Мұқағали т5

суйсштетш. 0pi мундай кещлдд кездер1 аз емес едд. Tirrri, кешн кдлага келгендеде кунддз кешеде кДммен кездескенш, олардыц кдлай кдрсы алганын, кдлай свйлегендерж ездершен 6ip айнытпай артиспк кабглетпен ойнакдялана, кубыла отырып, жыр рып айтып берер едд. Мектепте кдбырга газетш шыгару менщ мойнымда. Эдебиетген берген сон, ба, жыдда 6ip езгермейдд-ак, Ол кезде сайлау деген улкен наукдн. Екеушз де уптипшз. Сайлау бггкенше жаньщ да крлмайды. Осындай 6ip кезекп сайлау наукднында газет шыгаруга дайындалдым. Сайлаушыларды 6ip гоюнердщ куттык;гауы керек болды. Сол пионерки атьшан Мукдгалига айтып, елец жаздырьш алдым. влецшц аты — \"Пионерлж селем\". Шын болатгай шыныкдан жас шагынан, Леззат алып, бшмнщ аскдрынан. Салем С1зге, ата-ана — сайлаушылар, Бакдптты ескен Отанньщ жастарынан! Кдрсы алайык, сайлауды шын цызыга, ЭйгЫ етш, элемшн шыц-кузына. Bip к!с1дей берешк даусымызды Халык, суйген Отанньщ ул-кдызына! Мундай елецмен шыкцдн газетгер окушылар арасында беделдд-ак, шуркщрасып оцып, елецдерш жатгап алады. Бул уакдггкд дешн менщ терюшмде жумыс ютеген еддк, ендд келес1 оку жылында Мукдгалидыц ауылы — Кдрасазга кеппп бардык, Б1здщ ауылда туцгьшхымыз Леззат деген КД13 бала дуниеге келген. Леззаткд суык, тиш ауырып, алты айлыгында кдйтыс болды. Мукдц кдтгы кдйгырды. Тунде окдш отырып, кейде елец жазып тастайды. Оны менен баска еппамге кврсетпейдд. Мукртали Карасазга келген соц, жиналып, дайындалып Алматыга окуга кетп. Ам’аш шет ттлдер институтьша (нешс тш факультет!) тускен екен, соны ары жалгастырды. Жш- жш хат жазып турады. Ауылда пошта бар. Хат келмей калса, телеграфпен свйлесш чурамыз. Мен ендд шбасьша иемш. Бар, жокцыц 6epi менщ мойнымда. Егер Мукагалидан хат кеппксе болды, жумысымда береке болмай кетедд. Bip орында отыра алмаймын. Сарыжаздан келе жаткдн машиналарга кдрап крямын. Машина Елшенбуйрект1 айналганда дереу жарцырап жарьпы керше кетедд. Сол машиналар Мукацдыэкелс жаткандай елестейдд. Оны ойлай- 250

ойлай, кейде елец шыгаргым келедд, кейде эн шыгартым келедг Амал не, ондай талантты кудайым бермеген соц, ойьщмен жубанып отырасьщ да кдласыц. Ештеце эсер етпейд!. Мукдталидан хат келген кун мен унин улкен куаныш. Менщ кдбатыма кдрап, Нариман апам да жайланьш кдлады. Ж уреп ете жумсак, адам гой, душпанын да peroKinuci келмейтш. ©лш еуаз ак, еддл адам. Тиьш эжем бул кезде кдйтыс болтан. Ец бастысы Нагиман апам балаларта ие болады. О л Kici болса, балалар меш 1здемейдд де. Апамыз екеум1з отандасып, Мукдгалидын, тупнш тузу шытарып жатырмыз. Мукргалидьщ Алматыдан жазтан 6ip хатындаты: KiM кёлш, юм кетпеген коне eMipre; Тусшгш ой-шуцкырын коре 6U де. Татдырына кдйтесш кдргыс айтпа, Мойында, шыдап баккьтн кен eMipre! деген жерлер1 MeHi талай толкдпты. Кейде бул елецлд \"акдглын айтып, шыдай тур дегеш гой\" — деп ойлаймында, кейде осыган кдрсы жорып, оны сете бастаймын. Олай ойласам да, булай ойласам да шыдам керек; шыдау керек, баскд не icreft алам?! \"Шыдаудын, 03i ащы болса да, ж ем !а тэта\" — деггп той француз жазушысы Ж .Ж .Р у ссо. Шыдадым да, жемкш де кутпм. Осылай жалгызьлжэт жургешцде жумыста кдндай кцындык,тар кездессе, уйде де сондай кцындык,тар деп кел1п, есщнен тандырады. М ен Kp3ip ойласам, соньщ бэр1не кдлай твзгенмш. Мукдгалиды кдлай кутпм!!! \"Жалтанда куту деген кдндай жаман\" деп акдш ез елетцнде айтьт эткендей куту — барлык, OMipiMe жазылтан екен. Turn, 6ipre жургенде де, 6ipre eMip сургенде де — кутпм, сарыла кутпм. Сол умгг, сол куту 1976-жылы 27- наурызда шорт узтлдь Енд1 жацаша куту басталды. 0 p6 ip газетген, ap6ip журналдан, ap6ip акдшныц елещнен, радио даусынан, теледидар квршкшен, акдш-жазушылардьщ эцпм есш ен Мукдгалиды 1здейтш болдым. Ешмшщ айтылуын кутпм. Tipi кезшде кебшесе KeinipiM/y болуды ойлайсыц. \"Эюм 6ip улттыю, акдщ бар журттыю\" деп, отан Kip жуыпу>щ келмейд1, пенделж жасатыц да келмейдд, 6ipaK, адам баласыныц eMipi тым кдшкд екен, ею узещтш тецеснре алмай-ак, кеп-iк. 251

Bi3 ауылда турранда Мукагали акди Токщл Бердияровты жш-жш epriii келеин. Eneyi дос болды. Поэзия туралы кеч тпюрлер айтысатын. Жасыратьшы жок, мен Токднды сыйласам, тек Мукдралидьщ кещм ушш рана сыйладым. Жалынды акдн, адал азамат, Мукдчньщ досы деп крншама e3iMAi-e3iM упттегенмен оны шын журепммен кабылдай алмадым. Оньщ ce6eirrepi ©3iMe аян, окдрман кэуымга да TyciHiicri болу керек деп ойлаймын. Кейде:— Тока, \"алдьщры арба кайда журсе, соцры арба сонда журед\" деп Мукагалиды ©зще -пркеп алдьщ-ау. Оньщ жайын да ойласац етп, арасьщ гой. \"Алатаура шык,тьщба, карагайын жьщгьщ ба\" дегендей, С0зщд ею етпейпн шын дос таптьщ, ic жузшде де сондай адал дос болсац етп, — деп тура айтып peroKicin те калдык, Ондайда Мукагали жетш келш ортамызра тусед. Дереу б4рдечет айтып тастап, кецшн кдлдьфады-ау деп ойлайды Foft. Дегенмен Токач ауыр мшезд, желжпеа жок, акдн емес пе: — Эй, Лашын, эй, Лашын, мшезщ-ай! — деп даусын котермей акдры н абайлап айтып отырып кдлады. Мукагали окуын жалр'астырумен 6ipre Алматыда радиода да кдзмет icTen журд. Ертен, ерте: Алматыдан сейлеп турмыз! — деген даусын еспгенде 6ip жадырап кдламыз. Мукдралидьщдауыс ьфрарьша, шлык,та айкдн мэнерше, ©лен, ок^шандары кумШрлеген к,оцыраудай даусына тацданып, суйсшш, тындап отырамын. Мукагали окдп бггкенше мен де радио кдбылларыштьщ жанынан кете алмаймын. Мэнерше келпре, эр сэздщ бояуьш жетюзе окуды кдйдан уйренд екен деп 6ip жарынан танданрандай болам, 6ip жарынан даусына тэнп болам. Даусы керемет! Мукдгалидын, Алматыда журш крлуы кдншама ©сектер экелд. Оран да тезесщ. Ocipece, есектер жалгыз жургенде жаньщды кдлай крриды! \"Куйш, жаньш суйген рашыгьщнын, саран селкрс карауынан ащы азап жок,\" деп улы жазушымыз А.М.Горький айткдндай, ©сек сездер ©зегтмд ©ртед-ак, ©сектер... ©сектер... © сек юмнщ журегше канжар салмаган, есектер юмд ажьфатпаран. Осындай \"крлмен крйран\" ©сектерге Мукатали ермейтш, елемейтш. Мен эйел адам емесшн бе, тез ашуланьш, куйш-шсш калатынмын. \"Мукагали муны баласымен жедгедей алыпты\" дегенд еспгенде, Tirrri жумыска бармай, жатып алдым. Буюл ауыл меш крлдан ©cipreH, буюл аудан б1лед гой, солар куэ. 252

LLfoKiprrepiM де кдншама! ©сек дегенпцз микробтар сеюлдд ете тез ербитш. Акикдтын кере тура кей адамдар ocbiFaH маманданып та кететш сияк,ты. Бул есектер Мукдгали буркырагып елецдерш жазып жаткднда да, ауырып емханада 6ip тамшы су жута алмай жаткднда да, Tiirri елгеннен кешн де, сумацдап жатты. ©сек айтушылар кеки берсш! \"Жакрыныц артынан сез ередГ деген. 0лендер1 ертгей, дарыны дауылды акдш Мукдгалидыц кейб1р тентек мшездерше KeiuipiMMeH кдрап, сартая куткен, кдзакуьщ кдрапайым цызы, оньщ суйпсп балаларыньщ анасы, адал жарына сол есекпплердщ бас июлерше болады. ©сегш айта отырып, содан лэззат алатын, ецпмесше ондай eripiKTi крспаса ас батпайтын адамдардыц аузьша кдлай кдкцац болайын. Мен1н ем1рден 6 ip тоцыганым: кудай, ец 6ipiHiui е'пржтен, есек-аяцнан сацтасын деп ттлещз! Мен ауылда жургенде, М у кагали Алматыдан кь1зыл ж ейд еам ен алаулап келе жаткднда, \"мен женуипмш\" дегендей ауылдаты барлык©сек-аяцды ысырьш, мацдайы жаркдфап, KyAiMcipen б1рден балаларын кушатына алатын. © 3 i Кызыл туей унататын. О л туралы Токдштьщ елец! де бар гой. Мукдгалидыц кдбжеп, таланты ете куигп едь Алматьта келш университеттщ филология, философия факультет- терше кцналмай туст, окдш кетш журдь А л мшез! ете курдель Bip окьггушысымен кдрсы келш кдлса, оган ккшреймейд! де, сол окуды дереу тастап кетедь Мукдгали Алматыда болганда, мен кунделж жазып журддм. Кундел!кке кездескен кцындыкты да, кызыкты да жазып коясыц. Сол кунделж-п Мукдц окып (1954 ж.), аяшна мынандай елец жазып крйьптгы: Сен де ем1рден кеп жагдайды етюздщ. Bi3re бацыт экелер-ау тек 6ip кун. Журепмдд жылытар да, жубатар, YMiT етер тентепм бар деп быпн. Мейл! сасыр, айлар етс!н, жыл етс!н, Тек eMipiM сешменен 6ip етеin. Сен — байлыгым, сен — бакьпым, сен — досым, Сен — TiperiM, сен кеудемде журексщ! Мше, осы шумакдарды окдш спырып, кдлай теб!ренбессщ, кдлай суймессщ Мукдгалидай шын арысты! Оныц анау- мынау артыц мшездерш кдлай кешпессщ! Кейде жастар 253

елецмен хат жазысып жатады. Мундай еленд1 хатгар екеум1з уйлентенше жазылып турды. Оларды сак,тай алмадым. А л кейш 6ipiMi3AeH-6ipiMi3 шалгай жургенде, кейде сез арасында журетш 6ipep шумак, болмаса, тутастай елецмен жазылган хатгар болтан емес. Сол 6ipep журек жарды сездерш радиода дикторлык, кдпметте жургенде 6ip хатында былай деп жазыпты: \"Прошу, не обвиняй меня?! Умоляю, забудь все, что я творил?! Прости, моя любимая! Мой самый близкий жизненный друг! Может быть, я запачкал твою любовь, но уважение к тебе сохраняется до конца моей жизни! Верь, дорогая! Это истина. \"Так мало пройдено пути, Так много сделано ошибок\" (С Есении) Сол кезде болар-болмас 6ip жагдай болтан, 6ipaK, оныц кдлай болтаны кещнен шенплген. Одан Мукдц акхалган. Осы жайды да кейб1реулер тьлше тиек етпекын. Осы хатгарды кезшде мэн бермей, сыргыта окрт журе бершшн. Ал Kp3ip кррасам ap6ip ce3i б1здщ еткен ем1р1м1зд1 айтьш сайрап тургандай. Кей кездеп ащылау OMip сокдак,тары 6i3Ai алшакхаткдндай болтанмен, н еп зп кейшкер1м!з дкыллы адам гой. Кей адамдар шала TyciHiriH ep6iTin айта жатар. Мен Мукдгалиды дуниеш терец тусшген, кездескен кдындык,- тарды ез басымен, ез бшпмен кррыткдн, кдыншылыкхы жеце бшген даньштан адам деп б5лемш. О л кдндай ауыр халде журсе де, балаларьш, алтын уя отбасын умьпъш керген жок, Кдйда журсе де Кдрасазына, отбасьша жш-жш келш журдь Мумкш, бул да шын махаббатгыц белгкз болар. Кешн мундай тасымал eMip езш абден кэжыткандыкхан, балаларын аса жакдгн кергенджтен, узап кетсе олар жок,тайтын болгандык,тан ауылга келш ceri3 жылдык, мектепке орыс TiAi пэнжщ MyraAiMi больш орналасты. Мутал1м болганда жай мугал1м емес, окушыньщ психоло- гиясьш, кещл-кушн жакры б1летш, оларды езше магнитгей тарта бьлетш, эртурл! ад1стерд1 жетж пайдаланатын бшкп, жалынды MyraAiM болды. Жалпы Мукрц кай жерде жумыс icrece де, езше сез келпрмей 6epL\\e гстейтш, сешиад акхай 254

бмепн адам едД. Оньщ 6ip FaHa осал жер1 бар-ды. О л алые командировката 6ip ай, жарым айга ж1бергенде, ею кун, yiu куплен артыюф шыдай алмайтьш-ды. Оньщ Алматыда кеп журш алу ce6e6i: e3i ащ.ш екенш б1лед1, 6ipaK, ешюмге ашып ештеце де айтпайтын. Ак,ындык,тьщ KiA-ri де, туйшД де, epicTeyi де астанамыз Алматыда етш жатгы. Сондыкуан кдйда барса да осы алтын ордамызга жетуге асырып туратын едД. Кдрасазда кдтардагы мугальм болып icreyMeH шектелген жок,. © те кеп ок,ыды. Атак,ты акын, жазушылардьщ шыгармаларын шукдгия окдгды, eMipiH зертгедд. Окдш отырып, арасында елендер жазьш крятын. Балаларына, жер-суга, ел шпндеп кейб1р келецаз KepiHicrepre арналган елецдер1 кеп-ак, Мен кейде шыдамсызданып: \"влендер1пдД газет-журналдарра 6epin, олардьщ niidpiHтуйш, ел-журткд таныла бермейсщ бе?\" — деп крямын. — Жакры жазу ушш жакры бшм керек, мен кеп окрш, жан-жак,ты жеттлгетм жен. Жакры керетш жазушым Чехов: \"Бармарыцнам бал тамран шебер болгын, келсе, бармак,тайыцнан машык,тан” — дерен екен. М енщ т1л кудДретше туйсшуДм, сез кудДретше суйс1ну1м эжемнщ элдишен, анамнын, ак, сутшен, халк,ымньщ ертегД- дастандарынан дарыган. ЕндД кудай берген тырнак,тай талантымды байьггуым керек, ол ушш жатпай-турмай оку керек, оку керек! — дейтш. ©3i жазудан, окудан крлы босай кдлран кездер! кдра cyFa барьт, балык, аулап келудД, 6ipyax, ащ а шырьш, тау- тасты кезш кдйтуды, шахмат ойнауды кдтгы унататын. Кейш балалар есейген кезде ойнаура ешюм\"габылмаранда улдары Айбармен, Жулдызбен ойнайтын-ды. Мукдрали крл жазбаларына ете укдшты болды. Ж еп сайьш жазгандарын кдрап, тексерш, жарыккд шыкданын 6ip белек, шыкдагапын 6ip белек, айы, кунше кдрай ретгеп о-плрагын. Аса 6ip крып кездерде жазгандарьш жыртып, кдк, айырып тастатан cerrepi де болтаны маран мэл1м. Кец1лдД отырран кездершде дэмд1 тамак, iuiyAi жек кермейтш. \"Аш еркек арыстаннан да айбарлы, сенщ алдымен тамагыц 93ip болсын!\" — дейдь А л улкен шыгармалар жазура отырранда, тамак,ты да, баекдны да умытып кететчн. Есше салып, элсш -элсш шакырын, дасгаркдн басына арен келНретшмш. 255

Мукэгалидьщ болашапл — акдлндык, арманына крл ж етизу уппн 1962-жылы жазда, тук дайындырымыз болмаса да Алматьпа копии келддк. Эбддбекдеген бауырым колхозда механик болып icreymi едд. Сол ею машинамен коппрщ келдь Кешн де жш келш халЬйздд бшп турды. Эрине, кдла ауыл емес, кдйнап жаткдн, ineinyi жок, жумбагы коп улкен GMip екен. ©MipiMi3 ен/у гана басталган сияк,танды. Кдлага келген соц, ауылда басшы щлзметгерде icTen журген, Москваныц технологиялык, институтын б т р г е н бауырым Эз1мжанов ЭбдДмутэлш 6i3re унем1 кемектесш турды. Мукдгали кдйтыс болганда да, есецпреп, не icrepiH бЬлмей eci шыгып кеткен б1здердд жинап басу айтып, бас болып ол1мд1 жонелттскен Kici сол агайым едт К,айран, жан ашыр, жалгыз бауырым! Мукдгали емйрден кегкеннен кешн де Кегеннен осында кунде телефон шалып, балалардьщ амандыгын бшп турды. Сэл крналсак, жердщ алыстыгына кдрамай, жетш келетш едь ©зщ ymiH езеп ертент, жаны ауыратын 6ipre туган бауыр деген осылай болады екен гой. Сол агайым 1981- жылы cayip айында кдйтыс болды. Енд! хал сурайтын адам там алы. Мукэгалидьщ ец жакдгн туысынан ауылда жалгыз Асанов Эбддке гана бар. (Ол Нарынкрл ауданындагыЛенин атындагы колхозда мектеп директоры). Буюл ауылымыз, ага-женгелерш Мукдгалиды кергенше сагынып туратын. О л бара кдлса куаныш. Куйеу бала деп, жездестш кдлжындасьш жатады. ©лендершщ тш туанпсп, анык, болгандык,тан жецгелер1м Шокен де, Сара да тез жаттап алады. Газет, журналга шыкдан дуниелерш киьш алып, сак,тап кряды. Мукдгали ауылга барганда: \"ана олецдеп ана 6ip создд, мына олеедеп мына 6ip создд кдйдан таптыц, кдрагым-ау, кдлага барган соцда сол создер умыт болмайды екен-ау!\" — деп дуылдасып жататын дэтм. Алматьп'а келген сок 7-линияда патер жалдап чурдык, Уй деген аты гана. Апамыз, терт баламыз, екеум!з барльпы — жет1 адамбыз. Кдлсылыи-кдпмтырыльш азаптанып exi жылдан аса сонда чурдык, \"Куырдак,тык кокесш туйе сойганда корерсщ” — демекгш, кудайдьщ б!здщ шацыракдэ эз1рлеген KpcipeTi де бар екен. 1962-жылы кдзаннын, аягында онб1р жарым жасга, алтыншы класс окдш журген кдлзым Майгул жол апатынан кдйтыс болды. Бул кдйгы коне-корнеу мектептщ алыстьпынан, api ауылдан келген 256

балага кдладагы кешеде журу тэр-пбш сол кезде мектептщ жете TyciHAipin, кддаралап отырмагандьпъшан болса керек. Мектеп Киров кешесшде едь Kp3ipri N4 мектеп-интернат. Кеп кеипкпей \"Социалиспк К^закртан\" газетшде icTen журген Мукдралиды жумыстан босатты. Партиялык, жарнаны уакдггында телемедщ деп партиядан шырарды. \"Бас ауырса, барша дене сыздайды\" дегендей Мукдралира тиген сонау токдлраудьщ токцакуары, к^зымыздьщ OAiivii 6i3Ai кдтгы есецпретп. Ес жия алмай кдлдык, Акдш жаны айрыкдга нэзж, ете сез1мтал рой. Мукаиды уайымра ж1бермей, кдумалап, кдйрат беруге тырыстык, Мен мура/имддк орьш жок, болрандык,тан, 6ip жыл бос отырдым да келест жылы орыс мектебше кдзак, тшнен сабак, бере-пн болып, Октябрь ауданыньщ N20 мектебше орналастым. 1964-жылы Мукагалидьщ \"Ильич\" поэмасы жуп-жукд ютап болып шык,ты. Жазушылар Одары ас уш ею отбасына ортак, уш белмел1 уй бердь Содан бастап ею жыл, уш жылда жукд-жукд ютаптары ш ырып 'гурды. Ептеп кд1бырлай бастадык, Санаткд енбесе де Мукдц санньщ шпнде бар сыкдглды. \"Тос болганында тезш бак, балка болтанында coFbin бак,\" деп француз жазушысы Р.Роллан айтк,андай, Мукдрали кдфык, бес жастыц ш ш де, ецбегше THicTi багасын ала алмай, балга болып coFa алмай, тес болумен дуниеден отп. Мукдцньщ тамаша ецбегш кере тура, тусше тура кере алмаушылык, м енсш беуш ш к, жерлестж, рушылдьгк, акртнды iniyre итермеледь Tirni ец кррлыры — Мукргали елгеннен кешн дабырайтып мак,тап-мак,тап республикалык, мемлекетпк сыйлыкдсд уеынып, 6ipaK, жеме-жемге келгенде сол сыйлык;гы да кдмады гой. Мукдрали кез1 TipiciHAe елецдерш \"катал\" тексеруден 6TKi3in, Ke6iH редакцияларра бермей журдЬ Ce6e6i редакторлар жалбыр-жалбыр гып \"тузеп\" крр кдолатын. Мукдгали Tipi кезшдепш былай крйранда, 1979-жылы шьпцфн \"©Mip-езен\" ютабындары \"Жаназасы\" жырындары \"Жепмдер yni\" бел1мш крндай макратпен редакторлар жулып тастады. \"Райымбек, Райымбек\" деген поэма 1970-жылы кузде жазылган. Сондай \"тексерулерден\" крркдга, оны e3i Tipi кезшде ютаптарра усынбады. Тек 1981-жылы \"Лениншы жас\" газет! жарыкдд шырарды. Кей акдшдар жазган 257

елещнщ сиясы кеппеи, газет-журналдарра ала женеледь А л Мукррали тез бастыруга асыкдайтын. ©3i окдоп, жолдастары алдында окцш, эбден елецшщ ширак,екенше кез1 жеткен соц рана баспаларга усынып журдь Крйтыс болтан соц жарык, кермеген, басылмаган елендер1 б1рнеше жинак, болып, баспадан шык^ы. Олар газет-журналдардан да орьш алды. 0Mip сурген аз рана румырыныц iiuiHAe артына улан-гайыр жыр жазып кдлдырып кета. Халкына кцсапсыз рухани байлык, мол мура кдлдырды. Kp3ip кейб1р жырларын окдосац, алдагы e.MipAi болжагандай дэл кел-пргенше тацданасыц. Эл1 де жарык, кермеген елендер1 бар. 1969-жылы, 14-маусымда Мукдгалидьщ 6ip топ елецдер1 \"Крзак, эдебие'пнде\" жарияланды. Жазылган елецнщ 6api де б1здщ басымыздагы ащы шындык, едь Сол жырлар жарияланысымен Жазушылар Одагы езшщ секретариагын шакьфып (BipiHiui секретеры Э.Ш эртов), елендердд дереу талкдл1ра салды. М.Макртаев елендер1 куцпрт, кемесю, жумбак, пессимизмнен турады, куйректШк сарында жазылган деп б1ршен соц 6ipi L\\in экетш, Мукрралидыц басын кетертпей тастады да, газеттщ басшылары НТабдуллинге, жауапты хатшы Ж.Тэшеновке материалра жауапсыз кдраган деп -raicri шаралар крлданды. Осындай жаншу, жан-жакуан ши жупрту, туртюлеу Мукдралиды кртгыжудетш жКЗердь Бул осындай жагдайдыц 6ipeyi Faria. Уйде отырып б1здер крса куйзелем1з, 6ipaK, крлдан келер дэрмещшз жок, йптен тынамыз. Амал жок,.. Сондай мазасыз тартыстардыц арасында журш денсаулыгы да бузылды. Ж игжш ауруханага тусетш болды. Жаратылысынан тж мшезд! адам рой, талайларга жакдады. Пенде болтан соц оныц да осал тусгары болады гой. Крита сол осал тустарынан шырмап, нашар жакуарын термелеп, устемелеп, крлыцдата Tycin, куздан кулатуга тырыскрн адамдар да болды. 'Талым болудан адам болу кдынырак,\" деггп гой 6ipданышпан. Адам болып крлыптасуда 6ipey кцсайтанда крл ушьш беру еинщ 6ipimn крлынан келе бермейтшш, ете курдел1 дуние екеген мен Мукргали eMipiHeH керш, содан окдшандай болдым. Осы кездеп жорарры басшыларымыздыц рухани мешелддп, кер- тартпалыры, отбасыныц ауыр жагдайлары, тепсетемфузетш тау тулгалы жпзтгщ денсаулыгьш темендете бердо. Оныц устше \"жьпылган успне жудырык,\" дегендей 1969-жылы 258

кдраша айыньщ 5-жулдызында 6ip KiTan болатындай, дайындап к,ойган жыр дэптерлерь аздатам прозалык, шыгармалары, эдеби сындары, газет к,иындылары портфел!мен жогалып кетп. Бул елецдер кдйтып табылмады, щита жазылмады. KyHi бупнге д ет и одан еш дерек жок, Крлымда билж болса, ен, алдымен енер адамдарына KemipiMAi болар еддм. Оларга жылы жузбен щрап, демеп отыру азаматгык, парыз дер едйч, халык,тан ш ы вдн талант сол халыкдъщ елемге атын шыгаратыны эу бастан белгш. Мукдгали туралы ойлаганда кез алдыма exi турл1 Мущгали тура кддады. Bipeyi— кун шуакцы, жайдары мшез, кулшдеп, жузшен нур шашып турган, успне тау кулатсац да кетере беретш щйсар тулга. EidHuiici — азуын щйрап атылуга 33ip турган айбарлы арыстандай щЬарлы кескш. О л кезде жузше тура карай алмайсьщ. Акмрын журш, андап сейлеп, жымиьгп жылы сейлеуге эрекетгенесщ. Мущгалидьщ эрщ лай Mme3i бар едь соныц М н д е эпендшк кд1лык,тары да кездесш кдлатын. Bip куш, жаз айыньщ 6ip кешшде Мущгали уйге кеддд де (Панфилов кешесшдем!з) шешшш, жуынып жатьш к,алды. Ы раз уак,ыт еткен соц тамак, жасап, о л да балаларымен асын iuiciH деп, жатын болмеге юрсем, ол ояу жатыр екен. — Ей, Лашын, 6epi кел, кел 6epi! — дед1 шыдамай. — Иэ, мен ез1м де келш турмын, не айтпакдш едщ? — Крльща кдгаз, калам ал! Суйт те жаз! Ж аз! Ертен, кеш болады! Бол! Бол! Бул щгаз ез атьщнан туйгенщ, метга емес, — дедь Кдгаз алуга да мумюндж бермей, асык,тырды. Устелдщ устшде калам жэне киикентай балдыргандарга арналган улкен сурет KiTanma жатыр екен. Соныц таза бетш ьщгайладым да: — Ал, не жаз дейсщ, мен дайынмын, — дед1м. — Алдымен бугшп кундд, айды, жылды кагазга Tycip. Жаз! Жаз! Мен \"а\" десем \"а\" деп жаз, \"б\" десем \"б\" деп жаз, — деп сезш api карай сабащады. — Мен — Лашын Эз!мжагщызы. Мукагали Макатаевтьщ зандыэйел!, некелпз кдылган. 1949-жылдьщЗО-наурызьшда крсылгамыз. BipiMi3Ai-6ipiMi3 суйт крсылдык, Енпамнщ жен, ушын, жылуын керек еткем1з жок, М ен щ epiM Мукагали Мащгаев адамдьцы да, акымак,тыгы да мол Kici еД>- Оньщ 6apin кудай алдьшда KemipeMiH. Ей, жацадан 259

крсыман жарьщтарым! Б1рще-б1рщ-пл типзу — бакдггсыз- дыкдъщ басы. Сол ушш 6ipiHAi 6ipin, алдама. Алдасац 6api6ip кезще кершедд. 0шрщде \"анау сезбейдд\" деп б1рдеце ютей корме. О л 6api6ip ашылады. Кешеп еткен ер Мукрталидык акымакдъпын 6ip поезд тартьш журе алмайтын. Дархандыты сонша, кдлтасына ею сом 'iycce, арак, сатып алсам ба екен, ат сатьш алсам ба екен деп буюл Алматыны сузш шьп’ап.ш, кдлтасьшдагы ею- ак,сом екешнде жумысы болмайтьш, бейбакдъщ. Арамдьпы жок, акдамаКЗъпы сондай, e3i iuiin журген арак,тьщ да багасьш бшмей бул дуниеден erri. Э лп б1здщ уйдеп балалардьщ OKed. Заманыпда арманына жетпеген Kici едд. Эй, 6ip есек, хайуан ёдд. Хайуандыры сондай, езш-ез1 сыйламай етп. Оньщ ауырмайтьш жер1 жок, он турлд ауруы болушы едд, баЙ1устыц, — деп сезш алидады да, — осыны 6ip жерге тьпъш крй\", — дедд. Мен бул кдгазды езшщ жазу устелшщ тартпасына салып крйып, тесекке карасам, сол ею ортадауйкдап кетатп. Осы кдгазды 1973-жылы 28-сэу1рде жаздыртан екен маркум. ©стш журш дуниеден кетедд деп юм ойлаган. Сол кезде ойында 6ip куддктщ болтаны анык. Мукатали ©лек жазарда устелшщ таза болуын, кротан затгары орын-орньшда туруын, балалардьщ тыныпггык, сак,тауын кдлайтын. Ештекеге алац болмай емш-ерюн жазута Kipicin кетудд кек^л! кдлайтын. Арнасынан асып теплген шабьптан елец-жырдыц кдйсысын бастарын б1лМей кдльщ ойта кемшп отыратын-ды. О л унеш уй жиЬаздарыи ауыстырып крюды жакры коретдн. Кеп жиЬазымыз да жок, Мен мектепке жумыскд кетсем, Мукдц балаларта устелдердд суртюзш, орындарын ауыспъфьш-ауысгырьт крйыпты. Б1рдеосындай ауысгырудан кешн 6ip жолдастьщ эйел1 келш едд: — Йемене, жиЬаз алтансыцдар ма? — деп жан-жатына кдрап, турып кдлды. — Жок, a, 6epi етирз, бул Мукдталидьщ жалыкдщнда йггейтш 6ip спорттык,жаттытуы гой, — деп шынын айтып еддм, Байни кртгы такданыи кдлды. Мукдтали бала ycrayFa да, кутуге де оте шебер едд. Майгул деген кдязымды кдяркдянан шыгарып, сырггай о куга келддк. Мукдтали, Майгул ушеум1з. Мен окудан келгенше Мукдгали оньщ тамагын 6epin, жергектерш куртагып, уйкдатьш тастайды. Шолпанымыз тутан сок Аа мен 6ip жылдан кешн мектепке

кетпм. Сонда e3i уйге бас болып, балаларга KeMeicrecin, менщ жокдыгымды бьлддрмедд. Сол кезде кдйнымныц эйелд кдтты ауру болып, енем ауылга кеткен-дд. Кецш келсе Мукдц кел-дария болатын. Кейде палау басатын. Оларды \"Бухар палауы\", \"Наманган палауы\" деп ат крйып алады. Палау кендлдепдей болып шыкдаса, оньщ кемшшкгерш сезшщддмддлтмен, мшезшщ жайддрлыгымен толтырып ж1беретш. Кдлай nicipiAce де жемеске эбдщ жок, Мукдтали анда-санда балаларына да, баскдларга да керсетпей насыбай ататын-ды. Оны e3i алмайды, базардан мен алып келемш. Уй болтан сон, аяк,-табак, сылдырламай турмайды. Кей жагдайда бэрше де тшсесщ. Мукдгалига да, кудайына да тш н THin кетедд, бэрше сыбата дайын. Дегенмен эйел адамбыз той. Мукдгалидай акдянга ж ар болу деген КДДЫННЫЦ КЦЫНЫ. Сондай 6ip ренж1гешмде: \"Ей, ей, кудайда нец бар, меш-ак, ipeft бер, жаратушыга тшндд типзбе!” — деп кесш тастады. © 3 i \"6ip жаратушы б ар \" деп отыратын. Ауы лга жолымыз тускенде бейгг басына да баратын, таныс- туыстардьщ зиратына дереу отыра калып, дутасын окддп кетет1н. О л 1970-жылы жазда к д т т ы ауырды. А уы рса да Жазушылар одатына жумыскд барып журдд. Жумекен Нэж1меденов екеуд 6ipre штейдь Ж умекеннен б1рде: Мукдгали катты ауырып жур, онда жумысга кдлай шыдап отырады?\" — деп сурадым. Жумекен: \"Кешке дешн отырады, ешшммен сейлеспейдд, ездмен-езГ — дедд. Уйде де коп ундемейдд. Апамыз ауылдан келгён. Мукдтали жумыстан келген соц тамакдсд да кдрамайды, ештеце жазбайды, окдгмайды да, сондай 6ip ундемеспк шакд<д кешкендей. 0з1м уй-йшне бглддрмесем де, пнтей кдтты крркдяп журддм. Сол куш Мукдц ерте жатып кдлган едд. Балаларта тамак, 6epin, жа гкдгзып, жатьш болмеге юрсем, ол уйк,тап жатыр екен. Ананы-мынаны ойлап уйкдлм келмедг Туннщ жарымы болды-аудеймш. Bip уакдпта ол айкдйлап шошып оянды. Мен де ушып турып жарыкды жатып ж1берддм. ©3i суп-сур, терлеп кеткен. Ояна салып шошыганын бшп, аят окдяп кетп. Жарык, жанган соц, балалармен 6ipre жаткдн апам да келдд. 261

— Н е болды, не болды, неге шошып ояндьщ? — деп екеумз ею жакц-ан сурап жатырмыз. Шелдеп кдлды ма деп ашыран кеже экеп берддм. Соны inrri де 6ipa3 отырып: — Кдтгы yibqran кетшпш. Жаныма а к ^ оранран 6ipey келд! де: \"Балаларыцныц 6ipeyiH к,урбандыкдс,а бер, оларынды кцмасац, езщ жур!\" — деп олюлеп жатыр. Содан шошьш ояндым, Накд. Крркдт турмьш! — дедд ещ кдшып. Ары кдрай не icrepiH б1лмеген, дагдарган кдлпымен мелштп отырып кдлды. BapiMi3 де осы тустен шошып, урпшсш, болдык, та кдлдык, Сейлерге дэрмен жок, ©м1рде жокщылыцтыц неше турш керген апам байрус кецш ете бос адам. — Сабыр ет, Мукдралиым, Мукдшым, балаларьщ жас крй, курбандык, десе мен-ак, барайын, жасым келдд рой, кдрагым. Сенщ де, балаларыцньщ да садарасы болсам арманым жок^ — деп жылап ж1бердь Мен де жыладым. Мукдц да езш-ез1 тоцтата алмай босап Kerri. Б1раздан к ет н есш жиып. — HHeTiMi3 кдбыл болтай, 6i3 тэндршщ кулымыз рой, Жараткднныц жакрыльны кеп, тесегще бар, дем ал, Накд, — дед1 де тесегш е жантайды. Аздан соц апамыз да балалардыц кдсына кетп. всгш ауырып журген кезшщ 6ipiHa,e маган: — Кдгаз ал да, айткднымды жазып крй, менщ кдлам устаура халш жок, — дедг Мен дайындалып, жанына кеп отырдым. Оцра кдра, солга кара, 6epi6ip, Бул фэнидщ, жын фэнидщ 6api Kip! Мулде жаца жан-жагьщ, Жаксылырын тацдарын, Жамандырын алмарын!!! Рылым да бар, Ain де бар. К.ОКД1С та бар, гул де бар. Адам-ата елмесш, Акырзаман келмесш. Крл кусырып Кудайга, Былым мен дш 6ipre бар! — деп елец шумацтарын твпп-тегш ж1бердь Мен жазура эр ец улгерд1м. Осы елецдерд1 менщ дэптерлер1ме 262

араластырмай, баске 6ip жерге мукцятгьпып крй, — дед!. Кейнпректе оны e3i кдйта жазды. Мукдрали 1974-75-жылдары жш-жи1 ауырып, емханага тусш журдь Емдеу орнында жатса да, сэл айыга бастаса крлына кдламын алып елец жазуга Kipicin кегедд. Сондай кездерде алты, жетп, кейде сепз елец жазып тастаган кундер1 де бар екен. — ©лецдд аурулар тыньшггалып, уйкдпа кеткен соц, acxaiw a барып жазам. Мешц кабине-пм — аурулардыц асханасы — дейдд. — взщйд-езщ куиггей бермесеции, дем ал, алдымен наукдсыцнан айык, елец кдйда кдшар дейсщ, — деймш емханага барьан сайын. — Мен елец жазумен, елец окумен ауруымды емдеймш. ©лецге к!р1скенде барлык, ауруды умыткдндай болам. Кудайым крлыма кдлам устауга шамамды келттрсе, елец ез-езшен несерлеп тегш п жатады, — дейтш. Мумкш, ешрйпц цыскдрып келе жаткднын, эр сараты есепте екенш бь\\ген де болар. Мукдрали тага б1рде емханага 1975-жылдыц аяганда, цыста тусп. Улкен баламыз Жулдыз екеу>йз жумыстан кейш (бул кезде N9 мектеп-ннтернатга югеддм) тамак,алып емханага бардык,. (Космонавт, Амангелдр Комсомол кеш елерш щ кцылысында) Ж улды з К ,азМ У-дщ зац факультетш 6iTipin, Гурьевке ж1бер1лген. ©Keci ауру болтан соц, ол жумысынан суранып келотп. Мукргали жудеу, нардай ж т т арыкуап, шуйкедей боп, азып бара жаткдн сыкдглды. Кездершщ eii саррыш тартьт игущрейе тускен. Сондай жудеу ж у зш е кез!м T ycin, кдлай KypciHin ж1бергетмдд бымей кдлдым. XaAi ауыр адамныц алдында бул кдглыгамныц оны кдндай куйге Tycipepi де белгш. Дереу сезге айналдырган болдым. Мукдц да сезш кдлса керек, дереу Жулдызбен сейлест кета. — Енд1 келт кдлыпсыц, келгенщ дурыс болды. Гурьевке бармай-ак, крй. Осыннан да 6ip жумыс табармыз. ©зщ ештеме ойлама! — деп баласыныц басынан сипады. Сонан, крштасьт, тунде уйге кдйтгык, Ертесше кешке таман Жулдыз екеулнз Мукрца тага келддк. Кешег]ден сэл кец1лд1леу екен. Устел успнде елец жазган д э т -epi ашыцжатыр. С ол бетген \"Курсшбеин\" деген елецшц шет жарасын керш кдлдым. Осы елецдд окдш, м е т кдлай 263

шебер суретгегешне таидандым. влещн окдгп отырранда, тебем кекке жетедь Тацдап крсылган жарым осындай ез1ме арнап елен, жазганы упнн, ецбепмд! багалаганы ушш, айтар сезш дэлтапкдны ушш, 6ip акдш езшщ жары туралы жазса, осындай-ак, елец жазар, сол ухшн мен бакдгггымын гой деген мак;ганыш сез1мге маркдйдым. 1973-жылы Мук,агали Горький атындагы едебиет институтында окдухы. Оны бтрмей, балаларын, Алматысын сагынып крйтып оралды. KiM б1лед1, ем1ршщсоцы такдлып кеде жаткднын бшп, 6ip кун де болса ата мекеннщ отыныц басында болайын дедд ме, кдйдам. Мукдрали аркдшан мекенш окудан жорары крйды. “Россия меназ-ак, кун керер-ау, ал менщ Россиясыз кушм кррац\" — деп Тургенев айткдндай, Москвада узацтура алмады. Алматысына жетуге асыкуы. О л бул ем1рден ерте кегетшш бхлетш (оны кейШр елецдершде жазган да рой). Кейде: “Мен елу жылдык, тойымды каре алмаймын. Балаларыца бас бол, м ет жокргатпа, сен езщ кеткенше азык, болатын дуние жазып кетпм. Соган ие бол! Кдгсылмассьщ! ©зще-езщ мыкды бол\", — деп отыратын. \"К,ойшы, ертец кететшдей, кдйдагы сумдык, ойды кдйдан суырып аласыц. KiM ауырмайды. Жаман ойлама! Элнак, атыца мшесщ!\" — деп крям, 6ipaK, артынан сезжтенш журем. Уакдггысында айткдндарына мэн бермеген екенмш. Бул сездер менщ eciMAi тез жинаткд1зды. Мукдцныц айткдны айдай келдь MiHe, кдз1р жакданым Мукргалидьщ оты, намазым соныц аты. Бала дегенде оньщ жан-дуниес1 белек ед1 \"Тацертец бала- бакдпага жылатьт-ендретш экеле жаткдн кдпкентайларды кергенде, не icrepiMAi б1лмей, iArepi баскрн аягым Kepi кетш журим келмей крлады. Соларды керген сайын балдыррандар ем1ршен алынран \"Тацры уйкдшын, тэтпа-ай!\" деген дастан жазура дайындалып журмш, сот келсе\", — деп отыратын. Кейде дастаныныц жоспарын да, к,алай жазатындырын да айтып крятын. Амал не, бул ойын орындай алмай кетп. Мен жасымнан эдебиетп сушп еспм. Оран себепкер болтан ез агайым болса, немере агам Эбдуйсш Эюмжанов (MypaAiM, пенсияда) та кеп эсерш типздд. Kiran окуга кумарлытым осы гасшщ эсер!мен басталран. Кдз1р елецге деген кумарлык, бурьшгыдан да арта тускен. Мукдралидыц кдйсы елецш алсац да кдндай эдемГ тш жатык, Bip ce3i, 264

уйкдсы шашау шыкдай орын-орнында пзьмп, несерлеп, тегшп турады. Адам баласыньщ шыцырауда жаткдн ойын, тулабойындары He6ip эдем! сез1мдершкрзгайды, дал басады. Мукдрали поэзиясы ерекше. Кдрткд да, жаскд да, шопанга да, ралымра да ryciHiKTi. ©лендер1 — тунып турран музыка. Мукдрали поэзиясына тек шебер аудармашы мен терец талдайтын эддл сыншылар керек-ак, Мукдрали — улкен ойдыц адамы. О л курдел! жумыс бастарда алдын-ала оран кеп дайындык, жург1зетш, жан- жак,ты зерттейтш. \"Бакыт — эрдайым батыл адам жагында\" демекпп, дайындыкдан соц iciHe батыл Kipicin кегедд. Айналадагыныц бэрш умытады. Жазын бпкен соц рана \"Ж оспар орындалды!\" — деп 6ip бой жазып, масайрап, кецьлдент кдлады. Сондай 6ip кезде мшез1 жылдам Алмагул деген улкен кдлзым: — Папа, кднша елец жаздыц, — демеа бар ма. Сондай орынсыз суракдд ашуланып кдлган М ук^али: — Алма, сен ешуакд>пта маран мундай сурак, берме. Мен токдма cranori емесгпн гой, кызым, — дегенде, Алмамыз орынсыз, api ацгалдыкрен крйган сурагына еи н ш кдлды. Кдйтып мундай сауалдарра жуымайтьш болды. Мукдгали педагогикалык,ецбектердд, едебиеттердд кеп окдггын. Мен ауылда жиырма жыл, кдлада он жетт жыл MyFaAiM болып жумыс готед!м. Мукдрали екеум1з крсылганнан кей п т ем1р1мде, ол мешц жумыстарыма кеп кемегш типздд, акдьлымен де, бшм!мен де. ©cipece, кдлада icrereH жылдарда. Ашык,сабак,етюзерде, тэрбие сагатында, класты безенддргенде, жиналыстарда баяндама жасаганда, тштт кейб1р курдел! сабак,тарга жоспар жасаганда да мшдеп! турде Мукдцмен акылдасып отырДым. Б1зддцАйбар деген баламыз баскд балалардан тентектеу болды. О л 12-кдзак, орта мектеб1нде окдяды. Сол кезде ез1мен 6ip окдггын Миша деген жолдасы бар-ды. О л уйге келш журедд. Bip куш жумыстан келсем уйдеп балалар: \"Bip орыс кд.1зы келш ке-rri. Айбар сагатымды жоралтгы, соны тауьш берпадздер дейдд\", — дедд. Ертесшде, элг1 кдяз 6apiMi3 уйде отырранда тары келдь ©Keci алдын ала Айбардыц сагатгы кдлай жогалткднын сурап б1лген. CaFaT иесше Мук^али: \"Саратьщ кдлай жоралды, айтып бер?\" — дедд. Кд.13 былай деп баяндады: — Мен КазПИ-дщ соцры курсында окдшын. K^3ip мектепте практикадамын. Практикада саратсыз кцын 265

болгандыктан мамам осы крл сагатты сатып епердЬ Уйде сабакка дайындальш отыр елдм, ш м кедадде: \"Маган сагат ете керек боп тур, сырганакда баратын еддк, Миша деген досымыз екеумДз. (Айбардьщ досы кд.1здьщ цпстщ де досы екен, екеулерД керпп екен)\" - дедт Мен ипме \"Жогалтып алма\" деп ескертш сагатты бердДм. 1шм коп кешжпей к,айтып келдг Сагатты досы Мишага тастап KeTiirri. Содан Миша маган сагатты акелген жок, ертесше сабак^ кетт крльнггы. Мектепте ол сагатты Айбар сурап алады, бДрак, класта мугаммдерден крркдоп такдай, узъйсте партаныц астына тыгып к,ояды. К,оцыраудан кешн келш кдраса, сагат жок, Миша екеуД де Дздеп таппайды. Сейтш сагатымды Айбар жогалтты, телещздер, егер телемесегцздер директорга барамын, - деп сес керсете аяк,тады сезш элп кд13. Мукдгали; — Кдгзым, сагатьщ кднша турады? — деп сурап едд: — Отыз сом, — деп жауап бердд кдш. Ендд Мукдгали юызга былай деп жауап бердд. — Кдгзым, сен сагатычды сенш шще бердщ, шщнщ квцглш к,алдыргыц келмедь 1нщ досыныц кецийн крлдырмай Мишага бердд Миша Айбар досыньщ квцшн жыкдай соган бердй Айбар сагатты жогалтып алды. KppaFbiM, сагаттын, жогалуына басты себепкер езщсщ. А л уш бала саган кемекпп айыпкерлер. Мен сагатгьщ кунын тертеущ е белем, 6ipaK, е з 1цд1 бул телемнен шыгарып тастаймын. Ce6e6i: б!ршипден, шще жаньщ ашыды, екшподен ертеп мектеп eciriH ашып, устаздык, жолын бастайын деп турсыц. Мундай иплЬсп icri телемнен бастауга болмайды. Келешегще дак, болар. Сондьщтан, отыз сомды уш жптгке тен, белем1з! - дедд де кдозга он сом берпзш, - ендш жиырма сомды ею баладан eHAipin ал, осы шеппмге риза бол, кдгзым, - дед! де кабинетше Kipin кетп. Кд13 реююрш де, риза боларын де б1лмей дагдарып турды да, ракдоет айтып шьпъш кетп. MiHe, Мукдцныц устаздык, тэлтмшщ, эдмдшнщ аркдсында дау-дамайдан осылайша оцай кутылдык, Мукдгалидыц балаларын ете жакры кергешн жогарыда айтып етпм юй. Кдндай кдындык,болса да балапандарыныц кецшн кдлдырмауга тырысушы едд. Эйткенмен орьшды

жершде oAdpFa талап кря биуу. \"Ей, бетшагар, казак, тшн дурыс сейле, кепппл бол, белецдд кулатгым деп беспе! Неше елец жаздыц деме, кдлай жумыс !стед1щз, еке? - деп сура, ©лпрде не нэрсенщ де ез зацы бар, соны бузбауга тырыс\", - деп ез басынан кешкен кдтелерш балалары кдйталамаса екен деупп едьау, жарык,тык, Кдзак, т ш демекнп, ею бала казак, ею бала орыс мектебш бтрдд, 6epi газа казакдпа сейлейдь Осы жерде Мукдгалидыц балалары турасында 6ipep сез айта кеткеннщ артыгы болмас. Акцгнныц ем1ршщ жалгасы Foft, олар. Мукдцнан терт бала бар, eiceyi — ул, exeyi — кыз. Ец улкен1 Жулдыз КдзМУ-дщ зац факультетш бтрген, кдз1р эскери прокуратурада тергеугш болып 1стейдг Айбар — курылысшы. Алмагул — ауылда, ютапханада штейдь Шолпан — шет тшнщ мугалгмь Bapi де, кудайга шуюр, ешрден ез орнын тапкдн тэр1здд. Айбардан баскдсы уйл1- баранды. Егер Мукдц lipi болса, байльпъща да, шайлыгьща да кдрамай Айман, А йж ан, Роза, Э с ел, Болат сынды немерелершщ цызыгын кдлзьщгап, елецдерш жазып, бгздщ де, халкцшыцда ортасьш толтырьш журер едд-ау! Кдйтетн, тагдыр ейтуге жазбапты... Ендпз жараткдн иемнен ттлерш: Мукдцныц артында калган туяк,тары емДрден кдгажу кермей, дендер1 сау, квц1лдер1 теттк журсе екен. Ауру 6ip жабыскдн соц кету1 кцын екен. Мукдгали тагы ауырып, тесек тартып жатып калган соц, дэр1лерш берддм де, Алмага тапсырып, жумыскд кетам. Уйде 6ip адам ауырса ештеценщ 6epeKeci болмайдц юй. Кешке келсем Мукдгали уйк,тагандай кешпте, K63iH жумып жатыр екен. © щ боп-боз. Ж урепм алай-тулей больш, ас эз1рлейтш белмеге KipceM, Алмагул1м боздап отыр. — Папам Tiirri нашарлап жатыр Foft, Aapirep шакдлр. Ерш кеуш, aAcipen кадды. Аздап сусын берддм, кеп пне алмайды. KyHAi3 6ip Aepi бергешмде: \"Алм а, анау балконныц бурышында ермеюшнщ торы бар екен. Соган ермекнп 6ip шыбынды кдмап алып, кешке дешн зарлатты. Керш жагып одан epi кцналдым. Сол торды куртшы!\" деген соц торды сыпырып тастадым, — деду Алмагул кез жасын сурпп. “Ацынныц жаны не деген нэзж! ©3i эрец отырып, шыбынга жаны ашыганын кара\" — деп ойлап 267

отырмын. Алдымда ауыр креты кутш туртандай соны ойлап елдмденем /црьлдеп кетп. Тунге кдлса сыркдты одан ары ауырлайтынын б1лем. Н е icrepiMAi бымей, ой тубте жете алмай отырып, Мукдгали елецше 6ipiHuii \"сэт сапар\" т1леген Эбд1лда агамыздан кемек сурадым. Эбекец (флалык, денсаулык, бшимше телефон шальш, жардайды айтьшты. Bip демде 6ip топ дарпер машинамен жетш келдд. Мукдгалиды ептеп кдрай бастады, кдн цысымын елшеп, журепн тындап, уколын сальт, дэргст бердь \"Ауруханага жетюзбесе болмайды, уйде ауыр болады\", — деген соц Муцацды дереу KHiHAipin, ауруханасына апардым. Дэрперлер 6ipiHeH-6ipi естш дереу жэрдемдесе бастады. Солардьщ аркдсьшда, Эбекецнщ аркдсында, Мукдцныц бета 6epi кдрай бастады. Жиырма шак,ты кун емделш, Tayip болып, емханадан шыкуы. Сол 6ip жылдары улкен умппен, ец болмаса 6ip жумыскд орналастырар деген макратпен Мукдгали Кдзакртандаты \"ец мьпргы\" агамыздьщ атына бар жайды айтыи хат жазды. Сол хатган кеп умгг кутт журдж. \"Ай соцьшан глессе, жулдыз кдйда кдшар дейсщ\" дегендей \"мыкры агамыз\" 6ip хабар берсе, 6api кдлпына келедд деген ойдамыз. Bipa3 уакдят еткен соц К,азак,стан Компартиясы Орталык, Комитет! шакьгрьт жатыр деген хабар алдык, Екеулпз де кдтты куандык, Барлык, жагдайымыз дереу жанрарып кететшдей болып отырмыз. Мукдталита мен де ыеспм. Сондагы жайды ойласам, куш бугшпдей журепм кдн жылайды. Улкен уйге жакдшдап барганда, кец дэл!зде ею адам тур. Eneyi де муздай кишген. Соныц 6ipeyi \"Жулдыз\" журналына кеп жыл редактор болтан Бекежан Тыегенов. ©здер1 6i3re кыр керсетш: \"Сен гам едщ, Макдтаев?\" — деп туртандай. Мукдталиды сол дэл!зге шацырып алды, мен сыртта кутт кдлдым. — О з улкен юаге арызлэнган екенстз. Енд жумысыцыздыц берш де Жазушылар одаты бтредд, соран барыцыз! - дешг. Отыр деп айту да жок, сэлемдесу де жок, сонымен кдйырымга келмей ею бейне жок, болды. Turn, жай кдрапайым адамгершшк деген кдйда?! Ец болмаса кабинеттерше шацырып енпмелеспей, адам кдтарына есептемей, креслода отыртанына кгамсшген бюрокраггар жерге прядей тытып ж^бергендей болды. Осындай кррлау адам TyriAi, хайуанды да ашындырады гой.

Осы 6ip топас мшездер, келецйзддктер акргнныц крнша гумырын кдяскрртып ждбердд. Кешн Жазушылар одеты да 6ip сез айтпай, \"Баяты жартас, 6ip жартас” деп Абай атамыз айткдндай, жылы жузш керсетпедд. Б1рде академиядан 6ip Kid келш, Кдзак, Кецес энциклопедиясы упвн Мукрцныц суретш, ем1рбаянын жаздырып алып кетп. Онда e3i бар. Кдрап журдж. 1975-жылы 7-том шык,ты. Бул кезде Мукагалидыц суйекп шьтармаларыньщ 6api басылып, жарыкдсд шьпъш, халыкдсд танылган дарьшды акдш атанган кезь А л энциклопедия Мукдгалидыц суретш бермеген. Кггаптарыныц пз1мш FaHaберген. Энциклопедиядагылардьщ баскдлармен салысгарганда Муката/юта тарлык,жасаганына кдрньщ ашады. Беймэл1м б1реулерге суретше крса, макрлага да етектей-етектей орьш берген. Кеп адамдар осындай жудеп журген кезшде крл ушын берудщ орнына, эйтеу^р 6ip лэжш тауып, куздан кулатуга тырысты, 6ipaK, Мукдгалидыц кдзак, халкдг аман болса, атаусыз кдлмасы хак, Мукдгали ецбеп, дарыны, таланты, акындыгы аркдсында ешюмге Kipirrrap да болтан жок, еппим оны кулата да алган жок, Кдйта жыл еткен сайын эр кдгрынан жаркдфай танылуда. Мен кейде тацданам. Мукдгали жыр теккен жылдар токырау замены болды. Ддл кдз1р сол токдфау дуниесшен артылып турган езгеркпз кере алмадым. Миымызда соньщ тукымы кегпесгей уя салып алган сыкдллды. Кдйсыб1р жазушылар тш де бай, ойы да кец, болашак,урпакда рухани тэрбие бере алатьш, кдй жагьшан алса да жотасы бшк шыгармаларымен багаланбай кдлганда, кдйдагы 6ip жазушысымакд-ар \"кдяз м1нез1мен\", хал-турасы мен мемлекеттж сыйлык,тарга ие болып, елшщ \"елеум й \" халкдшыц \"кдлаулысы\" боп ем1рде шалкдгп жур. Бурын юмдер мыкды OMip сурсе, кдз1р де OMip солардш. Кришн эддлетгшкке крлымыз жетедд? Мукдгалидыц улан-гайыр ецбеп ам эз багасын алган жок, BipeyAep шыгармаларында Мукдгалидай кенбюке тау-тау жупн кетертш крйып, сол жуктщ кдлкдсында жури, e3i макдалганына, козге тускенше, оз кулыгына 03i дэн риза. Элп итгщ арбаньщ келецкесшде келе жатып, мына арбаны мен суйреп келе жатырмын, деп мардымситьш мысал елецнщ Kepi. Теледидар коргенде де, кино кергенде де Мукдгали соньщ кейпкерлер1мен 6ipre куанып, кдйгырып отьграгын. Б1рде 269

Чилиде болып жаткдн кдйеылы океаны Kepin отырдык, Халкдяньщ улы cypeixepi Пабло Неруданыц ал1мш если, Мукдгали кдтты тундлдд, кдшалды, жанын крярга жер таппады. Сол хабар бгге салып, Мукдц дереу жазу усгелше отырып \"Чили — шуагым менщ\" деген поэмасьш тутмен жазып, ертеоне газетке барып тапсырып келдд. Ею-уш кун еткен сон, Москва а^,шдарыньщ Пабло Неруда туралы азалы елецдерш газетгерден окдлдык, \"¥лы акдшга жан куйзелгсшд 6ipiHiiri ретжетгазген мен екенмш!\" — деп муцайып огырды. Мукдгали e3i кдтарлы адамдармен тез ты табысып, достасып Kerin журдд. Б1рде Кдлжан Нурмакдновты, б1рде Кджыгумар Куандыкрвты ертш келш таныстырды. Bipi эдеби сыншы, жазушы, 6ipi кдзак,тын, туцгыш театр 3epTreymici едд. Энуарбек Дуйсенбиев-п де api курдасым, api туысым деп жак,сы керупй едд. Энуарбектщ \"КдЪарман кррган\" деген ютабы баспадан шыккднда eKeyi 6i3re келш кп-аптьщ куанышын этап етп. Кетерде Энуарбек крлтацба жазган кггабын сыйлады. Онда: “Мукдшкд! Bip-6ipiMi3,ai ез1мдей тусшетш улы туысыма! Алтын курдасыма! 1здейтш жалгыз бауырыма! Э.Д уйсенбиев\", — деп жазылган алтын крлдарыньщ тацбасы тур. © р кеудел1 ардак,ты акдлн, ол да кдйтты дуниеден. Шамы курдасын да унататын. Арата 6ip жыл, е й жыл салып, yuieyi де кета о дуниеге! Орыс жолдастары да болушы едд. Геннадий Кругляков, Сергей Кисилев деген api жас, api талантгы акындар уйге келш журдд. Уйде крлтацба жазылган ютаптар 6ip кебеже! Окд>ш отырсац 6ipiHeH 6ipi етедд. Ерекше 6ip сез eHepi кармесше ирген сиякды боласыц. Оньщ шпнде Андрей Вознесенский, Украин акд>1ны ЕЛетюк те, А.Елков, т. б. бар. Осы акындардыц 6api де акын журегшщ даркдндыгына, елецш щ ундд, КУДiреттЫ riне , кецддпне, талантыныц бшкппне, езшщ жеке басыньщ адалдьпына, азаматтыгына бас иедд. Мукдгали, acipece, езшен кешнп, саз кдддрш быетш, жаца гана каламын уштай бастаган жас акдлндарды, студентгердд топ-тобымен уйге ертш келетш. Мен баскд епггеце болмай кдлса да, арпадан, тарыдан, куршгген кеже салып ашытып коям. Балалар да, Мукдгали да соны плуге уйренш кеткен. Менщ уакдггым болмаса, кежеш e3i сальш 270

кряды. Мукдц жацагы журегшде алауы бар жастарды уйге Kipri3in, кдтар-кдтар отыргызып кряды да: \"Мынау ашьгган кеже, атацныц асы, iuxinAep!\" - деп шетшен улеспре бастайды. Жасыратыны жок, кещлдщ хошы жок,та, бэрш куып тыкам. Оны Мукдц есептемейдд де, кек тутпайды. Ертесшде некерлерш тары epTin келедд. Балалар есж жакуа \"кдлай болар екен?\" деп ттрелт, маран кдрап турады. \"Ей, кдязталак,тар! Жогары шьпъщдар! Ж ецешелерщ оттай бередд, OFaH кдрамацдар!\" — деп ашьп'ан кежесш улеспрш жатады, дарханьпч. О да 6ip кдтгы сарындыратын деурен екен Foft!! Мукдрали Жазушылар одарын ез жылы уясындай, жыгылса суйейтш, кдясылса кемектесетш алдыцры агасындай, кец тьшыс алатын ак,ордасындай кердд. Бугшге дейш сондай Одагрты суйеттндердд бымеймш. Жазушы­ лар одакы есшетуссе \"Одакда барам!\" депжазып отырган дуниесш ток^атып крйып, дереу жиналып шыръш кететш. ©спп \"Одагым, Одагым!\" дегр erri ем1рден. Мукдгали Kipniri эрец кдгмылдап ауруханада акыргы сагатгарьш кутит жатты. Эбден арыган, сейлеуге шамасы жок, сол кдлпымен жазып, акдярын кушш жинап, акдлргы рет т ш е келдд: \"Лашын, такси экел, Одакдд барайык,., Балаларым жас едд. Бггпеген жумыстарым бар едд...\" деп сыбырлап эрец-эрец айтып шыкды. Мше, кдарет кез1ме жаца KepiHin тур, кез1м ештеце коре алмайды, жас сорралауда. \"Мына сумдыкды, Мукдгалидыц осындай халш керген кез1м, ештеце кермей сокдяр боп кдлсашы!\" деп гурмын. Ашуга тшм жетпейдд. Мукдцнын, сезш емдеупп Aapirepre айтып еддм: \"О здщ еспцз дурыс па; -мына хаммен аУРУДы таксимен алып журмек ек е н аз гой. Онан да жакыгрдарыцыз болса, хабарлай бер1рцз!\"дегеш. Ж ьрлы жуз1мен дем бередд деп сенгерр дарйерш, мына свз1мен журегше кднжарды 6ip-aK,самандай болды. CyMipeftin ес!м б1рде бар, б1рде жок, уйге арен, жептм. Ертесшде тш мулде жок, боп кдлды да, тун аутанда кдрналып жатып, кдйтыс болды... Мукдралидырд т ш бай, халык, т ш едд рой. Ол халкдлн кдлай суйсе, халык,та орры солай суйдд. Оран — жырларына жазылып жаткдн белгш композиторлардыц да, ауескрй композиторлардыц да эсем эндерр кдлына кдлам алган акдпрдардыц арнау елендерр суретшрлерддц 271

жасап жаткэн 6ipiHeH-6ipi ететш Мукдгали noprperrepi, тары баскэ да дуниелер! — 6api-6api куэ. Олардыц кдй- кдйсысы да халык, сушспеншШпнщ б елп а болса керек. Лауреатгыкцы \"жотарты топ\", мыкуы аталары камаса да, ел-журты ыстык, ьпу>1ласына белеп, алдекдшан шын батасын, зор курметш берш те крйтан. Мукдн, халкьша шрщдей сендь Сондьпдган: \"Эрине суык, кдйгы, суык, кдйгы, Кецшн халкдш, 6ipaK, суытпайды. Егерде халык, 03in умытпаса, Бакьгл бол, халкдщ ceni умытпайды. Кдйырымсыз кдтазта е/йц бас урмайды, Сатан деген сатыныш басылмайды. Табытынды жасырса, жер жасырар, Ал, уакдгг, 03iHAi жасырмайды!\" деп Tipi куншде ол езшщ \"Ж ан азасы\" толтауында алтьш эршпен жазып кетп емес пе!

Нургиси Т1ЛЕНДИЕВ Казахстан Республикасынын. халык кдЪарш ны ...Б13 ОСЫ ЛАЙ ТАБЫСЫП ЕД1К... Дал кдй жылы жэне кдй куш екеш анык, еамде жок, ЭйтеДр менщ Мукдталимен тущыш рет кездесш, жакры таныс болтаным Кдзак, радиосыныц музыка редэкциясында рлГ Мен туралы хабар бертлмеюш екен. Дауысымды жазып алатын болтан соц келгем. Алддшнан арсаландап Энуарбек Байжанбаев шьщгы. О л осында бас диктор. Екеулаз бурыннан жакры таныспыз. Амандык, сурасьш отыртанымызда б1здщ жанымызта кец жауырынды, бурют тумсык, палуан денел1 жас жшт келдт Ею бетшен кдны тамып тур. Нурлы екен. Багыл амандасгы. — Нурата! Ассалауматалейкум! Мен Мукдгали деген шщ13 боламын. Эдеш амандасайын деп келдДм ci3re. Райымбек бабаньщ урпатымьш, ага. — Барекелде, бауырым, бэрекелде! Сураса KeAin онын, осында диктор болып трызмет штейгшш быддм. Кдрасаздан астанага кошта келгешне де коп болматан екен. Кдрт uieiueci, бала-шатасымен потер жалдап турьш жаткдн сьщайы бар. Не керек, ол екеумз аса кеп сьфласа алмасак, та 6ipiMi3 жайлы 6ipi>ii3 эжептеу1р хабардар болып кдлдык, Мен осыдан бастап акргн йпмнщ газет-журналдарда жариялантан кейб1релендерш окрш та журдтм. Ж ас жшттщ елендершдеп кдрапайымдылык, пен ойлылык, адам сезйчш'крзтап ететш куатгылык, жакры эсер ете бастады. Макдтаев екеушздщ екшпп рет бетпе-бет кездесу^пз Жазушылар Одатында болды. О л жерге акрш Туманбай Молдаталиевты !здеп бартам. Мукдтали Тумаштыц кабинетшде отыр екен. М еш езше ага санап, арсаландап кдрсы алды. Bipa3 эцпме дукен курдык, ©нер туралы, Kpisipi’i кезендеп поэзия жешнде, эн жайында оз1шзше сырласып, 6ipa3 отырып кдлдык, Тумашкд оз басымда жургеи дайьш эуенге соз жаз деп крлкд салдым. Мукдгали болса анда-сонда тау кдгранындай мйтезбен козгалак^ап крйып унс1з тьщдап отыр. Байкдймын, ол Туманбайды, ал Тумаш оны жакры сыйлайтын сеюлдД. Сойтш, мен! крскднда уш бауыр — ею акргн мен 6ip композитор ез 273

заманымыздыд eHepi жайлы кедглде кектеген 6ipa3 ойларды ортага салып, езара ой балкзп, сырласып тарастык, Элп кездесуден сод Мукдгали макан етене жакын йпм сияк,ты болып Kerri. Енд1 оныд шыгармашылыгына бурышыдан да баса назар аударатын болдым. ©31ме ерекше унаган елендер1 туралы кездесе кдлганда OFaH куана айтып та журдум. Оньщ тырарматыльпында кеп акдгндарга украй бермейтш ерекшелж, ер мшез бар екенш адгара бастадым. Mep3iMAi баспасез беттерщде жарык, керген келемдд дуниелер1 мен шагын еледдерш жас акдшдардьщ жатгап алып айтып журетшшен де хабардармын. Bipax,неге екенш мм б1лсш, солжылдары Мукдгали поэзиясыныдтабысгары туралы ешюм мандьггьш жаза крймады-ау деймш. Иэ, дэл солай. Тек ©6iin Кеюлбаев imMi3 тэуф дуние жазды деген/у естуум. Пендем1з гой... Мына тынымы жок, тарпплжте эрюм эр шаруамен байланып, тадныд атысымен куннщ батысына д ей т тыпырлаймыз да журем1з емес пе? М эселен, мен композитормын. А л Мукдгали акын. ©cipece жетшсшнп жылдардьщ орта шеншде оньщ поэзиясы шарьпргау шегше жеткендей аспандады. Барлык, ел, кдлыд окырман Мукдгалидыц езгеге удсамайтын дара талант екенш мойындаса да крлында баспаньщ тзэпт, мансаптык, б и лт бар кейб1р агайындарымыз OFaH жабыкдщнда жанашыр бола крймапты. ©скендд euripyre тырысатын кдзекемнщ шгген шалып, сырттан айдакуайтыны бар емес пе. Мукдгали да осындай соракдл эрекеттердщ тузагына жш тусп-ау шамасы. М ен оны акын ппммен одаша 6ip эцпмелескенде анык, сезд1м. BipaK, талантгьщ аты талант крй. Кедерплер кездескен сайын ол ж1герше жтер крсып, кайратганьт, тамаша дуниелер жаза бер/у. Крфсыкрднда сол жетшанил жылдардыд орта шеншде акын ауыр сыркдт еды. ©зшщ айтуынша бауырына кртты куш тускен. Соньщ эсершен баск,а ini курылысы да э л а р е й бастаган. Ж ш -ж ш ауруханага жатьш, емделш шьпъш журдд. \"©лещу енддрш жазьш журмш. Ендд будан баска маган не калды” дегет эл1 еамде. Неге а йпы екен осыны?.. 1975-жылдьщ Ky3i. О л кезде Мукдрали еш жерде жумыс ютемей, уйде шыгарма жазып жаткан. Неге екенш кайдам, ппмдд арнайы !здеддм. Акрфы тахггым. Екеуара кед-мол эдпмелескен сод мен OFaH ага ретшде крлка салдым: 274

— Мукдш батыр! Мен сенщ елендерщнщ куаттылытын енд! тана толык,тусМп, ендд рана таныгандаймын. Э р сезщ хальпдф жакдш api урыныкзы, кдрапайым. Ендеше неге ез халк^лц аузынан тастамай айтып ж уретш энге айналдырмаскд оны? Буран кдлай кдрайсыц. — Мен бурын-сонды аннщ сезш жазган акдш емес едш, aFa... Осыньщ e3i кдлай болар екен... О л эжептэупр ойланып кдлды. М ен кдйталап крлкд саддым. Бул жолы кдрсылык, керсеткен жок. Тек ауыр курсшдь Сонда не ойлады екен?.. Бул кезде мен Алматы кдласыныц Коммунистический (K£3ipri Абылай хан) кеш еам ен Гоголь кеш елерш щ Киылысындагы \"Кдракез\" кафесМц устшде туратынмын. KeAiciM бойынша Мукдрали екеум1з уйге келдж. Сол куннен бастап 6ipiMi3 композитор, 6ipiMi3акдш ретшде тапжылмай отырып жумыс ютеуге келлспк. Мукдралидыц ушндеп келш — Л аты ш а телефон аркциы хабар берш, мэн-жайды тусш/урдж. KiM бысш, алгашында келМм1з ерке акдш мен \"шатак,\" композитор 6ipirin жумыс гстейдддегенге сенбеген де uibiFap... Мейль наньщыз, мейл1, нанбадыз, сол жолы Мукдрали екеум1з тура отыз кун бойы б1здщ уйде енддре жумыс ютедж. Мен отыздан аса эн шырардым. А л ол сол эндердщ бэрше мелддретш турып елец жазып шьщгы. Бул кунде mci кдзак, аса жогары багалап, курметпен айтатын \"С ары ж айлау\", \"С алем берем Жеттоура\", “СенбейдГ эже, шырарыц\", \"Есщ е м е т алрайсыц\", \"Болмасын сорыс, болмасын\", “Кел еркем, Алатауыма\", \"Домбыра — досым\" жэне баскд да кептеген эндер тура сол отыз кун ишнде api жедел api сатп туран дуниелер едь Ал ендд эр аннщ кдшан жэне кдлай жазыдраны езшше 6ip-6ip эцпмеге аркду бола алады. М ен соныц 6ipHemeyine рана барынша цыскдша токралуды ж ен санап отырмын. Мукдрали екеулпз айдан астам б1здщуйде 6ipirin жумыс ютедпсдедьм гой. Сол кундердщ 6ipiHAe акцш М м екеулпздщ Бауыржан Момышулына барып, сэлем берш кдйтуымыз керек болды. Бэукецнщ уйшдеп жецешем!з куана кдрсы алды да 6i3i e ескерту жасады. Араларьщ сендерд1кутш кдлды. Айкдйлап алуы эбден мумкш, - дед!. Жецгем1здщ айткдны айдай келдй \"CericiMi3Ai\" алдык, Сосьш барып батыр агамыз жазылып сала бердо Сендер быемющдер? М ен мына шылым деген балет 275

неге жга шегемш? Неге ана пэлет?.. Кдн майданда кез жумган eciA ерлердь майдандастарымды 1здеймш!.. Сагынамын соларды!.. - деп кдлды Бэукеч. Мен Мукрталига, ол маган кдрады. \"Батырдыц мьша теб1решамен 6ip эн жазарма едГ дедхм iurreft. Акун ним мешч бул ойымды б1рден ачгаргандай. Нанасыз ба, дэл сол жерде мешч кеметме белпаз 6ip эн ыргагы, сагыныш сазы келгендей болды. Мазам кетп. Асыгып отырмын. Бэукеч белме iiiiiH кекала туман етш эчпмесш сабакуайды. Момышулыньщ уйшен шыгып уйге жеткенше мен де, Мукдгали да Tic жармадык, Мен болашак, эн туралы, ал 3KJJH ппм оньщ ce3i жайлы толгатып келешз. Уйге юре куйсандыкда отырдым. Мукдгали болса Дарига жечгесше: \"Маган асхананы 6epeci3 бе? Ж ум ы с icrey керек\", — деп втпшшн айтты да кдгаз-кдламын алып отырьт кдлды. Сейтт дэл сол куш \"М ен сендерд! 1здеймш\" атты жача эн дуниеге келдь Сэтп шык,ты. Дереу amui Нургали Нусшжановты 1здедж. Ногата ендд тана тускен жача эндд керш ол да куанып жатыр. KiM 6iaciH, сол куш Мукдгали exeyMi3 Бэукечшч ушне бармасак, элп эн туар ма ед>. жок, па?.. ЕлдДч суййсп энше айналган \"Саржайлаудьщ\" тууы да кызык, О л да ajgjH пйм екеум1з 6ipre жумыс (стеген 30 кушпч шпнде дуниеге келген шыгарма. L\\repi 6ip жылдарда Мукагали екеутшз акдтньщ туган жер1нде, жайлауда болганымыз бар. Сол жолы ол арак,-шарапка мойын бурмай сары кдпчыз ппумен болды. ©3i бЬлетш жер-су атгарын айтып, туган жерш, агайын-туыстарын таныстырды. Журт айтатындай бегде “еркелж\" керсеткен жок. Аз кун болса да жакры демалып кдйтгык, Сол жолы 6ip малшы атасы тамак, устшде 6i3re эзгл тастап едт — Ею б1рдей тамаша талант neci жайлау тершде отыр. Bipi атакцы композитор, 6ipi мыкуы акын. Неге мына жасыл жайлау туралы эн шыгармаскд. Нагыз сарыжайлау дегешч13 мьша жаткдн Шалкедешч кеч те а емес пе, - деп кдлган. С о л сез мешч кекешмде кептен журетш. Мукдгали жанымда болтан айта жуык, уакдптьщ сэтп 6ip куншде BMipre эн келдд. А л акдш пом лезде оньщ сэзш еплддрш, теплддрш, кулпыртып тудыра салды. Сейтт \"Сарыжайлау\" эш шыкзы. ...Жасыратыны жок, шынайы жуйржтер мен нагыз 276

талант иелерМц артында эртурл1 сездер кдлады. Bipey крсып, 6ipey боямалая жетюзедд. Tiirri Kpftcbi6ipi келенкел: жак,тарын repiri алып, сыр быддрмей таратып журедд. Бугшде арамызда жок, Мукдгали жайлы аз быеччндер оны асып кеткен тентек, тек iimn кдна eMip кешкен деп былжырайды. Бул — нарыз кцянат. Б1ршшдден, ол аса ецбеккрр api ерекше талантгы акдга болды. Еркелесе елше, тутан жерше, кдлдрш б1летш агалары мен жецгелерше еркелеген шытар. КрйсьМр есеютлер айткдндай чек iiniii FyMbip кешсе, соцына бупнгтдей асыл мураларды кдлай кдлдыра алар ед1? М ен Мук,агалимен acipece оньщ eMipiHim соцгы кезецдершде крян-крлтык, араластым. Атасы рет1нде акдчлымды да айттым. Сонда ацрарраным о л пак саби сияк,ты молддр тулга едд. Юм быедд, ащы судыц ж елтм ен мшез езгерген кездер1 де болтан шыгар. Ал мен учшн ол уяц да нэзж, ак, кещл де кепиил, api мейлшше кдрапайым азамат болатын. Рас, эддлетаз мансапкррларга кырандай шушлетщ. ©з1н сыйлаган адамра езегш жарып беретш ак, кендл едд. Ce3iMi кдндай ушкдчр десещш?! BipAecin жумыс icien жаткдн кундерддц б1ршде кдла ортасындары Панфиловшылар парган эйел1м Дарига, Мукррали ушеум1з эбден аралап келт, кдязыл курец шайды iuiin алган сон мен Дартата: — Дарига, домбырамды бер М маган, — депшн рой. Осыны байкдп кдлган акд»ш М м кдраз-кдламын альгп, б1зддц шарын белменщ 6ipme асьпыс Kipiri Kerin, Ёлезде \"Домбыра — досым\" деген елец ж азьт келигп. — OcbiFaH эн жаз, aFa, — дейдд. отМп. Сейтт eMipre тарыда 6ip жаца эн келдд. Шырармашылык, деген КД.13ЫК, крй. Bip жолы бдздщуйдщ i M жэне Мукдрали 6apiMi3 Медеу жавда серуенге шык,тык, Таудыц аты тау Foft mipKiH. Салкд.гн самал. Таза ауа. Асау булак, Жасыл шыршалар мен кдлыц кдрагайлар. Мурынра жупар nici келедд. Кемешме эдем1 ыррак, — жаца эн келгендей. \"Жеччсу кдндай ражап, сулу елке э, бауырым\", — деймш Мукдгалира. О л сэл ойланган кдлпында 6ipa3 турды да улкен 6ip крй тастыц устше шыгып отырьш, шукдшя кдлды. Эжептэ^р отырды. Мен 9Ai ьгцылдап журмш. — Ага, мьшаны керйцзшь Буын саны келеччндей ме, — 277

дейд1 Мукагали. Ею адамньщ сез1ш нитей кдлай кабысады десещш. Эннщ ыргагымен ce3i сайма-сай келе кдлды. Уйге асьпыс оралып, дереу куйсандьщка отырдым. Сол куш \"Салем берем Жетюуга\" aHi шык?ы. Ж е, эр эннщ TyFaH уаку.пъш, оньщ себебш табелей берсек эцпме узакда кетер. ЕндД Мукагалимен акыргы рет кездесу1мдд кещл кезшен 6ip шолып керешннп. Жацылмасам, жотарыда айтканымдай, акын йпм екеум1з б1здщ уйде туп-тура отыз кун узднсаз жумыс 1стед1к. Ара- арасында серуенге де баратынбыз. EipaK, ендДртщ жумыс icreAiK. Бупнде ел арасьшда да шыркдлып журген Макртаев сезше жазылган менщ эндер1мнщ Ke6i сол отыз кун пшнде менщ шацьгратымда жазылган дуниелер екенш еюнщ 6ipi б1ле бермес, бэлюм. Сол туста кай эннщ крлай жазылганынан белгйй эннн БакьггЭшзмова мен Нургали Нусшжановтьщ жэне Крйрат Байбосыновтардьщ да хабарлары бар. Эйткеш олар Мукагали екеумДздщжара эндерБпздД алгаш рет орындатан энннлер. KiM бтлсш, былайты журт эртурл1 ойлайтьш да шыгар. Нурриса мен Мукагали крлайша ай бойы тэртш бузбай, тапжылмай, ендДре жумыс icreAi екен деушыерде табылар. Мейл:, айта 6epciH. А л мен ез басымнан кэшкен eMip кезеншщ 6ip у з т н тана айтып отырмьш. Bip KyHi Мукдгали матан ойлы кезвмен кэдалып турып: — Ата, мен уйге кетем. Ендд босатьщыз. Осы дуниелер еличшц кэдесше жараса, онда бакытгымын. Бауырымныц дертт крзталып калыпты, — дедь Ауыр курандД. Сонда мен оны бул жалган дуниешц жарытында соцгы рет керш турганымды бДлсемтш?! Мукагали дуниеден еткен сон, катгы куйзелдДм. Журепм алсДреп ею айта жуык,емханада жатгым. Арада ею ай еткен сон, жумыска киетш бешпенттщ калтасынан хат шык?ы. Мукаталидыц жазуы... \"Ата, мен гой. Дерпм крзып барады. Не боларын бДлмеймш. Мынаган назар аударып керераз\" деггп. Емханада капы ауырып жатканда матан жДберген сол елещ \"Есще мега алгайсьщ\" екен. Жаным куйзелш отырып, акын цом кез жумганнан кейшгД еюннп айдьщ ауыр 6ip куншде элп елецге эн жаздым. MiHe, аяулы Мукаталиымды бугш де eciMe алып отырмын.

Оризакы н А С К А Р акын, Халыкаралык “Алаш ” сы йлы гынын лауреаты CEPTIHE ЖЕТКЕН АКф1Н Хафиздщ Ширазы, Есениннщ Рязани, Абайдыц крра крйтас хан Шыцгысындай Мукрралидьщ Кррасазы акрш атымен кртар айтылатын болды. Кун тауы — Тянь- Шаньныц кек 'преген Хантэцхр шок,ысына ip reA ec Елшенбуйректщ бауырындагы бул мекенде табигаткр тэн табиги сулулык,тыц, барш а байлык,тьщ 6epi бар. Айгайтастан басгалатын тау суы, Шалкеде жайлауыньщ крпталы — крракрткр толы, кррарай-крйьщлы эр сайынан келш крсылагын ботакез булак,тармен квбейш, тунырында патша балык, — форель асыр салатын куатгы езенге айналады. О л K,apaca3Fa жеткенде туцгиык,тана унснз жылжитын жиепнде кундыз бурынып, шр1мшен уйрек ушып, крлыц кду буталы торайында крфгауыл уялайтьш кррасуымен крсылысып, арнасьш кецейте, алабына нэр бере туседь Аспанында кдфан крлык,тап, тастарында TayeniKi, аркрр, кулжа ойнак,таган жакдар таулар жан- жак,тан езара тутасып, 6ipiHeH 6ipi бижтеп кед крррандай алыстан крршайды. Атьша заты сай Алтынкеннен алтьш, Тузквлден туз, Кем1рш1ден кешр шьтатын, Шокрнаскрн деп аталатын адызга айналган тарихи асуы бар осынау жаннат жайлауды тупш туман болтан, крйматы бузылмаган крлыц албан мекендейдь Осы ортада табигаткр тартып туганьш таларгпы туындыларымен дэлелдеп, майталман, дархан акрш Мукргали Макртаев туып ecfi. Он жасар болашак,акрш майданра кеткен экесш ацсап: Ол жерде Сырымбеттей тау бар ма екен, Жайдацтын, uje6i шуйгш крулар ма екен. Мшеки, кон ай болды хабары жок, Экем кеп коцшм1зд1 аулар ма екен, Экем1з 6ip акеден жалгыз ед1, Судары жара бггкен жалбыз едь Мшеки, кеп ай болды хабары жок, Б1здары экем1зге зармыз ендь Акрн cepiniH \"Ацтоцты\" энщщ (\"Крзак, эндерГ 2-том, 91-6. \"Жазушы” 1968-ж.) 6ipiHiui шумагыныц эсер1мен 279

елец бастап ез кещл куйше икемдеп ецдеп, кдзакдыц кдра елецше суйене аяк,таган бул елец, He6epi yniiimii класс окушысыныц акындык,бастамасымен крса, уйренер устаздарьш дурыс тандаганынан дерек берш туррднддй Елжтеп болса да елец жаза бастаган осы он жасын кейш кемелденген Мукдгали: Шаруаныц баласы болгасын ба, Айналыстым шаруамен он жасымда. Майдандага экеме ок, ж1берд1м Айырбастап кулшем/vi крргасынга, — деп шыншылдыкден acepAi суреттейдь К,ара елецге уызында жарыг'ан акдш бертш келе кдлыптаскдн кезшде: Кдлкдм, мен Лермонтов та, Пушкин де емен, Есенинмш демеддм ешюмге мен. Кдзак,тыц кдра елещ — куд1рет1м, Онда 6ip сумдык, сыр бар есплмеген, — деп сол езше ак, сут берген ана елецге эл! де тэн-ri кдлып танытады. Сонымен 6ipre алып акдгндарга елжтеуден елдекдшан кулантаза арылганын, еппамнщ ортагы жок, ез сара жолында келе жаткднын ацгарткдндай. О л жол б!рден дацгыл бола крйган жок, Кдз турып тэй-тэй басудыц 1зден сурлеу боп басталып, сокрацтан жолга айналудыц сок,тыкдалы узак, сонар кезецдерш бастан кепгп. Мукдгали Макдтаевтыц \"1тмнщ ойы\", “Шебер\" деп аталатын е й елец1 жас акдш ре-пнде 6ipiHnri рет \"Жастык, жы ры\" атты ужымды жинакдд eHinTi. 1952-жылы \"К,азак,тыц мемлекеттж керкем эдебиет баспасынан\" шыкрдн бул топтаманы Кдсым Аманжолов курастырып, сол кезде елец жазып, акдга болу жолында журген елецдер1 жарияланган 23 акдшныц шннде М.Эл1мбаев, Р.Кдйырбеков, Т.Бердияров, Т.Исмаилов, I.Мамбетов сияк,ты кдз1рп кдзак, эдебиетшщ белгш ек1лдер1 бар. \"Жастык, жырына\" алгашкдг елецдерш усынган сол кездщ жас акдшдарыныц ншнен улкен топты ipiKTen, болашагын керегенджпен болжай бьм-ен К,Аманжолов талтамына epiKci3 танданамыз. \"Кдфанды крфан алыстан таниды\" дегендей осы топтыц бел ортасьшда Мукдгалидыц болуы Tiirri де кездейсок, емес екенддгш уакдгг дэлелдеп берд|. “Жастык,жыры\" жинагыцда Мухаметсфлидеп Макдтаевтыц ата-анасы азан шакцгрып крйган eciMi толык, жазылган.

Анасыныц \"Мухаметкдлиым-ау\" деп дауыс айткдны акдш азасына кдтынаскдн азаматгардьщ есшде болар. Осы 50-жылдар ишнде республикалык, баспасез бетшде М.Макдтаев eciMi, ара-тура болса да, жакры елендершен окргрманды iSAere, кутпре жарияланып турды. 1954-жылы \"Эдебиет жэне искусство\" журналыныц 6-санында Мукдгалидыц \"Экетуралы сез\", \"Bi3AiH, жакдыц itpipi\", \"Хат\" деп аталатьш уш елещ жарияланады. О л уакрггга Шынжац провинциясыныц ортальпъ1 Ур1мж1 кдласындагы ¥лтгар инсгитутыньщттл-эдебиет факультетшде окрпт журген кез1м. Совет Одагында пютатын газет-журнал, окулык, керкем эдебиет ютаптары Шынжацга кещнен тарайтын. \"Эдебиет жэне искусство\" журналы б1здщ acbiFa кутш, узбей окцтын ец суййсп басылымымыздыц 6ipi болатын. Мукдгалидьщ жогарыда аталган б-сандагыуш еленд 6i3re ерекше, ала бетен эсер етп. Оны кумарта окдямаган 6ipAe-6ip жас кдлмады. Жатгап альш, эйресе \"Хат\" деген елецш энге салып айтып журдж. Махаббат ацсаган арманшыл бозбала шагымызда, 1здегенге сураган болуы, керкем елец ретшдёп сулу сырлылыгы мен крса тамылжьнан табигат KepiHici кецш е уялай туcri бйдем. ©йткеш елецнщ тууына эсер еткен Нарынкрл жер1 мен 613ДЩ турган мекенМз жалгас — 6ip 1ле езеншщ жагасы, табигаты украс болгандык,тан ез жан сырымыздай етене есплген. Саган таныс адыр, кыркд, беттеп, Жьщрыл, жусан, тобылгылар кектедд. Рахатта imi-сырты ауылдыц Сен де, сэулем, куантсацшы кеп Meni. деп басталатын \"Хат\" елещ ез журепм1здщ сырындай сезШп: Кундепден элдекдйда жай Timi, Дец артынан эрец-эрец ай шык,ты, Уясына кешеу калган топ уйрек Жайылымнан жаца рана кайтыпты, деп келетш \"Б1зддц жакд-ыц iHipi” 6i3 жак,тыц да йцршдей, кек1мм1зде гана сэулеленш крймай, кез алдымыздагы керцаспен де бгге кдйнасатын. 1955-жылы атамекетм Кдзакртанга тубегедш Kemin келддм. Нарынколдан нагашыларым табылып, уй-шпм сонда Kerri де мен окуга тусу ymiH Алматыда кдлып 281

крйдым. С ол кезде Алматыда окдтын нарынкрлдык, студентгер Алдаберген, Жушсбек, Кулан, Нурым, Сулет, Оспандармен таныстым. О лар елец жазатынымды б1лгенде менщ ушм барып орналаскдн Киров атындагы колхоздьщ Кдрасаз дейтш бел1мшесшде Мукдгали деген акдш мугамм бар екешн айткднда, куанышымда шек болмады. Ауылга жеткенше асык,болдым. Кдзак,мемлекегпк университетшщ филология факультетше тусш, жетцщп кдзан мерекесшде 3 —4 кунге уйге атгандьгм. Киров атындагы колхоздьщ ортальпына баратын жол К,арасазды басып етед] екен. \"Бул к,ай жер?\" деген сурагыма \"Кдрасаз\" деген жауап алганда келжтен кдлай cetdpinтускешмддез1м де ащармадым. Сурастыра-сурасгыра ауылдьщ аягын ала орналаскдн токдл там крржын уйдщ eciK алдына келш, аулада отын жарып жаткдн жартылай жалацаш, ецгезердей палуан денел1, кдкдак, жауырынды, иыкды, бойшан, жштпен есендест: — Мукдгалидыц уш осы ма? — деп жен сурадым. — Осы, — деген жауап есгшамен элп жштпен крл алысып, уйдщ eciriH e кдрай беттеддм. Э л п ж ш т те, балтасын шеркеге суйей салып, крлын к/агып соцымнан ердь Уйге юрген соц, мен жаткд бглетш елецнщ авторы жалацаштанып отын жармайтындай: — Мукдц кдйда екен? — депшн. Жайдарылана KyAin: \"М ен ед1м\" деп жатыр. Орнымнан ушып турып кдйта амандастым. Уйде езге ешгам жок, екен. Таныстыкуы ез елецдерш езше жаткд айтып беруден бастадым. ©лецнщ кдгзу сукдаты ербдд де кетть LLIeuieci, зайыбы, балалары келдь Олармен кдюкд-кдюкд амандьщ-есендж айтысып танысулардан кешн, uieiueci ‘‘Кдрагым\" деп мандайымнан суйдь Kemmcepi тыцдасын деп Мукдгали \"Хат\" елецш маган кдйтадан айтщязды. Саган таныс адыр, кдфкд, беттеп, Жыцгыл, жусан, тобылгылар кектедь Рахатта iuii-сырты ауылдыц, Сен де, сэулем, куантсацшы кеп мет. Соцына Лашын да крсылып айтгы. Эцпме елецнщ алма-кезек орглген арнасьша тусш тау суындай таскдшдай бердд. _, Белменщ 6ip бурышына крйылган устелдщ yen тебеге жеткенше кдтарлап Ti3iAreH гатап. Bip Kici 6ip парак, 282

кдгазын крйып жаза алатын рана орын кдлдырылран. Шашы егаге жарылып толкынданыцкырап турран, бет гппНм берекел1, етп-жецдд Мукдгали устше кшм киш, крлына к1тап устаганда Бальзаккд украл кетш отырды. Токдш Бердияровпен жш кдрым-кдтынаста екен. Осында келш туратынын айтып, езше унаган 6ip ею елещн окдт, мак,тап отырды. Сез арасында езшщ эз1л елендершен де OKjbin кулш, кулдфумен болды. Соньщ 6ipi \"М ен щ 6ip досым\" деген елещ: Дна 6ip жыл Алматыга келгенде, 0 з аузынан досым былай деп едь \"Дуниенщ барлырын да елецге, Сыйрызатын акын бодрым келедд\". Былтырры жыл Алматыга келгенде, Былай деген сезш уктым батырдьщ. \"Шалкдр ойым сыймайды екен елецге, Алты актылы пьеса жазып жатырмын\". Биыл тагы Алматыга келш ем, Досым менщ барлырын да тастапты. \"Адысы мол, epici кен, жолы коп”, EKi томдык, романын бастапты. Бул елец де, будан жогарыда узшд1 келпрген \"Бодщ жактыц пцрГ деп аталатын туындысы да акдганыц eKi томдыгаиа енбей калыпты. Осы елец н щ езшен-ак, Мукргалидыц эдебиетпплермен унелп тьпътз байланыста екенш, 6ip барыттан айнымайтын турак,тылык,ты барышна дэр1птейтшдцтн ацраргандай болдым. Осы ауылда туратын сол кездщ езшде Еске алмаса оз1цд1 ес1л анам, Кджет болмак журектщ Heci маран. Кдб1рщнен осынау шыга келш, Кдлыц калай, кулыным, деш1 маран, деп елец жазып: Бэрш тартып алган жок омip менен, Жанарымда жас кдлды тог1лмеген. Коз жасымды агызып жыр жазам да Окдш соны артынан кецыденем, - деп Есениннен ергашрек аударма жасап журген Ерюн Гбганов деген акдш бар екен. Мукдрали м е т сол акдшмен 283

таныстырды. Жарыса елец жазып, унем1 6ipre болатын ауылдас ею акынга KjJ3biFa кдрап, олармен таныскдныма, будан былай налагай уакдггымда хабарласып, сырласып! шюрлесе алатыныма кдтгы куандым. Астанадагы эдебиетш1лер элемшщ жацалык,тарын айтып, ез туындыларымыз тец1репнде эцпме крзгап б1рк,ауым отырып кдлыппыз. \"Колхоз орталыгындагы б1здщ уй жакка баратын машина 4здеп мшш кетермш\" десем кенбей, Мукагали кдшауа шанасын шегш, устше хош HiciH буркыратып, жумсак,тап шеп салды. К т з тесеп, мен1 улкен сенсец iiuiKKe орал отыррызды. “Енд1 ат айдаушыга кдсыма 6ip бала крсып бередд\" екен десем, божыны кд,1мти устап, шананын, алдына e3i отырды. Сейтш MeHi уйге, жолшыбай айналамен таныстыра, Мукдралидьщ 63i жетгазш салды. Шешем сыркдтганып жатыр екен. Bi3 келген сон, басын кетердь Амандасу кезшде крлын алиаи Мукдгали: — Эпке-ау, денещз кдгзыптур гой, дэр1герге кдралдьщыз ба? — деп жатыр. — Е, тумау Foft, эншешн. Жак,сылап 6ip терлесем caybiFbin кетем. Балам келш, кецшм жай тапты. Ауру ендд езЬак, кетер... — Жок, болмайды. Мен мына дайьш шанамен ci3Ai дэртерге ала кетемш. Аурухана ол кезде Мукдгалилар туратын белзмшеде екен. — Рахмет, айналайын. Эуре боп кдйтесщ, баламды алып келгенщнщ e3i, дартер альт келгенмен пара-пар, — деп апам кдрсыласып, сарынып эрец керген шешемдд уйден ешкдйда ж1берпм келмей мен де: — Мука, апамньщ уйреншйсп кдгцкдлл-сыцкылы гой жазылар, эйтпесе, мен келддмгой. ©3iM ертец-бурсугундер1 Aapirepre алып барамын, — деп жатып 3opFa кенддргендей болдык, Уй-ппшщ шушркелескен эщтме-кецеомен 6ipa3 отырып, ендд уйкуауга бет алганымызда, аула алдында ат дуб1рлеп, абыр-дабыр бола калды. \"Булар и м болды екен\" деп елендесш, шам жатып, тыска умтылганымызда есж ашылып, касында семке кетерген Aapirepi бар жаркдллдай кулш, Мукатали Kipin келе жатты... Мунда тац кдлмай кайда тан, кдласьщ. Меюмен жана рана танысып, уй м е алгаш рет ат i3iH салган, 6ip керген 284

бш с тупл дос, туыстыц да мундай жакрылык, 1стей крюы еюталай. 1960-жылы, 18-наурызда \"Крзак, эдебиетГ газетшде Э.Тэж1баев ©з атына жолдаган Мукдралидьщ 6ip топ елеpin бастырды. Сотан жазкан алгы свз1нде \"Ойынды байьггып, ce3iMiHAi тыцайтар жырлар окршанда куанбаскд бола ма? ©зщнен де жшерлйеу, оттылау жас жеткшшек жеткенде мадтанбаскд бола ма?\" деп жазды. ¥стаз деп елецш сынаткдн, соцынан ерген жас талантгы езшен оздыра макуап, агынанжарыла куанган, жалпы журтшыльпдф кер1ндер, багаландар деп жар салган эз ага Эбекец, шын талантгы кекке кетергеш yuiiH, ©3i Kiuiipemn кдлран жок, кдйта адал да ак, керш аян бола тусш кдз1р де, болашак, алдында да бурынгысынан да бшктей, тулгалана тустг Осы таныстырудан ею жыл кеган \"Апассианата\" атты тургыш жинарын шырарран М удагали 1976-ж ы лры aAFauiKjbi тардамалы жинарына дешнп 14 жыл ншнде 8 жыр жинагын бердь Эдебиетке де, кррамдык, рызметке де кд1зу араласты. Ауылда ауылдык, советттр хатшысы, эдебиет пэганщ муралЬп болып келген ол, астанада Крзак, радиосыньщ дикторы, \"Ж улдыз\" журналыныц эдеби кд1зметкер1, Жазушылар Одагы поэзия б е л т т щ жастар жешндеп Kepecmid мшдеттерш аткдрды. 1967-жылы Крракдлпакртанда творчестволык, сапарда жур1п Телеген Айбергенов ажал кдрмарына L\\irin рыршын кеткенде, арымдар атынан Алатаудан суыт аттанып \"бауырымдап\" барган да осы Мукдгали едь Bip табиги талант екшпп табиги таланткд epiperi турып epiKci3 топырак, салып сорры сапарга шырарып турьга: Тургыш кер/ум елгенш шын акдшныц, Кркзарып батты ертерп шыратын кун. Торрай — елец шырылдап бара жатты, Аузында ажал дейтш сурапылдыр. деп Te6ipeHin Алматыга ацырап крйтгы. Телеген кузасына арнап Мукдрали 6ip емес, ек1 елец жазды. BipiHinici жорарыдары шумакрен басталса, eKimnid мына теменп шумакрен аярталады: Ет журекпр езымес кез1 ме бул... Жылай бисер, шын жыла! Жасыма тек, Кезек кутш туррандай сезшемш Алдымдагы апамныц басына кеп. 285

\"Агайын 6ip TipiAe, 6ip е/оде\" деухш едi кдзак, TipiciHAe шутркелесш журш, кез жумган сод \"вддд, 6irri\" - деме. KepiciHiue, TipiciHAe дурдараз болып журш елгеннен соц тана еюнш, eidpin кекке кетерме. TipiciHAe TipeK бол, олгеннен соц да керек бол, дейтш осы кдгиданы берйс устанFaн осынау ерекше ею акдшды талант мэцг1 туыстырган екен-ау. Акдтнныц арман-мак,саты, буюл творчестволык, езектз нысанасы не екен дегенге келеек: Жылап кел1п, келмейдд жылап кетюм, Ол гумырды ауызга 6ip-aK тепттм. Жамандыкты жак,сартып, жак,сылык,ты Одан epi келед! шуацты еткш. /2-том, 140-бет.) Баршамыздыц да, буюл адал ние-rri адамзаттыц да тупкшк'п ортак, мулдеа осы. Кдтыбас ем1рден мен пайда алмадым, Жаныммен жазран жырым жайран малым. Кылышыц емес пе е/рм цынаптары, Жоралттыц неге мет пайрамбарым. деген жан айгайы TipAiriHAe еленбей, Ke3i жумылганнан кешн гана анык, естслгендей. Кейде Мукдц: \"М ен акдгамын ба?\" деп сурайтын. \"Эрине ацыневщ\" дейтшб1з. Оган кднагатганбайтын. Бул cypaFbra лауазымды тулгаларга да крйып турранын талай керд1к. ©те eKiHimTici жауап ете кеш, ол жоцта кез жасымен аралас айтылды. Соныц 6ip дэлел4 мынау: \"М.Макдтаевтыц алгашкд1 кддамынан-ак, оныц айрыкдпа талант Heci екенш ацгарура болатын едь Ацрармаппыз\". — дед( акдшныц 50 жылдыгына арналган салтанатты жиналыста жасаган баяндамасында академик сыншы М.Кдратаев. (\"Жетюу\" З.У1.1981ж. N106). Бул еюшштердщ орнын Мукдгали мурасыньщ кдфы мен сырьга ез шлмзде рана емес, буюл одак, келемшде кецшен таньггьш, автордьщ e3i ести алмаган багасьш елше ecriprin, ала алмаган атакьш рухына беру аркщлы, мурасьш мукдятгап жинап бастырып, таратып, кдетерлеп, сакуау аркд!лы толтыра аламыз. Байтак ел, балауса тау, бозац далам, Сек1лд1 6api менен кез алмаган.

Кец дуние кенде етсец сыбагамнан, Шырылдаган сэбидей мазанды алам, дейтш кдйран Мукдгали ендд ешюмнщ мазасын 63i тжелей ала крймаса да, осынау елмес елец шумацтарыныц туган республикасына, TinTi буюл айдай элемге арналганын ескерейж. \"Жет1 кдт жердщ астьша жетер ме, cipe, осы эшм\" дей турсак, та оньщ дара дацк^ш жет1 ыкриым жер жузше жетгазу ендш едлдк, халыкдык,кдсиетп борышымыз. Осы 6ip кектемд! кегерген, Жуз жылдан кешн кеп керер ме ем! Осы 6ip кызгалдак, жас гу/уу Жуз жылдан кешн кеп терер ме ем! ...Осы 6ip ожарлы кеудемде, Жаралган жалын бар сенбеуге! Жуз жылдан кешн кеп кермей-ак, Серт етпм елмеуге, елмеуге. Иэ, Мукдтали елген жок, О л -ripi. О л сертше елдекдшан жеткен акцгн. Жакцшда мен К^ытайга бардым. Ур1мж1 кдласынан Мукрталидыц елендер жинагы арап эршмен басылып шьпыпты. Дукенде жок, Крлда, крйьгада жур. Мукдгалимен мен сонда кездеспм. Жумыр жердщ кдй TyKnipiHe барсак, та Мукдтали алдымыздан шытатын болады элт О л — шын мэншдеп халык, ак^гаы.

Бексултан Н У Р Ж Е К Е - У Л Ы Б1Р РАНА ПО ЕМ А ЖАЗРАН ЛК.ЫН Кдзак, есгелшнщ д ет адам жаньшьщ курделшгш amyFa емес, жакрылардыц жакры болгандыгьш уагыздаура эуес. Оньщ езшдпс ce6e6i де бар: естелж кебше-кеп o3i арамызда жок,адамдар жайында жазылады, сондыкран еинрден еткен адамньщ кем-кеппн айтьш жату, 6ip жары, ыцрайсыз; екшпп жаты, оньшды окдгрман да оц yFa бермей кргнайды. ©зщд1к мшез-кулыкрыз енер адамы в\\прдеболмайды. Оныц енердеп ерекшел1пнщ e3i жеке басыньщ мшез-кулкдпчен астасып жатады. Ал мтез-кулык, дегеннщ e3i эш ш ш к тэртшпен уйлесе бермейдъ ол адамньщ езш е рана тэн iuiKi зандыльпргардан туындайды. Баскдньщ ондай ерекшел1гш эрюм ез дэреже-децгешиде немесе белгш 6ip жардайга байланысты рана тусшедь BipeyXep керген-бкгенш айтса, соныц теч1регшде саясат жасап, 6ipiMi3 крргаушы, тары 6ipiMi3 кррлаушы боп айтысып жататынымыз бар. 1лдадла 6ipAiicri о да булддрш кете ме деп, кеп адамньщ керген- б1лгенш дэл айтудан кдшатыны — сол. BipaK, Мукдч — Мукдрали Макдтаев — жайында ундемей кдлу маран улкен кунэ сияк,ты. ©йткет мен — оньщ агалык, алакднын эдебиет табалдырыгын аггаган сэтге-ак,керген адаммын. Араныц да арасы болатынын ем1р тэж1рибем!з тап-Tayip керсетп. Улкендд сыйлау — кэзакка ертеден калган енеге. BipaK,ага пнрюн эр турль жалпакрап, алдынан кия етпей, жумсаганына ж у прт турсак, кдна irn санап; есесше imre де 1лтипат керепн не умытып кететш, не оран ой белуге ершетшдерр Kepicimue менен repi мумкшгуп аз рой, менен repi coFaHкджет шыгардеп, езшен бурын йпсше кдмкррлык, жасайтындары да болады. Мен ушш Мукдрали осы сочры аралардьщ кдтарына жатады. М е н oFaH K63i TipiciHAe imam жасап жарымадым, крлымнан келмедр мумюндДпм болмады, ал ол маран риасыз, еш пайда кутпеген, жасаган жакрылыгым етеледь ау деп дэметпеген aFa болды. Ондай агата кезжкешмдд 63iMHi4 бакзытгылырым санаймын. Кудайга uiyKip, к,азак,та рулама да, данышпан да, кдйталанбас енерпаздар да баршыльгк, ¥лттык, болмысы- мызьа олардьщ ep6ipi езшдпс улес крсты да. Оларды кднша мадакрасак,та артык, емес. Алайда олардьщ да адам екешн, 288

б!здщ кез келген1М13 сиякуы ет пен суиектен жаралганын кдлайша умытуга болады? Перпптенщ озшен баска ешим де першгге бон туып, nepinrre боп елмесе керек. Данышпан да ашуланып, элдеюмнен алданып, элдеюмдд e3i де ipenad'rin, бала-шагасына урсып, жумыр басты пендеге тэн талай-талай еткелектерден етуге тшс. Ой epici, мэдениетз мен 6i/viMi соншалык, защар, соншалык, бшк бола турып; ылри елдж, халыдтык, 1стерде езгеге улп бола журш; iciMeH де, сезшен де бшк парасатгылыкзы сан рет корсете тура анда-санда, онда да OMip деген улы куштщ ыкдалымен данышпан да ез дережесшен мулде томен, титл усак,юллык, жасап крюы эбден мумкш. Менщше, естелж жазудьщ 6ip кдындыгы осында: сондай-сондайды айту керек пе, жок, па? Айтсад, аруадкд шет болатын сиякуысыд; айтпасад, онда естелж-п несше жазасыд? 0Mip тэж1рибес1 далелдеген мынандай да шындык, бар: ой-парасаты, таланты бшк адамдар усак, кдглык, жасап, кейде ез тугырынан томендеп жаткднмен, ой-парасаты, таланты жок, адамдар ешкдшанда оз тугырынан асып, 6ip рет те болса бшк ic-эрекет жасай алмайды. Сондык,тан атакцы адамдардыд осалдыкуарын айтуда езшше 6ip дызык, дуние. Бшк бшгш, осал осалдыгын, кдгскдсы, эрюм одан ез керепн алады. Естел1кке деген ыкдгластыд K©3i — шындыкзы бьлуге куштарлык, Сол себеm i эрюм ез керген шьшдыгын букпеаз жазуга мшдетп, аруак, алдында 6ip-aK, нэрседен — oripiK айтудан рана — кррку керек, т4р1лер ymiH кджет нэрсеш айткдндык,тан, кдлганын кудай 03i кеппрер. \"... Буюл менщ жазганым — бар-жога 6ip Fana бутш поема. Адамныд OMipi мен OAiMi, KpcipeTi мен куанышы туралы поема. Егер нанбасаддар, барлык, елещмд1 жинап, 6ip жинакда топтасгырып кор1ндерпй. Естерщде болсын, op6ip олещм ез орнында турсьш, - деггп Мукдд 1976- жылдьщ 14-акданында жазган кунделтнде. ©лер1нен 6ip ай бурын Fana. — Егер м ет содан таппасаддар, онда адын болмаганым!”. Булай деу, менщше, езше ©3i сенген адамныд соз1. Жазганына, бтргенш е кодш толган Kici гана осылайша кесш, кесек айтуга ти1с. Адын екен1не ол оз1 сенд1, 6ipaK, окырман журттан жаутаддап жылы соз купи, олар да сенсе екен, багаласа екен де/р, акдфы тйрлтнде б!разын, елгеннен сод бук1л кдзак,ты акдш екендптне седурдр Кдй

нэрсеге де кдзакцъщ кезш жетюзу кдын гой, Мукдралидыц классик акдш екенддгше кез жетюзу де езше тан кезендер мен кедерплерден erri. Оньщ бэрш елпрдщ зацы деп кдбылдаран дурыс. Ол, рас, ж т р ек iuiin журетш, кейде шшей-ак,юштей1л журетш. Кейб1реулер оны унелп imin журетш алкдш атакысы келедд, б1реулер ол ж атан айтпай-ак, мак,тай 6eprici келедд, 6ipaK, оньщ e3i айткдн бутш поемасынан 6ip де елецдд вз орнынан алып тастаура болмайтыны сиякды, оньщ ем1ршен де шын кдлльпын жасырып калуга болмайды. Бутш Мукуралиды бутш кушнде керу керек. О л урпакда сонда рана kj.i3i.ik, BipaK, бэрше кдншалык, бутш айтсац да Мукдгали 6api6ip жумбак, \"Менщ незж жанымды и м тусшер?\" — деп оньщ курсшгеш езшщ жумбак, болатынын сезгенддктен. Оньщ жумбага — елещндеп сикдф. ©зш FaHa, 63i туралы рана жазып отырран адам кдлайша сенщ де жанынды деп басып, сенщ рана купия сырларьщды елецге крсады? Оны кулай б1ледд, кдйдан б1ледд? Оньщ крлданган сездер1 тугелдей сен бьлетш сездер, б1рак,окд>1сац, шындык, еюрдщ 6ip шымшымын алдьща экеп жая салады: — Таударыдай еш жерде кун шыкдайды, Тун болмайды еш жерде таударыдай. \"Рас-ау\", — дейсщ шпцнен. © зщ керген таудьщ тацын, таудьщ тунш кдлай сарынышпен еске алканыяды езщ де ацгармай куласын,. Bip гажабы: тау кермеген адам да, ой кермеген адам да таудьщ тацы мен тунш ойша елестете алмайды, оньщ сулулырын тау мен ойды тец кергендер рана шынайы тусшуге THic. © з кещ л куйш акд>ш бггкеннщ 6api жазран. Ж ене уйкусын да, сез байлытын да — барш жарастырган. Сырт курасац, Мукуралиддю де сол сез, сол уйкдс. Тек ecepi баскдша. Неге? Нендей жумбагы, кундай купиясы бар? Bi3 куйгыны жазсак, куйкырган адам куй-ryi мумюн деп, соны елестете отьфьш жазамыз, ал Мукун, ейтш елестетаейдр ез1 кдйгырып отырып жазады. Сондьщган оньщ елещ езгем1зддюнен табиги, ем1рдщ ез туындысы боп шыгады. ©3i айткундай, о л \"жырламайды, сырласады\". Мукуцньщ бутш eMipi менщ кез алдымда еткен жок, Мен оньщ кезещн де емес, 6ipep уз1гш рана керддм. Сол уз1гшщ 63i буюл eMipiMe азык, боп келедд. 290

Оньщ жардайын тусшпсп крш айту унпн, ез жаи-куишд) де 6ipa3 тусшдДрш amyFa тт с т н . М ен 1964-жылы кузде, 5-курста уйленд1м. Эйелзм Айзаштыц аулы Шымкенттщ Тулибасы болнанмен, ол Жамбыл крласында медучилищеде окдлды. Мен КрзМУ- дан терт айлык, шдандына Жамбыл кдласындагы казак, орта мектебше бардым да, тузымыз жарасып, екеум1з сол арада табыстык, Мен оку 6iTipin, ез1мнщ туган ауданыма барып мунамм болдым. Ушарал дейтш колхозды ауылда турып жатгык, Лэйлэ атты тущыш цызымыз сол ауылда дуниеге кед/у. Мен каникулта шыкдан кезде Айзаштыц аулына барып кайтута бел будык, BipaK, 6ipiHmi сапар сопайып ез1м1з рана баруды ыцнайсыз кердж, к,азак£1 тэртшке де кцсынсыздау кершдь Алайда б1здд бастап апара крятын жакцш туыс mbiFa крймады. Акцфында ейтт-буйтш журш, туган жездемдд жалдадык, Ж ол кдражатын 6i3 кетеperi н болып келютпс. Жалдадык, деп отырганым сондыкуан. Сонымен, жездем ушеум!з он айлык, Лэйлэм1зд1 алып Алматыра карай жол тартгык, О л кезде Жаркенттен Алматына \"Марава\" дейтш терт орындык,Чехословакияныцушаныушатьш, соньщтацертещт рейймен 1966-жылны 4-пдлдеде шыкцык, Ушак, туп-тура 45 минет ушты. Отырнанда уйкданан Лэйлэ жерге крнганша оянбады. ©те жайлы келж екен. Саиаттанцы сепздщ шамаларында таксимен Алматыньщ орталык, гусына да ж етт улгердпе. Ушмет уйшен онша алые емес арада жиен эпкем турушы едд, с6л уйге тустпс. Мен уйге келген бойда шамаданнан крлжазбамды алдым. Крлжазба дегешм — окушы дэптерше жазнан туцныш повесам. Нешрлеп жазнан ceri3 даптер еде Повесзмнщ аты — \"KyHSAi махаббат\". Ойым — кдз1р дереу Жазушылар оданына бару, жазнанымды \"Жулдыз” журналына тапсыру. Сол уппн ауылда узак, дайындалнам. Бар ыкщласыммен таза Keuiipin шыкддм. Жакцш жер болнандыкцан, Айзаш та 6ipre баратьш болды. Лэйлэш кетерш, дэптерлершд1 алып Жазушылар ушне кел/ум. О л кезде \"Ж улдыз\" журналыньщ редакциясы, умытпасам, З-кдбап'а \"Балалар алемГ дукеш жак,та болатын. Санат тациы тогыз эл1 бола крйманан, 6ipiHuri боп и р е т к деген оймен асынып келддм. У liiiHLiii кдбатка кетернлеек, барлык, eciK эл1 жабык, Bi3 ушеум13 вестибулде куток. Тоныздан эбден аекдн кезде 291

6ip ак,сары эйел келш \"Жулдыз\" редакгорыныц кецсесш ашты. Ж ен сурасак, машинкашы екен. — О, булар сагат онда келсе де ерте келгею гой, эм кеп кутесщдер, - дедД ол Kici. О л Kici отырран белменщ он жатында редактордьщ, сол жатында белДмдердщ eciri бар екен. Вестибулге келш тары кутпк. БДраздан кейш баспалдакхы сол^ылдата басып, ipi денел] сары ж т т кетершп келе жатгы. Мен не де болса ттлдесуге дайындалып, икемделе бастадым. — Ассалаумаликум! — дедДмол баспалдакхан кетершен бетте кдрсы кеп. — Элпасалам, — дедД сары ж!ггг жымиып. Айзашпен, умытпасам, бас изеп кдна амандасты. О л а р а д а т барлык, эцпме Kp3ip менщ есшде жок, Ол жен сурады, мен жешмдД айттым. Cipe, \"жазраным бар едД\" деп жалпылай айткдн болуым керек, “Проза ма, поезия ма?\" — деп, ол Kici накхылап кдйыра сурады. — Проза, — дедДм. — Э-а, оньщ адамы Акдн Нурманов деген, ол роман жазамын деп, Крстанайын аралап кеткен. Кдне, екелпн, жазраныцды керейш! Сепз дэптер1мдД тугел крлына устатгым. — Э, муралДм екенщ кершш тур, — дедД AanrepiM/ii ашкдн бетте. Э р жерш ашып кердД де, повесДмнщ басталуын окдпан сиякханды. Сонан сон; бетДме кдрап: — Сен былай юте, — дедД. — КдзДр мына дэптерлерщаД бастырура берш кет, сен Шымкенттен келгенше даяр боп турады. Келген соц езщ 2-данасын окы, тузет, 6ipaK, 1- данасына крл тигДзбе. Отан дейш Акдц да келш кдлар, келмесе, тары жольшамыз гой. Жур, Kp3ip кемсш алайык, — деп меш манаты машинкашы айелге алып келдД. Эйелге менщ жардайымды айтгы да, ейелдщ шартын маран кезбе-кез айтты: — Э р бетше 20 тиыннан телейсщ. Сен келгенше басып кряды. Оны окисьщ да, маган екеп бересщ. Осы KeAiciM бойынша мен ез жешме кетпм. Кешюсш 7-пойызбен Шымкентке тартып отырдык, Тулибаста 8 кун болып, торызыншы куш, 14-пплдеде Алматыга оралдык, Жалпылай алганда, кещл кушмДз жаман емес едД. A f3- жецгелерДмен, ел-журтымен татуласып, Айзаштыц кецш 292

кетерш-ен соц, жездем екеумшдщ де жагамыз жаилау болатын. I.S-пНлдрдр \"Жуддызга\" барып машинкашы Ырымкеш апайдан крлжазбамды сурадым. О л Kici эл1 басып улгермеген екен. Кршжылганмен амал жок, 3-4 куннен сон; 6iTipin кряйын деп ке/исп. Шыденщ 19-ы куш ез шырармамньщ алраш машинкара басылранын керддм. Балалык,па екен элде шынында да солай ма, машинкага басылтан дуниеде элдеб1р артыкщылык, бар сеюлдендй Ж азу куйшдегтден repi оцай о к лад ы , оцай тусйвле/ц, бедел/улеу Tapi3/y. Обалы не керек, Ырымкеш апай крлжазбамды кутеаз дерлжтей басыпты. О куш, тузетш шык,тым. Айзаш, Лайла ушеум13 тапя журналдьщ редакциясына келдж. Эпкем онда сырттай окртын, оньщ жазгы сессиясы бггкенше жездем кусында калатын болып, б1зден белшш кеткен. Эйел1м мен кугзымды Жазушылар уйшщ 3-кабатындагы вестибулге отыррызып крйып, редакцияга ез1м Kip/ум. Улкен белменщ iuii айнала устел, ортасы рана ашык, Мукуц сол жак, бурышку таман Рахматолла Райымкуловтыц кусында отырады екен. Н е дегешм сезбе-сез еомде жок, Эйтеу1р, крлжазбамды Мукуцныц крлына устаттым. Асыкрай аударыстырып кер/у де, алдьша крйды. ¥круным: Акун Нурманов эл1 шсапардан келмептй Оны естш, унжыррам тусш кета ме екен, б1лмеймш. — Жарайды, мен мунынды эуел1 ез1м окрш керешн, — дед! крлжазбамды Мукуц куйта крлына алып. — Ертен, торызда кел, сонан соц б!ржола сейлесейж. М е т ц ец-туомнщ кундай куйде болганын 6ip кудай 6L\\e/y, б1рак,откенде машинкашы эйелдщ: “Олар онда келсе де ерте келгеш гой\", — дегеш ес1мде, тогаз дегеш мэн бермей айта салгандай кершш, жолыгатын уакрггымызды куйыра сурадым. — Крркда, келем, — де/ц. Уэделестж. EpTeci торызда тары ушеум1з келдж. Мукуц дал торызда, кешжней келдь Баягы вестибулден курсы алдым. Жымиыгт, ете жылы амандасты. — Сен жазушысьщ, батшагар, — дед! салган жерден. Куаныштьщ буы бурк, етш бетше Teirri, басыма шык,ты. Алакуйлаган шуйшша сез1м ене бойымды керне/у де кета. О л Kici м е т узак, ойлантып толгантпады. 293

— Сен муныц жазганын окцсыц ба? - дед Айзашкд бурылып. — Окцмын, aFa. — ЭйелДмнщ уяц уш эрец-ерец есплд. — М 1ндетп турде окд>1. Бул анау-мынау емес, улкен жазушы болады. Сен буран жагдай жаса! - дрд! урыскдн адамнын, даусьшдай д к -д к унмен. Сез1мтал адам алгашцы эсермен шырармам жайлы макц-ау айтса айткдн шырар, 6ipaK, ейелДме айткдн амт ак,ылына эм кунге дешн ризамын. Сол Айзашгьщ Ka3ipri Айзаш болуына Мукацныц акдлы, сез жок, бас себеп болды. Дал менщ кекешмдеп сезд айпы. Жазушы екеш белгш адамга жагдай жасау 6ip баска да, a/vi жазушы емес адамга жагдай жасау 6ip баска рой. Менщ кдразра кддалып отырып алранымды Айзекец ылги жакуыра бермейтш, одан да уй пршшгше крлкдбыс жасаганымды артык, керетш. Менщ жазрым кеменде, оньщ маган жумыс ктетккп келе кап, екеумЬ жш-жш кигалжщдесш кала берет1нб1з. Мукацныц мына ce3i маган эншешн жумакдъщ жолын дал сглтеп ж1бергендей болды. Жазушылар ушнщ 3-кдбатында турып Мукац маган не 6ip мацтау сездер айтгы. Кднаттансын деген болар, тебем д кокке жетюзш тастады. О л Kicire noBecTeri атамньщ образы acipece унапты. Менщ \"КунэлД махаббат\" деп ат крйганыма Мукац тацданды. \"КшэлГ мен \"кунэлГ дегеннщ айырмашылырын эдешлеп кадала сурады. Мен, умытпасам, \"кшэл1 — виновный; кунэл1 — грешный\" деп тусшдрдм, ундемед. — А л ен д мен муныцды жер бетснде Tipi журсем, жариялатам. Буран алан, болмай, баска дуниелер1нд жаза бер, — дед Мукац MeftpiMi тусе беттме карап. Сонан сон; крйын калтасынан алып, маган 6ip ютапша усынды. — Мынау таныстыгымыздыц басы болсын. Жукалтац рана елец кггапшасыныц \"Армысыцдар, достарым\" екенш, 6ipiHiui бепне кеп сез жазылганын рана шолып улгердм. Толкцн'аннан аузыма жонд сез де туспедь — AFa, 6ip жерден шай iinefiiKini! — дедДм шын журепммен етшш. — О, кдызталак, — деп, Мукац рахатгана кулд. — Шай ешкайда кашпас, пнерм1з эль Кайын журтка, оньщ устше Шымкентгеп кайын жургка барудыц оцай емес екенш брлем. Бул жолга екеум1здщ осы танысканымыз да аз емес. 294 .

Мына штаты зешн сап, сенше айнфнда, сап сап okj>i. Сенщ меш сыйлараныц — сол. Мен повеамде \"зешн сап\" дегенд1жергшки ерекшелжпен \"сап сап\" деп жазады екем, Мукац алдында рана соныц MaHiciH тэггпштеп сураган. \"Шай ш еш к\" дегетм pecropaHFa барайык,дегешм той. Онымды Мукан, эрине, тусшдд. BipaK, бармады. Екеум1з ендд хатпен хабарласып TypyFa келкпж. О л Kici кабинетше кдрай Kerri, мен ез отбасымды бастап теменге карай асыкуым. Сыртка шыкданга дешн шыдамым жегпей, eKiHmi кабатка гусе бере штатианы ашып, жалма-жан крлтацбаны окыдым. \"Бексултан! — дегт 6ipiHiui жолга атымды окдиулай жазып. — Повесщлд 6ip эрган каддырмай мен калай окатам, сен де осыны солай окд1. Есщде болсьш, елецнщ де басы мен аягы болады... Сапар алые, ж ол узак, талайларра кездесерм1з, 6ipaK, осы калпымызда калуды ттлеймш мен. М.Макатаев. 21/VII-66 ж.\". \"Талайларра\" мен \"осы калпымызда калуды тглеймшмен\" дегеннщ астьш сызып крйьппы. Ka3ip ойласам, еюжузд1лер мен кунгшлдердщ б1разына жольпъш та улгерген кез1 екен гой Мукадньщ. Эдебиетгщ есатнен енд1 атгайын деп турран маран шешк, адалдык, калпымнан езгермеудд аманат еткен екен. \"Сулу эйелден усп-басы таза эйел крш артык,\" — деген-д1 мен есешп калган кез1мде 6ip жецгем акдгл кдш. Мен ол евздщ мэнш тап сол сэтге туешгем жок, кешн — бойдакцык^ыц ыстык,-суырын бастан отюрген соц барып — 61лд1м. Сол сшщгы, Мукацныц \"талайларын\" да кешн — алуан турл1 алыс-жакдш адамдармен дэмдес-туздас болтан сон; — туещдм. \"Е, Мукац жарык,тык,та шггей екеш есттген екен-ау!\" — дейтш болдым. Осы куанышпен ауылра жинала бастадык, EpTeci белетке барралы жатканымызда, оку бшрген iHiciH алып Тулшбастан Айзаштьщ атасы келш кадды. \"Казахстан\" пойызынан TycinTi. Енд1 амал жок,, Айзаштьщ inici институтка кужагын тапсырып, жатакданага орналасканша аялдау керек болды. Сол Kyni туске таман Айзаштьщ атасы Туртан кокем бэр1м!зд1 ресторанра шакырды. Балаларды уйге каддырып, жиен эпкем, жездем — бесеумгз Kiuii парктеп \"Же-псу\" ресторанына бардык, Барсак, Мукац 6ip жолдасымен сонда отыр екен. ¥зын сездщ кд1скасы, Мукандарды ез YcreAiMi3re шакырып экелдш. 295

Тулюбаста болтан ютыз кунде тук татпай, TapTiirri куйеу бон абыроймен кдйткдн мен сол Kyui сез бен куаныштьщ эсершен эп-эжеп-rayip ситептн. Акдгрында абыройым айрандай тегшп, Айзаштыц айтуынша, мае болтаным сондай, кдйнатам (некем) таксиден кетерш rycipin, уйге кетерш Kipri3iriTi, — Mem кетерудщ орньша маган кетергш крйды гой, — деп, кекем Kiналай кулиги. Оны ш бшп-п, ол куннщ егжей-тегжейш куш бупнге дет и eciMe Tycipe алмаймын. А л Айзаш айтса, айызы кднып, меш маекдралай айтады. Кекем кетерш келе жаткднда, TinTi api кулкш, api уятгау жакдайга тап болтанымды да кештедь Одан Keftinri о к ^ ала р д ы егжей-тегжейл! еам де крлтандай жаза бергешм жараспайтьга сиякуы. Сондык,тан шындыкда к^янат болмас ушш, эр жатдайды Мукдцньщ хаты мен кунделтмде сак,талган жазбалар аркылы тана ерб1ткешм орынды секыдг Менде сак,талтан Мукддныц 6ipiHiui хаты 1966-жылдыц 13-желток.санында жазылыпты. \"Жулдыз\" журналыньщ бланюеше басылтан ресми хат, ттркелген HeMipi — 13. \"Бексултан! Халдерщ кдлай? Демалыс болды, б1рнеше ай коман- дировкада журддм де, бурынпл хатьщ мен соцгысын крсып алдым десем де болгандай, айып етпе, KeuripiM! Сол арпалыс TipmL/UK. Повесйщ Акдц да окдтп ш ы щ н, кейб1р пйарлер1н пропаганда, кдрсы емес. А л енд1 ею адамньщ п1юр1мен санасады гой и м де болса. ©ткен жыл, езще белгш, ылии 6ip наукднмен етп де, журнал босамады. Биылп,! жоспарда турсьщ, алацдамай, api кдрай ецбектене бер. Бул жолда адам сатын сындырмау керек, агганбай жатып атьщ болдырса, canapFa аттанудыц caii кдлай болар екен?! Эдебиет шаруаньщ жумысы, бауырым, оран жец турш, жалацаяк, Kipicy керек. Ецбектен, ецбектен! Мен ез басым саран сенемш! Келшге, балаларра менен сэлем! Мукртали. Жинак,туралы \"Ленинннлжаскд\", \"Жеткуга\", \"Кдзак, эдебиетше\" rayip рецензиялар жарияланды. Пшрщад icne асыру — ез шаруац, мен не дешн. Хабарласып тур\". EKiHmi хагымда, cipa, мен повеамнщ жариялана крймаганына кэмырып, туцше байкдткдн болуым керек.

Мукдцныц акдгндырын крлтацбасымен сыйларан ез жинагы аркдшя алгаш таныдым. Одан бурын ощлмаппын. Окдюам да, ойымда кдлмапты. \"Армысывдар, достарга\" хат аркылы пш р айтып, “Осы ойларымды газетке усынсам, уят болмай ма?\" — деген сияк^гымын-ау. Bipax, мен ондай nucip жазбадым да, eui6ip газет-журналта жолдамадым да, Алайда жазбак,болып бгрнеше ок,талдым, ак,кдтазды алдыма жайып, жазбакдд отырдым да. Акдяры жаза алмадым. Крлымнан келмедД, елецге ой айту оцайра туспедь 1967-жылдыц 16-мамырында: “Ж ы лра айналды “К.махаббат\" элз жарык, керген жок, Уэделердщ e3i де eadpin бара жаткрндай\", — деп кдмытыппын да, орысшалан: \"о данным переписи 1926 г. казахи составляли 61,3 проц. всего населения республики\", — депшн. О л мэл1метп кдйдан ощяганымды керсетпепшн. 67-жылдыц 20-маусымында Мукдц тагы хат жазыпты. \"Бексултан! Аман-саумысьщдар! Кел1н, балаларга менен мыц кдйтара салем! ©лец туралы пнарлерще крсыламын. Алайда бул кургеф поэзияга, жалпы, белен деп болмайтын сиякуы. Эйтеу, ез басым кекейге ауелде кдндай ырракцен елец туса, солай жазам. Жазбаймын-ау, кдлай шыгып кегкенш ез1м де ацгармай кдлам. ЫПркш елецге ез1м толык, ерж берем. Оньщ успне тек улттык, шецберде кдлып, тек ултгык,турдд гана устап туррым келмейд! де, арпалысатыным сол. Бурын да жазган болуым керек, повес1цд1 Акдн Нурманов екеум1з ок^т, жоспарра и рп зт^ бастык,тарра усынгамыз, енд1 олар б1здд аттамас деген сешмдем!з. Оньщ успне мынау 50 жылдык, мерекеге лайык,ты материалдар жол берер емес, кеш тп жаткдны сондыкуан. ©з1м командировка, демалыста болып, жаца оралдым, жауап Kemirin кдлды, айып етпе! Хабарлас. Мукдгали. 20/VI-67 ж.\". Мукдц мак,таран повестщ \"Жулдызда\" жаткднына 6ip жылра толып кдлран. Эуелп куаньпн куте-куте кудер узуте таяды. 22-маусымда кунделшме: \"Умптщ ешуге жакдш, ынтаныц кдйтуга жакдш турран кез1\", — деп жазыппын. Дегенмен умгпмд1 эл1 б1ржола узе к,оймасам керек, \"Жасуды жинап крйып, тары 6ip талпьтьт керем-ау, осы. \"©судГ 6iTipin барып ешсем, дурыс сияк,ты\", - деп, вз1мд1 ез1м кдйраппын. \"©су\" деп отырганым — кешнп \"Bip екппш, 6ip YMir\" романыныц алрашкы жоба аты. Алрашкд! повес1мд1 297

жариялаи алмаи журш роман жазуга жоспарлаганым жастыкзъщ рана крлынан келепн кулшыныс болар. 1967-жылдьщ кузшде Алматы облысыньщ \"Ж етку\" г а з о н е \"Куй толгак,\" деген ацпмем басылды. \"Менен жазушы шыра ма, жок, па?\" — деген кудж сонда да юлкш кекешмде турды да крйды. Осындай халде жургешмде, Мукдцнан тагы хат алдым. \"К,ад1рл1 Б ексултан! - депы Мук,ац. — Аман- саулык,тарьщды бнуцм, ттлектесшн солай болуларьща. Bi3 де орынша, т1ршшк. Демалысьш да, командиров- касын да еткерш бггкендеймш. Биыл жазда жургс-гурыс кебегап кетп. Х ат жазып, хабарласы п турганныц Heci айып? Хабарласкдньщ жакры. \"KyH0Ai махаббатты\" 6i3 (Нурманов Акдн екеутшз) унатып, усынгамыз, алайда б1зден жогаргылардыц алдында эм жатыр. Эне-мшемен эл1 окдшиай жур. ЖелкеНнде отырып, мен де мазалаудамын. ©зщ е дегетм деген, оны кдлайда icxe асырамын. \"Же'псудагьщды\" окдгп, оларга да окдпгым, унатып жатыр. Аландамай 'прлпацдд кггей бер. Не дешн ен/ц амандык,- тарьща ’плектес Мукдгали. 12/Х-67 ж.\". Cipa, Кдзан мерекес1мен куггык,таган болуым керек, кешжпей Мукдц тага хат жолдапты. \"Бексултан! Рахмет, купык,тауьщды алдым. Повесщмен редакция тугел танысып куптап жатыр, риза болгандары да жетерлж. Оншама кдгскдртпай, барынша тугел басу мэселеамен байланысты Хамза Есенжановкд ж!бер1лдд. О л б1здщ редколлегия мушеН гой. Оныц устше ащы шындык,тыц алдьшда ептеп журексшу де болады гой. 0зщ е белгш, шынаык,тыц жарып шьта 6epyi — белгйй жэйт... Кррыкда, 6apici де менщ езще айткдн шюр!мдей болып жатыр. Б1ле бглсец, муньщ 93i — жарты куаныш. Есен-сау бол, тагы да хабарлармын, уй пшне менен сэлем, Мукдгали. 14/XI-67 ж. P.S. Жалпы, жазгандарынды жинак;га да, жазга кел. BipunuiciHe к,ол типзбе!\". Мукдцныц жанашырлыгы, агалык, кдмкррлыгы эр хатьшан ашык, ацгарылады. Умгпмдд уздцэмей, унем1 дем 6epin отырады. Кеп кешжпей тагы 6ip хаталдым. Эдетгепдей,

оны да: \"Бексултан! — деп бастапты. — Халдерщ жакры ма? Уй 1шке менен сэлем. EjdHiiii сез — повесщдд Есенжанов окдтды. Оныц niKipi — алдында. Кдлай icreceK абзал? Меншше, кд1скд1 демалысыцда келесщ рой деймш. Кел1п, кдлай даярлал, кдлай ж1беру1м1зге кдтыскдньщ жен гой деймш. Хабарлас. Салеммен М укатали. P.S. Есенжановтьщ мына niidpiH жогалтып алмай ала кел, ол туб!нде керек болады\". Бул хат, cipa, 67-жылдьщ куз айларыньщ 6ipinAe жазылтан болар. Хатгы алганда, Хамзекецнщ niidpiH окытанда, кдндай куашаным еомде. \"Б г т , менен жазушы шыратындыгы аныкуалды. Ендд кудисгенбеуге болады\", — деген сезЗмнщ кушарында журш, Хамзекецнщ сол nixipiH Komipin те алмаппын-ау! Хамзекец niidpiH Рахметолла Райымкуловтыц атына жазыпты. О л Kici \"Жулдыз\" журналыньщ проза бел1мшде гстецад екен. Хамзекецнщ мет: “Бурыннан жазып журген адам болуы керек\", — дегеш acipece куантты. Повесп жариялау керек дей тура, бас кетпкер тым кеп куйеуге тиедд екен, соны азайтса деген ыцрай танытыпты. К^1скц1 каникулда Алматыга келддм. Мукдц онда Интернационал кешесшдег1 129-уйдщ 20-пэтершде, умытпасам, Жумекец Hэжiмeдeнoвтiц отбасымен ортактас туратын. Мукдцныц \"Капиталды\" астын сыза мукцят окцш, Дантенщ \"Куддретп комедиясын\" аударып жаткдн Ke3i екен. Ойлап отырсам, мешц жеке уйге Дербес крнак, есебшде алташ сыйлы мейман саналуым да сол Мукдцныц ушнен басталыпты. Мукдцныц Карл Маркс пен Данте жайында 6ipa3 эцпме айткдны eMic-eMic крна еомде. Акцшныц анасы мен эйел1 дастаркдн устшде кеп эцпме айтпады. Нариман memeMi3 бен Лашын жецгем1з ет асып, жакрылап кути. Мукдцньщ жумыс кабинетшде1т диванга уйкуап шыкуым. Повестщ атын \"KiHaAi махаббат\" деуге KeAicTiM. \"КунелГ дегендд 6api, airreyip, унатпады. Ж урнал 6ipiHini 6eAiMiH Fana басатын болды. Мен OFaHда куандым. Акцш адамныц уйшде больш, оз1мен емш-еркш сейлесудщ e3i де маган аз куаныш емес едь Ацырында \"KiHaAi махаббатгыц” 6ipiHini 6eAiMi жеке повесть трР|зден1п \"Жулдыздьщ\" 1968-ж ы лры 5-HOMipiHe шык,ты. \"Tipi болсам, жариялатам\", — деген уэдесш Мукдц осылай орындады. 299