Мұқағали т5

ЖИЫРМАСЫНШЫ ЖЫР CeriiiHiui кдт Тортншп апан: сикырлар мен сэуегейлер 1-24. Олар болашакры болжап 6L\\eMi3 дегенддктен де, мойны буралып, беттер1 Tepic, арткд кдрап калган. 2. Мунда “Куддрет-п комедияныц\" 6ipiHiui бел1м1 \"Тамук,\" канцона деп аталып отыр. 19-30. Данте азан шеккендерд1 жанымен аяп кетедд. А лайд а кудайтагала кунэкар деп тауып, жазасын тарткдндар ушш куану керек деп уагыздайды дш. Мэцплж тозакдф тускендердд азер кдратан Данте оларра деген езшщ аянышьш жасыра алмаран. 31-39. Амфиарай — Фивага кдрсы жорыкдд кдтыскдн \"жетеуд1н 6 ip i\". Егер сорыск,а барса, е л е т ш д т н сэуегейлжтщ кемег1мен сезген Амфиарай жорыкда кдтысудан бас тартуга тырысып баккдн, алайда айела айтып крйып, 6apyFa мэжбур болтан. Зевстщ найзагайы как, айырган жер оны жалмап крйган. 40-45. Тиреси й — Трояньщ туб1нде гректердд бастап барран фивалык, сэуегей. Мунда Данте Тиресийдщ 6ip кезде крлындагы аса таярымен uibrpMaybiK^aAun калган крс жыланды урып кдлып, эйелге айналып кетш, жет1 жыл еткеннен кешн элп жыландар кездесш, кдйта урганда рана кдйтадан еркек кдлпына келгет туралы ацызды есше алады. 46-51. А р у н с — Цезарьдыц Помпейдд жецетзндтн болжап б1лген \"этруспк сэуегей\". 52-60. М анто — сэуегей, Тиресийддц кдызы; Креонтгьщ кысымына шыдамай фивадан безт, ИталияFa орналасып, сонда Мантуяныц непзш кдлаган. Виргилийге кдтысы бардыц барльиъ1Н каддрлегенддктен де, Данте Виргилийддц туран кдласыньщ тарихын оньщ вз аузынан айткдиады. 62. Б енако — Гард келшщ ежелп аты. 200

63. Аллемания деудщ орнына \"Манья\" деп аталган, магынасы Германия. 65. Гарда — кел жатасындаты кдла. Гарда келшен батысырак,та аралары н П еннин Альпасыныц алып жоталары белш турган Валь — Камоника жазьпымен акддн езен. 95-96. П инам от е — Казалоди графтарын саткдщлыкрен кулаткдн мантуялык, тиран. 106-114. Эврипил мен Калхант — Авлидадан Трояга жорыкдъщ сэтп кун1н белплеп болжап б1лген гректщ сэуегейлер1. 115-117. М и к е л е С к о т т о — император, Ф ридрих екппшнщ Aapirepi api астролоп. 118-120. Г ви д о Бонатти — етжшьшсп к а с т еткен сэуегей, ХШ-тасырдаты Аздента астролоп. 124-130. \"К а и н\" — бул жерде А й магынасында. Орта гасырдагы Дши наным бойынша, Ай бетщдеп дак, — Каинньщ келецкесь Айды ертеп ж1беру уннн шепшек Tepin эуреге тусуге жазаланган. ЖИЫРМА Б1Р1НШ1 ЖЫР Сспзшип кдт Несший апан: паракррлар Tipini.iiriiuie дс тунек багып OMip сурген зымиян — паракорлар осы апанда кдйнап жатка и кара майга батуда 37. \"Сайыпкдфандар\", ягни жырткдпп тырнакрылар. Бул — игешекп сырык, темзрмен кдрулантан бесшгш апанньщ жындарыньщ жалпы аты. 38. Кдсиетп Дзита — Лукканыц кдмкрршы эйел!. Бул жерде оньщ eciMi кдла атынын, орнына крлданылып отыр. Старшын — еюметпк кецестщ Myuieci, аты белпс1з. 201

41. Бонтуро Дата — Луккадагы демократ — пополандар партаясыньщ басшысы. 0зшщ паракррлыгымен бэршен де асып тускен, Tiirri сайтандардьщ ез1 де оны мыскдллмен атайды. 48. VIII-FacbipAa Константинопольден экелшген Лукка ипркеу1ндеп aFaurraFbi кудай бейнеа \"Кдсиетп бейне\" деп аталган. 49. С еркьо — Лукканьщ кдсынан аккдн езен. 96. К апрона — 1289-жылы флоренциялыкуар алган Пиза елкеандеп кррран. 109-111. Жак£1ндарытау жотасымен оцай етуге болады деп сайтандар жолаушыларды алдап тур. А л аныгында, келеа алтыншы апанньщ устшдеп кетрлердщ 6epi кирап кдлган. 112-114. Дантенщ сапарынан 1266 жыл бурын Христос елгендеп буюл тамук,ты сшанддрген жерсшашс туралы таил да еске салу. ЖИЫРМА ЕК1НШ1 ЖЫР Ceri3iHini кдт Бесшнн апанньщ жалгасы 1-12. Данте ез1нщ согыстан алган эсерлерш есше алады. >KoFapFbi Ариода 1289-жылы Казентина жазьнында, Кампальдино мацында флоренциялык,тар аретинд1ктерд1 жецгендш туралы эцпмеленедг Онда рыцарлар кдтарында Данте де кдтыскдн. 48-54. Еси комментаторлар бул паракррларды наваррлык, Чамполо деп атайды. 81-90. Чамполо ею сардиниялыкды атайды: 6ipi — Галлуралык, монах Гомита, eKiHUiici — 1275-жылы взшщ куйеу баласы Бранка д'Орья елтпрген Логодорлык, Микеле Цанке. 202

ЖИЫРМА YIIII МИ11 ЖЫР Cerijinuii кдт Becinuii аманньщ соцы Ллтыншы анан: емжуздйкр 4-9. \"Кдрт\" пен \"К,иыск^днат\" жындардьщ кдкдъпысы тышкднды cyFa батырып, соньщ салдарынан артынан e3i курыган бакдны, Эзоптыц мысалын еске туаредд. 25. \"Крррасын эйнек\" — айна, Виргилий езш Дантенщ жаны Kepirnn туркан айнага тецейдд. 58-67. И ш дерш ryc ipe (жалган сыпайыгершШ к) буркеншт бар окдлаган шапан киш, крргасындап ауыр жук аркдлаган еюжузддлердщ тобы кершедд. Ш апан- дарыньщ сыртын алтындатып крйрандык,тан да, халык, оларды \"боямалар” деп атаган болу керек. Мумкш, 6eTi рана жылтыраган деген магынаны бередк 1нж1лде еюжузддлер \"боямалы табьптылар\" деп керсетгледд. 63. “Колонья\" — монахтары еюжуздьштмен атагы шыкддн Рейндеп Кельн кдласы. 65. Фридрих eximui езшщ мэртебесш кррлап, айыпкд тартылгандарды крррасын сауыткд орап, жаньш туркан откд тастаганда, жазыкдылар балкдяган крррасынмен 6ipre балкдга Kerri деген кдуесет бар. 76-108. \"Куаныш ортак,\" орденшен шыкдан ею монах гаудентгармен кездесу. Bipi — гибеллин, еюнпна — гвельф, exeyi де 1266-жылы жалпы ережеге кдрсы Флоренцияньщ подесталырына сайланган. Осынысымен партияныц арасындагы алауыздыкды жойып, ею партияны татулас- тырура ниетгенген. Б1рак,олар азаматгарды алдап, ездершщ зымияндык, ниетгерш кже асыру ушш эртурл1 арекетгер жасаган. К еш н оларды халык, бйреудщ бак,ытына \"куанушылар\" емес, кулкдяны тойрагаа \"рахатганушылар\" деп атап кеткен. 108. Гардинго — Уберти деген гибеллинддк аулетген тарарандардьщ уйлерше Kepmi Флоренциядагы квартал 203

Гвельфтерге жалданган агайынды гаудентгер ол уйлер/у ертеп ж1берген. 110-125. Жерде KepiAinтасталган еврейдщбас священнип арамза Канафа Христосты жазгырганы ушш, тамуцта кер1лш тасталган. Оныц жайылып жаткдн денесшщ устшен ауыр сауытты айыптылар етуде. 121. Канафтьщ кдйынатасы — о л да еврейдщ бас священнип — Анна. 133-146. Алтыншы апанга кешрмен баруга болады деп жындардьщ алдаганын Виргилий Каталаноньщ сез1нен тусшедь ЖИЫРМА Т0РТ1НШ1 ЖЫР Сепзшим кдт Жетншл апан: урылар 31. \"Плащга\", я т и еюжузддлердщ крргасьш сауьггы. 86-87. Мысалдардагы жыландар. 93. Гелиотроп — асылтас. Шащщн жыланньщ уьш кдйта- ратьшepi гамде-гамоныалыпжурсе, кезге кершбейтш болады. 106-1И . Ацызга айналган кус Фениксп Данте Овидийден алган, бес жуз жыл жасаганнан кейн Феникс езшщ уясьша нард жэне мирра деген еомдисгерд1 тесевд де, еледь Оныц суйегшен жаца Феникс пайда болады. 122-139. Ват т Ф уччи — Пистоянныц атакуыазаматыныц асыранды баласы. О л езшщ е й сыбайласымен 6ipre езшщ туган кдласындагы кдсиетп Иаков ппркеушщ мулюн тонаган. Олардьщжалган керсету1мен жазыкрыз пендеусгалган, б!рак, нагыз щллмыстыц беи кейн ашылган. 140-151. Ванни Фуччи езшщ сезш Данте муше болтан ак, гвельфтердщ Флоренциядан жойылатьшы туралы ашулы сэуегейлжпен аякцайды. 204

ЖИЫРМА БЕС1НШ1 ЖЫР Ceri3iHuii кзт Ж и акыры 1-9. Дантеге айткдн езшщ сезш Ванни Фуччи кудайды дерею тыдеумен аяк,тайды. BipeyAi кррлаганы ухшн Италия кдлаларынын, зацы бойынша ец жогарты айып салынатын болтан. Тамукра да Фуччи ерекше жазаланган. 10-15. Фуччидщ кррлауы мен кдстандыты Дантенщ де Пистояга деген ecKi жарасыньщ аузын тырнап, жаулыгын арттырады. Флоренцияныц кундес1 болтан Пистояны Данте бурыннан жек керетш. 15. \"Фивада шьщнан кулап елген\" — Капаней. 16-33. Как — жартылай адам, жартылай ац. Авентин тауыныц у цп рш мекендеген. О л езш щ кулытымен Геркулестщ малый айдап экеткен, сонысы упнн оны Геркулес елт1рген. Дантенщ шытармасында ол кентаврта айналып, \"туыстарынан белек журедГ', ce6e6i ол кдры рет1нде зорлыкдтыларды кузететш жегший кдткд емес, жыланныц ордасына орналаскдн. 34-151. Расырдьщ ортак,кунэсшдей болтан, езше жанры таныс флоренциялык, бес кдзына урлаушы кершедд Дантеге. Жартаскд алгаш жакршдатандар: Аньелло Брунеллески, Буозо дельи Абати жене Пуччо ден Галиган. Булар кутат отыртан Чанофра ден Доната алты аякуы жылан болып ке/йп, Аньелломен шырмалып, eKeyi y p e iw кубыжьпркд айналады. Соцында \"ете жауыз жыланшык,\" бейнесшде Франческо Кавальканти келедй Буозо жыланга, Франческо адамга айналып кетед1. 94-96. Лукан — ертедеп Римнщ акдшы. ©зш щ поэмасы \"Фарсалияда\" ол Ливия шелшде жыланныц шакдднынан мерт болтан Сабеллмен Насидийдщ жауынгерлер1 туралы ецпмелейд]. 205

Жылан шаккдн жауынгерлердщ 6ipi кулге айналып, кдйсьйнршщ iciHin кеткеш соншалык, xim-i устшдеп сауыты да айырылып кеткен. 151. Франческо Кавальканти Гавилле кррганы тургын- дарыныц крлынан кдза тапкдн, соцыра туыстары аса кдталдыкден оньщ кегш кдйтарган, \"ол туралы Гавилла эл1 де аза тутуда\". ЖИЫРМА АЛТЫНШЫ ЖЫР Сепзшнм кат СепзЫш1 апан: зымиян акылшылар 1-12. Флоренция туралы жаман атак, жер, суда FaHa емес, жаЬаннамга да енген. 9. Прато — Флоренцияга барынран, б1рак,эл1де онымен жауласуьш токуатпай, оньщ куйреуш кутш отырган керш кдла. 25-48. Устшде отгьщ -riAi сумацдатан жазык, Ж урш келе жаткдн кунэкарды буркеп алган от. Булар Tipi кез1нде ездершщ зымияндык, эрекетгер!мен халыкуьщ арасына от жакрдн-ды, ендд мащтлш откд e3Aepi кдрылуда. 34-39. © зш кррларан балаларын аю жеген Елисей пайгамбар, Илья пайрамбар туралы шжъчдег!ецпме. Данте ею айырылган отты керш, Фиваныц патшасы Эдиптщ улдары Этеокл мен Полинниктщ езара кэдэщясы туралы ацызды еске алады. Арайьшды екеу! кьфрын согыста 6ipiH- 6ipi елпредр олардьщ денесш откд тастап ертегенде, туысын туысы елтарген жаулык,тыц символы ретзнде от ею айырылып жанган. 55-75. Ею айырылып жанган от гректщ батырлары Одиссея мен Диомедтщ келецкесш керсетпей тур деп тусшддредь Олар езара сыбайластар ретшде жазалануда. Солардьщ акррлымен жасальан агаш та Трояныц Ty6iHe жеткен: солардьщ зымияндырымен эйел! Дейдамияны 206

тастап, отанына кдйтып оралмау макратымен Троян жорытына крсылтан. К,аланы крргап туратын Афина Палладаньщ кдсиетп статуясы Палладид де урлатан солар. 60. Энейден таратан \"римдктердщ дацк,ты шацыраты\" Троядан шыгып, Италияга крныс аударып, рим урпакуарынын, атасы болтан. 76-142. Уллис (Одиссея) езшщ соцты сапары туралы эцгтмелейд. Эндменщ жел1с1 мен тушш Гомердкшен мулде белек. Гомердщ айтуынша, узак,санардан кей1н Улисс тутан отаны Итаката адал жары Пенелопата кдйта оралады. А л мунда сикдр эйел Цирцеяньщ туткдшында 6ip жыл болтанная кейш, Уллисс езгнщ cepiicrepiH жаца canapFa елйспрш, Жерорта тещзшщ жаталауы мен аралдарында болады да, Геркулес баганасыныц epi жаты Гибралтардан 6ip-aK, шыгады. Содан сон, олар оцгуспк шытыскд бурылып (Дантенщ айтуы бойынша онда курлык, жок), елс1з-кунс1з жарты mapFa келед. Олар аспанньщ ощуспк полюсьшан жулдыз керед, ягни экваторды кест егкен. Сапар бес айдьщ жуз1не созылтан. А к д р аятында алысан тау кершген (комментаторлардын; айтуы бойынша, Дантенщ тарасат тауы). Сурапыл дауыл турып, алла рукрат етпеген ic icrereH пакдрларды тещз жутып крйтан. Бул да Уллистщ (Одиссеяныц) cepiKTepiHe берген жаман ащылы ед1. \"Кудретп комедиядаты\" Уллистщ тарихы Данге княлыньщ жемгс! деп жорамалдауга болады. ЖИЫРМА ЖЕТ1НШ1 ЖЫР Сепзшип кдт Cci пн апанньщ акыры 1-15. Денесш от буркеген, зар ещрей жакдндатан кунэкар Дантенщ eciHe шине адамдарды тытып ертеу ушш агригенттщ жауыз патшасьшьщ эм1р1мен афиндык, уста Перилл жасатан мыс епздщ мещрегенш ту ор ед . О л еп зд ц 1ш1нде oipiiiiiii болып Периллдщ ез1 ертел1нген. \"Сауап болтан\", — дегенд крсады Данте. 207

16-129. Ж акундап келген — Романьяньщ атак;гы синьоры, гибеллиндердщ кесем! Гвидо да Монтефельтро. 40-42. О л кезде Равенна мен Червьяны Франческа да Риминидщ экес1 Гвидо да Полента билеген. Оньщ rep6i — сары матага тшлген кузыл бурит. 43-45. Мунда еске алынып отырган гибеллиндердщ Романьядаты орталыгы Форли кдласы. 1281-жылы бул кдлага кдрсы папа Мартин тертшпн француздардын, к,осымша отрядш к,осып, гвельфтердщ эскерш аттандырган. Кдланы крршау, кдшан Монтефельтро крршагандарды кираткднша, ею жылга созылган, 1300- жылдан аз уакут бурын герб1нде жасыл арыстаны бар Орделаффи кдланы алган. 46-48. Барбос Веруккьо мен оньщ куппп — 1295-жылдан бастап Риминидщ синьоры, Джанчотго мен Паоланьщ aKeci. Kyuriri — улкен улы Малатестино. Монтанья — езшщ экесшщ тшн алып, Малатестино елтпрген риминия гибеллиндершщ кесемь 19-51. \"Ламонадагы бекем т1рек\" — Фаэнца, ал “Сантериодагысы\" — Имола, екеуш де Магинард Пагани билеген. 52. Чезена. Савьо езетндеп папа Бонифаций сепзшпп \"айттым 6iTTi, кест1м у з и д Г деген папалык, бил1кт1 пайдаланып, кунэсш e3i жумак, больш, Монтефельтроны зымияндык, эрекеттерге итермелеп, оны крсымша кунэга ел1кт1рген. 85-88. Папа Бонифаций Латеран мацындагы уйлерд! иемденген Римнщ Колонна дейтш атак,ты эулетсмен КуркуСКДН. 89. Акра кэласы, 1291-жылы сарациндер алган, христиан- дардыц Сириядагы сощы мекен-жайы. 94-95. Алапеспен ауырган император Константин Римнщ солтусттнде, Соракте тауында жасырынып 208

журген папа Сильвестр 6ipiHiuim шатуяртып алыпты-мыс, папа оны дертшен айык,тырыпты-мыс деген ацыз бар. 102. Пенестрино — Колонна эулетше кдрайтын кррган; \"уэдес! коп те, орындауы аз\" деген онтефельтронныц акдтлына ел1ккен папа ол кррганды кульгкден алдап алып, жермен жексен ет т жойып ж1берген. 136. К елеа тогызыншы апанньщ кунэкарларын кдрама- кдйшылыкден анык,тайды, олар: \"болшектеп алып езпш кушейткендер\", я т и адамдарды 6ipiHeH-6ipiH айырып, араларьта от тастап, осынысымен де вздершщ куналарын да, алдагы жазаларын да ауырлатып алгандар. Ж И Ы Р М А СЕГ131НШ1 Ж Ы Р Ceri3iHiui кдт Тогызыншы апан: алауыздык. тудырушылар Бул кдтта ддни белшушшк'п, саяси тартыс, езара жанжалды к,оздырушылар азаптанады. Б1рл1к пен тыныштыкз'ыжогары багалаган Дантенщ кез алдында булар куненщ ец ауыры боп саналазын. Мунда кунэсьша жазасы сай келед1. Сайтан кунакарлардьщ быт-шытын, пэре-пэресш шыгарады. Кдйта айналып шыкданша олардьщ жазасы жазылады да, “азапты жолдьщ бурылысында\" жаза кдйталанады. 8-9. Пулилер ел1, Апулия — темендеп согыстар болып еткен Оцтус-пк Италия магынасында. 10. Трояндык,тар — Оцтустж Италияны багындыртан Энейдщ cepiKTepi. 10-11. Узакдэ созылган сотые — б1здщдэу1р1м1згедешн — 218-202-жылдары болтан Рим мен Карфагеннщ Пуникалык, сотысы; Канна мацында римд1ктерд1 Ганнибал елт1ре жефп, Римнщ елырглген атты эскерш щ жузжтерш тонатан. 209

14. Робер Гискар — он 6ipimui тасырдагы Нормандия жаулап алушысы. 16. Чеперано мацында, я т и Карл Анжуйский кулаткдн Фридрих еюншшщ баласы король Манфредпц т1зе буккен Беневенто мацы. 18. Тальякоццода Карл Анжуйский Конрадиннщ эскерш талкдндаган, оньщ бул женщине француздын, айлакер рыцары Алар ле Валлеридщ акцьш кемекид болтан. 22-62. Мусылман ддншщ непзш кдлаушы Мухамедпен кездесу. Дантенщ айтуынша, ол халык,тардьщ арасында сурапыл кдйшъ1лык,тугызтан, дуниежузшк дши жанжалдьщ айыпкерь 32. Fa3ipeTi Бали — Мухамедтщ умбетшщ арасында алауыздык, туын кетерген. 55. Ф ра Дольчино — Италияньщ солтуспк батысына кен, таратан мистикалык, ж эне революциялык, — демократиялык, \"эулие бауырлардьщ\" басшысы. Акруйек феодалдар мен ииркеу иелерше кдрсы болтан шаруалар кетершсшщ крйтпас-кдйсар кесем1, тендш. непзшде epiicri шаруалар кргамын курмак, болтан. Ресми ипркеу отан крест жорыгын жариялаган, отан Новара кдласынын, тургындары да кдтыскдн. Дольчино езшщ жакуастарымен 6ipre таудагы узак, крршауга тезген де, акцгрыаштык,буып, бер1лген. О л 1307-жылы Новарда откд ертелген. Данте оны дгаи алауыздык,ты тудырушыньщ екШ ретшде айыптайды. Мухаммед отан достык, сак.тандыруын жолдайды. 64-90. Пьер да Медичина — жакцшдасып кеткетнщ барлыгымен жауласкдн болониялык, 76-90. Пьер да Медичина айткцн уакдга былай еде \"Кд1ли жауыз\" Малатестино, Риминидщ кцглышынан кдн тамган эюмь езш щ шагын кдласы Каттоликке Фано кдласыньщ атак,ты ею туртыны Гвидо дель Кассеро мен Анджолелло да Кариньяноны шакдграды да, олар жузш 210

келе жаткднда езшщ крйран адамдарына екеуш тещзге тастатады, бораны кдуйтп Фокара мугасш айналып еткен олар кудайта кулшылык, та ете алмай кдлады. 91-102. Курион — римнщ шешеш (Луканныц айтуы бойынша) Римнен куылып, Риминидеп Цезарьта барып, оньщ Рубикона етпп, азамат cofbicuh бастауына кецес бередд. Кунэн1 Риминиде icTen, тамукда тускенддктен, \"О л кдланы мэцгшк к ер п аз \". Сондык,тан да Данте одан: \"Жанары жайсыз мынау им ?\" — деп cypayFa мэжбур болады. 103-111. Моска деи Ламберти — 1215-1216-жылдары атак,ты рыцарь Буондельмонтен1ц Амидея эулет1нен таралтан кдлыцдыгына уэдесш орындамауынан шыкдсдн Флоренциядаты аулетгер арасындаты кднды кек-ri бастаушы- лардьщ 6ipi. 112-142. Бертрам де Борн — атылшын корол! Генрих екшшшщ улдарыньщ 6ipiH экес1не кдрсы кетершске итермелеген оцтуст1к Францияньщ рыцары, атак,ты трубадур. 136-138.1нж1ддеп Ахитофел, Израил патшасы Дэунтщ кецеснна, Дэуитщ баласы Авессаломды экесше кдрсы крйып, оны ел-прткен. ЖИЫРМА ТОЕЫЗЫНШЫ ЖЫР Сепзйшп кэт Тотызыншы апанныц акыры Опытны апан: жалтан металл жасаушылар 13-36. Джери дель Белло — \"алауыздык, сепкен\", Дантенщ туысы. 29. Сеньор Готфорсий болтан Бертран да Бори. 58-66. Эгина аралыньщ турпынын тутас кдырып, жаца урпак, кумырекддан кдйта жаралтан урейлД тендз туралы ацызды Овидий \"Метаморфозысында\" суретгеген. 211

109-120. Ариендш Гриффолино тамук,та алхимик репнде жазаланып жаткдндырын, сьеннщ епископы оны мунысы уппн откд ертемеген, езшщ су й кп окушысы АльберюДедалга усап аспанга ушпак,болып, ушуды уйрет деген отшил етедд, Гриффолино оган уйреткенсидд, оны осынысы уш1н епископ откд жак^ндыгын ецпмелеп отыр. 121-139. Жещлтек Альбероньщ мшез1 Дантеге сьен- дйстердщ акь1мак,тьпын дэлелдейдь Сондыкр’ан да 1293- жылы Сьенде откд ортенген алхимик Капоккьо сьеннщ ак^мак, ысы рапкррлары мен малшылары туралы мыскылмен кдйталайды. ОТЫЗЫНШЫ ЖЫР C'critiiiuii жыр Оныншы апанньщ акыры Крлдан адам, акта, сез жасаушылар 1-12. Юпитердд Семеладан к^азганьш Юнона алдымен Семеланы ел-прш еш алады. Одан сон, Юнона Семеланьщ куйеушщ кдрындасы Иноньщ epi, Фиванын, патшасы Афамантага езшщ эйел1 мен балаларын елтзртюзед! де, Семеланьщ бугал туыстарын жойып яаберед. 22-45. Аретиндпс Гриффолино баскдларды кдгршып, жупрш журген ею жалацаштьщ 6ipi Джанни Скикки, eKiHuiici — Мирра екенш тусшддредг eKeyi де \"ойдан адам жасагандар\", ягаи баскдньщ атын жамылушылар. 31-45. Джанни Скикки, Кавальканти эулетшен шыщсдн флоренциялык, езшщ досы Симоне Донатидщ OTimnii бойынша, Симоненщ туысы Буозо Донати елгенде, елжтщ орнына жатып, нотариусу есиет жаздырган. Осы кезде ол акщадан белек маркумныц ец тандаулы кдшырын езшщ атына кдлдырран. 37-42. Мирра — кипр патшасыньщ кдгзы, ез экесше ез1 жаратылыскд жат кдолыкден ашына болып, ез1 баскд 6ipey болгансьш, кд1лмысты кумарльпын баскдн. 212

46-90. Маэстро, Адамо, Арноньщ жорарры жагындары Казентина жазыгынын, Ром ена кррганынан Гвиди графтарыныц ел1кт1ру1мен келген: 6ip жагында Флоренцияныц rep6i — гул1 бар, 6ip бетшде Иоан Крести- тедрдщбейнеа бар жалган алтын тецгелер жасап uibiFapFaH. 78. Бранда — Ромена манындары булак, кез1 (бастау). 91-99. \"Жалран сез жасаушылар”, демек е-прйшнлер, олар мэнгшк сандырацтайды. 97. 1нж1лдег1 Пентефрия. Иосиф кдрамай крйган соц, ол туралы осек тараткдн. 98. Грек Синон, арандатк^рш агаш атты кдлага Kipri3yre трояндарды кенддрген. 129. \"Нарцисстщ суы\" миф-пк ацпменщ кейткерГ тамаша Нарцисс айнадай Судан езшщ жузш керген. ОТЫЗ Б1Р1НШ1 ЖЫР Алыптар кудыгы Тогызыншы каткд ену 1-6. А цы з бойы нш а, А х и л л e x e c i П лей д е н ез1 жаракдтганран жарасын G3i рана суйкеп кетш жазатын найза алган. Бул жерде Виргилийдщ сез1 сол найзага тецест1релед1: cerin, к1нэлап, сейлеп жубатады деген марына бередь 12-18. Akj.ih Ронсевалья жазырында жауы жаншып бараткднда, кернейлетш дыбыс берген ¥лы Карлдыц жиеш Орланданыц кернейш еске алады. 19-33. Алыптар Уранньщ (аспан) жэне Геяныц (жер) улдары Юпитердд (Зевсп) жецш алура эрекет жасаган, алайда Зевстщ кдЬарына ушырап, жай тусш, тамукда тасталган. 41. М он т ередж оне — он eKi мунаралы Сьеннщ мацындары кррр-ан. 213

46-79. Немврод (мык,ты Kyurri) — аспанра -прелетш батана орнатуды ойларан улы сейшш Вавилонныцтуцгыш папнасы (шжгл бойынша) оньщ бул ойын орындатпау ушш, кудайтагала курылысшылардыд тшн эртурл1 кылып либерген де, олар 6ipiH-6ipi тусшуден кдлран. 59. Крладан жасалган ете улкен бурппктщ бейней, кдз1р Ватиканныц батында. 63. Ф рисландияныд гуррындары ездерш щ узын бойшандырымен белгш болтан. 82-111. Эфиальт— алыгггардьщкудайга кдрсы куресшщ жетекипсь 98. Б риарей — жуз к,олы бар альт. 112-145. Ант ей — езшщ куатын жер-анадан алган, арыстанмен рана тамакуанган альш. Алкид — Геркулес Антейдщ жерге аягын тиг1збей жедген. Антей кудайга кдрсы сорыскдн алыптардын, кдтарында болмаган; ол бул уакутга Африканыд Баграда жазьнында ад аулап журген, онда кешн рим крлбасшысы Улкен Сципион Ганнибалды жедген. 124. Тиф он м ен Титий — алыптар. 135. Гаризенда — Болоньядагы келбеу мунара. ОТЫЗ ЕК1НШ1 ЖЫР Торызыншы кдт Саткындар, Канна, Антснора 11. А м ф и он — адызга айналган музыкант. Фива кдласына кррган салу макратымен, ол музыкалыдаспабын алып ойнаганда, тастар езддгшен кдланыпты деген сез бар. 16-19. Торызыншы кдт терт орталыкуан турады: Bipimni орталык, — Каина: жадындарыныц, туыстарыныд тубше 214

жеткендер жазаланатын орын. Бул бе/им езшщ бауыры Авельдо елтзрген алгашкдг Адам ата мен Хауа ананыц улы Каинныц еейшмен аталган. Жазалылар жаЬаннамньщ ец тубшдеп Коцит келшщ кдткдн суында кещрдектеп турады. Оларды шегендеген муз — оларды ц цаш ш ер к,аталдыгыныц б е л п с ш аныкуагандай, Музды кел Люцифер кдмалган орталыкда кдрай келбеген. 27. Танаис — Дон езеншщ ертедеп аты. 28-29. Там берник — Славониядагы тау; Пьетрапана — Тоскднадагы тау. 33. ЦДлденщ ыстык, куншде деген матынада. 34. \"¥ятьш жасырган\" — бет-жуз деген сез. 40-60. Агайынды графтар Мангона, тоскдналык,тар, 6ipi •гибеллин, eKiHiirici — гвельф, экенщ мурасына таласып, 6ipiH-6ipi елттрген. 62. Артур — езшщ тагын тартып алгысы келген ез улын елт!рген Британияньщ ацызга айналган кешпкерг найза шанышкдны соншама, елжтщ денесшдеп теактен кун сэулео кер1нген. 63. Фокаччадеи Канчельери дейтш атак,ты эулетген гаралган, езшщ немере imciH айуандыкден елт1рген. 65. Сассоль Маскерони, ез агасыныц мурасына ие болу ушш, оньщ жалгыз улын саткдшдыкден ед-ирген атак,ты флоренциялык, 67. Камичоне — Паццилар эулетшен, ете кунгп флоренциялык, феодалдар, ез тущямын e3i сапдындыкден елт1рген. 68-69. Карлино де Пацци — жауларына сатыльш, ез партиясына жауыздык, icTereH флоренциялык, Данте бойынша, ол ец ауыр кунэкар ретшде Антенорада жазалануы ттс. 215

70-139. Екшнп орталык, — Антенора: гректерге трояндыкуарды саткдн троян кесемшщ атымен аталады. Бул жерде отандарына опасыздык, еткендер мен олардьщ жактастары жазаланады. 73-111. Дантеге езшщ атьш айткдгсы келмеген — Бокка дельи Абати, флоренциялык, 1260-жылы Монте Аперти жанындагы айкдста Флоренция эскершщтуустаушысыныц крльш кцып, жау сьендисгердщ женуше кемектескен. 112-123. Буозо да Дуэра, француз эскерлер1нщ крлынан келген кдрсылыгын керсетпей, Италияра енддр1п ж1берген Карл Анжуйскийдщ жалдамалысы, Кремонадагы гибеллин- дердщ кесемшщ 6ipi. 119. Б еккари я — Валломброзадагы монастырдыц аббаты, Флоренцияга опасыздык, icren, басы алынтан. 121. Д ж ан н и С ольда ньер — гибеллиндерд1 сатып, гвельфтерге ет1п кеткен эулетп флоренциялык, 122. Ганнелон — Роланд пен Ронсеваленщ ел1мшщ айыпкер1. Тебальделло — фаэтпк саткдш. 130-131. Тидей — Фиваны крршаган жен патшаныц 6ipi. Фивалык, Меналиппо ауыр жаралаган ол елш бара жатып ез1нщ жауын влнрш улгерген, достары елнрген адамыныц басып экелгенде, Тидей ела басты шайнай бастаган, аузынан ешюм айыра алмаган. ОТЫЗ УШ1НШ1 ЖЫР Тогызыншы кдттыц жалгасы Антенораныц акыры 13-78. Уголина делла Герардеска, Лукка мен Флоренцияга б1рнеше кррраньш берген Пиза коммунасьшьщ билеуппс1, ар хи еп еско п Р удж ери оны опасы з деп айыптап, 216

пизалык^арды OFaH кдрсы крйып, ею уды, ею немересшен (Данте бойынша терт улымен) мунарага кдмап, аштан елтзрген. 33. Гваланди, Сисмонди жене Ланфранки — еюмет бшйгше таласкдн Уголиноныц жаулары, атакхы пизалыкцвр. 82. Капрара м ен Горгон а — Пиза кдласы турган Арно езенш щ сагасына жуык, Ти ррен тещ зш щ юшкене аралдары. 88. \"Ф иваны ц к е р а т и т ы \" — П и зан ы Ф ивадан шыкдандар TypFbi3F3H деген ацыз бар. О л да Фивага усап, ш ю езара к^гркдлстан еюдай болтан. 88-89. Угуччоне мен Бригата — Уголиномен 6ipre опат болтан немерес1 мен улы 91-157. YiniHiiri орталык,— Толомея — ез1нщдастаркдндас достарына опасыздык, жасарандар. Булай аталу ce6e6i, Маккавей ютаптарыныц айтуы бойынша, Абобтьщ баласы Птолемея ез туыстарын тойга шаквдэып, барлыгын кедэып тастатан. Сонын, атымен аталуы мумюн. 118. Альбериго — Фаэнцадагы гвельфтердщ кесем1, монах; ол да достык, дастаркднга шакдярып, езш щ •гуыстарын жауыздыкден елтзрткен. \"Жемос экелщдер\" деген оньщ сез1 жалданган Kici елтзрутшлер ушш шартты бемз болтан. 126. Атропос, ярни езгермейтш — адам ем1ршщ ж1бш узетш уш серцсгщ 6ipi. 134-147. Бранка д'Орья — Генуянньщ рьщары, езшщ атасы Микеле Цанкеш дастаркднта шакэрып, айуандыкден елтзрген. 217

ОТЫЗ ТОРТ1НШ1 ЖЫР Тогызыншы каттын акыры Джудекка. Люцифер — Ощуспк жарты шарга шыгу 1. \"Тамук, патшасыныц туы жакындап келедГ — Сор мен сойкдндык, мекендеген жаЬаннам тунепнщ ортасьша Дантеш апарардагы Виргилийдщ ескерткеш. Акын бул арада пнркеу гимншде айтылатын латьш еленш айтады. 10-15. М уз баскдн келдщ соцгысы Джудекка деп аталады, Христоскд опасыздык, icrereH Иуданыц аты крйылган. Мунда жазалангандар муз кдбаттарымен 6ipre кдтып тур. Kjaflcbi6ipi жаткдн. Есю анык,тама бойынша, булар дережес1 де, кдд1р1 де тепе-тец ездерше 1згшк жасагандарга опасыздык, еткендер. А л бастарымен музга кдткдндар — устаздарына, мемлекет билеупп жогары дэрежедеп улкендерге опасыздык, еткендер. Бастары жогары кдрап тургандар — ездершен теменплерге кданат icrereHAep. А л ецаддогаша ишп кдлгандар — жогаргыларга да, теменплерге де опасыздык, жасагандар. 34. \"Жараткднга кез алартып\" — ягни кудайдан да жогары болуды армандаган, оган опасыздык, icrereH. 37-45. Люцифердщ уш басы кудайдьщ уш басына бурмаланган кдрама-кдрсылык. (орта гасырлардагылардьщ уп>гмы бойынша) октемддк куд1ретгшкке дэрменаздж пен элс1зд1к кдрсы крйылган: акылдылыккд — надандык, махаббаткд — жауыздык, кдрсы крйылган. Сайтанньщ да бет-жузшщ уш бояуы бер1лген кызыл туе — ешпендшктщ, акрары туе — елаздпетщ, кдра туе — надандык,тын, белпа. Ушеушщ де жогары жагында Аюцифердщ тебесшдеп айдары — менмендпегщ белпешдей. 55-67. Дит, сайтан, ер басьшьщ азуымен кунекарлардьщ быт-шытын шыгарады. Аспан мен жердщ KyAipeTiHe опасыздык,еткен ауыр кылмысгылар осылаи жазаланады. Ортадагы бастыц азуындагы сайтан тырнагымен теркпн сыдырган Иуда Искариотский. Аюциферлдч куйреуше 218

бара-бар кунэга баткдндык,тан, Иуданыц басы сайтанньщ аузында. Иуданыц жазасы симонистерддкше украйды, ce6e6i ол отыз тиындык, кумкке окдятушысын саткдн (19- жыр). EKi жак?ары е й бастыц азуында Юлий Цезарьды ел-прген Марк Юний Брут пен Кассий. Брут азабын кдщк, етпей кетеруде. Иуда опасызбен кдтар ец ауыр кунэкар ретпнде Брут пен Кассидщ де жазалануы окушыны бэршен бурын тацдандырады, булар Римдеп республикалык, курылыстыц курескерлер1 epi крргаушылары едд. Бул жаза Дантенщ саяси теорияларымен аныцталады. Дантенщ кезкдрасы бойынша, Цезарь Рим империясыньщ непзш тургызушы, демек дуниежузШк монархия мемлекетпк курылыстыц ец тамаша Typi, адам баласьшьщ игш п ушш ете кажет деп тусшген Данте. Италия республикаларыныц кулдырауын бакдялап, OFaH кдрсы реакциядан туран Дантенщ кцялы (утопиясы) бостандык, пец эддлеттшкп кдмтамасыз етш, дуниет б1рл!кте устайтын тек монархия, оныц \"игшкт!\" билеуипй деп тусшген Данте. 70-126. Сайтанныц денеймен ормелеу ж ане тусу. ЖиЬанкездер элемшц орталык, нуктейне келедд. Солтуспк жарты шарда олар жерддц ец теменп кдяртысына ендд. Олар тамуцтыц табалдырьпын атгагалы 6epi 24 сагат втг1, мундай жылдамдык, авторра ыцтимал болып кар1нген керемет жардайда рана болуы мумкш, Люцифердщ денеймен темен жылжып, олар ж ер мен кектщ дал ортасына жетедд (Сайтанныц белшщ тусы). Енд1 олар бастарын темен кдратып, Диттщ саныцан табанына, оцтуспк жарты шарра карай ермелейдд. Кеп узамай олар сайга 'iycin кетедд. Виргилий сайтанныц жунше жармаскднды К.ОЙЫП, Дантенщ шыц жартастыц устгае отыруына кемектеседд. Данте кез алдында аяры кекте ербецдеген, \"дуниен1 тейп еткен куртты\" кередд, Виргилий Дантеге кдйда 'iypFaндыцтарын, Люцифердщ кулауы, одан пайда болтан апаттыц тарихын туйнддредь 127-132, Вельзевул сайтанныц аягы аспанда ербецдеп ■гурран мандаты жолаушылар тускен сайдыц бойьгндата булак, Лета — кунэю тазарту булаты. О л рарасат тауынан басталып, оныц етепне дей1н келедд де, сол жерден бастап 219

жердщ кдфтысын жарып, гарасатгьщ бар куна туралы е с т е л т н тамукд<,а арызып кетедр адам баласыныц айуандык, icrepiH тамукдд жетюзген тозак,тьщ кднды езендер1 сиякды кунэдан жуындыру булаты Лета да тамук^ан кунвкарлардьщ тумьфын жинап алып шырады. 133-139. \"Куддретп комедиянын,\" 6ipiHiiii бшнмшщ тек жет1 жыры тана Виргилий мен Дантенщ элемнщ ортальны, тамук,тьщ тубшен шырып, FapacaT тауынын, баурайына келгендшн баяндайды. Жердщ ортасы оцгуспк жарты шардьщ ортасымен булак, бойындагы буралац тар жол аркдглы жалгасады, акдшдар осы тунек сокдакден ермелеп келедд. Жогары кетершп, кдйтадан жулдыздарды кору уцдн тэты да 6ip тэулж уакдгг керек, кдпас пен кдйрыдан кешн жарык, пен жакрылыкдсд ену деген сез.

г

“АЖАЛ АЛДЫНДА ТУРРАНДАЙМЫН...” Адамзат em pm e He6ip кулак, встш, к вз кврм еген алмагайып С1люн1'стерд1желтейX X гасы рдыр со р т ш ирепндереспублика паргиясы мен Уктегш баскарганД/нмухаммрдАхмегулы Крнаев — Крзакрганньщ жан-жаргы ныгайып, еркениетп елдер татарина росылуына уличен улес росран ip i мемлекет ж эне рогам райраткерi. Оньщ тусында Абай мен Ш оран ecKepm iunepi тургызылып, взге д е мэдени ошаргар уык,шаншыды. Алматыда \"Казахстан\"крнакут, \"Арасан\" сауыкуыру кешеш, Республика алары мен Сарай салынып, баска да гимараттар бой квтерду. Д им аш Ахметулы соны м ен ратар улттыр мэдениеттщ вркендеуш ед е елеули ецбек cipip/y. О й мен енер алыбы Мухтар Эуезов, Нурш са Тыендиев, 1лиясЕсенберлин, Энуар Элпмжанов, Ш эмш! Крлдаяров, Олжас Сулейменов ж эне езгелерге деген замандастьщ, агалыр кдмрорлыгы мен жанашырльпы аз болтан ж ор Тауперзенп, акрырарын МурагалиМакдтаевтырда СОКП Саяси Бюросыныр мушесi, Казахстан Компартиясы Орталыр Комитетни'р 6ipim ui хатшысыД. Крнаев атына хатжолдауыда жайдан-жай емес. Одан М.Маратаевтыразамапыр та, арындыр та бт м-болм ысы аргарылады. О ны Мурагали муры лесе де болгандай. Ол бул кезде шебершк шырына шыгьт, нагызрухани бт кке кэгерш п еду. Сейтш талай п'рш ш к сергелдерш ен сор хатжазылды. Eipap- ол уарытыцда арналтан ю а ге ж/берымей кдлды. Н еге? Бул — жан жумбагы. Б1зролдагы ролжазбаны тугелжариялай отырып, арынныр сол кезде кдндай коры куйде болганын бьлудД парыз санап, оган разтрп орырман ез терелтн жасай жатар деп ойлаймыз... \"Егемен Казахстан\". 222

Члену Политбюро ЦК КПСС, Первому секретарю ЦК Казахстана товарищу Динмухамеду Ахметовичу Конаеву отпоэта Макатаева Мукагалия, проживающего в. г. Алма-Ате, по улице Панфилова, 147 кв. 95 ПИСЬМО Глубокоуваж аем ы й Дим аш Ахм ет ович, посы лая Вам несколько необы чное письмо, заранее прош у прощ ение, чтоя урываю у Васдорогие минуты, которые Вам так необходимы. Я этого понимаю. Н о я н е м огу иначе поступать. Потому что чаша м о е го т ерпения п ер еп ол н ен а , прит ом п и сьм о отлеживалось на моей душ е годами. Честно говоря, боялся, струсил выложить вам все, что меня беспокоют. Есть причины почемуя струсил, почему я н е сообщ ал Вам раньше. О б этом- то скрепя сердце, ничего не утаивая, расскаж у Вам дорогой Димаш-ага. Я родился в 1931 году 9 февраля в Алма-Атинской области, Нарынкольскогорайона, в колхозе им. Энгельса Чалкудинского сельского Совета, в семье колхозника Макатаева Сулеймена и Макатаевой Нагиман. Отец мой Макатаев Сулеймен был один и з организаторов колхоза, после чего он... Аса гузырлы Димаш Ахметулы, кдпе/имде О з г е хат жолдап, езщ1зге тым кджетп асыл уакдггыцызды сэл де болса да алганыма алдын ала Farxy етшемш. Буны бек тусшемш. BipaK, мен баскдша батылдьщкэ бара алматан болар еддм. Тез1мнщ де шеп бар емес пе, оньщ усгше бул шатпак, узак, жылдар бойы жанымды жепдей жеп келдд. А ш ы ры н айткднда, Ci3re м е т мазасыздандыртан жайлардыц 6apiH жайып салура, 6ipTypAi к,оркдсок,тап журексшш журддм. Буларды бурын айтпаранымныц да езгеше себеп-салдары бар болатьш. Сол туралы, щамбатгы Димаш aFa, еш букпеаз журег1ммен кдн жылап турып айтсам деп еддм. Мен 1931 жылы 9 кдцтарда Алматы облысы, Нарьшкрл ауданы Энгельс атындары ужымшар, Шалкеде ауылдык, кецеандеп шаруалар Сулеймен Макдтаев пен Нагима 223

Мак,атаеваныц отбасында дуниеге к е л ш т н . Экем С.Макдтаев ужымшарды туцгыш уйымдастырушылардыц 6ipi едд, соцынан сол шаруашылыкхы баскдрды. Кедейлер зау-затьгаан шыгып, коммунистер кдтарына йрдд. ¥лы Отан согысында Калинин мацайында 1942 жылы ерлжпен кдза тауып, артына Kapi uieuieci, эйел! мен уш улик, кдлдырып Kerri. Онда мен тертЬпш сыныпта окитынмьш. Б1з майдан шебшде болмасак, та, сол жаралы жылдардьщ так,йретш журтпен 6ipre тарткднымыз аян. ¥жымшар даласы м е т мен туррыластарымнын, нагыз мектеб1 болды. Ыцыршапл айналган атгар мен епздер жеккен сока айдан, тукдям ceyin, масак, терт, шеп шаптык, 6i3. Содан кейш рана партага отырып, 6i3 кдлай болса солай окдяп, кдлай болса солай ок^тты. Бул еткендер мен еткелектер шопаннан бастап академик, студентген бастап партиянын, кдрапайым кдязметкерше деш н жылы к,абылдаган шыгармаларымда KepiHic, шеш1м тапты. Кеийрйцз, айтайын дегешм бул емес едд. Мен ез1мнщ езекп ертеген OKiHiurri салдыр-салак, OMipiM туралы, туган эдебиетке кдлай келгендо туралы, он е й жыл бойы кдзак, кецес жырына не крскдным туралы, т1рш1л1г1мде (airreyip шыгармашылык, та емес) суйнген жэне куйнген canepiM туралы айткдлм келедд. Элкдгсса. Интернатга онжылдыкуы бтргеннен кей н отбасыньщ курдел1 ауыр турмысына байланысты жорарры оку орнында б ш м алуды жалгай алмадым. Анам кдртац тартьш, сыркдтгана бердд. Kiuii бауырларым эл1 мектеп кдбыррасында едд, ажем жарыкзыкдгыц абден к у й кетш, шацыракуьщ Tipeyi жалгыз ез1м болып кдлдым. Ауылдык, кецестщ хатшысы, Кдлзыл отаудьщ мецгеруипа, ужымшар комторгы кд>1зметтер1н аткдрып, б1рнеше жыл жет1 жылдык, мектепте устаздык, егпм. Он ceri3 жасымда уйленд1м, б и ы л оран ж иы рм а бес ж ы л толады. Жубайыммен терт бала тэрбиелеп отырмын, тущышым университетге окдлп, алдагы жылда бтредд. 1961 жылы м е т аудан орталырына шакдлрып алып, \"Советпк шекара\" атты аудандык, унжарияныц жауапты хатшысы етш беютп. Улкен сей м артып, С О К П кдтарына алды. Буран кднараттанып, аянбай адал ецбек erriM. Б1рте-б1рте шыгармашылыкден жасырын айналысып, крлжазбамды 224

ешкдндай редакцияга жолдамай, нитей булыгап, щкар 1здешске туспм. ©з1мше орысша уйрент, элем жене баскд да классика керкем ой кдзыналарымен таныстым. 1962 жылы кептен 6epi ойда журген В.И.Ленин туралы поэмалар топтамасын аяк,тап, оньщ уз1нд1лер1н \"Социалист1к Кдзак,станга\" яйберт ед1м, артынша жарык, кердь Одан кейш республика басылымдарында влендер1м жш-жш жарияланып, теледидар мен радиодан берьле бастады. Жамбыл, Маяковский, Сейфуллин сияк,ты 1зашарлардан кешн мен кесемге фэнилж пенде ретшде кдрап, оньщ азаматгык, бейнес1н барьшша ашып керсетюм келдь Олар 1964 жылы \"Ильич\" деген атпен жарык, керд1. Сол поэмамен мен кдзак, эдебиетшщ MeciriH аштым. Сонымен 6ipre ем1рде де, енерде де менщ мандайымды TayFa да, таскд да со«д<дн кезец басталды. 1962 жылы (Н.С.Хрущевтщ кез1) б1здщ ауданды жойьш, туган ужымшарды eid шакдгрым жердеп жаца крныскд аударды. Бул колхозшылардыц кдлтасын кдгып, кеп кнындык, келпр/ф ез уй!нд1 кдратып, жацадан ipre кетеру оцай ма? Экемнщ мандай Tepi сщген мектеп те бузылды. Римарат оньщ кезшдей KepiHyuii ед1 (Бул шынында да солай болатын, керек десещз, асыл мура ретшде одан 6ip сурет те калган жок). Аудан ф&енген соц б1раз кдгамет те кд1скрртылды. Мен тэуекел етш, жумыс та, баспана да болмай турып, улкен умггаён астанага кош т бардым (торт бала, анам мен зайыбым жэне Kiuii ним бар едф Bip белмен1 отыз comf3 ж алга алып, \"Социалист1к Кдзакртанга\" эдеби кдгзметкер болып орналастым. Эйел1м к,азак, TiAi мен эдебиетш щ маманы бола турса да мектептерде орын болмай шык,ты. Тфшшкте турмыстьщ туйтк1лдер1 кеп, улкен кдюым алтьшшы сыныпта окдш жур1п апаткд ушырап, дуние салды. Bip жыл газетте к,ызмет icTen, демалыс алып ауылга кетпм, Bipiniui мамыр мерекесше тап келш, онда уш кун юд1рш к,алдым. KemiKKeHiM yuiiH жумыстан шыгарып Ж1бердь Ендд мен ушш ец 1щын кундер туды. \"Социалиспк Кдзак,стандай\" беделд! басылымнан кеткеннен кейш кд1зметке орналасу оцай емес едь Алайда ум1т узбей, ез1ме, жарыма шьпармашылыгыма сенддм. Осындай api-copi жагдайда 225

ж урт, Карл Маркс еш ршщ Лондондаты ауыр кезещне арнап \"М авр\" деген поэма жаздым. О л 1970 жылы жарыккд шык,ты. Онымен катар \"Армысындар, адамдар!\" атты жинак, дайындап ед1м, ол 1966 жылы баспа жузш керд». Ею жыл еткен соц ортак, асханасы бар патер алып жагдайым б1ршама тузеле бастады да тугелдей б1ржолата шыгармашылыкха ден крйдым. \"Кдрлыгашым, келдщ б е ? \", \" М а в р \" , \"Д ар и г а-ж у р ек \" елец д ер к1табым ок,ырмандар крлына тид1., Дантэ Алигьеридщ \"Адам ежуасындаты\" \"Тамук,\" бел1мш тутас Шекспир “Сонеттер1\" мен Американыц демократ-акыны Уолт Уитменн1ц “Ш еп шырайын\" тэрж1мелед1м. Эркдшан уакыт шакыруына елгезек ун крсып, б1здщецбеккерлердщ жасампаздык, турмыс-ттршЫпн жырлап, тутан халкым, Отаным, партия туралы, маган кымбат та к,астерл1 такырыптарта барлау жасадым. Егер, жырларымды есептемегенде, \"Большевиктер\", \"Атажуртган репортаж\", \"Алатау — Алтай — Арка — Атырау\" толгаулары солай тутан болатын. Бэрше де рахмет! Эйтеу1р ецбепм еш болып, ескерус1з кдлган жок, К С Р О Жазушылар одагына мушелшке етам. 1973 жылы OK^iFbiM келш, ттлек быддргешмде Казахстан Жазушылар одагы меш Мэскеудеп Жогары эдеби Курска ж1берд1, дегенмен кейб1р ез басымдатыжеке кемшшктер1ме байланысты окуды жалгастыра алмадым. Кымбатгы Димаш ага! Жогарыда айткдндарымныц 6epi мулде 1з-тузс1з кеткен емес. Нак,тылай айтсам, менщ ауданым мен ужымшар жойылып, \"Социалистж Кдзак,станнан\" шыгарыльт, кызым кдйтыс болып, оган к,оса б1рнеше ет жакын туган-туыскдндарымньщ кдзасынан кешн кушнш, бэршен баз кепгпм. Буньщ 6api 1962-1964 жылдардьщ арасында (Н.С.Хрущевтщ кезещнде) болтан едь С ол туста мен ем1р1мде тузелмейтш кдте ж1берд1м. Эрине, оны мойындау оцай емес. Кдсакдна ма, жок, па бглмеймш, езйцз Tepemi больщыз, дер кез1нде уак,тылы жарна телемей, С О К П кдтарынан ез1мнен-ез1м шыгып кдлдым. Билета Совет аудандык, партия комитет! тартып алды. Сыргабекова хатшы болатын. О л тап болтан жатдайда шытута жол таба алмай тыгырыкда ттрелдш. Кдлай дегендеде ез ганэмнантазарууппн шытармашылык,та 226

шарк, урып ойландым, толрандым, 1зденддм. Э л п атаган жумыстарымньщ барлыга сол спиотстерден сощы жем1с. Бар жан-тэюммен ел-журтыммен 6ipre екешмдд таныткдгм келдд. Б]здщ кррамда адам езш тац шьпындай таза сак,тау, кдндай ранибет. ©кшшпсе кдрай, кдншама тер Terin ецбектенсем де, будан он жыл бурын ж1берген кдтелж еш тыным бермейдд маран. Кейде туган эдебиетте кдракдн басыньщ кдмын куйттейтш келденец кек атты керщ&дм. Сондык,тан кдтел1г1м ешкдндай женделместей сезшш, унжырр'ам Tycin, келецкеде кдлура тырыстым, элдегамдер меж де келецкеде устава эрекет етп. Не icrereH лэз1м? Бэрше де дарига акдш журек кшэлт Эйтсе де барымды салып, ецбектенддм. Bapi6ip жець\\ емес ед]. К,ол кдламнан кдлт еткенде жараларан жагымпаз достармен, дэлдурпи акдяндармен пне бастадым. Олардьщ ыркдгаа к,алай тускежмдд байкдмай кдлрандаймын. Элсш-элсш менщ серпик eMipiM басталды. ©3iM уятган ертене турсам да курдастарымнын, сэл куаныштарына алтейтш болдым. 1шкешмдд жасырмаймын, 6ipaK, ушме де, баскдлардыц куйше де зиян келт1рген жокдын, ал рухани жагын кдйдам?!. Бэлюм, менщ кдмымды жегендер болтан nibiFap, ез-ез1мд1 иттщ етшен жек кере турып, элденеге кррынатын болдым. Осындай сэтгерде ез ойларыммен оцашада кдлып, поэзия шрше сыйынатын еддм. Айлап жазу столыныц жанында тапжылмай отырдым. Тек, жыр рана менщ жаныма дауа болып, дертзмдд емдедг О л маран адал, таза кдлзмет erri. Мен де оран кдрыздар болып кдлраным жок,. Ешуакдлтта iniKiiu болтан емесшн, болмаймын да, ал салынып iuiKeH Kici ешкдшан отбасын асырап, бала тэрбиелеп, акдллта крнымды элдекдндай эрекет етпейд!. Эдетге адамнъщ кунестен repi, келецке жак,тары кезге коп туседд. Нэжкпщ аты нзжю. О л адамра, acipece, мен сияк,тыларра 6ip жук,са, жуык, арада одан тазару оцайлыкдсд сокдайды. © з ю-эрекеттер1мде адамдарра удайы таупикдыз кдрап, acipece iuiin алганда, имансыздыкдд бой урып, кеп кдтелжке бой урыппын. Епшмдд кустэналамай, дерекшк таньггпай, бетщ бар, жузщ бар демей, кдра кдылды кдк, жаррандай туралырын 227

айтыппын. Акдфында осы жылгы кдцтарда Кдзак,стан Ж азуш ы лар одагыныц секретариаты м е т К СРО Жазушылар одагы мушелтнен шыгарып тынды, ез1ме де сол керек шыгар. О л ушш ешгамд1 де ганэламаймын. Кезшде мен Жазушылар одарыныц аппаратында да, \"Жулдыз\" журналында да кдомет етпм. Bipax, 6epi 6ip ез1мд1 эркдшан басы артык, сезшдш. О л apiirrecrepiMHiH матан деген салкдш кдрым-кдтынасынан сезшп туратын, менщ атыма жамалган жаманат удайы кдныма сщгендей. Курметп Димаш aFa! Кдз1р мен бвргаен де туц1лддм. Жолдас-достардан да, емпей ымыраластардан да, жаман эдетгерден де. Уйде омалып жаза беремш, жаза беремш. Булардыц не экелерш гам быедд? \"Сырым саран, Отаным\" атты жаца гатаптын, крлжазбасын дайындадым. Егер \"Жазушы\" баспасы немесе Кдзакртан Жазушылар одагы 1975 жылгы жоспарра енпзбей, сызып тастаса тардырым кдлай болады? Era жыл болды еш жерде жумыс кггемеймш, отбасым улкен, кейуана анам, терт балам бар, эйел1м жарты жала1у>шен мектепте устаздык, етш жур. Таяу арада менщ \"Акдулар уйннсгаганда\" атты жаца жинарым жарык, керд1. Чилидщ улы ацыны Пабло Нерудага арнаган поэмам жарияланды. Сейтсе де мен ертец нен кудер1мд1 узбей, жазуды жалгастырып жатырмын. Жакдшда рана \"Халкдша хат\" деген елещод! тамамдадым. Ардак^ы Димаш aFa! Мен кдфык, era жаскд толып, жан ты ны ш ты ры н баскд тараптан 1здеген1мдд тусшдДм. ©з1ме- ез1м келш, кшэмдд жуып-шайып, ез акдшак,тырымнан жоралткднымды кдлпына келт1руге кемектеспцз. Ажал алдындатуррандаймын, куткдра керицз! С в кдлай шешсещз, солай болады. /зп ьлтипатпен М.Макдтаев 17. V.1974ж. (К^закщалаган мм екеш белтШз).

БЕКСУЛТАН! Кдлдерщ кдлай? Демалыс болды, б1рнеше ай коман- дировкада журлдм де, бурынгы хатьщ мен соцрысын крсып алдым десем де болгандай, айып етпе, KeuiipiM? Сол арпалыс -пршшк. Повесщад Акдн да о к д а шьпдсдн Keft6ip niidpAepiH крспаганда, кдрсы емес. А л енд! ею адамньщ шюршен санасады Fofi, юм де болса. ©ткен жыл, езще белгш, ылги 6ip наукднмен етп де, журнал босамады. Бнымы жоспарда турсьщ, аландамай api кдрай ецбектене бер. Бул жолда адам сагын сындырмау керек, аттанбай жатып атьщ болдырса, canapFa атганудьщ caTi кдлай болар екен? Эдебиет шаруаньщ жумысы, бауырым, оган жец турш, жалац аяк,Kipicy керек. Ецбектен, ецбектен! М ен ез басым саган сенемш! Келшге, балаларга менен сэлем! Мукдгали 13декабрь 1966. Жинак, туралы \"Лен.ж аскд\", \"Ж етш ута\", \"К,азак, эдебиетше\" Tayip рецензиялар жарияланды. ГШйрщ&д icKe асыру — ©з шаруац. М ен не дешн. Хабарласып тур. 229

БЕКСУЛТАН! Аман-саумысыцдар? Кел1н, балаларга менен мыц кдйтара сэлем! ©лец туралы шюрлерще крсыламын. Алайда, бул кургыр поэзияра жалпы белен деп болмайтын сияк,ты. Эйтеу ез басым кекейге эуелде кдндай ыргакрен елец туса солай жазам. Жазбаймын-ау, кдлай шырып кеткенш езш де ацгармай калам. ЦПркш елецге езш толык, epiK берем. Оньщ устше тек ултгык, шецберде калып, тек ултгык,тур/у рана устап туррым келмейд! де, арпалысатыным сол. Бурын да жазган болуым керек, повестщд1 Акдн Нурманов екеутйз окдш, жоспарра Kipri3in, бастыкргарра усынгамыз, енд1 олар 6i3Ai аггамас деген сешмдем1з. Оньщ устше мынау 50 жылдык, мерекеге лайык,ты материалдар жол берер емес; кенигш жаткдны сондыкд-ан. ©3iM командировка, демалыста болып, жаца оралдым, жауап кешиш калды, айып етпе? Хабарлас, Мукагали 20/VI 67ж. 230

ХАД1РЛ1 БЕКС¥ЛТАН! Аман-саулык,тарьщды 61лд1м, ы лектесш н солай болуларьща. Bi3де орынша, TipuiiAiK. Демалысын да, командировкасьш да eTKepin бггкендеймш. Биыл жаздай жур1с-турыс кебеюп кетп. Хат жазып, хабарласы п турганны ц неси айып? Хабарласкдньщ жакры. \"Кунэл1 махаббатты\" 6i3 (Нурманов Ахан екеум1з) унатып, усынгамыз, алайда, б1зден жораргылардыц алдында элз жатыр. Э не-м ш ем ен эла окдамай жур. Желкесзнде отырьш, мен де мазалаудамьш. ©зще дегетм — деген, оны кдлайда icxe асырамын, \"Же'псу\"дагынлы окдап, оларга да окдатгым, унатып жатыр. Аландамай ттрлтцад ютей бер. Н е дешн ендд, амандыкуарьща ттлектес, Мукдрали Мукдрали 12/Х 67ж. 231

БЕКСУЛТАН! Рахмет, кутгык,тауыцды алдым. Повеацмен редакция тугел танысып куптап жатыр; риза болгандары да жетерлж. Оншама кцюкдртпай, барынша тугел басу мэселесшен байланысты Хамза Есенжановке ж1бер1лд1. О л бодщ редколлегия мушеа гой. Оныц устте, ащы шындык,тыц алдында ептеп журекс1ну де болады гой. ©зще белгш, шындыктьщ жарып шыга 6epyi — белгш жэйт... Кррыкра, 6apici де менщ езще айткдн пибрщдей болып жатыр. Бгле б1лсец, муньщ 63i — жарты куаныш. Есен-сау бол тэты да хабарлармын, уй-шйне менен сэлем. Му/ъагали 14/XI 67ж. P.S. Жалпы жазгандарывды жинак,та да, жазга кел. BipiHmiciHe крл типзбе! 232

БЕКСУЛТАН! Халдерщ жакры ма? Уй-ныке менен селем! Екйпш сез — повесшуу Есенжанов окргды. Оньщ mitipi алдыцда. К,алай ic T e c e K абзал? М е ш м ш е, кдлоры демалысында келесщ гой деймш. Келш, кдлай даярлап, кдлай ж!беру1м1зге катыскдньщ жен гой деймш. Хабарлас. Селеммен, Мукдгали. P.S. Есенжановтьщ мьгна niicipiH жогалтып алмай ала кел; ол тубшде керек болады. 233

Бексултан, крльщ тимей асьпъш, жолыга алмай кеттсщ, кдлдырып кеткен хатьщнан, базардырыннан бмдЫ. — Енд| втш кетп, амал жок, эйтпегенде йраз эцпмелесш, б!ршама адамдардьщ мазасьш альт, Kipin-шыкрак,па деп ем. Осында Комсомолдар мен Жазушылар Одагы 6ipirin, жастардьщ (жазушылардьщ) меслихатын етюзгеи жатыр, январьдын, eKiHmi жартысында. Баспасезден бакдялап журген шыгарсыд, тым болмаса, Одак^сдKipin, соньщ жэй-жапсарын да угынбапсыц гой. Банде болсын, кезшде менен еткен биязы (скромный) адам жок, болатын, бул кунде онымды тыга турува тура келдд. Баксам, адебиет кдна емес, жалпы эдеби ем1рден аулакц-ап, езшше жумырткд баскдн акдш- жазушы жок, екен... Kipin, кдтнасуга кдкдщ бар ма, жок, па, бпйп-ак, кетущ гой. С е т шакдфа ма, жок, па деген мэселемен бупн (12/1- 1969ж) 6ip бастыккэ шрсем, ayeAi Ti3iMre жазыпты да, артынан, эддршщад б1лмей, euiipin тасгапты. \"Жулдыз\"дан сураган екен, ол адамньщ эддрйцн б1лмейм1з, эл1 кдлам акдгсында алган жок,деген жауап айтыпты. (Шынында солай ма ед1?) Э л л бастыкда айтып, Ti3iMiHe гарпзген болдым. ЦК Комсомолда Кдлаубек Турсынкулов (секретарь гой) жок, екен, командировкам кетигп. Келгесш oFaH да хабарлап крям. Шакдгру барып кдлар, ала кдлсад, бастыкхарьщмен акд1лдасьт кел, кдгнас. Крльща калам усгатып, былай жазадыдеп керсетпегешмен, взщ TPHAi курбыларьщмен танысып, ауызею птарлесш, бьмлштердщ дегендерш тындайсьщ гой. Кднша дегенмен де, ез республика^ мэн 6epin отырган кэддмпдей мэслихат крй. Timi, кд1зык, та eTyi мумкш. Шакдфуын алсац, барып- келу кдражатын еюмет e3i телейдд. Энеукунп езще айткдн повестщ 6ipiHUii дэнесш ала кел. Ендд оны баспага етюзешк, менде жаткднша сонда жатсын. Ендд не айтам, i3 суытпай хабарласьт турайык, Есщде болсьш, тек кдна хабарласьт, тгарлест турайык, баскдндай кдзакдхылыкуьщ кджеп жок) Балаларга, келшге менен шын салем, аман-саулыкуарыца ттлектеспш! Муцагали 12январь, 1969жыл.

г

Эбщлдэ ТЭЖ1БАЕВ акын, Кдзакстан мемлекетпк сыйлыгынын лауреаты ШЫНАЙЫ ТАЛАНТ Bi3Ai сырлы суду жырымен, жштпк ыстык, буымен аландатып; акуарылган ак^карма кецьммен, мазасыз бугал eMipiMeH есЬозде мэцп кетпестей кдлып крйган Мукдрали Макдтаевтыц арамыздан кеткенше он алты жыл голый кдлыпты-ау. Зырлап, зулап етш бара жаткдн уакдгг-ай. Иэ, б1здщзаманньщ гажайып акдшдарыньщ 6ipi Мукдгали Макэтаевты езш жарык, дуниеге келпрш, адам, азамат, агуян erin жараткдн туган жер1 тогтырарыныц кушагына тапсырганымызга тура он алты жыл толады. Bi3 Мукдталиды сэл де умыткдн жокцыз. ¥мыта да алмаспыз. Кбайта арамызра тускен уакдгг оньщ тулгасьш зорайта, аскдк,тата тусйтп. Жыры жалын акцт кдзак,елещ елкеандеп 6ip аскдрра — дара Алатаута айналрандай. Шынында да, ол кдзак, влецдер1нде Кдсым Аманжолов сия«ты дауылдай ортке тиген елещмен ©MipAi шайкдран K.yAipeTTi тулга, цайталанбас кесек кубылыс. Bapi жадымызда: Оньщ поэзиямызра кдлай келгеш. Кдлай жетглш ескеш , epiu ireH i. Амал кднша, ол барынша толысып ауылын, астанасын рана емес, терткул элем к,амын о йлай бастаган шарында, сы рбаз ce3iMiHe элеуметпк куатты ойды, терец пэлсафаны езек етш, ж урепнщ тубше Kip жасырмай, барлык, тулгасымен толайым кершш, зор акцгадык,даусымен жырлай бастаган уацтысында, поэзияныц бюк шыркдуларын карсететш децгейге кетер1лген кезещнде узш п кетп. Амал кднша, ол Алтайга Атырауды крса кушак,таура кулаш ашкдн кез1нде, жалындаган жырларымен эзиз ата, ак, шашты 236

аналардьщ журепн елденддрш, замандас курдас-курбыныц мэргебесш бшктетш, барша гашык, журектерд1 ж ш сокзырып, бебектердщ 6eciriH тербете бастатан шагьшда бул ем!рмен крштасты. BipaK, ол елецмен, кдсиетп енермен крштаскэн жок, Артьша саф таза акдшдыгын, мол да меп-медадр мурасын кэддыркан едь Осылайша оныц екшнд eMipi — непзп api мэцгшк eMipi басталтан болатын. Эрине, кдра кдоды кдк, жарар уакдгг крзы Мукдгалидыц да балац, алан, кезшде жазтан жекелеген жаеык, туындыларын мандайдан сипамас. Ал кеюнп натыз акдш Мукдталидыц елендерше келеек... Жазылар естелжтер мен туралы, Bipeyaep жан е/у дер ер тулгалы, Б1реулер тулпар ед1 дер де мумкш, Бупнделмей кеткен 6ip ер-турманы. Жазылар естелжтер нешелеген, KepeMi3 6apiH оныц, пешенеден. Э т -eyip быетттм 6ip-atc, нерсе, KeuieAi елец, немесе ешед1 елец. Айдай анык, та сол. Макдтаев атты а л ь т акдшдык, жаркий жузше, миллион адам турлд niKip пайымдаса да, желмен желпш кдншама жылдар етсе де, eui6ip юреуке туспей, келешекке к,арай KeAicTi керуен тузеп кеше бермек. Мше, сол ак^тдык, сол ешпес ернект1 елецдер ертене жанып eMip cypin, жастардыц ж уреп н е, халыцтыц журепне жаркцфатт жетш, жальш куйып, езшщ жарывы мен жылуын дарытуда. 0 p 6 ip окапан сайын жаца сырларын ацтартып, тыц толкцшдарын тулатьш, сырлы саздарын тегуде. Кеш кдт-кдбат ашылып, терецге тартады. Bi3 оныц Ke3i TipiciHAe жарык, керген кггаптары 6ipa3 екенш бшшаз. Тацдамалысы да жарык, кердд. BipaK, окдфман кдуым акдшныц жарык, кермеген тамаша елецдер! кеп екен/упн б!ле бермейдь Иэ, Мукрталидан калган асыл мура бар. Бул керемет кдзына, 6aFa жетпес байлык, Оныц 6api иесш, иемденуппеш к у т т жатыр. \"Жазушы\" немесе \"Жалын\" баспасы сол маржан мураны ортайтпай, олкдгландырмай, щ рш ж аз кдетерлеп, аялы алакднга салып, кеп кешпепрмей басып шьжарса куба- куп, BipaK, 613 бул мураныц ютап болып шыкданын купп, 237

крл кусырып кдрап отырмай, оны крз1рден бастап жан- жацты игере 6epyiMi3 керек. Бул ип де i3riAiKTi icKe \"Ж улд ы з\" журналы FaHa емес, баска да мерз1мд1 басылымдар назар аударып отырса — нур устше нур. Ацынныц орны ез журеп, таланты, каламы кетерген 6Hiicre болса, М у катали Макдтаевкэ 03i кетер1лген аскдр бшкке лайык, курмет керсетуге, елмес, ешпес рухани, енерлж ecKepTKiun’ep орнатуга тшстз. Мен Макатаевтьщ жарияланбаган жана жырларьша — ж урегш щ келешекке кешер сулу, соны сырларына жолашар сезшдд ацынныц ез леб1зшен туйпм келедг. Карасаз, кара шалгын еленде естм, Жыр жазсам, OFaH журтым елендестщ. ...©лее елер Мукдгали Макатаев, ©ATipe алмас алайда ©лецдд ешим. Из, елец елмейдд. Ендеше оны жазган акдш да елмейдь Олай болса Мукагали Макатаев та кез жумган жоц. Катарымызда. Кунбе-кун кдсымызда. Эне, ол музбалак, кдораншадур алюнш, бугал залды 6ip e3i толтырып, жазык, мацдайы жаркдфап, жаркдллдап жыр окдш тур.

Чатман БАТАНЩ>13Ы Акы нньщ анасы ОЙЛАРАНДА ОЗЕГ1М ОРТЕНЕД1... Жасым ток,саныца таянганда Мукдгалиым туралы естелж айтуды кудайдан сураппын ба мен?! ...Тагдырдьщ iciHe шарац бар ма. Баламньщ жарык, дуниемен крш айтыскднына да он алты жыл боп барады. Мен ам TipiMiH. Кдфык, бес жасында кдфшын кеткен оньщ кулл! кдзакцъщбаласы боларын, ардакуы акдгны атанарын, кудай акд1, тутан uieuieci мен де, GMipAiK жары да, тутан бауырлары да бьлгемгз жок, Кепшшк ел де кезшде бымеген шыгар... Енд1 к,арап отырсам, тьщдап отырсам, Мук,агалиымды аспанта KOTepin, e3i елген соц елше таныткэн кудайдьщ берген таланты, елещнщ куаты шытар. Бутан да таубе. ©3i TipuiiAiriHAe кермеген курмет пен кршаметп артында кдлтан 6i3 — отбасы, жары мен балалары, бауырлары болып Kepin жатырмыз. Кдйсыб1рш айтайын. Алатаудай айбарлымды ойласам, езепм от болып жанады... Мукдтали туралы 6iArici келетш жастар, елецкумар балалар матан жш келедг — Апа, атамыздьщ балалык, шаты туралы, ескен жер1 жайлы, отбасы жетнде айгып берщзпп. Осьшы кеп елдщ 6iArici келедг — деп крлкд салады. EAi уппн керек нэрсе болса эцпмелеп берейш деп осы естелпеп айтып отьфмын, кдрак,тарым. Алматы облысыньщ Нарынкрл ауданыцддКдрасаздеген жер бар. Терт жатый бтрдей тау крршатан жасыл жазыкзын, кец ортасында ол кезде б1рнеше уак,-уак,колхоздар болатын. Елдщ н еп зп Keci6i — мал багу. Аздап егшшйлшпен айналысады. Атак,ты Шэлкеде жайлауыньщ 6ip uieTi Мукдталидьщ ескен ауылына тшп туралы Мукдгалидьщ экеа Сулеймен шаруа адамы едг Колхозда сушы, шалгышы болып журед1 екен. Мен оньщ ауылымен ipreAec жаткдн Сарыбастаудьщ кызымын. Татдьф айдап, дам жазды ма, екеукпз уйлешп, жас отау болдык, Тиьш деген енем бар едд. Мешрл1, KiciAiri мол жан болатын. Жокщылык, замандаты коп тщындыгымызды тен, 6eAicin, жел жатымызта пана болып, мэпелеп еардг 239

Мукдгали туцгышым болгасын ба, енеме табиги болып, мега жецге есебше санайтын. Одан кешн Кдлимахан деген кдяз туып еддм, уш жасында елш тынды. Элпден кешн туган балам К,алибект1 eKi жасында жер крйнына тапсырдык,.. ©лген екеушен кейш Тоцтарбай, Керпеш деген eKi балам бар. М ен кдз1р сол Ток,тарбайдыц крлындамын. Элгшде айттым гой, Мукдгалидыц aKeci Сулеймен деп. О л ете жуас, шаруа адамы едг Сотые деген пале басталганда осы Кдрасазда 6ip топ жштгермен 6ipre майданга атганды. Мукргали онда он жаста. Ес Kipin кдлган бала. Мше, бупнде eAi ардак, тутьш, талантына тэшз болып журген оньщ бейнетпен белдесуг эддлетазджпен бетпе-бет келу1, ез бетшше болашакда талпынуы ссылай басталган. Оньщ жастык,шагы Kp3ip Мукдгали муражайыньщдерекпр1 больш отырган Эбдже, комбайншы Сыдык, imti Ерюндермен 6ipre втп. Бастауыш кластарды Кдрасаз ещршдеп шагын ауылдарда окдяп, орта мектепт1 аудан орталыгы — Нарынкрлдагы интернатта 6mpin шыкцы. Аукдтгылардыц балалары Алматы асып, улкен оку одеп жаткднда ол ауылдык, кецесте хатшы болып к^зметке турды. Он терт-он бес жасынан жаза бастаган елещнен крл узген жок, Te6eci ап- аласа уйге кдльщ-кдльщкггаптардыушп тастап, 6ipmeHкешн 6ipiH окцтын да жататын. Ауылдыц аткд мшерлер1 сол кезде-ак, тацданатын. \"Нагиман шеше, шздщ тентепщз осынша орысшаны кдйдан уйрегап жур\" дейтш... Свйтсем, езш-ез1 окддыпты гой шырагым. Кейш ауылдагы мектепте де кдцзмет icTeAi. Содан аудандык,газетке барды. ©лецдер! жш жариялана бастады. Содан не керек, 1962-жылдыц жаз айында аяк, асты бузылды. Мега жецге орнына санап, Накд дейтш. Bip куш аса кещлдд кдлпында: — Ал, Накд, буйырса, алматылык, боласыц, кешем13, — дедд эй-шэй жок, Шынымды айтсам, мен бутан нанбадым. ©йткега астаната бала-шагамен кеше крятындай жинатан кррыньщ жогош бдлем. Ею uiici де, балалары да жас. Мен болсам, отыртан 6ip масылмьш. — Сонда кдйда барамыз? Уйдд кдйтесщ, балам-ау, — деймш. 240

— Кррыкда, Накд! © лец1М елпрмейдь Асырайды 6apiMi3Ai, — дейд1 мацдайы жаркырал. Сейтш, ауылдан астанака кеигпк де кетпк. Дайьш туркан уй к,айда. Тастацтан Шыныкул деген кдзак, шалдыц юшкентай ею ауыз ушн жалка алды. Рас, ол кезде пэтер ацы арзан. Акдна да тапшы. Балам радиода, газет- журналдарда кдязмет icreAi. Анда-санда мэз болып жаца шьпдфн елецдерш керсетед!. Ара-гадщ болсада кдламакысын алып, маре-сэре болады. Кец жайлауда ескен адамка ыгы-жыгы крлада кун кешу кдйдан оцай болсын. Кдюылып-ак, журдж. Мен де, келним Лашын да, Мукдгалидьщ Q3i де сыр бермедж. Ceirrin жургенде б1здщ шацырак, аяк, астынан шайкдлды. Мукдкалиымньщ Майгул деген кызы жол апатынан жазым болды. Мше, осыдан бастап балам сендей бузылды. Кдпы куйзелдг Иьпы тусш, сылыньш сала бердД. М1незшде де езгерю пайда болгандай болды. Сейтсем, не ютабын шыгара алмай, не кдмкрр алакднньщ шуагына белене алмай кцналып журген кез1 екен кой. \"Жыгылганка жудырык,\" дегендей, окан кызыньщ елжп крсылып, жунжш-ак, кетп. Сейтш журит толассыз жаза бердо. Н е жазканьш кдйдам... Пэтер жалдап б1рталай жыл эуре-сарсащ-а тустж. Bip,ai- екш жука ютаптары шык,ты. Kp3ip кдй жыл екенш де умытый отырмын, Интернациональная деген кешеден ею- уш ауыз тас уй тигендеп куанганы элт еомде. Б1зде эу бастан-ак, байлык, кеп болмаган адамдармыз. Элп эдемт уйге юргендеп барымыз — Кдрасаздан келген улкен текемет, Соны ец улкен белмеге жайып тастап бала кусал кеп аунайды Мукдгали. Ж олдас-жоралары сол текемет устшде агырьш, жайылкан дастарканнан сусын- шараптарын цпедг Бэр1м1з мэзб1з. Bip куш балам мен келшжтдо 6ip акдш жолдастары шакдфып экетп де, мен уйде жалкыз кэлдым. Тас уйде api отырып 6epi отырып шпм пысты. Содан жагалап есжп ашьш, далака шыкып келе жатсам, орта жастагы 6ip денелт ер адам: — Кдйдан журген кемтрсщ? Ьомдо 1здейсщ? — дейдо. — ¥рымын! Ал кдйтесщ, — дедом мен де кцкдрланып. Сейтсем, элп мешмен эзы аралас сейлесш туркан Куандык, деген улкен акдш екен. Танысып-бшскен соц кряр да крймай, уйше ертш юрпздо. — Bi3 осында кертшьпз. Мык;гы акдшнын, meuieci 241

екеноз. Крнатым болыцыз, — деп курак, ушып жур. liuiM жылып кдлды. Кднып шай шгпм. Мукатали келген сон керпп ак,ыннын шай бергенш айттым. О л балаша жадырап, мак^аньш кадды... Токраньщ онай жас па, тэшрй Bipaj айтып, 6ipre кетш калам: Мукагалидьщ йршшгшде мансап пен байлыкхьщ кызытын кермегеншетукан анасы — мен, жан жары Лашын куэ. Б1рак,дэулеттмд1 молайтайын, кызмепмдджогарылатайын деп басьш катырган емес. Кейде апталап устелшен турмай елецмен арпалысканда уйшде не бар, не жокда назар да салмайтын. Сондайда Лашынта жаным да ашитын. Кейб1реулер: \"ой, ол ондай едд, мундай едГ дейтш де шытар. Баламныц оны шаршаткан кез1 болтан жок, деп калай айтайын. Еркелеп кететш кезш де кордщ. Тунерген аспандай мунды сэт1 де болатьш. Куанса елец ушш, шыккан жаца штабы ушш куанатын. Тутан жер1 — Кдрасазын макхана айтатын. Ауылта жга катысудыармандайтьш. Барып, еркелеп маукрш басьш та турды. Ел деген алтьш 6eciK крй. Жасы крфыкхан аскан соц-ак, не ауру екенш кайдам, sirreyip 6ip дерт жабысты. Анда-санда тарыгып отырып киналганын, уйк,тай алмай шыккднын айтатын. Ара- арасында ауруханага жатып емделш те журдд. Кайтадан ауырды... ©лершен 6ipa3 жыл бурын Мэскеу барып, эдебиет- цплердщ улкен окуын окыды емес пе? Оны да тауыскан жок,.. — Олардьщ б1летшш езш де б1лед1 екем. Алматымды сагындым. Балаларымньщ кдсында болайын деп, кетпм де калдым, Нака, - деп, менщ аркдмнан кдгып крятын жарытым!.. Е, жалтан дуние-ай. Кай ай, кай жыл екенш де бглмей турмын, airreyip капы сыркаттанып журген кезшде eAri атак,ты кэмпэзи-пр Нуртиса деген балам eKeyi табысыпты. Сонымен 6ip айта жуык, 6ipre журш Мукатали елец жазыпты. Нуртиса оньщ сезше эн шыгарыпты. Оны кешн келнпм мен балалардан еспддм. Е й тентектщ 6ipiH-6ipi тапканын кермеймющ. Каз|р айтыльш, кальщ елге тараган кеп эндер сол \"ПлендМн, баласыньщ уйгнде тутан дуниелер екен. ...Эне, таты да 6ipiH айтып, 6ipiHe кете берем. Кейде менен елецге жакрш балалар, ттлиплер жш сурайды: Апа, акрш баладыздьщ OMipimn соцгы Ke3i жайлы есирзде не кадды? — деп. 242

Bip байкдраным, ауру жанына баткднда кртгы куйзелш- ак, журдь Эншетнде тау тулралы шырарымнын, eii кдшып, ipi суйектер1 саудырап сала 6epAi гой. Несш айтайын... Эйтеу^р кдламын крлынан тастаган жок, Оцаша уйде куб1рлеп, сейлеп, толгаткдн анадай куй кешкен кездерш де керд1м. Сейтсем, мына жалганнан арры ауылга аттанатынын сезш, соцына сезш кдлдыру кдмымен жанталаскдн екен гой жазган бала?!. \"Айналдырран ауру алмай крймайды\" дегендей, арыстай азаматымыздан айырыльш та тындык, Бул — 1976-жылдыц 27-наурызы болатын. Кудайдьщ ку/урет uibiFap, ив болмаса баламньщ талантыньщ аркдсы ма, елген кунней бастап крльщ ел кдра нешр болды да кетп. Шынымды айтсам, палендей мансабы болмаган, квп курмет те кврмеген баламныц жаназасы кдльщ кепш ш ктщ кдбыррасын кдйыстырар деп ойламагшын. взш щ Кдрасазынан атайын- туыстары, аудандык, газетгеп бауырлары, иагашы журты мен кдйын журтынан, осы Алматьщнан квп адамдар жиналды. Мукрралиымньщ GAiMi тусында да крмкрршы акд>шатасы Эбдыдэ icrin басы-кдсында болды. Бэрш e3i баскдрды. Айтпакдш, Кдрасаздан imcm жокдап келген бауырлары, Кдли дейтш атасы бар, 6api акылдаса келш Мукрралидьщ суйегш езшщ туран жерше — Кдрасазына алып кетем1з дегенге шыкды. Оран Эбддлдэ акын басу айтып, елмен мэмлеге келдь — Жттгер, — дед1 ол — мына арыстан больш жаткдн акын 6ip Рана Кдрасаздыц баласы, сол ауылдьщ ак).шы емес. Бул дегенщ кдзак,тьщ мацдайына. б1ткен санаулы жыр жулдыздарынын, 6ipi жене 6iperefti. Мукдгалиды Кецсайдагы киел1 араларьшьщ крсына крямыз. Буран KeAiciM берщдер. Бала с1здердш болганымен, акын кдзак, халкршпа! Сонымен талай жайсацдар мен жакрылардьщ мэцгшк 6eciri болтан Кецсайдыц кушарында жатыр менщ кулыным...

Лашын Э31МЖ АНОВА Акыннын заиыбы М дЦ ГШ К СЫРЛАСЫМ Мен Мукдгали туралы жазуды кеггген-ак,ойлап журсем де, 6ipaK, батылым жетпеген. Кдлай жазу, неден бастау керек екенддп маган жумбак,тау болды. Муныц 6epi бурын-соцды жазып, теселмегенджтщ acepi болар. Мен1ц ойым: эцпмеш балалык, шагынан бастагым келген, 6ipaK,балалык,шагы кейде жок, кейде ток,жагдайда eiri. О л турмысы орташа тана семьядан шыккдн едк Суйенер жалгыз Tiperi — э кеа манданта кеткен. О л сол кездеп бугал кдзак, ауылдарындагы со1ыстыц ауыр муц- мукуажьш керш, ерте ержеткен жастардын, 6ipi гой. ¥лы Отан согысы жылдары кезшдеп ауыл балаларыньщ eMipiH, icrereH кдрекеттерш жазбаган казак, жазушылары жок,десем артык,болмас. Олардан мен асырьш та жазбаспьш. Ал, кез алдымда еткен акдлндык, eMipiH, куанышын, ренш ш жазу крлымнан келе ме? Соны ойладым. К,олыма калам алсам, ойым шашырап кететш сияк,ты. Мукдгали K63i ттркшде: \"Ж аз, жаз, крльщнан б1рдеце келедд\" — дегенде тыцдатпаган кдйран мшез, ендд кншреюге, кдйтсец де ецбектенуге, кдналута екеп coFbin тур. Keft6ip -плектестер: \"Мукдцныц eMipiH жазьщыз, оньщ сырын азден артык, быетш еннам жок, жазьщыз\" — деп крлкдлап жур. Ж азу керек екенш, жазута мшдетп екетмдд 63iM де тусшетш сиякдымын, 6ipaK, оньщ крлымнан келу- келмеуп егаталай... Кдлай болганда да сол сырларды кдльщ окырманга 6ip жетюзсем деген макрат жетепне жегтдддм. Жетгаздич бе, жетгазбеддмбе — оны еске аду жазбаларымен таныскдн окргрмандар ездер! саралай жатар. 1949-жылдьщ наурызында Keft6ip 1риындык,тарга кдрамастан екеум1з уй болып, шацырак, кетердж. Мен Kp3ip сол кезде Мукдгалидьщ тэуекелге бел байлаган азаматсыгына, акдоына танп болам. Бул ете ауыр жылдар — жокщылык, жылдары, саргайган сагъшыш жылдары едд гой. Алгашкдл уйленген жылдары б1здщ ауылда — Шибутга (Kp3ipri Нарынкрл ауданы, Киров атындагы колхоз) 244

турдык, О л ауылсоветтщ хатшысы, мен сепзжылдык, мектепте ттл мен эдебиет пэшнщ мутал1м1мш. Екеум1здщ де эдебиетке жакдон болтандырымыздыц, кдсиетп ана т1мм1зд1 жак,сы тусше б!лгешм1здщ 6ip-6ipiMi3Ai тусшуге улкен кемеп болды деп санаймын. Крлымызда эжем1з — Тиын, енем — Нариман, ею кдйным — Ток,тарбай, Керпеш бар. Сотые жылдарында, кртыншылык,жыддарда отбасынын, кдмымен апамыз колхоз басшылары кдйда жумсаса, сонда барып, тау-таста кдцрып журш крй да баюфн, сиыр да сауган, егш де жинаган, efrreyip кермеген бейнетт крлмаран. Балалар аш-жалацаш, Kepi эж еамен ауылда кдлып, олар да елместщ кдмын icrereH. Осындай отбасы жиналып, 6ip уйде ошарлы жан болып кдлдык, Огбасында жумыс штейтш екеум1з рана. Ж аца отаура титтей де болса KOMeri тиер деп Нариман апамызды мектепке уй сьшырушы етш орналастырып крйдьгк, Ненщ бар, ненщ жок, екеш кеп бшнбейдд, ол сол 6ip жастык, жылдарыньщ ecepi болар. \"Махаббат — ен, улы сез1м\" деп улы педагог А.С.Макаренко айткдндай, OMip caHi махаббат екен. Тещрегщ толган куаныш, толтан бак^гг! Б1з крсылран ж ы лры мектептег! оку аякуалды. М ен КдзПИ-де сырггай окушы еддм. Инсгитуттан шакргру кдгаз келдд. BipAe Мукдрали маран: \"Реююмесец, биыл окура бармай-ак, крй. Ел inii гой, кдзакщылыры бар. Келш боп тусе сала окура кепи кдлыпты демесш. Биылша дем ал, менщ жайлауда шопан боп журген Кутпанбай (Ленин атындагы колхозда, Нариман апамньщ туран атасы) деген нагашым бар, соFan барып кдйтайык, Окуды екеум^з 6ipre жалгастырамыз\", — деде Мен, эрине, кдншалулараныммен мынандай келел1 сезге кенддм. Сейтш, оку жылы аякуалып, демалыс кундер1 етш жатты. Bip куш мектеп директоры апам екеум1здд шакрфып келуге бала ж1бершт1 Екеулпзде мектепке келдж. Мектептщ ixui опыр-тоиыр куйде екен. Директорымыз Плесов деген орта жастагы адам. О л Kici б1збен амандасты да: — Накд (Нариман апамызды ауыл адамдары осылай атайтын), мына мектетт жендеу1мЬ керек. О л енд1 аздщ шндетирз. Жондеуге белек кдржы телейм!з. Мектептщ iuii-сыртын акуауымыз керек. Э к бар, жетедг Лашын да кемектесер, e3ip бос крй, — деде Енемнщ крльшан уй ак,тау келмейпн, не жауап айтарын 245

бь\\мей, маган жалтак,-жалтак, кдрайды. Мен саскалакдап кдлган апамды аярандык,тан \"керерм1з\" деп уйге кетам. Соцынан апам да жета. Сол уакэггга туспк iuiyre Мукдрали да уйге келе кдлды. Апам екеум1з мектеп директорыньщ айткднын Мукдгалира да айтгык, О л да б!зд крстады. — Кррыкдандар, мен де кемектесем. Bip жагынан б^здей жас отаура неш болса да уйренш, icTey артык, болмайды. Еюншщен, шираймыз, - дегенде енем1з екеум!з де куанып, жещлдент кдлдык, Мектеп уй! аса улкен емес. Yiu-терт класы, жщшке дэл1з1, юшкентай мутал1мдер белм еа бар. Бул белмеге крйылган TeMip пешке кдсты куш кебшесе му?ал1мдер ездер1 экелген отынын жатып, жылытып отыратын еддк. Ертесшде-ак,жвндеу жумысьша Kipicin кетпк. Мектептщ imi-сыртын ак,тайтын Мукдрали екеум1з. Апамыз 6i3 ак,таган кластардьщ еденщ жуады. Балалар су тасиды, аздап сылагы тускен жерше керек болганда лай жасайтын да солар. М у крали класты ак,тай журш, 6i3re турл1 эцпме айтьш, кулддрт, кещлденддрт кряды. Сондай эцпменщ 6ipi еамде кдльшты. — Б1зд1ц ауылда кейб1р дыбыстарра тьла келмейтш Нурсали деген арамыз бар. 03i ете момын адам. Эйелшщ аты — Раушан. Пысык, еркаюрек эйел. Bip куш Раушан жумыстан келее, куйеу1 тапа-тал тусте тесекте уйк,тап жатыпты. Бузау сиырды емш крйран. Б1рдд-екш крй- enndAepi келмей кдлган. Балалар да кершбейдд. Бул жайды керш Раушан кдтты ашуланады. Айкдйлап, куйеушщ жанына жетш келедД. Момын Kyfteyi шошып оянып, эйелшщ айкдйынан крркдгп, бетш басьш альптгы. ¥рып жзбере ме десе керек. — Ей, Расан, жетедД, ай, Расан, сандалма, ей, Расан! — деп шалбарыньщ ышкырын 6ip крлымен устап алып, уй iiniHAe кдшып жур дейдД, — деп эщтаесш кдлзык,тыра айтып жаткднда 6apiMi3 де жумысты крйып, KyAKire 6ip кенелддк. Сайтш, кулш-ойнап журш ею жеттде мектептщ iuii-сыртын ак,тап, жендеп бтргешм1здд б1лмей де кэлдык, Bip куш окушы кдздарды шакдгрьт, терезелерш журыздым. KeAeci оку жылында жумыс icre/viK. \"Адам тек адамдар арасында рана адам бола алады\" деп 6ip даньпппан адам айткдндай, Мукдрали кдйын журтына аса сыйлы болды. Оран акден(1лдДлМ, жайдарлылыгы, мшезшщ ашьщгьпы да себеп болтан шыгар. 246

Ауылда екеулпз де кргамдык, жумыстарга белсене араласамыз. Эйтеу1р шаршау деген жок,. Мукдгали кебтесе малшылар арасында. Екеуинз де устшмгз. Мен сабак,6epin бпкен сон, даптер тексеру, класс жетекшшкке крса, педсовеггерде баяндама жасау, керкеменерпаздар ушрмесщ баскдру, газет шыгару сияк;гы басган асып жатдан жумыстарды да аткдрамын. BipaK, б о р т е де улгерем. Екеу болтан сон, жук те жещл. Э з 1мнщ ата-анам туралы 6ipep сез. Экем — Эз1мжан, кдрапайым колхозшы, етпош api aFaiu uie6epi болатын. Агаштан He6ip дуние жасай алатьш. Арапша окуш, жаза быепн, казак, газетгерше де кез дырын салып журетш табанды, сауатты адам едй Кунделнсп ел-елде болып жаткдн саясаттарга да кулагы турж. Бала кезшдеп егкен уадигаларды умытпай айтып отырады. 1916-жылгы дурбелецде Куятайга аулымен OTiri кетш, бетен елд1 жерсшбей; келеа жазда кдйта кешш келгенш, алгашды колхоздасу, одан кеш нп ашаршылыд, асыра сглтеу, сталиндж репрессия жылдарын —- бар-бэрш де байыппен ацгшелеп отыратын. Эстресе хат танымайтын сауатсыз, жазыдсыз, момын азаматтарды топтап дамап: \"Жапонияньщ, Кдггайдьщ шпионы” — деп жалган айып тадып, кезш жогалткднын айтып, кейде ауыр ойга батып; узак,унйз отырып далатын-ды. Сол 6ip ауыр жылдардагы кдтыгеЗдйсп, имансыздыдгы эркез еске салатьш. Мудагалидыд OMipAi тусше бжетшше риза болатын. Экем де, шешем де куйеу баласын унатты. Мукдд да оларды жанындай жадсы кердд. Экем бук1л ауылдьщ акушнысы едг Шешем Машине (алгаш -ппн машиналары ел шпиле пайда болганда туса керек) баланы да, улкедгу де ая т н , им не айтса соган сене беретщ, барын ел аузьша тосатын, эпендыеу адам едг ©3i кеп жылдар дурсад кетермей журш, кешн епз-епзден туыпты да, он уш перзентп дуниеге экелйтп. Соньщ тертеу! Tipi болды, уш дыз, 6ip ул. ¥лы 1981-жылы кэйтгы. Апам кейде менщ жаныма келш: — Ласима, (ата-анам дойган eciMiM, кешн еркелетш Лашын деп этап кеткен, 6ipaK, эке-шешем оле-елгенше Ласима деп этап отп), еркек шора ерке мшезщад таста, Мукдгалиды сыйла. Еркек деген табынушы тощрщ болады, кдлкдм. Ажырайып алдына шыкда, бед1решп бетше кдрама. С ен томен втек™ адамсьщ. \"Агаш айгайга 247

куламайды\" соны улян, - деп, ж т-жга сыбырлап ага»1лын айтып крятьш*ды, бейне 6ipey ecrin крятындай. Адам баласы 6ip кэлыпта тура ма, кейшп кездерде ашынганда айтысып та, тартысып та кететш кездер болды гой, алайда апамньщ айткдны эр сэт еамде туратын. Мукдгали ак^ш емес пе, ондайга эте KenripiMAi болды, ce6e6i айкдйдьщ неден шыкданнын e3i де сезшетш. Тутан апамыз да: \"суыцды теккемш жок, жел1цад секкенш жок, Алла, балаларымды аман кыла гер!\" — деп кудайына табьшып, мшэжэт к^,шотырган заманньщ момын адамдары гой. Сол апам айтады: \"Ашаршылык, жылдары Эбжаным он бес жасында ауданда крлзмет icreAi (1930— 32 жылдары). Кдлпакхай-кэлпакхай куйма шай экеп бередг ©гамет бар малымызды ортага тартьт альт крйган. Жейтш TyriMi3 кдлмады. Балаларымды ел-ripin аламын ба деп кррыга<эндык,тан, тун жарымда турьт ортаньщ крйына барам да жан адамFa коршбей желны толганын сауьт аламын. Сауылган cyrri б1реуд1ц кезше туспестей етш nicipin, балаларга беремш. Куйма шайдан кесек-кесек га>т салып, к,ойдыц cyriH кдтып, крю шай жасап, оны да балаларыма берем. Кур сутген repi шай api тамак, api жещлдеу болады екен. Ертец ерте кун катерке крй cayyFa менен баскд эйелдер атганады. О л кезде малшысы да, белсендкер1 де каптал журетш, эйелдерд! крйдын, мацына да жуытпайтын. Сайтш, балаларымныц журепн жалгаган кундер де етп гой\", - дейдь Апамньщ айткдны дал келетш. OFaH 6ip дэлел: 1937-жылы агайым Кегенде Ораз Жандосовтьщ хатшысы болып icTen жургенде, “Халык, жауы Жандосовтьщ сырласы, секретары болтан\", деп устап кетшть Б1з Шибуттамыз го й . ©кем барып, жалгызын отыргызып крйранын 6kin келдь Кеппкпей сол ндмаганнан Алматьта, одан Красноярск елкесше апарьш, акдщы Канск деген кдладан 6ipaK,шыгарыпты. Bi3 Нарынкрл ауданыньщ Киров колхозында турамыз. Ахметк,али деген жакдш туыскрн агамыз Кегенге гаястыкугы арбамен астыкдасиды. Bip кезекте Кегенге астык, алып бара жаткрн сол агамызды карт апам: \"Ей, Ахметкдли, Кегенге барасьщ гой, Эбжаным ар жагынан Кегенге келш чурады. Соны тастамай ала кел, шырагым\", — депчч. Шынында да Ахац астьпын етгазш, жолга шьпът, арбасыньщ бузылган жерш кдрап жатса, иьпынан 6ipey тартыпты. Ахац ушып турып крраса, агайым 248

екен. Азган, ку шеп сыкдмды курап кеткен, устшде алба- жулба кенетоз шекпет бар. EKeyi жан даусы uibiFa жылап KepiceAi. Сейтш, Ахметкдли агамыз апамньщ аманатын айткднындай орындаран екен. Kp3ipre дейш осы окутаны ез1шздщ ауыл ацыз Fbin айтады. Апамньщ емшшк кдсиезп де бар. Тан, атпастан ауыл адамдары келш: — Kimiana (менщ апамды айтады), кдйньщ тумауратып кдпты, немесе юшкентайым ауырып кдлды, соны ушюрш бер, - деп жетелеп кетедг Апам олардьщ сезш ею етпей, yuiKipin берш, уйге кеп шайын крйып, солардьщ ттлеуш •плеп жургенш Kepin, кейде намыстанып та кдлатынбыз, б1рак,ешюмнен жакрыльгрын аягысы келмейттн ойласак, куанатынбыз. Мукдрали ауылда эрюммен ть\\ табыса бЬддь С орыс бггкеннен кешнп жылдардагы жокдгылык, тапшылык, та халыкды жудетп, б!рак, Мукдц ондай Hi Tycin журген, адамдарды б1рдемде тзрытш ж1беретш. BipAe Мукдгалиды Шодияр деген туыскднымыз крнакда шакдгрды. О л кездерде крыметкерлер отбасы болмаса, кдрапайым ауыл адамдары сол уйдщ ер адамьш рана шакыратъш. О л да сорыстан кдлран жутандык,шырар. Кеп кешжпей Мукргали крнакуан келдг Крлында ораулы тушншеп бар, оны устел уСгше крйды да, e3i торге шыгын отырды. Мен: — Мук^али, атамыз сенен баоф гамдерд! шакурыпты? — деп сурадым. Мукдд езше e3i дан риза. Былай деп жауап берд1: — Ehe, крнакуа болтан терт еркекшз. EKeyi — сокдгр Бали, eKeyi — жынды Ради, сонда терт Ралимыз, — деп кулдь Аяк, астынан мынандай жауапкд тацыркдп кдлып едпс, e3i api кдрай тусщадре женелдк — Ею соквдэ Бали дегешм: 6ipey1 Мысыгали (Шодияр атамньщ улкен баласы, 6ip кез1 теш ек ауруынан майып болтан), eKiHmici — Огцмрали (Мысыралидьщ баласы, 6ip K63i кд1лилау болгандык,тан, курбылары мукдтып, езшше \"ат\" беред! рой). Ендд ею жьтды Бали дегетмнщ 6ipeyi Аскдргали (Аскдрр'али деген агамыз сорыстан контузия алып келген, ток,тамай долырып сейлей беретш, ацгалдау адам едд). Ал ен, соцгы жынды Бали MiHe, алдында отыр, перизадам, — деп газеттеп ораулы eTri б!зд!ы, алдымызга крйды. Осындай ойламаган жерден сез тапкдпптыгы 249