มฺ ออกจ�กสระ อ� อมมฺ อ� + ส ิ เพร�ะสทิ ช่ี ่อื ค รสั สะ อ� เป็น อ อมฺม ฺ อ� อ + ส ิ นำ�พยญั ชนะ ม ฺ ไปประกอบกับสระ อ อมฺม + สิ ลบ สิอ�ลปนะทีช่ ือ่ ค อมฺม + ส ิ สำ�เร็จรูปเปน็ อมฺม. (แน่ะ... แม)่ ท�ำ ตัวรูป อมฺมา ศพั ท์เดิมคอื = อมมฺ = อติ ถฺ ิยมโต อ�ปจจฺ โย. หลัง อมฺมศัพท ์ ลง อ�ปัจจัยอติ ถีลิงค์ อมมฺ + อ� = ปุพพฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. = สรโลโปม�เทสปฺปจจฺ ย�ทมิ ฺหฯิ แยกพยัญชนะ ม ฺ ออกจ�กสระ อ อมม ฺ อ + อ� = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. = จศัพท์ใน ตทฺธติ สม�สกติ ก�ฯ ลบสระหน้� เพร�ะสระหลังๆ เป็นปกต ิ อมม ฺ อ + อ� = อ�ลปเน จ. = อ� โฆ. นำ�พยญั ชนะ มฺ ไปประกอบกบั สระ อ� อมมฺ � = ฆปโต จ โยนำ โลโป. ตงั้ อมมฺ � เป็น น�ม อมมฺ � หลัง อมฺม� ลง โย อ�ลปนะ อมฺม� + โย ตง้ั อ� ที่กล�่ วอติ ถลี งิ คช์ ื่อ ฆ อมมฺ � ฆ + โย หลงั จ�ก อ� ทชี่ ื่อ ฆ ลบ โยวิภตั ต ิ อมม� + โย ส�ำ เร็จรูปเปน็ อมฺมา. (แนะ่ ... แม่ ท.)
กณั ฑ์ ] อติ ถลี ิงค์ อกิ ารนั ต์ 107 วิภตั ติ เอกวจนะ อมฺม�สทฺทปทม�ล� (แม่) พหุวจนะ ปฐม�. อมมฺ � อมมฺ � อมมฺ �โย อ�ลปนะ. โภติ อมมฺ อมมฺ � โภติโย อมมฺ � อมมฺ �โย ทุติย�. อมมฺ ำ อมมฺ � อมมฺ �โย ตตยิ �. อมฺม�ย อมมฺ �หิ อมฺม�ภิ จตุตถี. อมฺม�ย อมมฺ �นำ ปัญจมี. อมมฺ �ย อมฺม�หิ อมฺม�ภิ ฉฏั ฐ.ี อมฺม�ย อมมฺ �นำ สัตตม.ี อมฺม�ย อมมฺ �ย ำ อมมฺ �สุ ศัพท์แจกต�ม อมฺม� มีดังน้ี อนฺนา แม่ อมฺพา แม่ จบ อ�ก�รนั ต์ อิตถลี ิงค์. ๒.๒.๒ อกิ �รันต์ อิตถลี งิ ค์ รตตฺ ิศัพท์ ๑๘๒. เต อติ ฺถิ-ขยฺ า โป. เต (อิวณณฺ ุวณณฺ า) อ.อวิ ณั ณะและอวุ ณั ณะ ท.เหล่�น้นั อิตฺถิขยฺ า อนั กล�่ วซึ่งอติ ถีลงิ ค์ โป มชี อ่ื ว�่ ป โหนตฺ ิ ยอ่ มมี. (ตงั้ อิวัณณะและอวุ ัณณะท่กี ล�่ วอิตถีลิงค์ ช่อื ป) สูตรน้ีม ี ๓ บท. เปน็ สัญญ�สตู ร. ทำ�ตวั รูป รตฺต ี ศพั ท์เดิมคอื = รตตฺ ิ = ลงิ ฺคตเฺ ถ ป€มา. หลัง รตฺต ิ ลง โย ปฐม�วภิ ตั ต ิ รตตฺ ิ + โย = ปุพฺพมโธ€ิตมสฺสรํ สเรน วโิ ยชเย. = เต อิตฺถขิ ฺย� โป. แยกพยญั ชนะ ต ฺ ออกจ�กสระ อิ รตฺต ฺ อ ิ + โย = ฆปโต จ โยน ำ โลโป. = โยส ุ กตนิก�รโลเปสุ ทีฆำ. ตงั้ อ ิ ทีก่ ล่�วอิตถีลิงคช์ ่อื ป รตตฺ ฺ อิ ป + โย = นเย ปรำ ยุตเฺ ต. หลงั จ�ก อิ ที่ชอื่ ป ลบ โยวิภัตติ รตฺต ฺ อิ ป + โย เพร�ะโยวิภัตติทถี่ กู ลบแลว้ ทฆี ะอิเป็นอ ี รตฺต ฺ อ ิ อ ี น�ำ พยัญชนะ ต ฺ ไปประกอบกบั สระ อ ี รตฺต ี
108 รปู สิทธทิ ีปนี [ ๒. นาม ส�ำ เรจ็ รปู เป็น รตตฺ .ี (อ.ร�ตรี ท.) ทำ�ตวั รูป รโตฺย ศพั ทเ์ ดิมคอื = รตตฺ ิ = ลงิ คฺ ตเฺ ถ ป€มา. หลัง รตตฺ ิ ลง โย ปฐม�วิภตั ต ิ รตฺต ิ + โย = ตศุ ัพทใ์ น ตโต โยนโม ต.ุ = ปุพพฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. แปลง โย เปน็ โอ รตฺติ + โย โอ = เต อติ ฺถขิ ยฺ � โป. = ปสฺสสฺ จ. แยกพยัญชนะ ต ฺ ออกจ�กสระ อ ิ รตฺตฺ อ ิ + โอ = จศัพทใ์ น พฺยชฺ โน จ วสิ ฺโโค. = นเย ปร ำ ยตุ ฺเต. ตงั้ อิ ท่กี ล�่ วอติ ถลี งิ คช์ ่ือ ป รตตฺ ฺ อ ิ ป + โอ เพร�ะสระหลงั แปลง อิ ทช่ี อื่ ป เป็น ย ฺ รตตฺ ฺ อิ ย ฺ + โอ ลบพยัญชนะสังโยคตัวหน�้ ร ตฺ ตยฺ ฺ + โอ น�ำ พยญั ชนะ ย ฺ ไปประกอบกบั สระ โอ รโตยฺ ส�ำ เรจ็ รปู เปน็ รโตยฺ . (อ.ร�ตรี ท.) ๑๘๓. ปโต ยา. ยา อ.ก�รแปลงเป็น ย� เอกวจนานํ แห่งเอกวจนวภิ ตั ต ิ ท. นาทนี ํ อันมนี �วภิ ัตตเิ ป็นต้น ปเรสํ อนั เปน็ เบื้องหลงั ปโต จ�ก ป โหติ ย่อมมี. (หลังจ�ก ป แปลงวภิ ัตตฝิ �่ ยเอกวจนะ ต้ังแต่น�วภิ ตั ตเิ ปน็ ต้นไป เป็น ย�) สูตรนม้ี ี ๒ บท. เปน็ อาเทสวิธิสูตร. ท�ำ ตวั รปู รตฺตยิ า ศัพท์เดมิ คอื = รตตฺ ิ = กรเณ ตติย�. หลัง รตตฺ ิ ลง น�ตตยิ �วิภตั ต ิ รตฺต ิ + น� = เต อิตฺถขิ ยฺ � โป. = ปโต ย�. ต้ัง อ ิ ท่ีกล�่ วอิตถีลงิ ค์ช่อื ป รตตฺ ิ ป + น� หลังจ�ก อิ ท่ีชอ่ื ป แปลง น� เปน็ ย� รตตฺ ิ ป + น� ย� ส�ำ เร็จรปู เป็น รตตฺ ิยา. (ด้วย... ร�ตร)ี ๑๘๔. อ’มา ปโต สฺม-ึ สฺมานํ วา. อมา อ.ก�รแปลงเป็น อ ำ และ อ� ท. สฺมึสฺมานํ แหง่ สฺมวึ ิภัตตแิ ละสฺม�วิภตั ติ ท. ปเรสํ อนั เป็นเบือ้ งหลัง ปโต จ�ก ป โหนฺติ ย่อมม ี วา โดยก�ำ หนดต�มอุท�หรณใ์ นพระบ�ล.ี (หลงั จ�ก ป แปลง สมฺ วึ ภิ ัตตเิ ป็น อ ำ และสมฺ �วภิ ตั ติ เปน็ อ� โดยกำ�หนดต�มอุท�หรณใ์ นพระบ�ล)ี สตู รนม้ี ี ๔ บท. เป็น อาเทสวิธสิ ูตร. วาศัพท์ : มอี รรถ ววัตถติ วภิ าสา กล�่ วกำ�หนดอทุ �หรณ์ที่มใี ชใ้ นพระ บ�ลี ฉะนน้ั หลงั จ�กศัพทท์ ี่มอี ุวณั ณะเป็นท่ีสดุ จึงไม่มกี �รแปลง สฺมวึ ภิ ัตต ิ เปน็ อำ และสฺม�วิภตั ต ิ เป็น อ�. ด้วยก�รแบ่ง สูตร(โยควิภ�คะ)ว่� “อ� ปโต” ส�ม�รถแปลง น� และ สวภิ ัตติ เป็น อ� ได ้ เชน่ ชจจฺ �, ปถพยฺ � เปน็ ต้น
กัณฑ์ ] อติ ถีลิงค์ อิการนั ต์ 109 ๑๘๕. ปสฺ สฺส จ. อาเทสสเร ในเพร�ะสระอนั เป็นตวั อ�เทศ ยกาโร อ.ก�รแปลงเป็น ยฺอกั ษร อวิ ณฺณสฺส แหง่ อวิ ัณณะ ปสฺสสฺ อนั มชี ่อื ว่� ป โหติ ย่อมมี จ ห้�มแปลงบ้�ง. (เพร�ะสระที่เป็นตัวอ�เทศ แปลง อวิ ณั ณะท่ชี ือ่ ป เป็น ย ฺ ห�้ มแปลงบ้�ง) สตู รนมี้ ี ๒ บท. เปน็ อาเทสวิธสิ ตู ร. จศัพท์ : มีอรรถ นิวตตฺ าปนาวธารณ ห้�มก�รแปลงอิวัณณะท่ชี ือ่ ป เปน็ ยฺ ในอุท�หรณว์ �่ รตฺโต เปน็ ตน้ . ทำ�ตัวรูป รตฺยา ศพั ทเ์ ดิมคือ = รตตฺ ิ = อปาทาเน ปจฺ ม.ี หลัง รตฺติ ลง สมฺ � ปญั จมวี ิภัตต ิ รตตฺ ิ + สมฺ � = ปุพพฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = เต อติ ฺถขิ ยฺ � โป. แยกพยญั ชนะ ตฺ ออกจ�กสระ อ ิ รตฺต ฺ อิ + สฺม� = อม� ปโต สฺมสึ มฺ �น ำ ว�. = ปสฺสฺส จ. ตั้ง อิ ท่ีกล�่ วอิตถีลิงค์ช่อื ป รตฺตฺ อิ ป + สฺม� = จศัพท์ใน พฺยฺชโน จ วิสโฺ โค. = นเย ปร ำ ยุตเฺ ต. หลังจ�ก อิ ที่ช่อื ป แปลง สฺม� เปน็ อ� รตฺต ฺ อิ + สมฺ � อ� เพร�ะสระหลัง แปลง อิ ทชี่ ่อื ป เป็น ย ฺ รตตฺ ฺ อิ ย ฺ + อ� ลบพยัญชนะสังโยคตัวหน�้ ร ตฺ ตฺย ฺ + อ� นำ�พยญั ชนะ ย ฺ ไปประกอบกบั สระ อ� รตยฺ � สำ�เร็จรปู เป็น รตฺยา. (จ�ก... ร�ตรี) ทำ�ตัวรปู รตฺย ํ ศพั ท์เดมิ คือ = รตตฺ ิ = โอก�เส สตฺตมี. หลัง รตตฺ ิ ลง สฺมึ สัตตมีวิภตั ติ รตตฺ ิ + สฺม ึ = ปพุ พฺ มโธ€ิตมสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = เต อติ ถฺ ขิ ฺย� โป. แยกพยัญชนะ ต ฺ ออกจ�กสระ อิ รตฺตฺ อิ + สมฺ ึ = อม� ปโต สฺมสึ ฺม�น ำ ว�. = ปสฺ สสฺ จ. ตัง้ อิ ท่ีกล�่ วอติ ถีลิงคช์ ื่อ ป รตฺตฺ อ ิ ป + สฺมึ = จศัพทใ์ น พฺยฺชโน จ วสิ โฺ โค. = นเย ปรำ ยตุ เฺ ต. หลังจ�ก อิ ท่ชี ือ่ ป แปลง สฺมึ เปน็ อ ำ รตฺต ฺ อิ + สฺม ึ อำ เพร�ะสระหลงั แปลง อิ ทช่ี ่อื ป เป็น ย ฺ รตตฺ ฺ อิ ยฺ + อำ ลบพยญั ชนะสังโยคตัวหน�้ ร ตฺ ตฺยฺ + อ ำ น�ำ พยญั ชนะ ย ฺ ไปประกอบกบั สระ อ รตฺย ำ สำ�เร็จรูปเป็น รตยฺ ํ. (ใน... ร�ตร)ี ท�ำ ตวั รูป รตฺติยํ ศพั ท์เดมิ คือ = รตตฺ ิ = โอก�เส สตตฺ ม.ี หลงั รตตฺ ิ ลง สฺมึ สตั ตมวี ภิ ัตต ิ รตฺติ + สฺม ึ = เต อติ ฺถิขยฺ � โป. = ฆปโต สฺม ึ ยำ ว�. ตัง้ อ ิ ท่กี ล�่ วอติ ถีลงิ คช์ ือ่ ป รตฺติ ป + สมฺ ึ หลงั จ�ก อ ิ ท่ีชอื่ ป แปลง สมฺ ึ เปน็ ยำ รตตฺ ิ + สฺม ึ ยำ ส�ำ เร็จรูปเปน็ รตตฺ ยิ .ํ (ใน... ร�ตร)ี
110 รูปสิทธิทปี นี [ ๒. นาม ๑๘๖. อาทิโต โอ จ. สมฺ ึ อ.สมฺ วึ ภิ ัตติ ปรํ อันเป็นเบื้องหลัง อาทิโต จ�กอ�ทิศัพท ์ อ ำ แปลงเป็น อำ ด้วย โอ จ แปลงเป็น โอ ด้วย โหต ิ ย่อมเป็น วา บ้�ง. (หลงั จ�กอ�ทศิ ัพท ์ แปลง สฺมึ เป็น อำ และ โอ บ้�ง) สตู รนี้มี ๓ บท. เป็น อาเทสวิธิสูตร. จศพั ท์ มีอรรถ อวุตฺตสมุจจฺ ย รวบรวมอรรถท่ไี มไ่ ด้กล่�วไว้ในสูตร คอื แมห้ ลงั จ�กศัพท์อ่ืนจ�กอ�ทศิ ัพท ์ กส็ �ม�รถแปลง สมฺ วึ ภิ ตั ต ิ เป็น อ� อำ และ โอ ได้ เช่น รตฺย�, รตตฺ ,ึ รตโฺ ต เปน็ ต้น. ทำ�ตวั รูป รตยฺ า ศัพทเ์ ดมิ คือ = รตฺติ = โอก�เส สตฺตมี. หลัง รตตฺ ิ ลง สมฺ ึ สตั ตมีวภิ ตั ต ิ รตตฺ ิ + สฺมึ = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = เต อติ ฺถขิ ฺย� โป. แยกพยญั ชนะ ตฺ ออกจ�กสระ อิ รตตฺ ฺ อ ิ + สมฺ ึ = จศพั ท์ใน อ�ทโิ ต โอ จ. = ปสฺ สสฺ จ. ต้ัง อิ ทีก่ ล่�วอติ ถลี ิงคช์ ่อื ป รตตฺ ฺ อ ิ ป + สมฺ ึ = จศพั ทใ์ น พยฺ ชฺ โน จ วิสโฺ โค. = นเย ปรำ ยุตฺเต. หลังจ�กรตฺตศิ ัพท์ แปลง สฺม ึ เป็น อ� รตตฺ ฺ อ ิ + สฺม ึ อ� เพร�ะสระหลัง แปลง อิ ทช่ี ่อื ป เปน็ ยฺ รตฺต ฺ อิ ยฺ + อ� ลบพยญั ชนะสงั โยคตวั หน้� ร ต ฺ ตยฺ ฺ + อ� น�ำ พยัญชนะ ยฺ ไปประกอบกบั สระ อ� รตยฺ � สำ�เร็จรูปเป็น รตยฺ า. (ใน... ร�ตร)ี ท�ำ ตวั รปู รตฺต ึ ศพั ทเ์ ดมิ คือ = รตฺติ = โอก�เส สตฺตมี. หลัง รตตฺ ิ ลง สฺมึ สัตตมีวภิ ัตติ รตตฺ ิ + สมฺ ึ = จศัพท์ใน อ�ทิโต โอ จ. = เต อิตฺถิขฺย� โป. หลังจ�กรตฺตศิ พั ท ์ แปลง สมฺ ึ เปน็ อ ำ รตตฺ ิ + สมฺ ึ อำ = อำโม นคิ ฺคหีต ำ ฌลเปห.ิ ตง้ั อ ิ ท่ีกล�่ วอิตถลี ิงค์ชอ่ื ป รตฺต ิ ป + อำ หลังจ�ก อ ิ ท่ชี ่อื ป แปลง อ ำ เป็นนคิ หติ รตตฺ ิ ป + อำ ำ ส�ำ เร็จรูปเป็น รตฺต.ึ (ใน... ร�ตร)ี ทำ�ตัวรปู รตโฺ ต ศพั ท์เดิมคอื = รตตฺ ิ = โอก�เส สตฺตม.ี หลัง รตตฺ ิ ลง สฺม ึ สัตตมีวิภตั ต ิ รตตฺ ิ + สฺม ึ = จศพั ท์ใน อ�ทโิ ต โอ จ. = ปพุ พฺ มโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วโิ ยชเย. หลงั จ�กรตตฺ ิศัพท ์ แปลง สฺม ึ เป็น โอ รตตฺ ิ + สฺมึ โอ = สรโลโปม�เทสปฺปจฺจย�ทมิ ฺหิฯ = นเย ปรำ ยตุ ฺเต. แยกพยัญชนะ ตฺ ออกจ�กสระ อิ รตตฺ ฺ อิ + โอ ลบสระหน�้ เพร�ะสระหลงั ๆ เป็นปกต ิ รตฺตฺ อ ิ + โอ น�ำ พยัญชนะ ต ฺ ไปประกอบกับสระ โอ รตโฺ ต ส�ำ เรจ็ รูปเป็น รตฺโต. (ใน... ร�ตร)ี
กัณฑ์ ] อิตถลี ิงค์ อกิ ารันต์ 111 ทำ�ตัวรปู รตตฺ ีส ุ ศัพท์เดมิ คอื = รตตฺ ิ = โอก�เส สตตฺ ม.ี หลงั รตตฺ ิ ลง สุ สัตตมีวิภัตต ิ รตฺต ิ + ส ุ = ปพุ ฺพมโธ€ติ มสสฺ รํ สเรน วิโยชเย. = สนุ หำ ิส ุ จ. แยกพยญั ชนะ ต ฺ ออกจ�กสระ อ ิ รตตฺ ฺ อิ + ส ุ = นเย ปรำ ยุตเฺ ต. เพร�ะสุวภิ ัตต ิ ทฆี ะ อิ เปน็ อ ี รตฺต ฺ อ ิ อี + ส ุ น�ำ พยญั ชนะ ต ฺ ไปประกอบกบั สระ อ ี รตตฺ สี ุ สำ�เร็จรปู เป็น รตฺตีสุ. (ใน... ร�ตรี ท.) รตตฺ สิ ทฺทปทม�ล� (ร�ตรี, กล�งคนื ) วภิ ตั ติ เอกวจนะ พหุวจนะ ปฐม�. รตฺต ิ รตตฺ ี รตตฺ โิ ย รโตยฺ อ�ลปนะ. เห รตตฺ ิ เห รตฺตี รตฺตโิ ย ทตุ ิย�. รตฺตึ รตตฺ ี รตฺตโิ ย ตตยิ �. รตตฺ ิย� รตฺตหี ิ รตฺตีภ ิ รตฺติหิ รตฺติภิ จตุตถ.ี รตฺตยิ � รตฺตนี ำ รตตฺ ินำ ปญั จม.ี รตฺติย� รตฺย� รตตฺ หี ิ รตฺตีภิ รตตฺ ิห ิ รตฺตภิ ิ ฉัฏฐี. รตตฺ ยิ � รตตฺ นี ำ รตฺตินำ สัตตม.ี รตฺติย� รตฺย� รตยฺ ำ รตฺตึ รตโฺ ต รตตฺ ิยำ รตฺตีส ุ รตตฺ สิ ุ ป. รตฺต ิ ปพชุ ฌฺ กสฺส ทฆี � โหต.ิ ประโยคบ�ลตี ัวอย�่ ง รตตฺ โิ ย ปพุชฺฌก�น ำ ทฆี � โหนตฺ ิ. .......................................................................... ............................................................................. อ�. เห รตฺติ โก ตํ รฺชติ. เห รตตฺ ิโย เก ตํ รชฺ นฺติ. .......................................................................... ............................................................................. ท.ุ ทหโร รตตฺ ึ รฺชต.ิ ทหรา รตตฺ โิ ย รชฺ นตฺ .ิ .......................................................................... ............................................................................. ต. ตโม รตตฺ ิย� สทธฺ ึ อุปสงกฺ มติ. ตม� รตฺตีห ิ สทธฺ ึ อุปสงกฺ มนตฺ ิ. .......................................................................... ............................................................................. จ. จนฺโท รตฺติย� โสภณ ำ นิยยฺ �เทต.ิ จนโฺ ท รตฺตีนำ โสภณ�นิ นิยยฺ �เทติ. .......................................................................... ............................................................................. ปญั . ต�รก� รตยฺ � อเปติ. ต�รก�โย รตตฺ ีหิ อเปนฺต.ิ .......................................................................... .............................................................................
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
