Х. Есенжанов. Ақ жайық. т3

танауыцныд желд де уй жыддандай. Еепмегенде?! Мундагыларга жылы тид1 деп пе ед? Жодтаса айтар- мыз: даланыд 6ipmmi сулуын «Аджуншмд* жырымен олдилей Kerri, жадында Жанша ханныц- саранынан алып дашып кетедд Царт Кожа дда дудырмаса да бола- ды,— деп. Ертед ораласьщ ба? — Жолмудан, эзШцд1 дойсайшы. Ол дыз маган улкен жумыспеи келген. Муны соцынан айтам... — Айтпасац да болады. Жумыссыз дыздар эке-ше- шесшщ ipre жагында жатады, кештщурым ж т т ieflen казармага келмейдь.. Жолмуданныц сезш аядтатпай Нурым казармадан шыгып та кетть Пазылдьщ ciaTeyiMen i^ipfle ол Оразды 1здеп, Жар­ ке тичншшшше келдй Жоркенщ уш де Пазылдыц юш- кене зшменкеы сиядты аядай донак белмес1 бар, дазан жагына кебеже, сандыгын датарлап жинаган 6ip ду- жыра екен. Нурым бурын кермеген жайдьщ чай жа­ ты тер, чай жары ас белме екенш айыра алмай ецке- Шп Kipren табалдырыгы exi eni есштен узап api аса чоймады. — Кеш жарыд!— деп турып чалды. Сыгырайган бестш шамньщ ел1мыреген жарыгына у ц т ш ic Tirin отырган уй Heci Kipin келген ж т т к е мойнын бурды, «мундай да узын жптг болады екен-ау* деген чараспен ол шлш-буплш арен; Kipin, енддшошад шлем 6epKi уйдщ Te6eciHe чыл ел! тимей турган Ну- рымныц тура чисыч дара е ттн е н Tycin, TipceriHeH бастап кец кеуде, узын мойнын, ат жачты жузш кезь мен елшеп шычты. Оныц 6ip жач сабагын дара жш жалгап дулагына тузадтаган кез1лд1р1гшщ устшен асып тускен баяу нурлы кездер1 элде кулкд элде та- цырдау тэр!зд1 6ip жумсад нышан себеледь Нурым муны аныд байдады да, 6ipa4 сезд1 неден бастарын бтм ей 6ip сэт бегелш далды. Од жад бурыштагы да- зан жанында нан илеп жатдан эйелге кез тастап едд эйел келген адамга мойнын да бурмастан одтауын ду- шырлана ысдылады. — Мен жацылмасам, осы уй Tirmini Жэрке деген Kicini4 yjti болуы керек,— дед1 ол адырында босацдау унмен. — TiriHiui екен1м KepiHin турган жод па?— дед1 Жэрке кулш, алдындагы ecKi зецпрге дарап.— Иэ, жол болсын, танымадым, бойшац жш т. 102

Т1г1нш1шц дуады адам екенш бШ п, Нурым да оныд ыдгайына кеше салды — Бойшаддыдтыц KecipiHeH теменге кез1м туепей байдамай далыппын. Машинацызды да, мен сиядты 6ip собаладтыц бойына шад етш Tirin жатдан бешпе ! т1щзд1 де жаца KopfliM,— дед1 ол езу тартып. — Шын сез: узындыгы eKi аршын бешпет. Б1рад еркенйк! емес, Хауана нейлше багышты кшм. Иыгы сиса — узындыгы езще де жарап даларлыд,— деп Жарке мырс етй де, ренжш дала ма деп кулкнйн тыя дойды. СейттЗ де салмадты унге кеш п.— ¥зын адам ад1л болады десед!, Гумар шаЬарияр сиядты. Одасы жод, далжыцга айтам. Уй иесшщ сезше енд1 Нурым да парасатты жауап дайтаруга тырысты. — Айып етпед1з мезг!лс1з \"уадта Kipin мазала- ганыма. Шалдар жагасынан к е л т ем даладан шай- шекер сиядты керек-жарад алу ниеймен. Басда да аз- ! муз шаруам бар. Апама да барайын, тайларымды да уйретейш дегендей, осында 6ip жадыным бар — сырт ! хабардан с1здщ ушд1зде турады деп eciTTiM. Соны ке- решн деп ем — Ораз деген жггат... — А ,— дед1 Жэрке.— Бар. Ораз деген жшгг осын­ да. Жогары шыд. «Кай жерге шыгамын?» деген сурау жуирд1 Ну- рымныд жуз!нде. Ол од мен солына кезек дарады. Bi- рад Нурым узад адтарылган жод. Атын этап улгер- мей-ад оныд Зздеген Оразы eKiumi белмешц ейгшен шыга келдд Нурым дуанып кетть — Айналайын Оразжан, эред таптым гон. Ken ia- дед1м езщдд адыры таптым эйтеу1р... Ораз ундеместен оган улкен кезш онан epi адырай- та туей. Оныд бул дарасында «сен дайдан к е л т дал- дыд?» деген сурад озшен eei KepiHin тур едь — Иэ, неге тадданып далдыд, Оразжан?— дед1 аз- дан кешн Нурым, ете ашыд, сезге де Зрюлмейтш Ораз- дыд бегелгенш Kepin. Жен сурап, амандасудыд орнына Ораздыд 6ipiHmi ce3i: — Кайда тустщ?— болды. — Пазылджше. — Жадсы. Мен даз1р езЗм барамын саган. Сейле- ceMi3... — Айтатын эдпме бар едд.. — Сол жерде сейлесем1з,— дед1 Ораз сыбырлап. ЮЗ

q Нурым онан кез1н айырмай царап, басын шайца- ды да: — Жнен, сен калага келген соц езгер!п кеткенс!ц \\ бе? Анау куш елде мундай емес ед1ц, менен уркш тур- сын гой. Элде менщ жасацшы болганыма кецшщ тол- май жатыркап калдын ба?— дед!. — Ойбай, жок. вте жак,сы. Жасацшы болуыц !зде- генге де сураган... Кейш бэрш де сейлесем!з. — Мен!ц 6ip-an ауыз сурайтын сез1м бар. в т е ты- гыз... враз елей ете цалды. Нурым оньщ цысылганы- на карамастан сурар сезш аяцтауга асыкды. — Маган ХаЩмшч кай жерде журген!н б!лу ке- рек. вте тыгыз жумыс бар... Хат жазамын... враз шошып кеттк Оныц ойына жамандыц ж уп р - дк «Мына ацкещл жыршы. Аронныц кармагына Tycin калып журмегей? Хаклмнщ адрес!н цайтед!? Оган хат жазуга бола ма? Бул не свз? Меш !здеп келгеш де?..» деген уздш-уздш кудш й сурактар ж анталаса цалды. Сонсоц: ■— Ka3ip, Нурым, каз1р. Мен шыгайын. Шыга сей- лесейш. Бул жерде эцпмелесуге жарамас...— дед! ол уй иес1не кезш жалт етшзш. Свйтй де враз шыккан eciriHe цайтадан Kipin, вл- дек!мге куб!рлегендей болды: «Бул неткен жумбак? Кеше гана желдей ecin, жан-жагыцды орап, свзден жацбыр жаудыратын ашык, ж!г1т. Бугш iciHin 6api ку- . пня. Свйлесуге де цысыла ма, сыбырлайтыны Heci?» деп ойлады Нурым тац калып. «Мумк!н, менщ мына шинель кнген тур1мнен шошып калган шыгар». враз екшии ес!ктен тез шыкты, 6ipaK ол сыртка шыгуга эз1рлешп ки!нген жок, кайта кейлегшщ туй- MeciH агытып ж!бер!п, сейлесуге KipiceTiH жанша та- магын босата туей. — Жаке, ci3 Губекецнщ касына бара турсацыз кай- тедь Мына ж1пт менщ нагашым ед1, б!р шаруасы бар ма калай. взщ1з де естш турсыз сезш...— дей 6epin едк TiriHini женге кеше койды. — Болады, карагым, болады. Ж иетщ зд! мына тор­ ге отыргызьщыз, сейлесе 6epini3. Цатын, сен де бара туршы,— дедь 8йел наразылык пшпн керсетть — Жет! тунде кайда бармакшымын? Астыц нанын салып, улкен кайнаганы жаткызуга жанталасып жат- сам,— деп, октауын бурынгыдан да каттырак ыекы- лады. 104

— ЯСецгей, ci3 жумысьщызды ютей берщш, 1схей 6epini3,— дед1 Ораз ейелдщ уйден шыга коймайтынын керш. «Булардьщ 6ip улкен конагыньщ устшен шыгып еб1герлед1м-ау, шамасы. Губекей к1м! 9йел «улкен кай- нага> дейдь Енд1 не де болса...» Нурым Оразга жузш бурып алды. Бестж шамньщ бштесш кетере тусе ме де­ ген бул жастьщ да, кэршщ де бабын тапцыш Ж1п т , Ну- рымга оны басьщкырап жатдандай кершдь Bipan жа- рыгы жупыны шам Ораздыц бедер-беййесш бурынгы- дан элдедайда ашьщкырап KeTTi. Келденецнен караган жыршыга оньщ мурны сэл тацдылау жене етектшеу KepiHfli де, ал ашык кабакты, жазьщ мачдайына кус канаттана бпкен кою кара касы бейне децб1т белбеу- д1ч кара багдарындай шалынды. Бул жайнаган улкен кезбен келнич жакка да езгеше ажар 6epin тургандай, acipece узынша жак, ауыздан шыккан екпшд1 сезд1 жетер жерше жетйзе тускендей сияктанады. «Нан- дай кел1ст1 бет, келбетй жуз? Шзд1ч карт: акыл керж- ке yftip, шешеншч сезше жагы сай келед1,— деуш! ед!» деп Нурым iuiiHeH шаттана тусть 03i енд: б!р-ак ауыз сез сурап кете коюды макул кермей, мэн-жайды тепе сурауга, акылдасуга бет бурды. Ол Жэркешч машинасына талу келш, тактага отырды. — Кызылуйге неге барасын дегенде «1с басына туруга барамын» деп еч. Жиен, кайда штеййч — кай махкамада?— дед1 Нурым. Ораз оган кыска жауап кайтарды. — Мына ездерщ1зД1 кишд1ретш, тамактандыратын махкамада, нагашы. Жасакшы болганьща кутты бол- сын деу керек пе? — О, кутты болсынды сурап алуга болмайды гой, жиен-ау,— деп кулд1 Нурым. Сейтп де елденеге опын- гандай сазара калды.— 1ске орналасу ушш бШ м ке­ рек. БШм болмаган сон гой б1здщ мына жасакшыльщ- ка жазылганымыз. Аламан болып мылтык асынудан езге колдан келер1 аз. Ораз оньщ бетше карай калып, ер квщлд1 Ж1пттщ б1лтд1 катты арман ететшш байкады, сезш1ч унше лайьщ жузшде де мучайган пиши бар екен. — Олай деме, Нурым. Сен енерден кур алакан ж1- riT емессщ. Орысша окымадым демесен, мусылманша бэр1м1зден де жуйржйч- Ал журтына жумыс 1стеу та­ лаппен байланысты. — Жалгыз нар теуекелге суйену де жеткШкйз 105

екен, кеппен 6ipre болганнан квй1н сол кептщ йлейне сай ацыл беру керек кершедь — Оны сен берес!ц... Нурым басын шайкады. Жацагы Мукарамамен кездесу оган eKiHinrri ой са- лып ед1.«Каланыц эдет-гурпына жейк, оцыган адам- дардьщ т1л!не сай сейлесе б!лейн жанныц да арманы бар ма скен? 0з1мдей ж т т т е р жузд1 басдарып журген- де мен сол кара дурсш жузд1ц 6ipiMiH» деп цынжыл- ган. Ал, Kfl3ip келеке еткендей, «кепке сен де адыл берейч» дейд! Ораз. Жок, кекесш емес... шын журе- пмен айтканы KepiHin тур. Ораз кекетпейдь Ораз ауылда: «Жарайсыц, нагашым! Айта бер елецдь Ма- хамбетйч влецт айта бер» деп жауырнынан кдкданы бар. Жок, Ораз кекетпейдь Ол 6i3fli« кандай кэдеге жарайтынымызды б1ледь — Нагашы...— деп Ораз бегелт цалды да, кайта бастап: — мен Нурым дешнпи будан былай. Жарай ма? Нурым езу тартты. — Енд1 не дейш деп еч?! Нуреке деуге ертерек КОЙ. Ораз нан илеп болып, енд1 Kecin жаткан эйелге ке- 3iHi4 астымен карап койды. Эйелден сезш жасырайын дегендей даусын бэсечдете халды. — Нагашы деген сез Жукец хажыларга, Мергали нагашыларга гана лайык. Ал 6ia жас жагынан хан- жыгалас адамдармыз. Bip жас, eKi жас улкендж ете бермейдь— деп ол тамагын кенеп алды да, басын Ну- рымныц басына жакындата туей.— Сешц кез1че мак- таганым емес, бул турасын айту: Жукеч акылды адам... Нурым «бу не айтпакшы» деп imineH тына калды.\" — ...Жуке аса акылды Kici. Сол акылды ккпшч 6ip ауыз ce3i бар. Муны сен менен «кайдан ествдч» деме. Сондьщтан мен бул сезд1 жадыма туттым. «Bi3- д1ч ата-бабамыз ханды ак KHiere салып кетеруден repi, найзаньщ ушымен кетеруд1 артык санаган»— депй хажы 6ip мэжШсте. Осыны 6i3 есте устап кана коймай, чеиет есебшде колдансак--. сен маган «Цызылуйге ic басына турамын деп ед!ч» деп сурадыч- Каламыммен кагаз шимайлап болса да, сез1ммен жен йлтесем де. тап осы Жукечшч есиейн актау ymiH кара казак,тьщ как ортасында болайын дед1м. Акылды ага да, зейп';й 106

iHi де буйн осындай ниетте. Сешд ш!д, м е т ц epi дурда- сым, opi замандасым Хам м де осы ниетте... — Х а й м даз1р дайда?— дед! Нурым сезш белш. — Хайм нщ дайда екенш... содынан. Содынан...— деп сыбырлай туей Ораз. Нурым ойланып далды. « Бул не деген!? Ж укедйд ceeiH адтау ушш дейди Маган сенбей ме?..» — Мына шекпенд! маган ешюм зорлап кипзген жод.— Нурым сур гимнастеркасын нудып дойды.— 0з айтданыд бар гой, жиен-ау, «сезщмен, жырьщмен дызмет ет» деп. Мен еол унпн келд1м хан ордасына. Махамбеттщ ieiH дуып келд1м. «Бузбай дулан nicip- мей, муз уетше от жадпай» ic 6iTnec деп ойладым. — Аузыднан айналса болмас па,— деп- Ораз ду- шацтап алды. Нурым дыеда-дыеда, асыга сейлеп, Мембетй кор- reHiH, комиссияда Ехластан дысылганын, Нурышты аттан аударып тастаганын жене адырында Мукарама- га берген уедем бойынша Хак!мшд дайда жургенш сурауга келгенш баян етй. — Ертеднен далмай бйгешмд! хабарлайын,— дед! Ораз оны душадтай туеш.— Б1рад Нурым, ешймге Tic жарып сыр жайма. Досыднан душпаныц аз емес. Осы уэдемен Нурымды ол шыгарып салды. АЛТЫНШЫ ТАРАУ Эр басшыныд 6ip кез й к к е т бар. Уалаят бастыгы адвокат Жаншаныд беделд! адамдар ш ш д е й кеб!рек дауштенейш Губайдолла учитель ед1. Белпл1 Коспада еткен одымыстылар съез1нде авто- номияны басдару тэрйб!не жене алым-салыд жуйесше дарсы шыддан Медд!герей Епмагамбетов, тобына дэм бергеннщ 6ipi осы Губайдолла Эл!беков болды да, б1рад бул жасы елуге иек суйеген жасамыс адам е й жадда да досылмай елдей одытушылыд жумысында отырып далды. Тек дана оныд inici Галиасдар Эл1беков Орал ойранынан кейш Медд!герей мен Эбд!рахман жагына ашыд шыгып кетй — ол жасырын уйым, жасырын от­ ряд дуру iciHe араласты, астыртын елдег! дос-лсаран эйпттерш вз твд!рейне у т р е бастады. Осы жайды се- 3in, 6ipan аса беделд! Губайдолляны айыптаудан ropi 107

03 жагына тартуды жен керген Жанша Ойылга кешер ; алдында езшщ жэрдемпп офицер! Царжауовты оган | сыр тартуга жумсаган.Бул Мэмбеттщ казарманы дур- лж йрш кеткен ку'ншц ертецше едй.. I j Сол куш Губайдолла кешеп e3i сжтеген KyTipre | Мерхайырды ж!берген. — Папа, кешеп Шойцарацыз куйрге тунемепть Оныц кай жакка кеткенш керген де, бшген де адам жоц,— деп келд1 баласы ертемен. Бул жойкын жЫ тйц айналып содпай кеткен! Fy- байдолланы улкен ойга цалдырды. 0Mip бойы ез бей- мен журш, ойына не келсе, соны icTen келе жаткан бул сахараньщ тентек улы, булай журе берсе не езше, не езгеге жаксылык !стемей колга тусш кор болар. Акыл- даса келгенде оны иг! жолга сплтемеyiM азаматтык ар- га жатпас. Галиаскардыц кайда жургенш сурап едк муны калайда сол жакашыл жандардыц арасына ж!- 6epin Арон теренщ кармагынан куткарайын. Далада- гы ж т т т е р оныц кай жакка кеткенш шамалап отыр- ган шыгар деп ойлап, учитель баласына: — Мержан, ат жекйр, Цалага барып кайтамыз,— деды Сейтй де Губайдолла кише бастады. Кешжпей ат жектаруге шыккан Мерхайыр уйге кайта Kipin: — Папа, конак келш калды, тусуге руцсат сурап тур,— деда. Учитель басын изедь Кешжпей уйге капитан Кар- жауов Kipin келш, улкен учительге кос колдап Kepicin торге озып та улгердь Бул кутпеген конактыц лауазымын да, езш де Гу- байдолла жаксы б!лет!н. Алты жылдык орыс мектебш 6iTipin, учительдж курсте окыган. BipaK окытушылыц жумысца араласпай эшмпплжке айналып кеткен бул адам Жаншаныц жэрдемпп секретары жэне уалаят кецсес1н басцаратын эшм-дь Улкен лауазымына оныц цосымша даццы: журген жер!н бер л ж й рт кететш цатал адам болатын. 9cipece биылгы жылы уалаятка алым-салыц аркылы каржы жинау, эскер iciHe байла- нысты ат-келж дайындау шшде тедаректеп елдерде Каржауовтыц цамшысы тимеген шаруа аз-ды. Губай- долланыц ез аулына й зем тимесе де, керпплес отырган Булан мен Кожакелдше салгай ойранын учитель ез ке- з1мен Kepin, ез к¥лагымен есмген. Ал каз1р енд1 жузбе- жуз кездескен бул катал ешмшц жумбак журхи турл1 ойга Tycipin, учительд1 iuiTeH тындыра бастады. Ец 108

циыны цалай цабылдау керек — алдымен ол осыны ойлады. Сый-сыяпат корсету кажет пе, жок, па осыган бегелдь Цонац eTin мэжШстес болган жайды ол Цар- жауовпен цалай сейлесуд! де ойга жуйртть Оныц цы- лыгын бетке айтып, царсы бару лайыцсыз кершгет- мен, зулымдык, iciH кермегенсш, кулпрсу де учитель- ге ел1ммен тец сияцтанды. Сондыцтан Губайдолла бул ойда жок жердей келген цонацтыц нендей талабы бол- са да уттырмау жагын кездедк Timi жуйел1 сез, ба- тыл ninipMen оныц сагын хындыруга дайындалды. вр KeKipeK Царжауов кеп кутмрген жок,, столдыц тер жагына жайланыса отырып сыпайы турде есен-сау сурасцаннан кейш сез бастап кетть — Курмети аксацал,— дед1 ол жайбарацат niniiH- мен.— Бурын келмеген адам бул уйге эдеш арнап ат басын Tipeyi цауырт жумыстыц салдары шыгар деп ой- ларсыз. Аса цауырт жумыс жок- Алайда Жанша мыр- заныц асыгыс солемш экелд1м. Ол Kici уалаят орталы- гын казак елдершщ цац ортасына Keiuipyfli уйгарып Ойыл каласына жургел1 жатыр. «03iM барып сэлемде- суге тыгыз icTep бегет болды. Алыста болсак та, ipre- лес отырсак та цурметта царияны цад1рменде тутамыз, осыны айт» деп ж1бердь Губайдолла оныц кара сур бетшен бул сездщ юлтш тздегендей тесе карап едц 6ipaK цонацтыц жуз1 солгыц, кездер1 жансыз, ой келецкес1 жуйретш eeynepi де кен- Tepiai кершд1; жылы шырайсыз кара жусан жуз. «Тап- сырган ce3fli алмай-цоспай жетк1зт отыратын, берген OMipfli шлмей орындайтын агаш мшез адам шыгарсыц. Басшыныц Орал фронтыныц тутег1н бетше шыдамай айлалап каша коныс аударганын цазак ортасы Ойылга жайлы орын тебу деп тусшущ де мумшн. Цаталдыц топастыцтан шыгады, ур да жыц терецдштщ нышаны емес» деп сынады учитель Царжауовтыц ce3i мен унш, отырысы мен жуз ел1бшщ жансыздыгын салыстырып. CeftTTi де ол цонацтыц сезше жауап цайтармас бурын баласына иек цагып: Кеп келмейтш эк!м агаца лайыцты цонацасы даиындат, Мержан,— дедк Лайыкты(цонацасы дегет — мал басын жепзу еке- HiH Мерхайыр акеашц иек цагуыиан-ак уцты. Ал, цо- нац оны TyciHce де, TyciH6ece де уй neci мен баласыныц езфЛ1гше ун цоспады. К;анатын цомдаган кара цусша кетер1лщк1реп сейлеген куШнде кала бердй Bip минуттш шацты ш этрт бала элде ' цонацтыц 109

«ясыгыспын, рахмет дегенш кути ме, элде окес!н!д екшпп жарлыгына дарайлады ма, ofiTeyip сэл айналып екеуше кезек коз тастады да, «дуп болады» дегенд1 бас нзеумен б!лдарш уйден шыгып кетт!. 1лк1 созге учительдщ жауабын кутпей, Даржауов тагы да й л датты. Енд1 Fубайдолланы муйркегендей болды. — Рубеке, й здщ орньщыз даладагы алты жылдыд орысша-дазадша одытатын е й класты мектеп дой. Мына ауыл школасында отырып не 6iTipeci3. Мунда жададан курс б т р г е н жастар да icTefi алады,— дед!. Рубайдолла буган ine жауап дайырды. — ¥стаздыдтыд дала мен далада айырмасы аз. Ал, елдей мектепйд даладагы мектептен кем кершей- ni мына ездерпдз сиядты басдарушы азаматтардьщ «ой, сол ауыл школасын дойшы» деп дарауынан туа- ды. 0з басым осы сиядты ерш шутруден дутылу жолы — ауылдагы мектептерд! жогары дэрежел! бас­ тауыш мектепке айналдыру деп бшемш. Алты жыл- дыд, жэ тогыз жылдыд орта мектеп жалгыз далада гана емес, далада да ем ip суру ушш эрекет жасап келемш. Калган OMipfli осыган сарп ету б!здщ мадсат. — Уа, ci3 ренж т далдыдыз гой. — Жод, мен ревж!г1ш адам емеспш. Адидаты сол, мен соны айтамын.— Учитель тамагын кенеп алды да «басшы азаматтыд» сэлемше к е ш й :— Жанша мырза- ныц дад1рмен тутамын дегенше кеп радмет. Бул жо- ншде ci3fli эдей1 арнап ж1берсе — оган досымша алгыс... — Эдеш арнап ж1бердй— деп далды КаРжаУ°в—— Эдеш арнап келд1м. — ...Сонымен 6ipre, йздщ Ойылга кешш жатыр- мыз деген хабарыдыз менщ дулагыма ерескел есйлдь брескелдич: мына Жымпиты даласы Ресей жер1 емес... Каржауов учительдщ сезш б о л т кетть — Ресей mepi болмаса да дазадтыд далыд ортасы- нан мойны дашыд дала, учитель. — Шын айтасыз ба?— дед! Рубайдолла оган тжтед- к!рей ун датып. Каржауов тадданган шырай Kopcerri. — Элбетте. Бул далжыдга шаптыратын эдйме емес,— дед! жэрдемш! секретарь. — Шырагым, мен бурын-соцды жузбе-жуз йлдес- песем де, сыртыдыздан ci3fli уалаяттыд басшы жйтг- тер!н1д 6ipi деп есептеймш. Теке мен Орынбордыд ба- 110

зарынан аулад, енер-бШм уйренейн олардьщ улйсшен дашыдгап кеткен уалаят орталыгы жапан туздеп жал- гыз агаш сиядты таыыры суалып, жапырагы дуарын . далмай ма? Одыган азаматтар муны есепке алмады деу диын. Мунда баска 6ip себеп бар шыгар. Мешд: «Ойылга кешш жатырмыз деген сез дулагыма ерескел есйлдЬ,— дегешм осы. — Жод, баск,а себеп жод. Бул басшы азаматтар- дыд уйгаруы. — Олай болса бул уйгарыс баланыд ойынымен тец. Балалардыц кэд1мп уй артына тыгылып турып: «м е т тауып ал!» деййн жасырынбагына бара-бар. — Бул сездщ астарын аша кетпцз, учитель. Мем- лекет уйгарымы баланыц жасырынбагымен бара-бар дегешщз м етц кулагыма да ерескел е с й л т тур. Царжауов керер кезге сурланып кетй; Губайдолла ойын жинацтап, тамагын кенед1; стол усйнде жатдан «Орал жаршысын» жанындагы тта п тадтасына карай ысырды, сойти де донадтыд сурлана бастаганына жа- уап есебшде бул да кабагын шытты. — Астарлап сейлеу эдейм емес, Царжауов мырза. ¥стаздык жолды дуган адам буркеп сейлеуд1 б1лмей- fli, ар кез ойын ашыц айтып, тыцдаушысын жете TyciHflipyre тырысады. Муны й з жаксы бшейз. Егерде Жымпиты уалаятыныд Ойылга к еш ей т уйгарылган ic болса, муны тек Крыловтыд мысалындагы орман- нан дашып келген дасдырдыд кеб1мен гана салысты- руга болады. Бул баланыд жасырынбагынак элдедай да теред тецеу. Ойлап дарадыз: Жайыдтыд кед алда- бындагы Шыдгырлау, Берлд Терекй, Данкел, Цосатар, Уйрекйкел, Жезбуга, Царасу, Дуана, Улкен аддаты, Шолад аддаты, Тайпад, вледй, ИИдерй, Булдырты, Жымпиты, Сабандыкел, Царатебе, Тамды болыстп- Ры — Тубек eni атанады. Осы Тубек елшщ орта дазы гы Жымпиты. Сондыдтан да муны патша xyKiMeTi уез- дщ орталыгы етй. Цаз1р бул батыс уалаяты деп ата- ган уалаяттыд жагырапиялыд орталыгы. Осы жерден жуз елу шадырым дырга кешу — жадагы болыстардаи ыгысып Мадгыстау даласына арда суйеу деген сез. Дэл1рек айтсад: бул шыганга шыгып кету болады. Осы шыгандауды «дазадтыд дад ортасы болгандыдтан Kemin жатырмыз» деп ладап тарату сыныдда сылтау — Мен йздщ не айтайын деп отырганыдызды ту- сшбеймш, учитеть. Бул уалаят басшыларыныд icTen 111

отырган ип iciH жерлеу ме, элде хукшет кешппц соцы- нан кул шашып цалу ма? — Каржауов орнынан ушып турегелдп — Царжауов мырза, ci3 отырыцыз. Мен Ызд! рен- жггу упин, жеке басыцызды сынап-мшеу уцпн айтцан сез1м емес. Мэселе ел мен жердщ муддесше согады. Солай болса ары бар азамат буган вз niKipiH цоспауы, ойын ортага салмауы мумкш емес... — Жоц мен...— деп Царжауов шинелш шеше бас- тады.— Уй ыйтыц екен...— Цонак, кере кезге мшезш езгерто калды. Бурынгыдан repi жайланыццырап отырган болды. Fубайдолла уйге Kipin-шыгып, экесшщ не жарлыц 6epepiH куйп журген баласына шайды тездетуд1 бу- йырды. 03i iuiiHeH: «Мынау шаш ал десе, бас алардыц e3i екен. Bipai; бул Kyftin-nicefli екен деп кез1м жеткен шындьщты мен де букпеспш. Осында 6ip тыцыр таян- ган соц келдщ. Эйтпесе м е т сыйлап, сэлем беруге келмегенщ бе- сенеден белиль Бул мумкш Мэмбеттщ де isiHe тускен шыгар...»— деп ойлады. Оцга кайырган цок» шашын уыстап жинап жыгыццырап цойды. «Енд1п сезд1 бул неден бастар екен?» деп кути. Ce3i шай бегедь Ше- л1ркеген к,онац стол басына келген соц шаймен гана болды. Эцпме керер кезге толастана бастады. Тек аз- дан кешн сырттан KipreH Хамидолла гана цонацтыц кещл куйш катере тускендей болды. Ол Царжауовтан цала жайын цалдырмай сурады. Элгшде гана учитель- дщ эз1л сез1не шамданып, ium fi тш и TiKCiHin цалган уалаят чиновнип ез1мен замандас Хамидолланыц eeiM- сшгендей epKiH сейлескенше жадырай туей. У л к е н т ц де, т ш п п ц де т ш н тапцыш Хамидолла сыр тартайын дед1 ме, элде уалаят басшысы женшде ез багасын ceHiMfli cepiriHht алдына тартып цалгысы келд1 ме KiM бшсш, aftTeyip ол: 6ip кез Жаншаны мацтап к етй . — 8pi шешен, api цырагы юрист цой. Эр кездщ ез epeHi бар. Сырт кезге еш тм Жанша мырзаны кереген емес деп кемгге алмас. Оныц бастаган ici де кезецшц йлегшен туган кекейдеп арман. Ал аз уацыттыц шин- де этм дерш сацадай сайлап ел басцаруга цосцаны досы тупл, душпаны да суйсшерлш ic. Qcipece эскер уйтцысын тез уйыстырганы аса шеберлш,— дедь Хамидолланыц Жаншаны мацтаганы Даржауов- тыц кехейше бал цаймацтай цонды.

— 9д1л С03, Хамидолла, дэл бага. Жаншаныч да- налыгына досы тупл душпаны да шэк келйре алмай- ды. Алайда улкен icTi уцпайтын де р е т надандар кеп. Кеше гона Мэмбет деген 6ip есер уалаятча пайда келт!руд1ч орнына белден зиян жасады. Басшыныц салтанатца мшетш аргымацтарын чуып экетп, онын; устше казармадагы надан жтггтерге жел 6epin кеткеш чиын болды,— дед1 Даржауов. Губайдолла цулагын Tire чалды да, 6ipa4 ундемедь «Ол тентек чалага чайта соччан екен гой. Бэсе, бугш куирде болса т1лдесер едЬ> деп ойлады. — Ол ecepin Жаншаньщ агайыны емес пе? Ол да Тана гой,— деп ед1 Хамидолла, Царжауов бар жаман- шыльщты Мэмбетт1ц басына уйш-теге бастады. — Bip енеден ала да, .чула да туады деген сез ып- ырас. Bi3fli4 Тананыц теч жарымы очымысты дана челсе, 6ip белеп мына Мэмбет сиячты жарты бас Mi- незд1 шеннен шыччан бузьщ. Ежелден елд1 берлжйрш челе жатчан бул сотчар чолыма тусетш кун болса,, туысчан деп турмас ем, эзш атып тастар ем ондай ала булшть Хамидолла басын шайчады. — Апырм-ай, а. Ат алумен тынбай ж тттерге дем бергеш! Каржауов келшшз эцпме айтып салганын жача ту- ciHfli де ачдаусызда ауыздан шыччан бул свзд1 жалма- жан жумсарта чойды. — Дем 6epin не жасаушы едь Саналы жМттер оган ере ме. Оныш ат алу гой, баягы уйрен1шкт1 чарач- шылыгы. — Ымм. А т алып чайда ci4 ipep дейшд, табылады гой. — Элбетте. iHici мен чонагыньщ бул жуып-шайган 34riMeci учительге тагы да унамады. Ocipece Хамидолланыц эшмшц ьщгайына кешкеш. Мэмбетй чарачшы деген свз!не тшелей чол чойганы оны шыдатпады. — Мэмбет чарачшы емес. А т алса ол аттан да зор еебеппен урынады. Keri кеткен адамга жармасады. Ол ®Р, мен оньщ сырын жачсы бте м ш ,— дедь — Дандай себеп болушы едП Бэрш Кирилловча epericin icTen жургеш жугенс1зд1ч- Губайдолла оган тадырчагандай чарап алды да, •ыза сейлеп кеттч — MiHe, себеп деп осыны айтады. Tieeci батдан 113

казак-орыс офицерше epericce — бул жвнс1зд1к пе екен? Кашангы кенед! оныц тепкипне? Сол казак- орыстыц тепк1сшен кутылу ушш тецдш алдык, деп журген жоцсыздар ма? Бул ар-намыстыц ici... — Ci3 сияцты оцымысты адамдардыц тап осындай кутыртпа сезше суйенед1 Мэмбеттер. Эцпме TyciHiKTi... Мэмбет осы мацга соцпай кетпес деп басш ы дурыс топшылаган екен. TyciHiKTi. TyciHiKTi!..— дед1 Кар- ] жауов. — Шырагым, мен1 Мэмбетпен косацтагыларыц : келе ме? Бул не сез? — Косацталып турган 03ini3. Bi3 Галиаскар Эл1- бековтыц де кайда жургенш 6meMi3, учитель. Каржауов орнынан турып кетта. «Бар пале осында екен. Мэмбетй жумсап отырган Kapi булшпи. Сез жок осы. Муныц iHici де большевик, 03i де солардыц жасырын талекшпп...» деп южшд1 ол imiHeH. Губайдолла ойланып сейлед1. — Шырагым Каржауов, эр сезге акылды адам жауапты карайды. Мен Мэмбет емеепш, Мэмбет мен емес. Эрюмнщ ез тебеш бар шыгатын, ез орны бар отыратын. TyciHiKTi дейиц, Галиаскар Эл1бековтщ де KiM екенin бiлeмiн дейсщ. Бул сездер ойланып айтуды керек ететш сездер. М етц KiM екешмд1 Жанша мырза- ныц e3i де жаксы бшедь IliKip таласы о бастан бар 6i3fle. Б1рак бул колга кару алып жауласуды керек- сйтпейдк.. — Жауласпаса Галиаскар мен Эйтиев неге курал жинап, жасак курып жатыр? Элде Галиаскар ciere iHi емес пе? Муны калай деп дэлелдейоз? Губайдолла сэл ойлана туей де, дэлелд1 жауап тапты. — Агайынды адам oip т м р д е , 6ip ойда, 6ip мак- сатта кала берд1 деген зац жок. Tinm эке мен бала да кей кезде 6ip-6ipiHe бейтарап кала бередь Буган дэ- лелд1 алыстан 1здемей-ак табуга болады. Бакытжан да Каратаев, Арон да Каратаев. EKeyi де султан, eKeyi де окымысты, алайда осы eKeyi eKi идеяныц адамы е к е т баршага аян. Tinri Арон тере Бакытжан TepeHi ез колымен атаманныц колына устап берд1 деседь Осыган Караганда Галиаскардьщ ез niKipi, ез максаты, ез идеясы болуы мумкш-ак нэрсе. Ал оныц жолын кУУ. кумау менщ де ез билтмде. Мумюн, мен оны жактармын да, жацтамаспын да, Муны 6ipaK

мен ешк!мн!д терел!гше салмаймын, ез ежданымныц терелМне гана сала аламын. Бул менщ жеке басым- ныд гана ici. Сондыдтан саналы, одымысты, ойшыл адамга «ш щ анадай едЬ деп табалау орынсыз. — Цойыдыз, ci3 де, ci3 де дойыцыз. Радмет, мыр- за, отырыцыз. Шай суып далды,— дед! Хамидолла арага тусе сейлеп. Б!рад Даржауов енд1 дайтып отырмады. Уй iuiiiifle кез тодтатар текшелеген кйаптар мен iprere жагалай жинастырган газет, журналдар будасы да мол-ды. Tin- Ti учительдщ эр кезде тускен суреттер! мен кереге ба- сына йзген кене дару-жарад нусдалары да бар еден. Келгетне риза болмай, далай кетудщ мэнш де таппай туйыдда кептелген ашулы донад сэл уадыт сол Ki- таптар мен газеттерге кез ж уй ртй , аядталын далган шайды жинастырганша уадыт оздыру ниеймен су- реттерд1 тамашалагандай болды. Бул жайды сезген Рубайдолла «долдалап дайтесщ мына сиядты кеу- десше нан п1скен жанды» дегендей iHiciHe дарап едь Хамидолла арбайтын жыланша, толгана одталып, донадда тагы да леб1з тастауга мойнын бурып алган екен. Учитель дабагын туйдь «Батырып айтудыд ор- нына асты-усйне туспекшь Кердщ бе, сабыр ет, отыр» деуш... Устаздыд эдеймен тура сейлеп, ашыд адыл айтуга уйренген Рабидолла ел басдарып далган imciHin осы Mine3in жаратпайды-ад. Бул белгШ тулю булацдыд. «Жел содданда ыдтасын керек» деп дэлелдейд! iHici мэймедкелеп сейлеуд! жадтап.— Сезбен белдескен адамныц дату дабагына дарсы туксигеннен repi, мац- дайыцныц дос дыртыссыз, жузщнщ жумсад шырайлы болганы элдедайда т т м д ь бйткеш суыдтыд бетш дайтаратын жылы леп дой. Тап осы сиядты бермесйц бейн 6epi буру ушш: «мырза, йздщ жомарттыгыдыз- ды журт сынар шагы осы 6ip мезет емес пе десегрз, бул да жарылган epiHre даймад жадданмен б1рдой» Деййн Хамидолла даз1р де сол энше басты. Радмет, мырза,— дед! ол Царжауовда жумсад леб1збен.— Ауыр гой хук!мет басшысы болу. 9cipece даз1рп уадытта аса диын. Элй айтдан Мэмбеттерд! тэрттке салу ез!днен басданыц долынан да келмес едь 1ске жейк, ci3 сиядты жЬерл! ж т т т е р молайса елдщ вдсей кетершш кетер едь Рубайдолла дабагын т у й т дана доймады. iHiciH тоитарып тастауга бет алды жэне Царжауов сиядты

адамдыдты белшен басып журген эймдердщ дылы- гын бейне басуды жен кердь — Хамидолла, сен доя тур. Мэймецкелеп сейлеуд1 о бастан жек керейшмд1 езщ бдпесщ... Ал, Царжауов мырза... Fубайдолла бегелт далды да Царжауов оган тез мойнын бурып алды. «Абыройын айрандай тейп, айдап кетсем бе еден езш» деп ойлады тудсиш. — ...Маган кеп нэрсе жумбад. 8cipece Жанша сиядты одымысты, тарих сырына жейд азаматтар- дыц ici жумбад. Жумбад демей не дерсщ. Озшдей жандарды — ой таласы, niKip таласы тец тусетш жан- дарды дудалаудан адамшылыд арга жатпайтын дылыд. Атаман Мартынов монархияшыл адам. Сондыдтан оныц бостандыд дедсегендердц атуы, асуы табиги. Ал, ез1мен 6ipre улт т ец дтн дексеген, дазадда азаттыд еперем ш деген Бадытжан Царатаев пен Мецджерей Епмагамбетовты дудалауыныц мзшй не? Далыц да- задты жадтайды, жейм мен жеырд1 долдайды деп дугындай ма? — Олардыц дездеген! дазадтыд муддей емес, олар дара шедпендерге сатылгандар,— дед1 Царжауов ша- тынап. Олай емес, Царжауов мырза. Азаттыд, тецдж сезд! бейне далдан дылып устап, ecxi энге басу. EcHi оннщ дайда содтырары бимаглум, ал йде мадсаты — ана деле жатдан орыс революциясын жед кергендш, жед дермесе оны туйнбегендж. Агын судыц алдына дазыд дагып бегет доюга болмайды.— орыс револю- циясы сол агын Судан да душй. Ол жердщ бейндеп жарамсыз н эрсет жуып, тазартып деле жатдан тас- дын. Мундай тасдындар агылшын елшде де, француз жершде де болды. Оган бегет жод. Муны дара шедпен- дер революциясы деп, оны жадтагандарды дара шед- пендерге сатылгандар деп кшалау азаматтыд емес. Туп йрегше дез салсац: ейнпй дара шедпен мал бад- цан дазадда дас болып дерген жод, дайта достыдда 6efiiM. Ал, Жаншаныц дол устасып отырган атаманда- ры ежелй жау... — Мен детемш,— деда Царжауов Хамидоллага.— Мына д1ймен басдаша сейлесемш... — Жод, жод... мал сойылып жатыр,— дед1 Хами­ долла.— А с жеп детейз... — Жод, отырмаймын, бул табадтас болатын icici емес. 116

Бурцыраган ек1мд1 аттандырып келш: — Губа-ага, хашмщ соцыр болса, 6ip кезщд1 цы- сып жур деген ата ceei зая айтылмаса керек...— деп бастай 6epin ед1, Хамидолла сезш агасы тоцтатып тас- тады. — Не айтарыц маган мвл!м, цоя тур, шырагым,— дед1 Губайдолла цолымен иыгынан басцандай тоцта- тып.— XaniM деп хашмнщ зулымдыгын кермей астына терт цабат керпе тастап тер керсете берсец «дуниеде менен эдш, менен ацылды, менен алгыр жан жоц» деп угады элп бассызыц. Ал, сен оныц ыцрайына неге кеш- педщ, осцырган неменщ неге мацдайынан сипамадыц дейсщ. Муидай ceefli екшпп цайтып менщ цуларым еспмейтн болсын! — Жылы-жылы сейлесец, жылан да шщен шыгады деп, ол цатер жасауы да мумкш, осы куш шагушы мол. — Шагатын жыланнан цашып цутылганнан Kepi, оньщ йлш суырып алу элдецайда артыц, eKiHnii цай- тып оныц саган да, езгеге де 3epi болмайды. Агайынды екеушщ эцпмес1 осымен 6iTTi де, Fубай- долла цонац келген соц тоцтатцан атын цайта жекпрш, баласына делбе устатып цалага ж у р т кетть «Жылан- ныц тШн суырып алу элдецайда артыц...» деген сез учительдщ аузына цайта оралды, 6ipan оны цалай суыру керек, дед1 ол езше езь Осы пэле, Хамидолла айтцандай, цатер жасауы да мумкш. бшмет дегенщ ацылдыныц, дананыц цолында гана дурыс еклмет. Ал жацары сияцтыларга устатцан OKiMeT т!зпш Tepic жацца да бурылуы мумкш. Уалаят басшысына ол, Fy- байдолла цойдан цоцыр екен демес-ац, эцпмеш асы- рып айтуы да сезс1з. Т ш й царалап салуы да гажап емес... Алайда менщ ой-шшр1мд! эшмдплмен бегеп, абацтысымен туншыцтыра ала ма?! Уйден шырып цала жолына тускен соц Губайдолла тарантастыц керпе-жастыц салган жумсац отыргышы- на жайланыса ныцталып отырды да, баласына: — Мержан, ацырын, шацдатпай айда,— деп цойды. Губайдолла элденеге елепзе бердь Ол ойымен тары да элп Каржауовтыц мшез1 мен цулцына оралды. «MeHi жазгыргандай оныц цолында цандай дерек бар? Ымм, циянат 1стейтш жанга деректщ цажет) цанша? — деген ек!нш1 6ip цайшы niKip царсы тура цалды.— Циянатца уйренген жан дерекп, дэлелд1, аталы сезд!

кайтсын! Киянат! Циянат дегешм1з ад1лс1ад1к пе? Ал, : эд1лд1к цайсы, ед1лс1здж кайсы: ежелден езш келген] : сонау малшы болып журген кезде ит к,орлыц корсет- кен Кирилловне бугш багынбай жулцыныл шыккан ! Мэмбеттщ кылыгы ад1л кылык па? Элде «мешц де- I гетм е сен неге кенбейшц? Мен сешц eMip бойы кожан* Деген офицердщ ектемдМ эд1лдш пе? Муны саралап жаткан KiM бар? Офицер езшше тусшед1 эдшдшть Ол да мына Царжауовтыц сыцары. Bapimni де бурмалау, ' 6apiHiKi де алдау... Учитель неге екеш белпиз басындагы цалпагын алып, оны цайтадан кшп, калпац жиегшен шыгып турган шашын жинацтады. Bipai; муны неге йзтегешн | e3i де байцамады — элде не 6ip ой туйыгына Tipeain, сонан шыгу жолын ieflen кармангандай болды. Оныц колы TinTi, жолда устше шац типзбеу упнн суртек бешпетмц сыртынан киген узын туйе жун шекпеннщ омырауын да капсыра тусть — Алдау!— дед1 ол куб1рлеп.— Алдау деген би- | леу aflici емес пе?! Сонда не болды? Билеудщ — ал­ дау, алдауыц — киянат, киянатыц — зорлык- MiHe, осы гой жуз жылдан 6epri дала салты. Дала салты емес, далага енген зулымдык- Былтыр мына уалаяттыц басдару аппаратына, ар- мнясына керект каражат жинау тэрйбГ сез болды. Сонда учительдер тобы болып салгырт элд1 адамдар- га салынсын, жеим мен жеыр алым-салыц тартпасын, I яки каражат ауыртпалыгын бай байша, кедей кедей- ше кетерсш деген эд1лдшт1 колдадык. Сонда басшы азаматтарымыз не дедН Хуюмет ортак, тецдж казак- тыц бэрше б1рдей, ендеше уалаятка керек каражат муржа басына б1рдей балшу1 керек,— десть Сейтш бар- га да жуз сом, жокк® да жуз сом туей. MiHe, билеу эд1сшщ алдауга айналганы! Енд1 уалаятты коргайтын жасакшыны калай жинады дец1з! Алдымен т1з1мшц басына карсы кедейдщ баласын жазады. Атты да бай j бермейдь Момын кедей жэ болмаса орта дэулетй . шаруа бередь Ka3ip жасакшылардыч iuihme би мен болыстьщ. бай мен ишанныч балалары жок. болса 1лу , де 6ipey гана. Сонда хушметп коргайтын да, оны j асырайтын да тек кедейлер болганы ма? Сонда би- ' леупп KiM? К,аржауовтар... Учитель бул жолы калпагын козгап басып киген жок. мурнына шыбын конгандай оц колымен элденен! кагып ети, 6ipaK оны мазалаган шыбын емес едк

од к й з 1ст1ц эдм а з KepiHici шагып алгандай эсер етш едь — Адырын айда, Мержан. Жадын жер, ат терлет- пей-ад жетерм!з. Бала атты датты журйзш келе жатдан жод-ты. Ол екесшщ бул сезд! жай гана айта салганын т у с ш т Iдалды, сонда да «адырын келе жатырмын гой» демедь Bip кезде Рубайдоллага «осы Царжауовтар журт tдамын неге ойламайды екен? Журген жер1 лац. 1сшщ oapi адамшылыдтан тыс. Царсы келген адамга жэ 1 дамшы ойнатады, жэ cerin тастайды. Т ш й болмаса ус- тшен шагым жасап абадтыга даматады. Осыньщ коз- ! (еген мадсаты не? Алгыр атану м а?»— деген ойлар келд1 де, ол езше eei басын изеп — бул мансапдорлыд теген дортындыга трел дь— 0з басыныц дережем : !згеден жогары туру керек. Сол ушш датал, сол ymiH ер кеуде, сол ymiH басданы жапырып, устшен журш : )ту керек. Озгенщ ары, езгенщ й леп оган арзан. Бул , дайдан шыддан зулымдыд? Цазадта осындай зулым- ; лылдыд о баста бар ма едд жод, элде берще пайда ~'олган нэрсе ме? ! Ол коп ойлаиды. Кеп нэрселерд1 кез алдына алып челдь Орыс б1лпштершщ жазгандарын ойга туйрдь !Одыган журналдар мен штаптарды шолды. Элдедай- !дан оньщ кёз алдына «Русская мысль» жэне Левшин- нщ «Цыргыз-дайсад ордасыныц тарихы» келе далды. К,ыргыз! даласын багындыру... жаца тэртщ орнату... Губайдолла жогалтдан нэрсесш жаца гана тауып (лгандай добалжып кетть Оньщ ойына 6ipiHii* соцы- :ан 6ipi еткен соцгы кездей езгерктер, олар женш- цей турл1ше ппарлер мен айтыстар туйдектелдь Ол сол кеп материалдардьщ iuiiHeH мансапдорлыд деге- iiMi3 не? Ол дайдан шыдты?— деген б!р-ад масе- ieHi ipiKTen шетке шыгаргандай болды. ...Мансапдорлыд — екпе зулымдыд. Отаршылдыд (эу1р1нщ дазад баласына басдан дара тацбасы. Бу- •ынгы ру басы билеп, eHepi озган шешендер эдет- урып задымен билйс айтып журген кезде мансап- орлыд болган емес. Бул руды румен, елд1 елмен it пен^ мысыдтай е т т устаудыц дуралы. Бул Спе- ранскийдщ даланы билеу кш деп тапдан айласы. *:лджтен айырудьщ, аздырудыц жолы гой. Тодсан жыл бурын ардага ага султандыд т э р т т орнады. ■ул т эр т т елу жылдан кейш батысда келдь Бурынгы оше домып, мал жайып йрпплш ейп журген тайпа- 119

ларды араластырып ж!берш, цырыц 6ip тастан бал аш -> кан бацсыдай, жуптан-жуптап болысца белдц болысты номерге белшектедь Bip болыста Нрнеше рудыц тарау- лары калып цойса, ал старшина цол астында да ата-! ананыц балалары бас цосып аШмшМк ауыл болып есеп- телдь Бурын ру мен рудьщ, ата мен атаныц арасында 1 жацсы цонысца — суы мен оты мол жер шурайына кез алартысып цоятын, б1рац етек-жец1 кец сахарага цыры- лыспай сиысып келген журт енд1 жер шурайы шагын- далып, ел eTeri жинацталганнан кешн талас тэрйбш басцага бурды. Болыс болып ешмш журпзуге, старши- на тарына жармасып ауылды билеуге умтылысты. Бо­ лыс болу ушш, старшина болу ушш кепи ацылымен устайтын, шешендш т!д1мен уйытатын, тапцырлыц жолымен билж айтатын журттан озган кесемдштщ Keperi болмай цалды. Кун ацщага ауды. Старшина- [ лар мен судьяларды уезд бастыгы бекггт!. Сайлаушы ! да, сайлауды басцарушы да цалтаныц цалыцдыгына царады. Уезд начальнигшен бастап елу басыга дейш сыйлыцца кез такта. сыйлыц цонацасыдан басталып, ат-шапан беруге, тшта жец ушынан жалгасып ацшалай парага кешта. Мансапцорлыц парацорлыцты тугызды. Парацорлыц — адамшылык цасиеттен айырды. Адал- дыц, уэдеде турушылыц, арын сатпаушылыц аяц асты ! болды. ЭрЬбер1ден кешн адалдыцты ацымацтыц деп табатын болды. «Эшмщ соцыр болса сен де 6ip кезщд1 цысып жур» деген сумпайы нацыл шыцты. Tan 6yriHri Хамидолланыц маран айтцан нацылы. Муны ата сез деп угады, зая айтылмаган нацыл деп бшедь MiHe, зу- лымдыцтыц ип цасиет аталып, эдшдштщ адшмздшке айналган турь.. Арбада отырран учительд1 ауыр ойлар басты. Оныц ен бойын езт-жаншып турран 6ip пале басын жорары котеруге де ырыц бермедь Ол темен царап келе жатты. Б1рац сан рет журген, сан рет керген бул Цамыстыкел i мен цаланыц ею арасындагы жер Kepinici кез тартцан | жоц, узшген ойдыц жалгасын цайтадан устау ушш ол кезш жерден алмай есшдепш кушпен жиды. — ...Неге баццумарлыц пен шенцумарлыцца ауды | атца м1нген азаматтыц бар ынта-ж1гер1? Иэ, бул елдш, I тутастыц, б1рлш деген ежелг! халыцтыц цасиетта жою ушш гой. Сперанскийдщ айлап-жылдап комиссия шы- гарып елдщ гурпын, эдетан, неге бе^мдшнчн, тарцйлш ерекетанщ турш, цулцын, мшезш зерттеп алып шыгар- ран низам-тэртабь Ол 6ip болыста турл1 рудыц yaKini 120

болуын кездеген гой. Патша хумметше багынышты дала чиновниктерш шыгарудыц бул 6ipfle-6ip таптыр- майтын жолы емес пе! Баккумарлыц пен шенцумар- лыцца, ру-руга белшш кызыл шеке таласца тускен журт тутастыц цамын не цылсын! Ел болуды умытып, 6ipiH-6ipi жегенге мэз емес пе! Бурынгы багынбай бул!к шыгарган тайпалар улкен тартысты цойып усач тар- тысца, ез imiHeH болыс кою Kypeciiie кешкен жок па?! Осы гой тупке жеткен. Осы кунп мына жаца эк!м дейтшдер де сол патша чиновниктершщ 6ip сыцары. Erie козы Topiefli. Raeip де болыстык морге талас, каз|р де старшиналыкка жак жинау, Ka3ip де пара алу, казФ де журтты алдау, коре кезге алдау... Губайдолла кала бетке коз тастап койды да, тагы да тынышын алган Каржауовка оралды. — ...Ия, солай. Bip кездэ эдетке курылган адшдж гурып сан гасыр боны eMip сурсе. оны келе-келе шен тагып, шекпен кию тэрйб1 жок erri. Бул адамшылык абыройдыц бэрш кара бастыц камына гана айналды- рып ж1берд1. 9р камалга 6ip зауал деп, енд1 буган не дауа? Адамшылык касиетке суйенейн заман туа ма, елде ол колга устатпас сагым болып кала бере ме? Жоц, олай болмаска THic. Буган ана Мэмбет сиякты кара халыцтьщ арасынан шыккан жандардыц жулкы- нуы куэ! Мэмбет 6ipey емес, Мэмбет. коп. Ол коптщ кимылы. Ашынган жандардыц булкынысы. Оны ка- лайда eeiHiK !здеген адамдарымен кездесйру керек. Галиаскарларга ж!беру керек!.. Мыналар мейл!, Ойыл- дан api Мацгыстау тубегше тыгылса да ездер1 б1леда. Мэмбеттщ жолы да, арманы да ана алыстагылармен уштасканы жен... Сеййп ойда жок жерден уйше келген уалаят чинов- нийшц менменшген ce3i, acipece оныц a3ip конацасыга карамай дастарцан аттап кеткен астамдык мшез1 Fy- байдолланы iuiTeft тутетш едь Ол арба устшде ащы ойлардыц талайын актарды, жаца басшылардыц эдш- й з д т н мшеда, шенкумарлыгын секта, азаматтьщ арды аяк асты еткенш жерледй т!пта, бул кепта керген тэж!- рибей адам бар зулымдыктыц туп тамырын да барлап кердк оныц цайдан шыцканын тапты. Б1рац *енд! не 1стеу керек?* деген ец басты бегетке тареле бердь бул богеттен жэ аттап оту, же айналып оту жолын коз ал- дына келтаре алмады. Ол осыны б1лмей дал болды. «Мамбетке жел беретан шздщ осындай ce3ini3 * дед! Каржауов. Бацытжанга курык салган ек!мет, 121

Медджерейлерд! дугынга ушыратдан мына адвокат MeHi де эдг!меге ifliKTipyi мумкш» деген кудж туды 6ip кез. Оны кебшесе уйден дозгаган да осы куд1к едк Б!рад бул куджке ол урейленген жод, тек дана ойдагы бар сырын адтаратын дос 1здед1, ез1мен ойлас болып жатдан одигаларды жжтей б!летш адамды кекседь Ондай адам далада бар да едь 0зшщ Tycin журетш пэтерше содпай, бул жолы Губайдолла сол рухани суй етш керетш езшдей учительдщ уШйе келш туей. Бул Жымпиты даласындагы кеп заманнан 6epi бШ м ордасындай болып кеткен алты жылдыд eKi клас- ты орыс-дазад мектеб!нщ медгеруппс1 Хабибрахман Цазиевтш1 едь Одыган да, одымаган да Цазиевтер кеп болатын. Ал солардыц iuiiHfle Хабибрахман Цазиев басда К;азиевтер- ге удсас та емес, теддес те емес. Gcipece дырыд жыл управитель болган, даз!р Жымпиты уалаятыныд бас Myuieci Салыд Омаровтан ол 6ip басда. Бул eKeyi да атадты Сырым батырдыц uie6epeci, Жэцг1р ханныц он eKi бшнщ 6ipi белгШ Цазыныд бел немерес! жене белд! ата, дацдты рудан шыдса да екеушщ eMip жолы ек! басда. B ipi — билжтен езге т б1лмеген, Байбадтыны жалгыз ауыз сез1мен тодтатдан дуд1ретта Салыд Ца- зиев болса, ekim nici, кеп жылдар бойы устаздыд жо- лын дуган. орта дэрежеге таяу бШ м 6epin сансыз niaKipT шыгарган, шэйрттершщ Ke6i дала мен далада елше дызмет eTin жатдан, api халыдда беделд1, api 6inrip устаз атанган Хабибрахман Цазиев-Ti. Салыдтан журт сескенсе, Хабибрахманнан адыл сурауга асыга- тын, журт Салыдтыц ез yfti тугих, ауылынан рудсатсыз тодтаудан айбынса, кемек-жэрдем 1здегендер Хабиб- рахманньщ уйшен куш-туш шыдпайтын... Ipi денелд мадгаз шхшндд асыдпай сейлеййн, ул- кен кездд дияпатты Хабибрахман Губайдолланы e3i дарсылап алды, арбадан Tycipin, ушне шрпздь Ryp- MeTTi донагын мектеп жанындагы дызыл KipniniTeH салган кеп белмелд Te6eci би1к, терезелер1 жарыд, Kip- ш ж йз таза, ад балшыдпен сылаган езгеше пэтершщ’ TepiHe шыгарды — улкен столыныд жанына, жумсад орындыдда отыргызды. Сейтш жайланысып отырган- нан кейш асыдпай амандыд сурасты. — Калага кеп келмейоз, Рубеке. Барым-эз1р1м ci3- ге. Конад боласыз. Атыцызды жайлайтын адам бар. Мына inenipT Мерхайырга да ермек табылады: кггап бар, журнал кеп суретш дарауга,— дед1 уй ией, темен- 122

ri жактагы орындыдда отыра бастаган жас шашртке царап. Хвбибрахманныц свйлегенде оц жад бей жыбырлап кететан вдета'бар едь Мерхайыр Ke3iH алмастан оныц тынымсыз тартдан бет тамырларыны^ булюлдегенше дараумен болды. Ал, уй и е « api жасы улкен, api кергеш кеп Губаи- долланыц C03iH кутта, 93i бастап эцпме-дукен дуруга лайыд кермедь Жалгыз-ац донадтьщ: — Оду жайы далай болып жатыр? — деген сурагы- на гана жауап датты. — Царажат диыншылыгы кездесш тур. Адша ар- зан жэне турадсыз. Эйтпесе биыл 6ipiHiui класда до- сымша ш эйрт алу ниетанде едпс. Отын мол болганмен пансионныц азыд-тулШ тапшылау,— дедь Губайдолла дурметпен дарсылап, ашыд сейлесетан адылды Хабибрахманга бегелмей сейледь Ол бу п н п Царжауовтыц келуш, оныц огаш мшезш, ер KeKipeK дылыгын айтты. ImiHe сыймай келген шерш адтарды. — Осындай жандардыц жарамсыз icTepi журтты тепе тущлте бастады. Кейде ауыр ойларга кетесщ: «елдж дегешм1з осы болса» мундай тэртап шмге керек деп тущлесщ. Аяд бассац 6api жалган, 6epi алдау. 6api зорлыдда айналды. Автономия болып шаттанады деген журт, алым-салыд жинау ici мен ат-келж алу- шылардыц Te6eci кершгеннен-ад дашатын болды. 0йт- кеш ауыл устане дамшы ушрупплер кебейдц айдап кету, жауапда тарту молайды. Мшекей элеумет eMipiH жогары сатыга кетерем1з, ез!лген елд1 мэдениетта, 6i- л1мд[ етем!з, вд1лдж туын жогары устаймыз, жер мен су байлыгын тепе пайдаланамыз, жетам мен жейрге зэб1р-жапа шектармейм!з деген эк1мдердщ ceei 6ip бас- да, ici 6ip басда болып шыдты. Бул 1лгер1леу емес, Kepi кету болып табылады. Бул саналы адамды дынжыл- гарлыд жай, халыдты дарацгыдан жарыдда жетектеген мына езщ1з сиядты устаздарды ойландыратын жай. Цалага сирек келейз дедщ!з. бул рас. Жш датынасуга зауыд жод, зулымдыдтан жуз таса дылуга айналып барамыз,— дед1 Губайдолла. Хибибрахманныц оц жад кезшщ асты бурынгыдан да датты жыбырлап кетта. Ол ойланып алудыц дамын . кездедд Бул уппн шай эз1рлеген вйелшщ дастарданын жайыедан болды, самауырынныц булыгын ашып дой- ды, шыны аядтарды поднос устане жая бастады. Б1рад опыц кермелеп кеткен ой толдынын 6ip арнага Tycipin 123

жинактау ниетмен icTereH бул уацыт уту aflici езшен oai-ак коршш тур едь ©йткет цол цимылы оте епйз, уйренбеген icKe элдецайда араласцанын байцатса, жуз eai6i тушлш, терец niidpre царманганын керсетт!. Улкен цонацтыц цатты цобалжып. ойындагысын бук- пей айтып салганы оныц салуалы жауап беруш ке- рек етй. Сондыктан Хабибрахман oaipre басталган эцп- м е т yein тастамау ушш: — Рас, солай гой, Рубеке, жарамсыз ic мол, эдш- Д)ктен алшацтау козге Ke6ipeK шалынатын болды,— дед1. Сойти де: — шай алыцыз,— деп, цонагын жайла- нысып тагам жеуге мецзед1, эцгчменщ жалгасын кешн- ге ысыргандай болды. Шай устшде эцпме саябырлап цалды да, дастар- цан жиналганнан кейш тушлш келген Рубайдолла та- гы да баганагы оз уйшде басталган Ty6i терец элеумет цамына кош т. — Мешц ойымша автономия басшыларыныц орыс революциясынан ypKyi цажет емес едь Жаца туган автономияны неде болса сол жаца тасцынга бешмдеу керек едь Кемеш агынга царсы айдамай, табиги кец арнага буру керегендш болар едх. Мына атамандар мен патша генералдарыныц тозыгы жеткен монархияны цайтадан жамап-жасцап icKe асырамын деген Kepi кет- пе идеясынан ipreHi аулац салу элдецайда абзал ic цой. Осындай mrepi ойдан, тарих керек еткен озгерштен бой тасалап «эшммш, басшымын, кердщ бе мен1ц цудоре- имд1?» деп елге цамшы ушрген чиновниктэрд1 цалай- ша шенемеесщ, олардан цалайша жиренбзсйц! Тырна- дан 0KiM цойсац басыцнан цицу кетпес деп мундай берекейз цицуга цашан тыйым салынады? Булар ца- шан акылга суйенед1? Цашан парасатты ic штейд1? Цашан буцараныц цамын жейтш коргендц бь^идц ацылды басшы бола алады? Цашангы ойрш-осекйц жетег1нде кете барамыз? Цашангы ашыц айтып, ай- .цын мацсатца йлтеуден бас тартамыз?.. Хабибрахман томен царап отырып тыцдап, бул эдш цобалжуды бас изеумен цоштады. Ол тагы да узац ой- ланып цалды. Bip кезде цонацтыц тамагын кенеп ты- нышсыздана бастаганын Kepin, ол да цозгала туей. «М етц niKipiMfli 6inrici келед! гой кэрияныц. Жарайды. айтайын» дед1 ол imiHeH. Сойти де Губайдоллага мой- нын бурып efli, оныц езшен бурын оц жац козшщ асты мен epiHflepi цосыла жыбырлап сойлеп кеткендей болды. 124

— Рубеке,— дед1 ол сабырлы унмен,— йздщ откен ездей 6ip сезщ1з эл1 еймде. «Bi3 халдымызды ш тей улетш, ой-санасын жацартып шыгаруымыз керек, ол шш жасты жаппай одыту, оган бШм мен тэлш-тэр- н ет коса беру шарт дедйрз. Бул сез есте тутып дана оймай, eMip бойы алга нысана етш устайтын Tynni урат болып келедь Сол муратда жету упин мына жаца су инспекторыньщ алдына: Жымпиты мен papacy. ;араоба мектептерш жогары дэрежел1 бастауыш мек- •бше айналдыру, йздщ жэне Уйректшел бастауыш ектептер1н алты жылдык, етуге, келей жылдан бастап 1мназия ашуга, бастауыш арнаулы дыздар мектебш шуга жоба тапсырдым. Бул жоба icne асса жыл са- ын, жуздеген орта дэрежел1 6ifliMi бар жастар ел-елге :ралуы хад. болашад семинарияга ipre тас даланбад- ы. Бул улы иплжп icTi4 басы болады деп шамалай- ын. Ал, издщ жацагы айтдан орыс революциясы же- >ндей улкен ойыцызга м етц к1шкене niKipiM данагат- •I жауап таппас. Сондыдтан йзге одыту, агарту -.умысынан басда еш нэрсе айта алмаймын. Жалгыз- д ecini3re салатыным, шшкене аузымен тамшылап су асыган дарлыгаштай 6i3 де эд1летйздшке дарсы дол- ан келген амалды штеген болып жатырмыз. Анау Орал турмесшдей аяулы Бадытжанды боса- щыз деп атамандар хуюметшде билердщ, халыд чительдершщ атынан приговор тапсырдыд. Бул алыс- 1гы KipinTap азаматда созган елдш дол. Ал жадында aiMi3fleri 6ip адам деней турппгерлщ сумдыдтыц стшен шыдтым. Почтада жумысым болып, гауптвах- ;ньщ тубшен етш бара жатсам айдайлаган эйелдщ •усы шыгады. Аттыц басын бургызып жадындай бер- ш. Шшкене турменщ дадпасыньщ алды дулад тунар- ыд: «Катыимен жауласдан xaKiMfli дай заманда, дай 1 де Kepin едк Апар м е т ана Жаншаца!» деп жулдын- ■н 6ip жас келшшек м е т Kepin: «Цутдар, мырза! :ына баскесерлер, ерд1 дойып, ещц датындармен жау- 'сты. Казак-орыстыц дамшысынан дутылдыд па десек орейайз ojii алда екен» деп зарлады. Шыдамадым. УРме аузындагы офицерден сурап бшсем: бул эйел плдрахман Эйтиевтщ келшшеп еден де, ал арбада су- •'к, жатдан шала-жансар жан Мецдшерей Епмагамбе- ■з болып шыдты. Бул екеуш сонау Караобадан айДап :елш турмеге дамап жатыр екен. Мен офицерд1 доя ..лып Жанша мырзаныд озше барып «мына сумдыдты ыюдызды сураймын» дед1м. Сол менщ ceeiM eftTeyip 125

себеп болып уалаят басшысы эйелд1 босатуга, ана ел1м халшдеп тутдынга flopirep ж1беруге жарлыд бердь' Mine одшздздж деген аяд астынан шыгып жатыр. Bip- i неше куннен 6epi ойланып, осындагы бар учитель бо­ лып Жаншаныц атына отшил жаздыд. «Мецджерей : кунэл1 болса атамандар алдында кунэль б1рад оныц ез елше жасаган жамандыгы жод. Турмеден босатыцыз» дедш... Хабибрахман орнынан турегелш, екпши белмеден жазган е тм й п т алып келдь — MiHe, ci3 жадсы келдщ1з, мадул десещз бас бо­ лып долыцызды цоясыз. Не бары ойдагы-дырдагы он | eKi учитель дол доймадпыз,— дедк Губайдолла уй и е м тц адамшылыд icTepiHe датты 1 риза болды. Ол ет1шшке дол дойып, енд1 соныц далай- ! да аядсыз далмауын, буран Хабибрахманныц бар ку- ; шш, бар беделш жумсауын сурады. Ол донаджай уй иесшщ донадасысы дайын болганша TiriHuii Жзркешц уйшде (бул езшщ Tycin журетш noTepi болатын) жат- | дан жас ж т т к е жолыгып дайтпадшы болды. Бул жас , ж т т iuuti беттеН Галиасдарлардыд ж1берген «елеуйз* | адамы екенш ол будан бурын бшген. Муны сол Ораз- | дыц 93i айтдан-ды. Ал, кешке к е л т Оразбен свйлескеннен нейin Fубай- : долла Мещцгерейдщ хал-жайына збден данды. Оныц j xaai аянышты болса да, сол ауыр жагдайда жтеген ер- I лак icTepiHe дос суйенш, душпан куйшерлж-ть3 3 Оныц халь.. Ауыр жараныц зардабынан тэн азабын датты ш егт аса жудеген Мецджерейдщ жагы суалып, коз уцпр1 те- рецдеп кеткен едь Бурын квзге Шкпейтш шеке тамыр- лар даз1р адырайып сыртда теуш, вте-мвте кекпйл тартдан. Bip дараганда, TinTi, самайын элденеге согып, квгертш алран сиядты квршедь Богдановкадан шыддан куш конвой тодтаусыз ай- дап, аялдауга, сусындауга бас бургызбай дол-аягы байлаулы жанды радымсыз динап едь Содпалы жол шодаладты жерден де ауыр rain, астында ine6i де жод арба загипты тутдынды есецпретт тастаган. Далага жеткенде оны арбадан суйреп Tycipin абадтыга шала- жансар куй1нде Kipri3fli. Бас-аягы он адам сыярлыд • шошайган гауптвахтаныц 6ip кездей одшау белмесшде 126

1eKi кун ecci3 жатты. Тыныстауга таза ауасы жетпейтш к,апас бурышта оныц аузына дурыстап су тамызатын да жан болган жоц. YuiiHiui куш ол орнынан аударып салып, кезерген ершдерш су мацтамен шылаган айелд1 кердь.. — Жутыцыз...— деген сез келд1 оныц цулагына. Bipan; бул сездщ мягынасын ол 6ipa3 жатцаннан кешн TyciHfli. Аузына жацын тенд1рген стаканга цо- лын созды, б1рац оны устай алмады. Тек цана ейелдщ демеухмен кемейге сап-салцын тиген сусынды жута бастады. Кезш аша алмай узац жатты... — Жутыцыз!..— дед! тагы да эйел даусы. Коз алдында бурын кермеген сулу сестра тур... «Цайдан келген жан?» ден тацдангандай шнйн корсета де ауру тагы да цайтадан кез жумды. Дауыс аныц ес- йледь Эйел сезц еркек даусы цулагына шалынды. — Тамац экелген эйелд1 ж1берщ1з,— дейд1 сестра елдек1мге. — Дуп болады, лвктыр бикеш.— дейд1 алысырак дауыс. «Булар KiM?» деген ой оралды. Б1рац кез ашып, тш цатуга дэрмеш келмейдь Аргы жагын Мецдшерей ертецше тамац экелген Кулшаннан сурап бшдк Жылап цоя берген эйелге ол басын шайцап «жылама» деген ишара берд1 де, усын- ган стакандагы сути басын кетерер-кетермес цалыпта жутып-жутып ж1бердк Аз заман рацат тынысца бат- цандай болды. — CeHi босатты ма?— деп сурады ол Кулшаннан б!рнеше минуттан кешн. Кулшан езш келген куннщ ертецше абацтыдан шы- гарып ж1бергенш, Ергали агасыныц осы цалада тура- тын балдызыныц ушн тауып алганын, сол цудашасы- мен 6ipre осында eKi куннен 6epi келш жургенш, бугш доктор татар цызыныц руцсатымен тамац экелгенш айтты. EciH жинай бастаган Мецд1герей, 6ipa3 жатцаннан кейш: Шырагым, сен елге цайт. К ем тр мен шалыц, балац бар. Солардыц цасында бол,— деп едь Б1рац Кулшан оган тж жауап цатты: — Кемшр мен шалды берген цудайдыц езшен бас- ца ешюм алмайды. Ci3 аягыцызды й к турмай мен бул жерден кетпеймш. Мына суттщ цалганын шпщз. Кеш­ ке сорпа экелемш. Эл-цуат жинауга тырысыцыз. Кеше 127

Жаншаныц ез уйше барып «цатыимен, ауру адаммен; жауласуга KipicTinie бе?» деп айцайлап ед1м, уялды б1лем, лектырын ж 1бердц тамац эк ел т туруга руцсат; етюздь— дедк Суттщ цалганын жутты да Мещцгерей ундемей, Кулшанга узац уацыт кезш алмай царап жатты... Цатты дауыл желден кейш жер цушцан бойын 6ip- Te-6ipTe цайта жаза бастаган даланыц жатаган б1ткен кунге, желге K0H6icTi цара агашындай, элд1 тэн Tipuii- л!к тамырын жандандыра тусуге жанталасты. Мецдн герей 6ip жумадан кейш орнынан туруга жарады. Ол сут пен сорпадан басца ет жеп, цымыз iuiyre да жарап! цалды. Денеге цан жупрш, бойга эл шруге айналды. j Б1рац та шеке тамырлары Kerepin, кез yuripi эл1 терец, жацтан ет цашып, жузден нур тайган цалпы узацца созылды. Bip KyHi тутцынга ойда жоц жерден пайда болган Ораз сырттан т и цатты. Сырт емес, кэд!мг1 турмен!ц бастыгы отыратын белмеден сейледь Ол интендантст- воныц мулкш цаттаймын деген сылтаумен келпт турме бастыгыныц аядай белмесшде цагаз жазып отырды да, тамац iuiyre кеткен начальниктщ руцсатымен цалып цойды. Терезе, eciKTepi кебше ашыц цалатын, бацылау- шы аса цатты кузетпейтш 6ip шшкене уй тутцынмен тшдесуге циыншылыц келт1рмедк Ецкейш отырган эл- : ci3 тутцынды Ораз б1рден керд1 де .тамагын кеней цойып: — Мевд1 ага,— дедь Квлденец дыбысты ацдып цалган тутцын дыбыс шыццан жацца жалт царап, царсы терезеден Оразды кврдь —^ Белан отряды батольонга жетм; жагадагы 6i3- ( дщ ж1иттердщ тобы сол батольонныц 6ip цанаты есе- j бшде деп келд1 0Mip. Ал, Эбекец Теьпрден 6epi шыгып- ! ты. Беланныц купине бара-бар куш жинацтаса керек. j Цаз1р Шыцгырлау мацында деседк 1шк1 беттен дария- ! ныц тасцынындай гвардия ерлеп келедц Орынбор I ацтан арылды, Текенщ eKi жац шекесшен тоцпац тиюге таяу екен. Мына уалаят Ойылга Komin жатыр, 6ip думпу тацалганын iniTepi сезш цойган бшем,— деп Ораз imKi-тысцы хабарды лектш айтып-айтып салды да, eciKKe 6ip; терезеге 6ip кез тастап цойып Мэмбетмц оцигасын жетмздо. «Ендо не iCTey керек?» деген сурац- пен тоцтады. Сырт niuliHi мыцтап цажыган тутцын Menflirepeft- 128

дщ шущрейе тускен кездерше жацадан жан бггкен сияцтаиып кети, жел урлеп еткен шок;тай жайнай тус- — Bapi жацсы, 6opi ойдагыдай. 9ттеген-ай. Мом- бетй тугырына к,ондыра алмай калган екенсщдер, ол бурют есебшде налагай ацга тусер едь Терт жуз адам- ньщ imiHeH он адамды epTin кету аз — жасацшы атау- лыны тутас толцытуы керек efli. Тагы тэртшке. тевдж- ci3, малшы айдауга наразы топ бастар адам болса жап- пай ереуж жасауга бешм турады гой. 9лде де осыны ойлацдар. Мэмбетй цугыншы цолына туыртпей Эбдй рахманмен кездесйрген жен. Оны улкен icKe бастац- дар, улкен куреске баулывдар. Кызыл Армияга досуга куш салывдар. Ырац байцап цимылдацдар. Сонсоч осында маган Кулшан тамак; экелш жур. Мен оган елге к;айт деп ед1м. 0жет эйел: «9бшдщ цорлыгына кенген- ше, жастыгымды ала елетш Беланньщ отрядына кет- кен1м жан;сы» дейдь М ум кш дт болса 9Mip Кулшанды Эбд1рахманга бастап апарсыншы — ец болмаса epiHe комек етс1н. OMipfli тез аттандырьщыздар. Эбд1рахман- га тез жетсш. 9бд1рахман мунда «мырзаны» ж!берсш, e3i TyciHefli «мырза» десе. Есггтщ бе, шырагым. бзще сац бол! Квп келе берме бул жерге,— дед! тутдын. Ораз басын изедй Аздан кеШн ол вз жайына кетть Сейтш, ашыц курес пен жасырын тартыс кос цабат- таса бастап efli. ЖЕТ1НШ1 ТАРАУ «Оралды цоргауга сахараныц барлык; куш-кемеп тепе жумсалар деп ceHeMie. Войско уш м ей : Мартынов, Михеев». Генералдардыц телеграмымен цабат Бушлресей пра- вителшщ Оралдагы комиссары Бизяновтыц хаты... Хаттыц мазмуны жжер бергендей. Адмирал Кол- чактыц Киыр Шыгыс елкей мен байтам Ci6ipfli езше каратьш, енд1 ол Орал тауынан асцанын, Малороссия мен Кавказды багындырып келе жатцан генерал Дени- кинн1ц армиясымен кузге дейш тушеетшш, eKi жацтап Орталык Peceftfli алдына жуйнд1ретшш айтцан; Алаш хуюметшщ Шыгыс пен Жейсудагы бел1мдер1 адми- ралдыц оз1мен тжелей байланысып отырганын, ал. 129

Жымпиты уалаяты Омбыдагы Шндж хуюметпен ко­ миссар Бизянов арцылы байланыс жасап туру кажет- т т н ескерткен... Телеграммага да. хатка да Жанша жауап оз1рледь Ол атадты би болса да, 61лОД жок, Сальщ Омаров пен xaeipeT Ь^уанайдан адыл-кецес сурау артык; деп санады,: олардыц айтары аз екенш ескердь Ал Халелмен адыл- даспауга уалаят бастыгынын, амалы болмады. flopirep Халел йзгшд1 6epiK устауды талап ететшш б1ле тур- са да: — Доктор, ci3 цалай деп ойлайсыз: Войско хушме- Ti дагдарыста отырса комиссар Бизянов шын жагдайды сулулап баккан. а?— деп кулд1 Жанша, хат сыртын-! дагы уакытша хушмет мерше карап отырып. — Бул Бизянов нагыз шындыктан аулак, жаца правитель шарт сынган ecKi державаны кайта циын- дастыру максаттан кашык жатыр деген сез бе, Жанша мырза?— Халел Жаншага «Несше кулесщ» деген сал- кын шырай байкатты. — «Орал жаршысыньщ» акбары да Бизянов сезш- дей кайрат беруге бешм; «Ержурек Дутов Орынборды тастап, ыгысып кетть.. Колчак Батые Ci6ipfli кызыл бул1к1шлерден тазартып, токтаусыз шеру тартып неде­ ли депи. Катар бержген осы еш хабар мосыныц буты сиякты эркайсысы ер жакка йрелш турган жок па? Халел ойланып калды. — Ал, Шндж хук1метпен байланыс жасау ха- кында? — Ресми турде рана. — Колма-цол 6epepi жок ол кшдш KiMre кажет? Онан да Семейдег!, Торгайдагы басшы азаматтармен кол устасу жагы козделсе. Кол 6ip жецнен, бас 6ip жа- радан шыкса рана елдщ елдш сипаты кершедь Бака мен шаян сиякты, Сырдария, К°канга- Ж ейсу, Каш- , карга, енд! тары 6ipeyi тары 6ip жакк® тартса, автоно- | мияныц басы бапан, аягы сапан боларына кумэн жок. — Доктор, бул niKipinie акикаттыц ак жолына бас- тайтын асыл ойдан туган niKip. Кшдшке суйену мак- сатка жетк1зер жол емес, бул ежелден келе жаткан сыпайыгерпплжпен бас изеу рана сиякты дэстур. Му­ ны сондыктан карым-катынас демесе де болады, ресми рана байланыс деу жен. Абылхайыр хан Анна патшага колды оныц шашпауын кетеру ушш емес, енегелк ip- гел1 елдщ енерш уйренуге, кул болып бас ию ymiH 130

емес, eceftin алып терезе тецесйруге, одадтасып отырып Жонгарга жал куд1рейтуге бердь.. Жаншаныц ce3i Халелге унап Kerri. Ол керер кезге елпдеп салдын шырайды жумсарта бастады. Сулу дара сацалын тараштап дойып, бшк арцалы орындыд- тьщ жагалауына суйене туей, пиренщшреп отырды, достауга сарац мшезш езгертап ж1бердй — Олбетте! Сол мадсатты удпаган Абылхайырдыд шебересше Bepiiii бш Исатай мен адын Махамбет иыд- тасуга барды. Бул Николай Романовда керсеткен иык едь — ...Доктор, иыд йресуге тутас ел керек екенш ол сексен жыл бурын откен к1шкене тартыс дэлелдеп едо. Цаз1р де сол шагындыд дол бегеп келедо. Элп айтдан бада мен шаянныц Ke6i келш журмегей. — Бул бадталастыд женшдега уайым ба, адвокат? — Бары да бар, жары да бар. — Элекед мен Адацныц K03i Tipi кез1нде оз багым, ез жарым деуш1 алаядтар алашты алтыга беле алмас. Сол уппн де уалаяттыд жудырыгы жумсад болмаура ■raic. Баланы жастан, кел!нд1 бастан тый. Ана Аронды мен жаратпаймын. Патшага сатылган чиновник. Б1рад оныд ала аядтарга дегенде долы датты. Оныц долын- дары дудайдан безгендерге датал жаза долданамын де­ ген сезш долдаймын. Жанша дэpiгepдiд жузше дарай далды- Цатал жуз- д1, жылы шырайра сарац, ектем унд1 бул одымыстыны ол шйнен «саясатда журдек емес, сондыдтан келденед кезге дарыспа, так бадай кершедЬ деп багалайтын. — Саясат та енер, доктор. Ал енер зеректш пен ic- ке жетштакта дос дабат керек ететш талаптыныд рана ici гой. Осы жагын ескерерйз,— деп кулд1 тары да Жанша.2 2 Сол кун! кйпкене дала Батые аймагыныд барлыд байлыгы мен атад-даддын шагын бойына сыйгыза ал|: май жатданра усады. Сиыр тусте далага Адайдыц атадты Ниязы алпые яйгтм ен кел!п Kipfli. Алдыдгы пэуескеге шаддан дос боз ат жеккен; басына тж дара берш KHin, оны ад орамалмен бастыра байлап алган ысцаяд дара жнтг, шылбыр тастап суйреп келе жатдандай, eciK пен тер- дей улкен дара атда жайдад MiHin пэуеске алдында те- 131

к1ректеп келе жатты. Tan сол алдыцгы аттылы сияцты жайдац мшген, бастарын ац орамалмен баса тацып алган ушеу пэуескенщ шацын шашау шыгармай жу- тып улгерейш дегендей йрсектесе калган; бул ушеу-' ДЩ цолында тобылгы сапты жалац дойыр гана; im i тартып алган бекен сан цара аттар алдыцгы атпен 6ip ! енеден тугандай мойыл цара; кекШ гана ак шашацты, баеца жершде жалгыз тал ад цылшык, жоц; epcia жалпац цурмен бастырыцтап алган, жалац жоны да цара; м эй тэр1зд1 екшейз етш п узын аяктары салак-1 тап келеда. «Мынаны кердщ бе?» дегендей, булд!ргесш; бшезшше орап алган кек каска дойырларын оцта- текте ушрш-ушрш цояды. Булар батыр бидщ куту- 1 mi, аткосшылары едь Булардан кешнп аттылар да б1ркелю, 6ip туей, ецкей кара кек мшген; (Ирак бес-бестен келе жатыр. BipiHmi бесеу оц колдарына кек суцй устап, ушын узецпдеп аяцтыц басына йреген; ал калгандары теп- с1нен кигаштап садак асынган, белдерше корамсак бай- лаган. Карудан езге бэршщ де бшектершде кек дойыр j кершедь Ец соцында: кос кара ат жеккен пэуеске бос келедь Оныц козлосында жалгыз гана делбеип отыр- I Бул косалкы пэуеске. Бупн Нияз атакты Салык правительдщ уйшен шы- гып едц салтанатыц мен шырышывды бузбайын деген­ дей, белгш! Казн бидщ немерей бул шорман Тобанияз- дан белек ез некер1мен келдь Оныц цаласында гим- назияда оцыган баласы Габдынасыр бар. Уалаят бас- | шысыныц лайыцтауымен белгШ агайынды кепестер I Муса мен Жаншаныц сарайына Ниязды Tycipin хуймет адамдары цол цусырып царсы алды. Салыц езшщ бай татары Уэлиджше тоцтады. Жауынгер Адай елшщ api бш, epi кесем басшысы Тобанияз бен белпл! би помощник жэне Батые уалая- j тыныц Mymeci Салыц Омаровтан баска сан билер мен байлар, хаз^реттер мен хажылар, оцымыстылар мен | мырзалар жиналган-ды. — Hri жацсылардыц м эж Ы йн Жаншаныц e3i бас- j царып, e3i сез сейлейд1 екен. 1Шркш, цызыл тшге му- нан шешен жан туган ба? — Нияз ше! Нияз аузын ашцанда бейктет бала да мулги калады деседП — Дурыс айтасыц. Ол шешендтмен емес, куДфвт- •гШймен кожа. Eni Нияз жат десе жатады, тур десе — турады; онсыз ул уйленбейдь кыз узатылмайды. 132

— Бул да осал казак; емес кой! — Салыц олардан кем тусш пе? Крестьянский на­ чальник™ сходтан куып шык,цан губернатордыц по- мощнип емес пе! — Булар билшмен атацты болса, 61зд1ц Цабыл бай- лыгымен атацты. Кабыл сиядты бес мыц жылцысы, мыц жарым ацбас атаны бар цазац та губернатор ал- дында жоргалай цоймас- — Кызыл нары мен кок аргымагы «Шеген цудыц- ты» ендеп жатцан Ак,метше бйпм1мен атацты. Bip ар- гымагыныц e3i мыц сом алтын кершед1 гой! 0cipin кер сондай малды! — К;уанай хаз!рет Ая София масжидшде де имам болган! — А, агайынды Муса мен Жаншаны неге айтпай- сыцдар. Бул Текешц Царевшен кем туспейтш Kepmefli гой. Петербургтщ башасшде eKi жук алтыны мен ку- Mici бар дейдН Осы сияцты, сол кунп жиналган атацты адамдар- ды мадацтаган, котермелей свйлеген, тш п эршм оз болысы, оз ауылына царай бура тартцан свздер дукен шпнде де, меппт жанында да, базар алацында да ку­ лак тундырарлыц болды. — Ардацты агайындар! Kiuii Ж уз елшщ uri жац- сылары! Бала дуниеге келгенде ата мен ана цуанады. Ага мен mi шаттанады, апа мен царындас гул-гул жайнай туседь Ал, ецбектеп торге жетш, цаз турып табалдырыц аттап, ул ашамайга цонган кезде ел дурл^едк Егерде ол ул ержетсе не болады? Егерде ол ул нвкер жинап салтанат курса? Егерде ол ул ту ке- терсе! Онда жан йлеген мацсат, тэщр1 цостаган му- рады орындалды дейда. ЖаПанда эр нэрсе 6ip-6ipiHe сипаттас келедь ¥л перзенттщ дуниеге келу1 — ерте кезде би лтн ен ай- рылып, вз тазпнш oei устауды арман еткен алты алаш- тыц автономия болуына', мемлекет куруына уксайды. Бул да нэресте. Бул да нплдехана тойындай шаттык,- пен бас косады. Бул да кыркынан шыгып. бесжке белеп элдилеуд1 керекмтед1, каз турып аяц басцанша куш-тун1 мэпелеуд1 тшейда. Мэпелеу — жас бобекм таза устау, узбей цоректенд1ру, эл-куатын молайту, баптау, ocipy, буынын бейту, сахарага карату, кец- пплжке талпындыру- Мемлекет жэне оны баскаратын орындар тап осы айткандарды басынан аткарып келед!. Kaeip осы нэ-

реете хушметтщ бел1мдер1 Торгайда, Жейсуда. Ар- дада дуниеге келш, аягынан даз тура бастады. Мына; ездернцз Kepin отырган Батые уалаяты талпынып табалдырыд аттады. Табалдырыд емей немене, озшщ администрациясын, яки басдару орындарын жасад- тады, даражат iciH жуйеледд эскер мэселесш тэрйп-' тедд— деп бастады сезш Жанша Досмухамедов. Ол аса узад сейлемесе де тыцдаушысын уйытып,| улттык, ceeiMiH дозгарлыд сулу сездерд! лек!т1п-лектп тастады. — EcKi Иран мен Туран патшалыгы сиядты, Хиуа мен Бухар хандыдтары Tapiefli дазад ел1 де мемлекет болмадшы. оган байлыд та, басшылыд етейн бйнмдг азаматтар да мол. Тек жумдыд керек, б1рлш керек, ез хуюмейм езгенжшен артыд деген бю к сезш мен азаматтыд ар керек,— деп туйдЬ Жиналган адам кеп болса да, мэжипске датынас- дандар санаулы ед1 — бас-аягы дырыд ж ей Kici улкен кабинетке жагалай отырган болатын. Оларды хукшет мушелерй Дуанай хаз1рет, Салыд правитель, дэрйер Халел Жаншаныц од долында, дурметй донад Нияз бен оныд бш жэне жерйлйей одымыстылар Адметше мен Дэулетше сол жагында йзьлген-дь Бул датардыд ец тубшде молдадан дысылган шэйрттей жаутавдап Дабыл бай жэне оныд жанында кшпрек кезш сол да- сындагы тыпыршыган Дабылга йкендей дадап, Шу- гыл хажы отырды. Жаншаныд ce3i бггкенде, оны дол шапаладтап ма- дадтау орнына, Цуанай хаз1рет: — Мерешц устем болсын, эмин!— деп дол жайып дуга етй де, отыргандар жамырап: — Эумин! — АллаЬу акбар!— деей. Ал, уйге сыймай есжтен сыгалагандар, иыдтап даумаласып аула iniiHe тол- гандар: — Не айтты? Не айтты?— деп анталасты. Журт тамад кенеп, садал сипасты, отыргандар орындарында добалжи туей- «Енд1 юм сейлер екен? Не сейлер екен?» — деп кутй. Орнына отыра берген Жанша од жадтагы Куанай- га кез тастады да, б1рад оган тодтамай, сол жагындагы Нияздан api отырган Адметшеге дарады. Оган «кезек сешкЬ дегендей болды. Осы кезде еешке таяу жердей Шугыл хажы: — Шытыр жеп жаталадшыган туйедей тыпырши-

сын. Элде айтып кермеген аталык сезщд1 осы жерде айтып калгьщ келш шыдамай отырсын, ба? Сезден Kepi СШдертшщ сорына сыймай жатцан туйенщ 6ipep жузш уалаят игШгше бел1п бермейсщ бе?— деп Цабылга кадала цалды. . Журт тепсшен Шугыл мен Цабылга кез tikti. К,а- 5ыл сасып жан-жагына алацтай бастады. Аздан кейш жузш темен салып, екпелеген адамша: — Хажы, жок, жок.— дед1 ол, элде сейлемейт1н1н, элде бермейт1н1и хабарлап, куб1рлей Tycin. Журтка Цугылдыц C63i Teric ест1лд1 де, Цабылдьщ жауабы жетпедь — Хажы ceei цасында отырган ацсакалга багыш- талса да, осындагы элеуметпц эркайсысына да ой салатын сез болды,— дед1 Ацметше, жанындагы Нияз- га сейлест отырган адамша, жузш бурып.— Басшы азаматымыз Жанша мырза бастап, оны кад!рл1 flspi- repiMie, Петроградтагы талым дэрп-ерлер цогамыныц Mymeci Халел костап, мына вздерщ1з сиякты ардакды ел агалары цолдаган жас мемлекет, адвокат айтцан- дай, нэресте мемлекет уызында жарып. балгын шагын- да була болып ecyi ушш барымызды алдына тартуды цажет етед1. Сондыктан 6i3 осы жайлы эцнме козгасак, азаматтыц борышымызды етеу жайын бастасак. Ойт- кен1 гасырлар бойы ацсаган автономиямыздыц мэш мен сипатын, «л е и мен мацсатын сезге шешен, баска- руга кесем Жанша алдарьщызда байымдап етть Bi3 ол шшден артык жарасымды сез таппаспыз. Осында­ гы улкен мэжШске магулым етпегаш екшш! 6ip мэсе- ле бар- Ол: хушмет орнын баска жерге, ец колайлы, калыц казак, ортасы Ойыл шаЬарына Kemipy. Ойыл шаЬары YfiiuiK пен Мацгыстау шектес, Актебе мен Ыргызга, онан api Торгайга, TinTi Арал, Цазалы, Ак- мепптке 6ip табан болса да жакын турган iuahap. Ал, ел ортасына таяу турган хушмет орталыгы — терт жаты б!рдей кубыла хушмет болып табылады. 0з басым осы icTi, ягни орталыкты Ойылга кеипруд! цат- ты куптаймын. Цуптаумен катар хушмет орындарын кенйруге байланысты кеш кел1гш, шыгын-каражатын oaiM KOTepeMiH. Сонымен 6ipre, сол Ойыл шаЬарында даярланып жаткан жас хушметтщ куш-Tiperi, кадет мектеб1н 6iTipin шыккан жас офицерлер тобына сый- лык есеб!нде он аргымак тарту етем. — Рахмет, Акметше мырза, адал ниетке багыштал- *ан азаматтыгыцыз бен мырзалыгыцыз yiuiH хушмет 135

атынан, осында отырган хуюмет мушелер1 атынан кеп- ■ кеп алгыс айтамын.— дед! Жанша. — Менен елу ат, Жанша мырза, сол айтк,ан гас- ' кер басшыларына багыштаймын,— дед1 Шугыл. Сейт-п де, ол тагы да «асындагы Цабылга задала TycTi.— Мына Казангаптьщ байы Цабыл ею жуз ат сыйласа да 6ip жылгы телше жетпейдь Кэне, мунан езгелерщ де, ; ана сырт жацтагы Муцай, К,оданбайлар атасын сый- i лыцтарын, KepceTciH мырзалыгын. Цалыбай, жаз, сен бе жазатын? — Хажы, атау йзден, жазу б1зден. Елу де жацсы сан. Алайда «жуз» деген айтуга да, жазуга да келштй | 9cipece жуз ат, жуз атан. жуз «ой...— деп жазгыштай | бастады интендант Цалыбай. Дабыл куйбецдеп еш нэрсе айта алмады. Bipa« «а- сындагы Шугылдан темен отырган жуан адам: — Хажыдан калмайды. бул кий елу ат жаздыра- ды,— деп Калыбайга «арады. — Елу ат,— деп жазды Цалыбай.— Цабыл А «мет- 1 улы елу. С1зден де елу, отагасы. Елуден кем жазуга i «иын жене «агаз да ш а« келмейдь Цырыц eerie, «ы- ры« тогыз деген сандардыц эрцайсысы жарты жол- I дан алып кетедк— деп куб1рлед1 интендант елп жуан nicire «жуз» бен «елудщ» жинацтылыгын дэлелдеп. j Элде не уацыт Цалыбайдыц «алыц TieiMiH аяцтауга i белшдь Журттыц цозгалысы кушейдь дабыры мо- лайды. — Енд1 сырт жацтагыларды «аттаймын,— деп Ца- лыбай eciKKe беттей бердь — Писарь шырак, токта,— дед1 оган Нияз.— Сен жаз. Ойылдагы кадетке жуз бала жаз. Жуз баланыц офицер оцуын оцып шыццанша керекта «аражаты ме­ нен. BiTipin шыццан соц ат-турманы менен. Жаз.— Нияз Жаншага «арады.— ИгШ км ici« кутты болсын! j Адай ceHi «олдайды, мырза. Ана оцытып шыгаратын j жуз балага жиырма жййттен ж ш т косамын. Бул Адай [ полкы атанады. Адай полны жел жагыца устайтын панац. Бас«а да муцтажыца кемектесем,— дедь Жанша Нияздыц «олын алды, алгыс айтты. Кунде келш тамац 6epin туруга руцеат алган Кул- шан cepiK сияцты болып ед1. Бул алгыр эйел кузетшпп де, турме бастыгын да «Жаншага айтамын» деп «ор- 136

дытып, тутдынныц дасында eMiH-epKiH отырып, тама- гын iniKiain, жарасын байлап, эцпмемен де кард ды- лып едь Даланыц пншде не болып жатканын ол бул- жытпай хабарлайтын болган. Ал, Кулшан кеткел! уш кун болды, бул уш кун Мецдшерейге уш айга татыды. Свйлесер жан жод, тергеу де жод. Ол ой тец'.зше шомды. IciHin немен бйерш шамалауга тырысты. Кяп- шама жадсылыдты кецш цалаганмен, безбеншн басык жамандык басып кете бердь «Оралдыц эскери соты долындагы тутдындарды вл1м жазасына кесед!. Ата- мандар сотынан жещл жаза кутуге болмайды. Ал, мы- на Жымпиты YKiMeTi не штемек? Бул да Орал жендет- Tepine елштейдд Соттайды. Жаза..- вздер! Ойылга кешсе, сотты тездетер. Bipait, неге жауап алмайды? Элде сотсыз...» деп ойлады ол. Бул ой оньщ басынан шыдпай дойды. Kipin келген солдаттыц: — Отагасы, киш! Тез киш!— деген буйрыгын Мец- дшерей дапел1мде тусшбей далды. Мезпл пцр, дарбалас шад едь Жэ «хуп!» деп, жэ «дайда апарасыц?» деп сураудыц орнына ол солдатда танитын адамша, б1рад дайда кергенш жадына Tycipe алмай турган жанша, ойланып дарады- — Киш деп турмын. Сацырау емесйз бе, неге ацта- рыласыз?— дед! солдат. Мецдп-ерей тагы да жауап датпады. EciK ашылып, онан екшип солдаттыц басы кершдд Iurreri: — Тез ки!н!— дед! тагы да. Элде ащы ойдыц, элде кенет кездескен одыс жай- дыц душагында 6ip сэт дозгалмай далатын, тш де дат- пайтын далт турыс болады. Тутдын осындай далыпта едд — Мынаныц eci дурыс па?— деп, 6ipiHmi солдат eciK аузындагы надзирательге дарады. Надзиратель оган жауап берудщ орнына: — О-та-га-сы, те-з кшн!— деп буындады, бейнеб!р дуран свзш мэд!легендей. — Мен дайынмын,— дед1 Мецд!герей аздан соц. — Дайын болсацыз журхщз,— дед! алдыцгы ж!пт. Сойтй де ол eciK алдындагы cepirm e: — Eci дурыс екен,— деп иек дадты. Бурын кврмеген тутдынныц аса жудеу Typi, ocipece басын 6ip жагына дисайтып. есецпреп далган жандай дуты дашып KepiHreH жуз! оларга «сау жан емес шы- гар* деген ой салып едь 137

Sclpece кепий кара келедке шадта тутдын тар бел- меде ербецдеген аруад сиядтанган- — Журадз, журпцз,— дед1 жМ т, eci дурыс екенше дуангандай даусын жумсартып. — Кайда? — Оны енд1 баргасын керерс!з. Тутдынныд дайындалатын еш Hepceci жод-ты; ки!- нуге — бар KHiMi устшде; жыртыд кейлект1 жасыру ушш e3i ecKi, api удаланып, жолдыд шацы айгыздаган бешпетт1 кундоз киш, тунде жамылып журген. Бас кшмшщ кайда калганын 93i де б1лмейд1: дарадгыда Абылаев ж!г1ттер1 шшкеие белмесшен суйреп шырар- ганда сол жерде далды ма, элде арба устшде дол-аягы байлаулы, дан дадсатдан жарага шыдамай жан аза- бын шеккен шадта жогалтты ма — шм бшсш. Шалба- ры да бешпетшдей — устшен туспейтш. 0лш Tipinrem- ие рана дуанган Кулшан да кшм жацартуды ескере доймаган, ескерсе де бетен жерде ки!м таба алмай, сатып алуга даржы жод, енд1 6epiH де елден ж1бермек- uii болып кеткен-д1. — Кайда?— деген сез Мецдшерейдщ аузынан тагы да шыгып Kerri де, б1рад келген адамдардыц KiM екен1 жаца гана eciHe тускендей болды. — «Булар не 6inefli: алып кел десе — алып барады, ат десе — атады...— деп ойлады.— Кайда апармадшы? Тергеу ме? Элде тергеумз...» — Тез1рек жур!д!з!— дед! гауптвахта-турменщ дадпасынан алып шыддан солдаттар- Олар даланыд ортасына дарай журд!. Тутдынга ун- дер де датад ееплмеда. «Тергеу шыгар...» деген ой бас- дасынан дэлелд!рек кершдк.. «Жаманы — жасырын жазала, жадсысы — тергеу, соттау* деген ойдан шыра алмай келе жатдан МеддЬ герейд1 дарадгыда жете танымайтын б1р улкен уйд!д дадпасына к!рг!зд! де, дарсы шыддан узын бойлы да- вад офицерше тапсырып, еш солдат честь бердь Офицер em6ip ун датпастан есштен ес!кке жетелеп Жанша Досмухамедовтыц алдына алып келд!. ¥лыд сэлемдесудщ орнына басын шайдап, аяган адамныд nimiHiH керсетт!. Б!рад жасы да улкен, Typi де аянышты юрштар адамга отыр деп те медземедц эз! де отырмады; тердеп улкен столдыд од жагында Type- renin турган куй1 Медд!герейге дарап тура берд!. «Мунысы Heci? К¥Д1ретш керсету ме? Адам айып- тауга Tic даддан прокурорлыгын алга тарту ма? Жа- 138

сыту м а ?.» Мецхцгерейдщ зыгыры дайнап Kerri. ЭлгЬ деи шубэлц садтану ceeiMi ашуга орын берд1; ол озшщ нашар куйш де умытты; еткен кездеп Халелмен датты сезге келгенде де осы сиядты сур далпында далган сезге уста, жузге жылы, icne утдыр, жылан юрист! жан-тэшмен жек керш кети — бар дылыгын ащы сез- бен бетше басуга Kipicri. — Бул не, мырза, тергеу ме? 9лде адамшылыд атаулыныц бэрш аядда басып жерлеу ме? Сурацыз тергейтш болсацыз,— дед1 Мецдшерей Жаншаны кез- бен жеп. Жанша и л катпады, орнынан да жылжымады. Ол тек Мецдшерейдщ кез огынан тайдырайын дегендей жузш 6ip кез тукшр белмешц eciriHe бурдм. TyKnip белмеге «неге карай 6epefli?» деген оймен ашу керне- ген Мехуцгерей де кез тастады. EciK ашыц, б1рад оныц далыц пердеш Tycipyai тур. «Элде 6ipeyfli куте ме? Белмешц iuiiHfle адамы болса 6ip нышан бермей ме?» Жым-жырт. Басшы да, тутдын да унс1з далды. Уадыт аса узадда созылган жод едд б1рад iuiTeH туйшш зр дыбырды, эр дыбысты, TinTi кешю маса- ныц ызылдаганын да сарапда салып тьщдап уйренген Мецщгерейге ойламаган жерден кездескен жаца кесем- нщ e3i де. безерген турысы мен жумбад эрекей де дия- мет-дайымныц тузагындай шет1 де, meri де жод азап- ты KopiHfli; 6ip жыл imiHfle айдын ажырастырган сана алшадтыгы даз1р Мецд1герейдщ журегше ешпендЪпк уын тамызып тургандай болды. «Сез сейлегечде халыд деп тьл майын тамызасыц, icKe келгенде сйцр! шыддан будараныц нэрш сору тупл, данын урттап imyre де нпм1ркенбейсщ, хан-султакшыл даратаяд!» деп шжшдх жаралы тутдын. Тап сол кезде тутдынныц ойы 6ip басда, уалаят правитслппц ойы екшпй басда едь Жанша жаца гана Халелмен niKip алысып, б1рад ез ойынан шыдпаган TinTi 6ip сез1н де мадулдамаган дэр1герге большевик Мецдхгерейдщ e3iH йлдесйру ymiH алдырып едь Tipiflefl долга тускен Мецд1герейд1 Жымпитыга алып келгенн1ц ертецше-ад Жанша алма-гайып тагдыр- дыц тар Kenipi алдан шыга далее медеу боларлыд кер- ме ардан тастауды кеэдеген-дк Муны кун! бурын «ел вман, журт тыныштыдта бастауды мадулдаган. Егерде большевиктер куш алып, атаман Мартынов пен генерал Толстовтыц апшысы дуырылар кун туса, жарылган бас 6epiK )шшде, сынган дол жец кшнде далатын агайын- 139

шылыцтыц алды ЭбдДрахман мен Мецд1герейге цушац жаю гой... Солай болса Мецд1герейд1 жэб1рлемей innce тарта, цайырымды царындас есебшде epiKTi KipinTap exin устау» жагын колдап едь Муны ашьщтан-ашьщ Халелге сыр eTin айтпаса да Жанша тусшгендей-ак; ишарамен: «Ty6i татулык; жецед!, егес умытылып, 6ip елдщ, 6ip жердДц цамын кездеймДз» деген мешрбан- дык С03 тастаган. Жэне Мечджерейд1ч жатдан жер1 чылапсыз таза, тамагын тод eTin устауды тапсырган. 9cipece бакылаушы адамдарга чаталдык керсетпеу жагын Ke6ipeK ескерткен-дь Бул жайды Мецд1герей болжай алган жоц-ты. 0йт- кен1 Жымпиты хуюметайч сорацы icTepi оныц кун санап коз алдынан етш жатты: партизандык, булшпй- лштщ уйтдысы деп Алексеевка мен Александровканы тепе ертеп ж1берген, сан адамды жазьщсыз аткан осы Жанша мен Арон теренщ жасацтары, аузын ашцанды Kopi-жас демей жонынан таспа алып. дуре сок,тыратын да, царсыласцанды камауга алатын да, сураусыз ат- келш й айдап экететш де осы автономияшылар гой. взш щ кез алдында eKi бала мен Фроловскийд! кескЬ леп кеткен Абылаев сол Аронныц цолшоцпары- 9йел екеш Кулшанды да eni долын артына байлап айдап келмед1 ме! BipaK «хан мен торе цатын-баламен жау- ласты» деген жаман атакдан цашты ма, Кулшанды ке- лйчмен «улкен басшылар» босаттырып жШерген гой... — Жанша мырза,— дед! Мецдшерей тагы да шы- дай алмай,— мен тут^ынмын. Еркшен айырган Kipin- тар тутцынга бчягенш icTey зач-законге чылапсыз цыз- мет етемш деуш1 юристерге лайцат ic болмас. Менен KeperiHiai; сурачыз да, абактыма кайтарыныз. — М е тц сурагым жоч. доктор,— дед1 Жанша, эл1 сол тукшрдеп еспске чарап, Tepic айналып турган кал- пында мойын бурмастан. Неге екеш белгнпз, жацсы б1летш фельдшерд1 бул жолы Жанша «доктор» деп Tin катты. _ — BinreHiH icTey деп осыны айтады. Сурагыцыз болмаса неге алдырдьщыз? Жанша тагы да ундемей чалды. Аздан кейш ол элдешмд1 куткенден сырт жачча цулагын тосты. Ейк- тен зрейректен нык басцан аяктыч «fliK-fliK* еткен ды- бысы есталдь Сырттан келе жаткан дыбысча кен1Л аударып улгергенше есжтщ ашылганы, 6ip-eKi адамныц imKe енгеш, тез журш булар турган бэлмеге де жеткеш кулачка аныч шалынды. Элдетм eciK ашып жол оер- 140

ген адам бегелместен Kipin те келд1 — бул белгШ Ха- лел Досмухамедов болып шыдты. Халел эдетшше й к журш, бурылмастан Жанша- ныд датарына барып, арт жагында, eciK тубшде далган Мецд^герейге жада гана бурылып тесе кез тастады. Соншама жудеу, жуз1 де, Typi де былтыргы далпынан кеп езгерШп кетсе де Мецд1герейд1 ол (йрден таныды. Таныды да оны eTKip кезбен атып ж!бергендей болды, 1ле-шала жауап патты. — Жанша мырза, мына сурдияны не ушш алдыр- дыцыз?— дед!. — Ci3 ymiH алдырдым, доктор.-. — Радмет. Б1рад босда машадаттангансыз. Мундай адамдармен сейлесейн сездщ дуйрыгы шолад, жалы кузеул! — бершщ бел й р тм ен доштасардары «данжы- гада KepicepMi3» деген надылы двп келедь Эйтпесе, ез адалын 03i харамдап жатдан Ресейдщ жалад аядтары- мен досылып дазад елш жарылдаймын дегендерден не YMiT, не хайыр! Элде eci Kipin тэубеге келш далды дей- ci3 бе?— дед1 Халел ершелене Tycin. — Мен де сагынраннан кeлгeнiм жод, доктор, бул жерге. Ал, данжырада кездесу белйржке де, 6epire де б1рдей айырмасы: 6ipi ацшыныц од данжыгасынан. 6ipi сол данжыгасынан рана орын алады. Алайда мен адшыныд данжыгасында емен. Нагыз адшы кешнде, опыц аулайтын ады да белек,— дед1 Мецдюерей- — Сез жарыстырура уадытым жод...— дед1 Халел жешрш, свйтй де екпе артдандай Жаншара бурылды, оган дабагын шыта дарап, сезш дадпа-дадтап сейле- дь— Аламан дазадты алды-дотан дондыру уйт-наси- хат жолымен шепплмейдь Ондай дэрежеге 6i3 ani кете- р1ле алган жодпыз, Жанша мырза. Ocipece адылынан ядасдан Бадытжан мен мына турган жол тонагыш да- радшыларды хадидатда бас ид1ремш деу кещлшекйк. Медд1герей неге экелгенш ендРенд1 адгара' бастады. Келюпекип ме?-. «YriT-насихат... Аламан дазадты влдадотан дондыру... кещлшекйк» дейд1... Б1рад Ха- лелд!д C03iH ол талдап, жжтеп жатуга шыдамады. Бу- рыннаи туздай сездерд1 бетке буркш уйрен1п далган мына шар мшез доктордыд eei тупл, эрб!р дыбысы, ун1 оныц ецменшен дадалгандай болды- Ол не де болса ежелп жауыныд м1рдщ огындай сез!не дулад тосдан- ша e3i дарсы дару жумсауды дурыс деп тапты. — Сез жарыстырура менщ де заукым жод, доктор. Ал, аламандыдты алга устап журген мен емес, мына 141

ез1ч сиядты, даратаядтылар: ханшыл, бекш!л, твреш!л вадалар. Мен емес, Батысты Шыгыстан белш уалаят, хандыд. автономия деп тамад жырта айдай салган! Мына азамат Жанша мырзамен екеущ1з Жымпиты уалаятын дурып, Элиханьщыз Шыгыстыд автономия- сын жасадтап, Шодаевыдыз К;оданныд хандыгын мрш- Tin, уркердей дазадты жан-жадда таратып, баягы 0б1лх8йырдыд сансыз султандарындай бел1п алып борйне талаган сабаздар аламан ба, элде Жетшуы мен Семейлн, Ардасы мен Адайын, Торгайы мен Жайыгын 6ip ел отем1з, 6ip республида дурамыз дегендер аламан ба? Хандыдда, султандыдда дарсы дара дазадты хан- мен тед етем деген кешеп Сырымыц мен Исатайыц- ньщ арманын коксегендер халыдшыл ма? Элде Салыд правитель мен Арон султандардыц, Цуанай имам мен казак-орыс атамандарыныд ад бата- сын алып, кок даруды сштеп, даланыц дара дадбагын- дай жецкшен теддйсс1з, панасыз, доргансыз далтыраган дазадты табан астына салып тепкьлеген жандар ха­ лыдшыл ма? Айтшы, кэне, дазадтьщ досы к!м, дасы KiM? Караньщ дамдоршысы KiM. жендет1 к1м?.. — Сабыр етщ!з, Мещцгерей мырза, сабыр ейщз. Ci3fliR ашына сейлесуге себебщ1з мол. Tycimce алмай сырт 6epin, тьлдесе алмай алшадтап кеткен жай бар. Доктор агалыдпен ащы айтар кезецге де ушырап келе- дь Алайда ащы сездщ тущы жарасымы бар. Екеуйрз- дщ де кездегешщз дазадтьщ дара шунад баласыныд дамы гой. Далай деп атасадыз да дазадтьщ дара ша- цырагын дайта кетеру, оны мейлщ республика де, мей­ лщ автономия де, мейл1д уалаят де, далай атасан; да магынасын халдыд тучнее, тШне жещл, угымына одай болса мадсаттыд орындалганы. Сабыр етщ1з, ашу душпан, адыл дос...— деп, Жанша Медд1герейге жа- дындай туст!. Халел Tepicine сыймай кетть Ол жалма-жан дара сюртупнщ туймесш агытып ж1бердь Кез1лд1р1гш дула- гынан сыпырып алды, ол да Медд1герейге жадындай туст1. «Тыдыр таянганын сезген екенсщ, мырза,— деп т1стенд1 Меддшерей imiHeH.— Ойылга екше аударатын болдыддар ма! Оралга дызыл эскерд!д тенгешн керш келдщдер ме? B ipin Tepemi, 6ipLд итке жонын кудь рейткен дамаудагы дасдырдай йЫдд1 адсита бастадыд ба? Е!.. солай ма екен!» Катты шеке тамыры бшеудей болып кеткен элшз 142

Мечд4герейдщ сезге усталыгы мен дайсарлыгына Жан- ша дайран далды. «...Дшше 6epiK болмаса большевик бола ма! К,ай- сар болмаса — мадсатына жете ала ма! Ец басты да- сием табандылыгы. iciHe имандай сенетш дт- 9 cip ece осы Медд1герей Епмагамбетов! Эйтиев сум деседь Ал, мынау Ke3i жеткен нэрсеге сумдыд жолымен емес, дай- ыспас дайсарлыгымен жететш жан болуы керек. Боль- шевизмге ceHyi — мусылманныц дудайга, пайгамбарга сенушен де кушть Мундай жандарды бетшен дайтару yriTTey жолымен емес, icneH сещцру жолымен рана мумк1н нэрсе. Ал, кэне мына кеп болып кексеген авто- номияны дурдыд. EHfli сендердщ ойларыдша не ic ie y керек? Дазадты далай мемлекет билеу iciHe уйрету ке­ рек? Халыдтыд угымына сай, кексегенше сай, кэд1мп мэдениетт1 елдердщ улг1С1мен: сот жуйесш, эшмшШ к, басдару, финанс дурылысын, баланы европаша одыту тэрйбш, орысша доныстанып 6ip жерге жиылып сауда, почта орындарын жасау icTepiH далай етсек еркендете аламыз? «Отырыдыз мына орынра, басдарыдыз, до- лыцыздан дадпаймын, билш тутдасын тутасымен ус- тадыз!» десем... не дер ед1? Квнер ме efli? Элде «<йз болек ел бола алмаймыз. Ресейдщ 6ip бвлшег! есебшде рана eMip суре аламыз. Белек ел болу унйн ез адшад, ез банк1д, ез фабригщ, ез заводыц, ез TeMip жолыц болуы шарт!» дер ме едь.. ...Солай, белек ел болу унпн кеп нэрсе керек. Алай- да бастамасын керсетш «ел» деген атда не ету... тым болмаса Керенсдийдщ уадытша xyKiMeTi Tepiafli гумы- ры дысда болса да автономияныц i3iH салу... ертен большевиктер таратып ж1берсе де... Большевиктер! Са- мараны, Саратовты, Орынборды алды. Т е к е т де алура жадын. Жод, жод! Бул дарыспа болыиевикт! долдан шыгармаган мадул. Жасытьщдырау уш1н туткында бола турганы да задал емес. Алайда Ойылга барган сод оны Халел кенбесе де 6ip улкен орынра усыну дажет!-. Большевиктер хушметш орнатып алганнан кейш дазадты белек ел етемш дегетн орындай дойса дуба- дуп?! Ме, автономия! Даяр автономия. Терезес! тец, сейлесуге, доян-долтыдтасуга жарайтын автономия! Досылу эрекетше сез салса!..» деген Жаншаньщ дез алдына кеб1ред тартылып журген ойлары тары да дур- к!н-дуркш оралып етй. Ал тутдынга жадындай тусш, тутеп кеткен Халел:

— Сен KiMcin, езщ, алдымен соны айтшы,— деп туксидь— Хан мен бек. хаз1рет пен султан деп 6ip дойыртпадтап, дара дазад, жалшы, малшы, жейм мен жеыр деп тадылдайсыд. Хан мен султанныд дараны езш келгешн сеншз де жадсы б1лем1з.-. — Жадсы б1лсещз мына отырган жаца ханныц — (Мевдпгерей Жаншага дарай долын сермеп далды)— он ект уэз1рл1 Жэцпрден айырмасын аршып бёрирзий. Жер мен су, мал мен басда сол кезде де дара дазад не бола алмаган, даз!р де солай... — ...Алдымен хандыдтыд автономиядан, он торы- зыншы гасырдыд жиырмасыншы гасырдан айырмасын бШп ал! Сонан кейш бостандыд. теддш, дара халыд, жалшы, малшы деп аладаныдмен ауаны бауырдай тхл! ТШп кер, не шыгарар екенсщ! Мен Kepin алайын! Ана алжыган Бадытжан мен азгын Аргыншаевда ер! Ца- льщ дазадтыд арасына ipiTKi сал! XaeipeT деп, би деп абыройын айрандай тек! Байсыд деп малый дурт! Бисщ деп аягьща тапта! Бадытсыз дазадты жеб1р патшаныц TenKiciHeH жулып алып дара сирад тобырдыц долына бер! Сонсоц кер, не iciep екен! 0з дшш, ез асылын, ез даддын emipyre KipicKeH надан заводшы мен дайыр- шы дарашекпен дай муратда жетшзер екен!— деп ке- к етт Халел. Ол сел тодталып далды да. ойын Жинадтап дайтадан бастады— 1\\азадтыд дамын жейт1н осы сен К1мс1д? Соны айтшы алдымен: К^амдоршы болгандай сен не штедщ? 9лде сен жет1 дат жер астынан жан б!л- мейтш 6ip даналыд таптыд ба? Элде сен Элихан мен Ахметтен адылды болып шыдтыд ба? Элде мына дарадры дазадтыд аузына дарлыгаштай су тамыза бастаган Жаншадан данасыд ба? Цазадты ж1ктеу алауыздыдда айналдыру — ел етпеу. К|азад бауырмал халыд, радымшыл халыд. Атаны бала, аганы iHi жа- радан алатын зулымшылдыд дазадтыд данында жод. Казад дарындасда жадсылыд етумен дазад атанган. Дай заманда аштан ел!п. кештен далган дазадты керш ед!д? Кай заманда эд1летке жуг1нбей жадынды жад- тап, жаманды даттаран дазадты Kepin едщ? Жадынды жутып, агайынныд жунхн тут1п жеу ашынран дара- шекп?н мен жанынан безген заводшыдан шыгады. Ол сеш ертед алдымен жутып дояды. вз йл1н, ез абы­ ройын садтамаган, ез жадсысын таптап келе жатдан, ез байлырын обып келе жатдан кеп тобыр долыдды дол, бутыдды бут eTin жод етедь-. — Сен маган, Халел мырза аждаЬаныд аузын кер- 144

сейп, цутымды ушырма. Цара цубыжыцтыц атынан да зэрей кейп бурышца тыгылатын мен сэби емесшн. Се- нщ айтып отырган алты басты аждаЬац маган ете та- ныс цубыжыц. Ол кешеп айдарлысын цул, тулымды- сын тул цылган обыр патшаныц озбыр cyflim. Соныц мыц царага 6ip кесек эд1ймен цожайындыц етш келген царацасца салты. Мыц царашекпен цумырсцадай цы- бырлап 6ip помещиктщ кемейш толтыра алмай ецсеш тусш кеткен шацтыц кейш. Болмаса цызыл кез ата- мандар мен суганац казак-орыстар цанды цылышын бетке устап Ресейдщ цол астына кешкен усац елдердщ ата зацын аяц асты еткен зулматтыгы. Сенщ цубыжы- гыц кешеп цубыжыц, ол бугш жоц- Б упнп Ресейд1 дуршдейп келе жатцан аждаЬа емес, революция. Зу- лымдыцтан тазартатын революция. Ол революцияны жасаушы сол помещиктщ цул царашекпендерц алпау- ыттыц аш-жалацаш жумыскерлер! екенш сен б1лесщ. Biae тура жасыргыц келедь Аяц астында цалган бу- рынгы буратаналардыц жДгерл1 улдарыныц соларга цосылганын. булардыц ез1лген цазацтыц ецсесш кете- руге цол 6epreHiH цастыц деп б1лесщ. ¥лыцды ул, цы- зыцды цыз цатарына цосатын ецбекш1 буцараныц туысцандыц туы «цазацца жат» деп цорцытасыц. Тец- джке жетйзейн жолды «зулымдыц жол» деп уркгге- сщ, ац ниетй «арам» деп жерДтесщ. Сондагы цамцор болран цазацца эперейнщ кэне? Берерщ не? Керсетке- шц кез алдыцда тур.-. Ату... асу... талау... сору... — Сабыр, сабыр, Епмагамбетов мырза!— деп Kipice кетй тары да Жанша сезд! б е л т .— Ci3 ашумен эз1ц1зд1 мецдейп аласыз. Жаралы жансыз. (Лзге цатты сейлеу- ге де болмайды. Саясат мэселеш ете узац мэселе. Ол 6ip кергенде, 6ip йл цатысцанда б т р е цоятын ic емес. Уа- цыт алда. Эцпмешц 6spi алда. Мен тек йзд1 мына доктор керсш деген ниетпен алдырып ед1м. Бул Kici де цаз1р ашу усйнде. Оныц да ce6e6i мол. 1стелт жат­ цан Дей 6ipey тусшедц 6ipey туйнбейдД. Сол уппн рен- жид1 бул Kici де- Bi3re сабырмен, шыдаммен, цайсар- лыцпен гана алга, елеумет iciH ДлгерД жылжыта бесу шарт. Бул женшде де эцг!мэ кейш.— Жанша тамарын тсенеп калгандай болды да, есжтен Арон тере керше- Д1-— Султан, ci-з мына Kicire буг.1н дем алрызып, ертец жолра шыгарыцыз,— дед1 Жанша оран.- 145

СЕГ131НШ1 ТАРАУ Ypefiai хабар желдей улеп ед1... Exi куннен 6epi аскерге тынышсыз тиген «Хан салауаты» болды. блещи 6ip рет окып, жэ болмаса бфа-ац рет ауызша есйгенде кебш Tyftiri цалатын Ну- рым бул «салауатты» 1лезде жаттап алды. TlnTi жырга e6i жоц Жолмукан да сол куш тутас бШп шыцты. Ал,1 екшпп куш: — Салла аллаЬи нэбиге! Айт! Тагы айт: Салла аллаЬи нэбиге!— деп езшщ жЫттерше жол-жолымен уйрете бастады. Bipan Нурымныц xciriTTepi де, Жолмуцанныц ж т т - Tepi де ондыцтары цаншама дтр лесе де салауаттыц эр- 6ip жолын ен xeMi он рет цайталаганда да ездианен айтып шыгуды пилен шабудан жещл керген жоц. 1рэ болмаган сон Нурым бул блещи ежщтеп тусшд1руге; KipicTi. — Нэби деген сезд1 бйгесщдер ме? БЪшесечдер «Пайгамбар» деген магынада. «Яки пайгамбарга», ; оныц эскер басы Faлиге» деген сез 6ipimui-eKiHiiii жол- дары. Ал KeftiHrici: басшы болган мына Жаншаларга дуга кыл!— деген сез. Цосып айтыцдар: Салла аллаЬи нэбиге Аскаблары Галиге Басшы болган б1эдерге Азаматка кыл дуга. Айт! Солай) Онан api: Жанын киган журт уш!н, Сарп кылган бар KymiH. Гадалатты жол куган!— Азаматка кыл дуга! Кешке дейш елец уйретуден ездер! эбден салыгып, баскаларды да сальщтырып болган бул eKi ондык, ка- зармага кайткасын езара куж1лдесе бастады. — Сен, Нурым, жэн-тэнщмен ю р к тщ мына icKe,— деп Kerri Жолмукан тагы да.— Мен ceHi жай ермек ушш жиын-тойды сагалап, енер1щи керсетш домбыра тартып, жыр жырлау ymiH жур гой деп ед1м баста. Ка- 3ip ханныц оц колы болуга калдыц. — Мен он колы болсам, eMipi тэртшке кенбеген,

«барып кел!» десе, «алып келетш» сен де сол долы бо- луга эбден бешмделдщ. — Сен ежелеп туп магынасын да мига дуятын хал- ге жеттщ. Сез жод, сен од долы боласыц. Басшы аза- матда 6ip сезщ емес, бутш ж тттерге дуга одытуды уйретт шыдтыд. Bip жадсы жер1 менщ микещелер1м 93iM сиядты епзше дисайып, етделден дашдан туйеше ueriHin, 6ip жолын айтса, екшпп жольга умытумен селедь Жауырыны дадпадтай, бойы узын, ат жадты Ну- >ым эскер кшмш кигеннен кешн кезге езгеше iaireTiH селила жауынгерге айналып кети. Цысты куш Tepi налбар мен шидем KHin журетш жЫ ттщ езше де бул йорма Tepic кершген жод, TinTi оныц далыддау сур- •ылт тшкен френчшщ e3i дартер Ехластыц эдем! ки- гельдершен 6ip де кем тусер емес, алыстан дараганда гагыз сымбатты командирдщ туршдей. Жуда, тацдау- n>i мауыт болмаса да доктордьщ да, улкен командир- тердщ де формасынан айырарлыд емес- Оныд ycTiHe 1урымныц KenicTi Mycim, ер келбеттд мурынды, дасты, кабыдтау дабадты жуз! оны датардагы жМттерден }лдедайда inrepi дойган едп Жэне дара танитын ж т т - ’ердщ саны ете тапшы болганнан кешн жузбасы Жо- гаманов Нурымды да, оныд дасындагы созге шебер >алуан денел! Жолмуданды да б1рден ондыд етш бел- алеген-дь Кдрамагына бержген он адамныд аты-женш казып алып, оларды тэртшпен жинап, уадытында ко­ мандирдщ долына устау Нурымга диын жумыс болган код. Ал, далган «эскерлж !стщ» бэрш командирдщ «дер! уйрете бастаган. Оду ойдан артыд емес деген- (ей, сапда турып, сан тузеу, одды-солды бурылып, аяд- гы дад-дад басуды уйрену де оган диынга содпады. >ipre-6ipTe жаттыгып, дылыш асыну, мылтыд устау, <урал тазарту, ату-шабудыд тэсжше жет1лу де женде- пе бердь Ед диыны дыр ж тттер ш е уадытымен жатып, ,;адытымен ерте тесектен кетершу ед!, б!рац бул тэр- нпке де кондле бастады. Туннщ 6ip уагына дейш елед §«ен ясырга зержпей отырып дулад тосатын жэне 03i |йтып басданы муриттей пгулгытатын Нурымга кеш кату да аса диынга содпаган-ды. — Айттым гой, од долы боласыц деп. Онан да эр! :ен бара-бара бэр!м!зд!ц уст!м1зден дарайтын бастыд боларсыд cipo, тым зейипщи салып кеттщ Kici олйру энерше.— дед! жатарда Жолмудан оган. ; Нурым кенпи уйдыга додырау бер!лгеннед кей!н, 147

агаш койкасыныц усйн кагаз жайып, винтовканыц ок коробкасын айналдыра бастап ед1. — Цурттаган койга да адам кескекй дурыстап тагады гой, кай жершщ цандай TeTiri барын жете туй. Hin алмай, мынаны иыкда асынудыц не касией бар,— ! Дед! ол ок салатын корабыныц т у п т винйн саусагы- ныц ушымен шукылап отырып. — Басында ершкеннен к1рд1м деп едщ, шынында да сен ер1ккен казаксыц,— дед1 Жолмукан басын шай- кап— EpiKKeH адам гана мойнын тузакка ©3i келш I сугады. — Жолмукан, сен м е т кажай 6epin кайтейц, epiK-1 й з нокта кигеннен repi ез женщмен курыкка турга- ныц артык деп мен саган баягыда айттым гой. Ал, ен- Ai оны кайталай беруден пайда енбесе керек. — Мен курык Деп турганым жок, енд1 курык та j емес, нокта да емес, тура кыл тузак кыл мойнынан | кыскалы тур. Нанбасац анау узын сэры ж т т т ен сура. Бугш солардьщ 6ip агайыны кел т амандык бШп кейп- й . Оныд экелген хабарын сен тыкдама — мен айт- пайын. — О не хабар, аспан жерге туйп пе? — Онан да ауырырак — жер аспанга eip-ак шыга- тын, тозацын да жинай алмай каларсьщ. Нурым тацыркап Жолмуканга «шын айтып турсыц ба, элде эз1лщ бе?» деген жузбен каРаДЫ. Б1рак Жол­ мукан оган тура карамастан: — Ейч барда ёл тап деген казак сезш иек суйер етпесек нетйн,— деда жумбактап. — Сен e3i4 букпей, айтарьщды ашык айтсац етй, элде шейн керсетш, аргы жагын жасыра коятын эдет- ке бастьщ ба? — Сен 6epipeK кел,— деп ымдады Жолмукан Ну- рымга- Нурым жакындай т уе й : — ЖМттер уйыкта- сын, б1ркатары онсыз да бугш елепзш Ky6ip-Ky6ip eif- пмелесумен болды. Б1ркатары менен сурайды, Ресейдщ орыстарын каптаткан мендей ак. — Орыстар... кызылдар келш калып па? — Т ек ет алыпты дейдь Алса ала берйн, онда ме- нщ шаруам жок- Ал, 6i3fli соларга карсы атыск» аидаи- ды екен... Нурым сурланып кетй. — Рас па? — А лары да, косары да жок- Жанымнан шыгарып тиын-тебен жинап алайын деген ниет жок- Дызылдар

дисапсыз даптап келед! дейдь Соны тодтатуга буткьл дазад, орыс болып ат дойса керек. Bi3fli де солардыц кемекпп acicepi етед1 деседк 2 Топтыц толдуына кейде жалгыз адам да себеп болады. Ондыд, елу басы, жуз басы болып командага жнсте- лш казак-орыстар тэрт1б1мен дурылган Жымпиты эс- KepiH 6ip KYHi ертемен сапда тургызды. Шала тушлген тарыдай ала дауызданып 6ip туске, 6ip тем1р тэртшке келш жетпеген бул жауынгерлердщ аттары да ала-ду- ла, ездер1 де ipnic-TipKicTeHreH салбыр-салад топыр едь — Жуздш, од данатда бастап!— деп айдай салган Жоламановтыц даусы шыдданнан кешн де 6ipiHin аты шегшшектеп датарга келмей, 6ipi ойдастап ондыдтыд алдын орап, енд1 6ip ала бие мшген ебедейыз солдат шинелшщ етегш зорга деп тадымына басып жатты. Зыгыры дайнап, улкен бастыдтары келш жеткенше ♦TeMip тэртшке» Tycipyre жанталасдан жуз басы: — Ондыд Жунысов, шадыр тэртшке ана ала би- елшд— деп жешрдд туймелер1 агытылып iceTin деле- гейленген, етегш жиып ала алмай эуре-сарсац болган солдатты нусдап. — Менщ жштам емес, Жолмудандыкд— дед1 Ну- 1рым, ез жййттер1н белепрек жштей Tycin. — Жод, мен оны саган бергемш, ол ceHiKi,— деп [Жолмудан мацдайына сыргыган шлемш шалдайтыц- дырап дойды.— Менщ ж ш м м тугел. — Тугел болса. бул досымша- — Кысдарт эцпмеш, Жунысов,— деп, жуз басы датулана далды. — Мен емес, жасауыл-ага, эцг1мен1 бастаган. Дла биел1 ана Жолмуданныц ж ! г т , — цец1 тагы да Нурым. — Жолмудан, сана, ондыгыцды сана! — Ондыгым тогыз, 6opi орында. — Цысдарт! Тогыз адамнан ондыд бола ма? Бул е деген бейбастадтыд? — Атыныд басын алып журе алмайтын бос белбеу- ДЩ маган кереп жод, тогызы да жетедд— дед1 Жолму­ дан, ала биелше дарай долын (Цр-ад сштеп. Тэртш бузушы ондыдты жвнге салу оп-оцай жумыс

та емес ед!, ейткен! балуан денел1, сезге уста Жолму цан жуз басыныц жеДОруше ыга цоймайтынын сапта гы жнтгтер де, айцайы зор болганмен 3api жок, жуг басы Жоламановтыц esi де жацсы бьлетш. Сондыцтаг ол, 6epiine жалын куд1рейтт ез дегенше бандан Жол муцанга цабагын 6ip тушп erri де, етегш дурыстаг жинап алып, ендо тебшшектеп атын цатарга енд1р< алмай ауре болган бишараныц езше тендо. — Kip цатарга!— дед1 ала биеш сауырдан к,амшы| мен тартып-тартып ж!берш, сейтп де, Жоламанов бей- не 6ip айдап келген цашаганды жел!ге тыккан адамша. цатарга шесе алмаган босац ж Ы т ез цолымен ондыц- тыц арасына сыналады. — Бул ала бие 6api6ip мал болмайды. Мен оны же- тектеп ж у р т мал ете алмаймын,— дед! Жолмуцан. — Ала биен1 цайтесщ мал етш, анау устшдеп жМн йцдо цатардан цалдырмасац болды,— деп ijrin ед1 Ну- рым, Жолмуцан эцпмеш тура басцага бурды: — Bi3fli базарга сала ма цаз-цатар т1збектеп? Элде, ана Текенщ казак-орыстарыныц жау жагына цалцаи етпекш! ме?— дед! ол. Оныц ce3i Нурымга дептелсе де, жуз басы Жола­ манов жагымсыз эцпмен! ез!не айтцандай сездЬ — Барацов, эскердд цалай пзбектейтшш, цайда журпзетшш командир солдаттан сурап жатпайды. Ба-t сы артыц эцпмен! цысцарт. Ондыгыцды орнында тэр- ттп ен уста,— деп зек1п цалды. Оныц даусы цаттырац шыгып Kerri, цатардагы ж!г!ттер цысылып-цымтырылып эрцайсысы ез басыныц мултжйз болуына тырысты — пзгшдерш тежеп, ер успиде отырысын жинацтай цалды. Ke6i «ендо цайсы- мызга кезек келер екен?» дегендей жаутацдап коман- дирге кез ж упртй де, Жолмуцанныц сырын жацсы 6i- летш Нурым «цандай жауап цайтарар екен?» деп 6ip- беткей ер ж!г!тт!ц аузын бацты. — Bi3 мал емесшз гой, цайда барып, цайда тоцтай- тынын б!лмей айдаган жацца жецшле беретш. Текеге журпзетш болса — журпзед! де, журпзбесе журпз- бейд! де. Кулб!лтелейт!н еш нэрсе жоц.— деп Жолму- цан eip-ац цайырды. Кеп толци TycTi. Тым-тырыс турган журт, ендо тэртш yuiiH цысылган турден етек-жецш кецейте цал- ды, «шынымен алып барып цыргынга сала ма?»— де­ ген эрцайсысыныц ой тукшр!нде жатцан жеб!р кудок кенет бас кетерш цалгандай болды.

— Бэсе десейпп, цаз-цатар Tiein базарга сала ма, шынында, апаратын шыгар-.. — Рас, казак-орыстыц цалцаны боламыз деп тал- цаны болармыз! — Талцаннан да зорын кврсетер. — Онан да зоры бар ма? — Тебецнен тускен зецб1ректей 6ip добы м ац цой- дыц цотанындай жерд1 6ip-ai<; тецкерт тастайтын кв- ршедп Оган ушыраган аттыц да, адамныц да, арбаньщ 4»а кул-топырац болып кеткенш бшмей де цалады — (вйдп — Кудай сацтасын! — Айта корме, шырагым, бетш аулац етсш...— lecTi HtiriTTep куцшлдеп. Жолмуцанныц журтца жел беретш ереуш ceei де, лденеге урейленш цорцынышты кудш цушарында (уурган мына шик1 ж тттерд щ урпшскен Typi де Жола- 1ановтьщ цулагына туршдей тидо. Ол жауап беругэ цталды, 6ipaK; ацырып-жегарш цаталдауга батыл бар- 1ады. Жолмуцан сияцты 6ip адамга эл1 де келетш, сез- е де уттырмайтын жене соцына кебш ерте алатын ал- ыр ж1г1ттерд! кур айцаймен женге сала алмайтынын л жацсы тусшдп Сондыцтан TapTinTi тусшд1ре оты- ып, ныгайту эд1сше к о п т . U — Ж!гйгер! «Цайда апарады, цайда цояды» деген юселе жоц- Ондай ащлмет мына сияцты сапца ту- ып, енер керсететш эскерлш салтанат устшде цозга- уы орынсыз. Муны 6ip деп тусшщдер. Екшни, к,аз1р 1здердщ алдарьщызга аскер басшысы Белоустын e3i елмекпп, ез! келш сез сейлемекпп. Сол ушш ыздерд1 апца тургызып, онерл1 жур1с, тэртшт! турыстарыцыз- ы KopceTyiMie керек. Тэртш бузран, эскерлж антты узран адамдар женшде эскерлж соттыц ук1мш e cm i- efli — соны тьщдайсыцдар. Тыныш турьщдар. Басы ртык созд1 тастацдар. Абыройлы азамат болуга тыры- ыцдар. Сендерда ат ойынына жетж, мылтыц, цылыш йерше судай, жузжт!ц кезшен отет!н нагыз жауын- ср етш шыгару yniiH ойнатып жатыр,— дед!. ! Саптагы ip K ic-T ip K ic боп кобалжыган аттылы топ fip сэт саябыр тута бастады. «Бастыц келедЬ, «тэртш узгап адамдар женшде. соттыц ушмш ес1ттаредЬ> де- ен создер оларды жымдастыра тускендей болды. «Ол ;андай тортш бузушы?» деген сурац аттылы топтыц н бойын куалай жуг1рш о ш еи мен бу шетше 6o re y c i3 ceTin жатты. 151