Х. Есенжанов. Ақ жайық. т3

Б1Р1НШ1 ТАРАУ Ойыл мен Киылды ерлей, Цосдобданы кесш улы тец 1зге асаты н тубек ел ш щ дум ды , шагылды, адшац- дад басдан дасда жолы жатыр. Бул жол, дал eei сияд- гы, туйе м ойнад Hip гасырларды бел!нен басып келедь Бул жол кез жетпейтш коне заманнан 6epi Жайыдтан А р ал га, А ралдан А м у ге, А м у д ен Х иуага, онан api Бу- харага т1ршШк тамырын тартып жатыр. Б ул ж ол м ен KiM журм едБ Ш мдер жортып. ш мдер 1лб1мед1? Ш мдер ш аршап, ш мдер салы дпады ? Шмдер ; асдадтап, ю м д ер баяулам ады ? Ш мдер талыдсып, KiM- I дер швлдемед1? Ж елм ая MiHreH шайхы К утуби де ислам туын долга устап, А му бойын сагалай cap желдй Ш ы гы стан ш еру тартдан Ш ы цгы с немерес! де да- ра-дурым долын даптатып етть Кешлген ба стан мунара уй ш , А д с а д TeMip де сан j ылавдатты. Ж оцгардан Бд1лге ж осы лган ш епрткедей апатты, айдарлы далм ад та осы ж ол бойын адтабандатты... Б ул ж ол м ен ес1л ерлер де ж о р т т ы : хан н эсШ н най- за уш ына кетерген ер Сырым да осы жолда даза тап- т ы ; «Х и уад ай базар л ы », «ай м у ш зд! ардар* Исатай да бармагын тштеп кетть Элд1 де, элс1з де, iopi де, ж ас та, патша да, дайыр- шы да, жер куд1ренткен долбасшы да, момадан сопы мен ел кезген ж олш ы да уз1лмей ш убырды. Бетш эж1м, дабагын дыртыс жапдан кариедей, бул жол кене жол. Сол ж олмен б у п н и кек есегш Te6iHin дыбыр-дыбыр де­ ле жатдан шал да кене едь 202

Ш алдыц басы нда ку н ж еп, ш ац басы п е з ец ш е н ай- рылган боз ш алма, у с й н д е сол TycTi ш апан, аягы нда ад ж ул ы ц Meci бар. Ш апан ш пнен к ер ш ген цайырма кага баулы кейлектщ т у й де цуац тартцан, е сек й ц epi- ie асылган коржы н да ац шацылтац — 6ip кездей бе- lepfli оймы ш ы ж огал ы п ты цы р тула цта ны п кеткен. У здш йз ыстыц, тынымсыз жел муж!ген су тозыц гацбасын молайтцан сары даланыц ала цож алац, боз бужыр бетшдей шалдыц ж узш де салалы эж ш , цат-цат цыртыс жапцан. Кылац тартцан цою цас, таспа, мурт, |<ы ды рым сацалды боз бы лам ы цтанган ш ац ц ы рауы Iбуркеген. К арацош цы л тартцан е т й з бет пен тарам та- мырлы цол сыртынан езгенщ 6epi цара кузге орна- ган— цуац ж ылгы дала тэр1здь К ек есекй осы адам апталап, айлап ж урш жаз Хиуадан Арал сыртына, Арал сыртынан Ойыл бетке ойысатын. Ш апан — тесек, цоржын — жастыц, елшзде ш агы л тубш е тунеп, елд1 ж ер д е цудай ц онац , ц оны п асы п орйгей 6epeTiH. А ялд ай ты н жер1 м еппт, сагалай- !ы н Tepi имамдар цанацасы болтан б у л пендеш 6ip ж ер ­ де Цаленд1р 6ip ж ерде Д эрунп, 6ip ж ер д е К е к е с е к й оулие дейт1н. Булай д еуге дерек те м о л : у с й н е н шыццан жиынды жерде, жума оцыган меппт мацында, ас айтцан алцалы топта цудайы деп берген цайыр-са- iдацаны сол жерден шыцпай жатып пацыр-мшкшге : улесйредп К ецШ келген бай кейлек берсе, оны ауыл ш ейндей цараша уйдщ иесше тартады. жомарт мырза элдецалай шапан жапса, цойшыга кийзедп Бэйбпленщ Iц ор ж ы ны н а ты цц ы ш таган ц у р ты м ен ipiMmiriH де ♦эулие аталап» артына ерген балаларга ш аш у е й п ша- шады. Осы пендешц жаз бойы ж урей н узац сапарыныц тупк1 T epi: сон ау Ж а й ы ц ты ц ц ойнауы ндары eKi езен - нщ айцасцан Коспасында турган Цуанай хаз1ретйц меш1й едц Ол бул Kim i ж уздщ белгШ имамына жазды- ryHi келейн, кеш ш кен ж ы лы — куз басы нда солемде- еейн. Ал биыл ол Доспа хаз1реймен цара кузде гана дидарласты. Хаз1ретйц цол берген муриттер! кек есекй еулиеге ба с Hin тагзы м е й п , к е з ж у м ы п ж о л берд1. Да- пацасында Дуанай эулиемен 6ip кун, 6ip тун сухбат- тасты. Муриттер арасында: — Хиуа, Бухара хаз1рейлерше кектен эуез еш пй. К ек есекй еулие сол Эуезд! барша мусылман цауы- мына еглан етуге келш й,— деген лацап тарады. 203

Ертецш е Цуанай хаз1рет ж ар салып халайыцты ме- miriHe ж инатты да 03i eni рацагат намаз соцынан уагаз айтты. Удгаз eerepiccie такрарланатын: пайгам- бардыц тецдеш ж оц сипаттары мен жолыныц хак,ты- гынан, Эубэк1р Сиддихтыц даналыгынан, Гумардыц эд1лдШ пнен, Г усм анны ц галы м ды гы мен Ёалидыц ер- л1г!нен басталды да, д ш уш ш К ербала ш елш де жан бер- ген шэЬиттерге цоцыр дауыстады: — А лланы ц б1рл1гшё’ М ух а м б ети д пайгамбарлы- гына, цуранныц ш ындыгына ш эк келирген бини Хатап кауы м ы мен Ьэлак болды . М ухам беттщ эулетш е к,ол квтерген Я зит урпагы Хинзир1 суретш де ш ы р айналып j ж у р . Ол замана ады рга дейш жерге дараумен ш ыр ай-1 налып ж ур е бермек. Tapipi ymiH малынан зекет берме- j ген дуниедеп ец дэулетт! Харон бай Tipi куйшде жерге батты. Терт ж уз жыл тагат еткен Барсиса талым цулцы нашар эйелге назар аударганы ymiH м эц п дозацца Kerri. Ka3ip ислам д ш ш щ цануына хилап ic штеген [ адамдар кебейе бастады... — Ж ам а га ттар !— дед1 мунан кеш н Цуанай хазЬ : рет, аз тыныстап алып.— Алдарьщызда тэщ рш щ суй- ген кулы , кек есеп м е н квгбага уш рет тауап ет1п кайт- дан, Самардандагы ШаЬизада na6ipiHe бас иген К ожа А хм ет Яссауидыц хузырына тунеген, Хиуа мен Буха- раныц ад жузд1 имамдары мен далам-ш арин адта- рысдан, ш айхы Кутубид1д желмаясы жортдан жолмен Ирандагы мешЬетте, Стамбулдагы Сулеймания мен Ая Софияда болы п жет1 кун, ж е и тун салауат одыган ni- рэдар К у тд ож а сэж д е дылып отыр... Басын темен салып ж угш ш тыцдап отырган халыд 1 ацы рын дозгалып, бас кетер1п. мойындарын MiH6e жад- д а бурды . К у ш бой ы дем ш imiHeH алып, тыныспен I гьщ даган ж андар енд1 кезбен, бар денешмен тьщдаулы. — ...Хорезм ж ерш деп Кара эулиеге кектен эуез енген. Солай ма гпрэдэр? — Элай!— дед1 к е к eceKTi кене адам м удамды , ж Ь ц1шке унмен. — Ие, А хмет дулад уста, деген эуез. Солай ма nipeflep? — Элай! — Х а к тагала, уе тебарака, мыц 6ip eciMfli рахмэ- hri кеч р ахм ан алла дулдарын тугыры ж олга салу ymiH, аллага дулш ы лы д ету ymiH, гибадат ардылы фа- 1 Доцыэ бейнес1нде. X. Е. 204

нн жалган к у н ой нен п эк бо л у уш ш М устаф асы н ж1- бердк Колом шариф1 тартты. Исламныц бес парызын уйретй. Царацгыда адасцан умметш мосжидке шацыр- ды. Солай ма, ш родор? — Элай! — ...Ен/Ц сол м усы лм ан д ш ш е н о ны ц м зсж и делха- рамынан безд1ретш Дажал шыкты... Ж у р т flip ете цалды. — ...Дажал адам баласы н Ьолак е тед ь М усы лм ан цауы мы н азды руга, х ац fliHiHeH 6e3flipyre агуалайды . Солай деген бе, шродор А хметке енген зуезде? — Элай, хаз1рет. — ...Ж амагаттар! Бул ацырзаманныц басы... — Алла! — Алла!— д е сй flip ете калган халык- — ...Турльтурл1 niTHa толар деген. С ауы к-сайран моляр деген. Ейртш ш шарап ннунплер толар деген. Зинашы хатун лар ерлерд1 аздырар, ж алганш ы ж андар iariHi аздырар деген. А т а г а — бала, анага — кы з карсы урар деген. Харам мен халалдьщ айырмасы ж огалар деген. Малдыга малсыз умтылар деген. Ц азидщ xyKi- м ш е, хош м н щ oMipiHe бой у сы н б а с, и слам ны ц бес па- ры зы нан ба с тартар деген. С оны ц yuiiH, ж а м агаттар , мосжидке жиналыцдар, муриттер, сопылыц жолынан таймацдар. Мусылмандар парыздарыцды муцият етец- дер. Басшы болган азматца дуга ейцдер. Д ш ю ц , ка­ зак хал кы ны ц Mepefii устем болсы н ! Эум ин! — Эумин! — Эумин! MeuiiTKe толган ж андар у за к о ты р ы сты . Цайта-цай- та сождеге бас.уры п сопылар тасбик тартысты. Сонсоц eKi рацагат намаз оц ы п, хаз1рет касы ндагы казн Х а- йырш ага: — Ж олыц болсын, казн,— деп батасын бердь Ойылга ж уретш полк молласы Хайы рш а цазид1 бас имамныц eai меийттен шыгарып салды. Ж аншаныц жарлык — телеграмын Ойыл гарнизо- ныныц бастыгы войсковой старшина Эзмуратов ерте- мен алын едь Сол куш тустен кеш н оган Абылаев хат- буйрыкты жетк!зд1. М зн-жайды ауызш а тольщ тырды. Ойылдагы бул оскер басы терт жузден астам курсант- 205

тарды казарма алдына й зд ! де, тетенше жорык жайын хабарлады. — Уалаяттыц болашак, жауынгер басшылары, жас , офицерлер! Цазак халкыныц ец бацытты еркш уалаят! кур ы п, ел болган ш агында с!здер эскер гылымын уйре-1 н!п, жаца армияга каж етй бШ м алыцдар. Бул б ш н сы н кезш де бер1лген б\\л\\м. Мектеп ш пнде алган жау- ы нгерлш енер енд1 м айдан терш де сынга салынбакдпы. : Цайтпас каЬармандыц пен жау бейн жапырар ерлш й, тапцырльщты халкыц уш ш аянбай жумсайтын кун туды . С ендердщ 6ipiHHii ж оры гы ц басталгалы тур. Бул жорыцтыц абыройлы орындалуы мына сендерге гана байланы сты . С ендердщ ж ур ектй пгщ е, гадшет yuiiH к,а- , нын тегш , керек десе жан бере б1лулерще байланысты. А за м а тты к ар yrniH, офицерлш уж дан yuiiH, уалаят- I тьщ даццы yinin, елщ нщ ардакты салты yuiiH 6ipimui рет абырой аламын деупплер он адым аттап, оцнан солга к,ар ай tarepi ш ы ц !— деп буйрьщ бердй Одудан езге еш нэрсе кермеген. «согы с» деген сез- j д !ц MaHiciH к1тап пен дэрштен гана уйренген ж ап-жас ! ю нкерлер бу л к,упия сапарды ж ед сш тамакдай Kepin ■ елепзе туей . Бул сапар жазыцсыз жандардыц эзиз канын тегумен, ж а н TypiuireH ел1ммен, тан мен жанды 1 кабат ц аж ытатын ауы р ж оры цпен 6iTe дайнайтын сат- cie сапар екенш олар сезбед1. А л бы р т ж астьщ сулу сез- re елш йрш , ж ум бак майданга жетелед1; жау камалы богетЫз бузы ларлы цтай, ерл1к eciK пен тердей жерде тургандай-ак кершдй.. Старшина кос йзбектелген узын сапты кезбен ш олы п ш ыкканш а ю нкер MeKTe6i тутасымен он к®- [ дам одга жылж ып, жерд1 Teyin калгандай дуцк етшздй Эзмуратов басын шайкады. Оган керей уш ж уз едк ж ор ы кка аттануга тер т ж узге таяу курсант тутас к®- ' лаганы н б1лд1рда. К омандир тары айкай салды. — А заматты к борышты ынта-жшермен аткаратын- дарьща адал ниеттерщ толык айгак- Рахмет, юнкер­ лер! EHfli ep6ip TopTiHmi адам терт ады м ixrepi аттац- дар! Терт адым w repi аттаган ж уз курсантты казармара ж!берд1 де, Эзмуратов уш жуздш ке жорык; жарлырын берд!. — Ж олга ж иналуга ж арты сагат уацыт. Кавале- риялы к кару, оты з ок, е к! т эулш ке ш акталган К¥Ргак гамак аласывдар! М шдет жол-женекей белйленедь Марш! 206

Ж арты сагаттан кейш войсковой старшина ат ус- тш де сапда йз1лген юнкерлерге ж уз басыларыньщ фа- милиясын атады. Сонсоц: — А лы е сапарга ш ыгарда сендерге i3ri н и етй ад батасы н беру ymiH, бас им ам хаз1рет К уанайды ц есие- й н егландау ymiH хаз1рет дережел1 полк овой молла Хайырша дази соз сейлейдь Ж уздш бастарыцды кете- pin хуп тыцда!— деп айдай салды. 9р кез кеи алдында сез сейлеу уппн дурылган алац- дагы MiH6ere Х айы р ш а кетер ш е бер д ь «X asipeT дэре- ж ел Ь д а з и д щ тап сол м инутта к ез алды на 0Mip бади ел кезген ieri ш редер Цутдожаныц кеш е рана: «заман ахи р eyeei енд1, оны улур Хивадары Цара еули е ду л ад т у ты п eciTTi» деген!, бас им ам Цуанай хаз1реттщ Ц оспа м еш тн д ей уагазы кез алдына келш кещ лш елиирейп ж!берд1 (Илем, ceeiH м у да м д ы т у н ж ы р унм ен бастады , K63iH к ек к е кетере т у е й , ба рл ы д ж а н-теш м ен й л е к -д у - гага бер1ле кущ р ендь — Уа, д а й р е тй мусы лман углы , 6ip худаны д га- запты дулы. хад пайгамбардыц гарип ум м ей , дулад уста! Х ад кэламды тыцда! Х ад дпда дэрш те! Х ад жол- ра ба с и !— деп ты на далган ж андарды ц ж у з ш е 6ip да- рап алып, дази дайтадан кекк е бадты... Тыпыршыган аттыц ж ер тарпып, пыедырынып, ты- ны мсы з дозгалып дази даусы н ш ала ей тй р ген ш е да- р ам астан уйи далган атты еск ер дщ eKi K63i м олдада, eKi д улагы унде болады . Оныц у е й н д е г ! узы н а д м уна- ра шапаны, соган лайыдтагандай ш ошад пес маладай- га ораган бастагы узын селдей, долындагы ад балдад- ты узын асасы, 6ip мш беде 6ip e3i турган келбейн узартып ж!берд1, ж ерден элдедайда ж орары турган бойлы, сындарлы, шац тимесе таза, о дуниеден келген 6ip еулие тер1зд1 есер е т й . Децгеленген дар а сад алы мен таспадай дап-дара м урты ад селдеге багдарлап дойгандай, молданыц кездер1 мен дастары шымдай дара керш дь «Ш ырыс пен ба ты стан Я Ь ж у ж бен М аЬ ж у ж д ы ц шыгатынын жер жуз1не т т н а толатынын, адамныц .азатынын, тек дана м еиптке паналаран м у сы л м ан пен- Денщ аман далатынын» Хайырш а дази бас имамнан да асыра сейледц бас имамнан злдедайда куш й му­ дамды унмен урейд1 уш ыра туей ... Аярында ол: — Худан ы д б!рл1гц пайгамбарды ц хадты гы , колем ш ариф ты ц neKTiri уш ш талай ерлер дан майданра ат-

танды. Дш уш ш пара назан, сэры баланьщ намы уш!н ; талай жандар шаЬит болды. Халцы уш ш талай аза-' маттар цаИармандын icKe бел буды. Енд1 мына тар за- манда зулымдар зулымдык, жолга шыцты, Азгын агуа- мен щоректенгендер асы лды м ы с етуге — дш мен гад1- летй аяц астына салып таптауга аттанды. Халны цалаган хою м д ер ге ел ардацтаган дана азаматтарга | дол кетерген кунэЬгарлардыц куной кенйршмейдь | П айгамбардыц ан туы ньщ асты на жиналуга ундеген хаз1ретшерге багынбаган дш йздерге жаза — 6ip гана ол1м. М эсж идтен ты с ел1м. Цауымнан ты с ел1м. K,ahap тойцдер зулымдарга! Лагнет оньщдар азгындарга! Ко- не, носылыцдар салауатна!.. Уш ж уз аттылы хан салауатын кущ рентй: Салла аллаЬи нэбиге Ас-ха-била-ри Fa-лигв Басшы бол-ган б1з-лер-ге Аза-матца цыл дуга! Жанын киган журт уш1н Сарп цылган бар куш!н, Аза-мат-ка кыл дуга! 1?ази к окк е колы н ж а й ы п : — Bip TOHipre ныл д уга — деп бетш сипады. — B ip TOHipre ныл д у га !— деп д ур етть Сонсоц Хайырш а жуз1н томен Tycipin 6ip сот турып налды. Отряд та yHci3 том ен парады. Bip м езп л кенет басы н KOTepin алган Хайы рш а, асасы н А рна бетке мец- зеп, кекж иекк е падай нуснады , алысна нуснады... — Ею ден сапна т з ш , ж уздж !— деген Эзмуратов- ты ц жарлын-командасы шынты. Аздан кейш: — ...Марш!— деген буйрыц жалгасты. Эзмуратов отряды жорынна шынты. Оны бастаушы офицер Абылаев алдагы Эзмуратовтыц некерше но­ сы лды . Не к у ш и — дурмекм топ купи*. Топтыц дурмега кейде болм аш ы гана норседен де басталып кетедй Суга кептел1п турган налыц нойдыц imiHeH 6ip еркек тонты наргы п кетсе болды , ieiHuie топырлаган норалы ной озенге лап кояды ; дурмектелген топты тонтатып бол- майды, ш ырмауы жазылган арнандай ол ендеп ж узш журе береди екш пп жагага жеткенше нулан тундырар- 208

льщ у-шуы мол тогыт топыры басталады. Еркек цозы- ныц батылдыгы мен батырлыгын дэрш теуге келгенмен делелдеуге келмейтш ежеттш , адам дурмей де кейде осыган уксас. Ацылга бой бермей кетедь Ж асацш ы л ар ком итет! : «Т е ц д ж туы н у ста ган Эй- тиев отрядына к,осыламыз» деп к е сш -т ш т ь Бул е р ж й з куралган жасакшылардыц кептен коксеген 6ip бул- д ы р арм аныньщ ап-айды н кезге елестеген ineuriMi е д ь Ш рак— Bip гана адам бул тете жолды бегетй арнага бурып ж1бердь А л далы ц топ соньщ соцы нан лап к,ойды. — К;ашып кеткен басш ы ларды ж ундем ей е ш й м г е де косылмаймын. Алдымен Ойылды ойрандаймын. Он- дагы ж т т т е р д ! к,осып алам ы н. С онсоц ... С онсоц Ак,бу- лацца аттанамын. Маган еретшдерщ шыгьщдар бер- м ен!— деп айкай салды М эмбет, б1рнеше кун дурлж - кен топка. — EpeMie. Т у та с ерем1з!— деп ш у е т й топ. К ом и тет ба сты гы Б аты р бек ундемей кдлды. Ол ж у р ттьщ О раз соц ы н ан к ететш ш е к ез1 ж е т ш eKi-уш ты I niKipre иек суйедь — Ойыл сапары ойландыратын сапар. бйткеш он- |да 61рталай ж асацш ы лар бар, ж а с офицерлер м екте- бннде окы п ж а ткан ж 1 йттер бар. Оларды е р й се к — максат орындалар едь А л, бул ж ол, алдымен 6ip буй ф . Ойыл цаласыныц бул жерден ж уз елу шакырым 1 екен1н б эр щ де бш есщ . TeMip демей-ак цояйы н, А ц б у - • лакца, т ш й Ш ыцгырлау басына тура беттесек, Цызыл гвардияныц карасын керш те калар едж . Ш ыцгырлау басы ж уз елу ш ацырымнан артыц ем ес,— дед1 Б а­ тырбек. Ол цалайда Акбулацца тура ж уру керек деп ашып айтпады. Ж урт ундемедк Кеп М эмбеттщ ектем сезш е бас уры п: «М ацул! Ерем1з!» деген бетш де калды. Ж а- | сацш ы ларды ц арасы нда KepiHe ц ойм ага н , 6ipa3 кун- нен 6epi ш екпен, шинель у л есй р етш гана писарьлж j кызметшдей Ораз сейлеудщ де м э т с ш таппады, сей- лемей калуга да ш ыдамады. «Эттеген-ай, осындай ж ерде т эж 1рибел1 белги п басш ы ларды ц 6ip i болса ш е! Ж ум бак ж урш й, салкын ж узд1 Мырзагалиев 6ip KepiHfli де ж о к болд ы . Б а ск ар а ты н кереген адам бол- маган соц осылай болады» деп ойлады ол. Аздан кейш : — Ал, жйчттер, сонымен Ойылга журем1з гой, — деп Батырбек Ораковца карады. 209

Бул эдей1леп жиналган митинг ем ес, екЬуш кун- нен 6epi дуб1лген жасадш ылардыц езш ен-ей жина- лып далатын казарма алдындагы топтануы гана болатын. М эм бетй ц сезш ен к е т н ез niKipiH айтуга жасданды ма, элде басда 6ip себеп болды ма, Батыр- бектщ «сен не д е й сщ ?» деген yHcia сурагына Ораков та и л датпады, ол элденеш eciHe Tycipe алмай тур- ган ж анш а темен дарап ж ел кесш даси бердк Ораз д озгала т у е й . Ол, Б аты р бек йц арт жагында тур едь «Менен сурамас па екен» деген адамша жылжып оны ц алдына ш ы дты . Б1рад Батырбек оган мойын буратын болмады. — Бул далай болды ?— дед! Ораз оган. Батырбек ж алт парады да, «дайдан бьлейш» де- гендей дагдарган niniiH байдатты. — А га й ы н д ар !— деД1 Ораз долы н к е т е р т , топты озш е карату га тырысып.— Туысдандар! Жасадшы- лар ком итейнщ тодтамы Эйтиев отрядына досылу. Буган eni6ip жан дарсы емес. Солай ма?.. Ж урт ундемей далды. — ...А л , «Ойы лга аттану — 6ip бу ш р »,— дед1 Ба­ тырбек Элжанов. Бул дэл сез. Bip буш р гана емес, бул д а у ш й ж ол. Н еге д е й й з гой ? Bi3 алдымен ез бойымыз- га дарауы м ы з керек. Б1з эз1рше элшзб1з. Элдену уш ш , ж оры дда уйрену уш ш , й п й долма-кол урысатын жер келсе, ж аум ен жагаласа т усуге дайын болу уш ш 6iere Эйтиев отрядына ж етш буы ны м ы зды беадту кажет. Яки у р ы с енерш е уйрене 6epyiMi3 керек. Бул 6ip. Екш- iui сез мынау: мына уалаяттыц сорпага шыгарыныц 6epi Kaeip Ойылда, Жаншац да Ойылга кашып кетй , Ароньщ да сонда, штаб офицерлер! мен басшы коман- дирлер де солай ж осы д ы . А н а уйнпкте даз1р Толстов деййн генерал куш жинап жатцан кершедд ал мына Т ек едей наказной атаманныд racnepi уй ipreciHfle тур. О сы eKi ж адтагы бас кесер генералдарга Ж анш а хабар бермед1 деп ойлайсыцдар ма? Элбетте бердк Олар мум- KiH 6i3re д ар сы атты казак ж у здж тер ш ш ыгарган да болар. Сонсоц...— Ораз жан-жагын дарап алды. Журт- ты ц дулад салы п тыцдай далганын Kepin, даусын уде- те т у ей .— Сонсоц, ж т т т е р , мынаны естен шыгармау керек: Ойылда офицер мектеб1 бар. Олар уалаяттыц сез1н сейлей ме, б1здщ ce3iMi3fli сейлей м е? Буган кез ж е т ю з у диы н. Осыны естен ш ы гарм ау ш арт... — Сонда не icTey керек, ш ешен ж ш т ? — дед1 Жол- 210

м укан кекес1нд! унм ен дабагы н Kepin, ба сы н ш алцайта тусш . — ...0 з1м 1зд 1н; казак ж1г1ттер1шч ба сы н к ° с к аи >тец- дцс туын квтерген жерге тура тартуы м ы з керек... — Мен 63iM, ез туы м д ы к втерем ш . О йы лы ца да бармаймын. Акбулагыца да бармаймын. Осы мына 0 л е ц й д е бола м ы н ,— дед1 Ж ол м у ка н . С е й т й д е. Kepi meriHin, топта н ш ы г у га бет алды. — Ондагы уалаятыц мундагы уалаятыцнан мык- ты ем ес, т ер т ж у з ж1г1тке ка р сы к о л к е т е р е й н к у ш кайдан 6iTTi, Ж анш ара! О йы лды 6ip к у н н щ 1ш ш дс 93iMi3re к ар атам ы з. А й т к а н ы м ай ткан. Ерейндерш , шырыцдар, былай,— деп дуцк е т й М эмбет. Ол д а б е л ш ш топ imiHeH ш ырура айналды. — А й тк ан ы м ы з ай ткан, ерем1з! — Т ута с ерелпз!.. — Ойылга аттанамыз. Баста, М эке!— деп ш улады жасакшылар жамырап. Ж оры ктьщ бей айкындала бердь Ойылга беттедЬ Ораз петер!не тунж ыр кайтты. «Эттеген-ай, Эбекец бол- са булай бол м ас ед ь Мендогерей де жок,- Цатерл1 ж о л . Ж ан-ж актан ж ау корш ап алуы м у м к ш ...»— деп ойла- ды ж ас Ораз. — М еш ту н еу гу н ! ci3 i3flen келш ед1щ з, енд1 м ен i3- деп келд1м. М уньщ екеуш щ ce6e6i 6ip-6ip адамньщ твк1рег1нде,— дед1 Н у р ы м М ук ар а м а н ы ц ш ш к ен е бвл- м е й и е Kipin оты рраннан кеш н. Басы нда Н ур ы м н ьщ ке л у ш е тац д аны п «у я л ш а к ьй- незд1 жан, калайша келд1 екен? Менен квре кезге кысылып ж уредЬ ,— деп ойлап, кыз оган тесш е карап калы п едк ендх ел ей зе т у е й . — Элде 6ip хабар ек е л д п ф бе... Х аш м нен хат ал- д ы ц ы з б а ? — дед1 с эл рана е зу тарты п. «BipiHini рет езу тартканы! Баягыныц кулм ес ханы сиякты нагыз кулмес кыз. Б1здщ казак кы здары болса куйеуш сурау тупл, оныц атын атауга да уялар ед Ь ,— деп, элденеге риза болган ппшнмен Н урым кулш жЬ бердь — Неге к у л ей з?— дед1 М укарама кенет, тусш ез- герте калы п,— айтьщ ыз тез1рек. Tan 6ipinm i кергендепдей Н урым тары да кы сы лы п калды. Ол кызды р е н ж т п аламын ба деп састы. — М енщ кулк1м, локты р...— деп калып ол, жалма-

ж ан ж ендеп K erri.— М енщ к у л м м , доктор, сестра, ма- гынасыз кулкь Ойыма басда 6ip зат тусш кетй, мулде басда нарсе. А л , м енщ 1здеп келгеш м с1збеи адты д рет Kopicin. доштасу... — Д алай? С)3 басда ж адд а к е т е й з б е ? — деп дыз урейлене далды. — Ж алгыз мен емес, барлыд жасадшылар. — С огы сда ж1бере ме? — С огы сда ж1берем1з деген ж арлы дда дарсы бас дотердш дой, ей тпщ з бе? — EcirriM. Б1рад т у сш бед !м . Уели абзи элде не сез- дер сейлеп кетта, дазад жйтгтер1 согысда барып кер- меген, согы ста н даш ып бы тырап ж атыр дейд1. Мен нан- бадым. — Согы стан даш аты ны мы з рас, Б1рад ез биль riMi3fli 63iMi3 ал уга бас Tiricyre де барамыз. — Ол далай? — дед1 д ы з ту сш бей далып. — Бостандыд алуга бар к уш и ж ум сау деген сез. Керек болса басымыз да дурбан. — М олодц ы !— дед1 М укарама.— Долыцызды бе- рйЦз! Н уры м сасып далды . «Ц ол берген1 далай? Болашад Х а ю м н щ к елш ш егш щ долы н алмад па? Цайнагасы...» — Ci3 д ол беруге дор дасы з ба? — Ж од , ж од , энш ейш ,— деп Н уры м уш ы п Type- renin, дыздыц усынган долын алды. Нурымныц улкен долын баланыц саусагындай жуп- ж ум сад жэне нзп-нззж ад саусадтарымен Мукарама дысып-дысып дойды. Сонсоц Нурымныц дызыл курец тарта бастаган жузше тесше дарап: — Нагыз ж ш т!.. Ер жнтгтер! Хак1м маган айтдан: бостанды дты оз куппм].збен аламыз, б1зге тецд1кт1 еш- KiM бермейд1 деп. М ен, MiHe, ж аца 6LnfliM KiM екеш щз- д ь ci3fli де, й з д щ серштерйцзд1 де... Дыздыц жуз1 жайнап Kerri: оныц элденеге дада- лып eflipefie далатын KipniKTepi ж у п -ж у м сад ш ырайга беленген сул у бетпен 6ipre балдып кеткен Tapi3fli; жа- цагы б1рде урей, 6ipfle дату шхшн ж у й р ген нагы з да­ ра д оцы р козд1ц езгер й ш жанарынан енд1 уш дынды 6ip шугыла теп лш тургандай кершдь Д ы з долы н Kepi тарты п алып, енд1 аладанын шапа- ладтай бастады. — Ci3 де мадулдайды екенй з...— деп куш лж1д! Н урым.— Радмет. Кеп радмет! — М адулдам ай бола ма мундай ерлж icri! Элдене- 212

Hi ойлап цы з M yflipin ц алды да, с о н с о ц : — М ен м у м к ш журттыц боршен бурын мацулдармын, ейткеш мешц туган налам канды м ай дан асты н да , ец жак,сы кере- тш адамдарыммен aepicyre зармын. Бугш узац кун Оралды ойлаумен болдым... Ондагы адамдарды сагын- д ы м ,— деда. Нурымньщ аузына кенет «6ipre ж ур, б1збен 6ipre ж ур деп айтсам цайтед1?» деген сез келш цалды да, оны «мына уылжыган М укараманы еркек цойдай бе- лшген жасаншылардын, арасына ш ацыру к у т р л ж болар. Салдыр-кулд1р эскердщ ж у р М н е цы з т у п л ер­ кек лектыр да кене алмас» деген нареы ой бегедь Ол те к ж а й -MeHicTi ашык, айты п ке т у д ! м ан у л тап ты . — Осындай тэуекелге бел байлап, сапарга ш ыгуды уйгарды ж М ттер. Ж олы мыз болса басна наладагы назад азаматтарына носылам ыз. Сондынтан ж урер ал- дында ызбен амандасып кетейш деп келд1м. — Цай налага ж урмек болып уйгарды цыз? Оралга | емес пе? — Ж он, Текеге емес. Тене езщ1з айтцан согы сты ц асты нда . Bi3 А н т ебеге нарай ж урем 1з, ба сн а р ы п ж у р - ген азам а тта р TeMip н а ласы на ба ра м ы з д ейд п Б у л н¥- пия ic. Цупия болганмен шзден ж асы руга болмайды. М еш ц iHiM н а з;р с о л ж а н т а . Э й ти ев тщ о тр я д ы н да . Эй- тиев деген назан халнын тецдш ке ж етш зем ш деп ж урген арданты адамымыз... — Алакай, мен де кетемш, «здерм ен 6ipre кетемш . Ура! Эскермен 6ipre дэр1герлж ны зм етке!— дед1 М ука- рама ж ас балаш а ceKipin. — Ш ын айтасыз б а ?— дед! Нурым, нуанарын да, НУанбасын д а бйпмей api-capi ш ш ш м е н .— Сйзге ц иы н болар. вцкей эскер адамныц арасында ж ол бейнетш ш егу... — М ешц ец арманым осындай эскерге еру, соган кемек беру, жаралысыныц жарасын байлау, ауырга- ныныц насында болып дар! беру. Цалайша ниын дей- с!з? Сестра болганнан кейш, acipece хирургия сестра- сына эскерден налуга бола м а? Сонсоц, здздермен 6ipre MeHin де ец ц ы м ба тты к е р е т ш ж а ц ы н д а р ы м а ж е т у ке- рек емес пе? Элде мына ацыраган Ж ымпитыдан ай- рылма дейс!з бе? Н урым енд! кедерп келмес ж агы н кездед!. Кыздыц ниетшен цайтпайтынын аныц тусш д ь — Ciefli доктор Ш угы лов ж1бермес. Сол ш сш щ иарауындасыз гой. Ол жэне Ж аншаны цолдайтын адам. 213

— Д октор Ш угы лов K03ip Орал цаласында. Нау- кастанып сондагы докторларга к,аралу уш ш Kerri, бугш бесшып кун. Кеш е хабар келдк ауруханага салган ол KiciHi. С онсоц мен ол ш й м е н акылдаспаймын, ез ер- KiM ез1мде. — Олай болса ж адсы . Мен Ж оламановца айта- йын — ci3 6ipre журед1 деп. — А йты ц ы з Мен каз1рден бастап жолга ш ыгуга эз1рленемш. Керект1 дэрЬдэрмек, жара байлайтын ма- териалдардыц бэрш даяр етемш. Кухня бар ма? — Айтцандай аспазш ы эйел бар. Тамак nicipeTiH курал-сайман жэне баска жабдьщтар бар. BipHeuie келж. — Тамаша. Мен сол обозда боламын. Мешц затыы да 6ip келш ке ж ук... Дурал-сайман, байлау материал- дары, дэрЬдэрмек толып жатыр... — Онда жацсы . Bip re ж ур ем н болдыд. Коштаспай- тын болдыц. — Bipre журем1з. Bipre сапарга шыгамыз... Нурым басын изеп, уйден шыга женелдь Мукара- м аньщ мына и е й з к,алада ж алгы з к,алып к,оймай са­ парга 6ipre шыццаны улкен бакыт сияцты кершдь Нурым уйден шыгысымен кыз балаша сешрд1 — алакайлап кол шапалактады; ж уп р ш ж урш терезеш ш алкасынан аш ып тастад ы ; кровать астынан кол че- моданын суырып алып дуниейн тугендедк ктм-кеше- п н ж и насты рды , е л д е н е т i3flen у й дщ асты н устш е шы- гарды . Салдыраган дыбы ска сырттан ж у п р ш KipreH М айсараны М укарама кушактай алды. — А па, мен ж урем ш . Оралга журемш . Орал емес Ж айык бойына... Орынбор жакка,— деп аптыкты к ы з.— К еп адам, полкпен 6ipre... — Ей алласы ,— flefli ейел ац-тац цалып.— Терезе шатырлап, кровать шартылдаганга не болды шол деп eciM китсе, уйге баруга куанасын икзн. Яри, алай иса яри. Жольщ болсын. — ...Апа, хош тур. Сау бол!.. — Kaeip гана йурайц мши? — Kaeip, ana, Kaeip. П олк походка жиналды деп е л п Ж у н ы сов м ырза хабарлап Kerri. — Кашан кайтасыц, йцл1м? М укарама калт турып калды. Бул сурак оган тосын сур а к болды . «К аш ан кайтады ? Енд1 кайтып келе ме? Н еге келед1? Оралда болмай м а? Туган каласында бол- 214

м ай м а ? » К ы з ба сы н ш ай дады , бДлмеймДн деген иш арат K epcerri. — Ей, алласы! А лай иса, ж олга кум эш салайын... 9 й ел д ы зды д ж ол ы н а «барым-эзДрДм» даяр л ау га кД- picTi. А л , М укарама дуниесДн ж инасты ры п оты рып «у й » ой ы н а судгДдД... ...Ц аланьщ ДшД-сырты эск е р . К е ш е сай ы н д ар а уы л солдат, атты пикет. Бар ж урт дару устаган. Кару жо- гы долына кетпен алган. Ж ер дазган, топы рад тасы- ган, берене суйреген, дум толтырып, дапш ыд ардала- ган жандар. Кыбыр-дыбыр. Уйге далай бармадш ы!? Б арганда не ДстемекшД!? Ж о д , м у н ы ц 6ep i езгередД... ...ТДзДлген атты эск ер . С ансы з эск е р ! ¥ ш ы -д и ы р ы ж од эскер! Каптап келе жатыр. Оралды алуга келе жа- ты р . КептДд алды нда ХакДм келе ж а т ы р . А там ан да р ы гы сы п , Ш а ганнан эрД ж ы л ж ы п б а ра д ы . ХакДмдер копДрден етДп ж а л а д ды л ы ш KeTepin ш ау ы п ба ра ж а ­ ты р ... K en ip ау зы н да тДрелген о б о з : зедбДрек с уй р еген ж алау байлаган ж оры д кухнясы н артдан, азыд-тулДк тиеген обоз... О боз алдында шинельдД, ад бер ета , ад сум ка л ы М ук ар а м а ... У л кен ж и н а л ы с. ХакДм мДнбеде сэз сэйлеп тур. Ж урт жамырай тыддаган. Ду дол ша- па лад . ХакДмдД кетерДп алып ба ра ж а т ы р , г у бер н атор уйДне апара ж а ты р ... К ал ы ц ж а са д ш ы ад ы р ы 6ip буйДр, ал ы е сап а р га м аддай тузедД. КуздДд ы згы га н 6ip д о д ы р к у ш едД. Етек-жеддД ж а зд ы рм а йты н ертедгД с у ы д леп с э с к е т у ст е ж у м са р а б а стад ы . К у н кезД керДнбесе д е асп а н д а д ы л а д тар- ты п, кэрД д аба гы д ы р т ы сы н ж а за ту ск е н д е й бо л д ы . Б угеж ек теген кейбДр д о д с ы з ат пен ж а л а д шинельдД жДгДттердДд д е бой ы ж а зы л а ба ст а д ы . А л д ы д г ы топ д ала н ы д шетДне жеттД, ал ды м ен д о зга л га н о б о з Ц ы зы л- уйден эрД асы п та кеттД. БДрДндеп ш у б а п , ДркДле топ - тан ы п, тэртДпсДз ту р д е аяд-булкДлмен эс к е р денД ау р у - хана мен мектептхд аралыгындагы аладга ойысты. Сол ж ер д е ба с д осы п , улкен ж о л га тастай туйДнДп, д ол тэртДбДмен жуздДк-жуздДк болы п белДнДп атта н ба д ш ы едД. БДрДншД жуздДк бел асд ан ш а, келесД жуздДк сап ту зем ек , она н кейДн ушДншД жуздДд а тта н ба д, ар а ла р ы бДр керДнДм ж е р б ол у г а тиДс-тД. ОйткенД ж о л ш ад ы н к етер м ей , эл д ед ал ай ДркДлген ж а са д ш ы бо л с а , о н ы д 215

екш ееш баспай кед mypic, еркш тыныспен аяддауга i бас командирдщ атынан Ж оламанов жарлыд жария- лап еда. BipiHini ж у эд ш п М эм бетп ц eei, екш ппсш — Орадов, уш ш пцсш — Ж оламанов басдармад болды. Н урым соцгы ж у здш те — Орадовты ц карамагында дал- ! ды да, алдыцгы лектер женеп улгергетне ауруханада- гы М укарамага келдь Ол дыз жайын басшыларга б!рден жарияламай, «ш ын бел байлап шыддан кезде гана айтпадшы болтан. Буган «элде де Мукарамамен кещрек сейлесейш, кеппен 6ipre аттанган жорыд жолы эйел балага ауыр согар. М умкш 9бд1рахман отрядына досы лганнан кеш н т ш п Х а к 1 м т ц eei келер, eei кел- месе лектыр дызды алып кетуге мен дайтып оралар- м ы н» деген екш нп ой себеп болы п едь Б1рад бул ойын Мударама ортага салуга келтармедь — А т-арба дайда? — деда дыз оныц алдынан ж у п - : pin ш ыгып.— Элде салт ж урпзуге уйгардыцыз ба? Нурым тары да сасып далды. — Мен ы збен ады лдасайын деп ед1м,— дед1 ол cypiHe сейлеп .— Бул сапар аса диын сапар... — Bi3 с1збен диы ндыд жайлы емес, далайда ж уру жайлы уэделескен(из. Карсы жауаптыц жолы б1ржола кесшдд «Апырмай салдырларан арбамен бурдыраган шацныц астында, гу 1лдеген коп ер кектщ iuiiHfle дайтып кун кэред!? Ж олда дайда тусш , дай жерге донбадш ы? Цаптаган далыц долмен 6ipre кун-тун датып журуге шыдай м а? Уы здай дызды KiM бадпад? Ш м басы-квз1 болмад? Сапар узадда созылса ш е? Алдан жау дамалы кездессе не б ол м а д ?».. деген уайы мды ой келд1 оган. Б1рад бул ойын дыз тыцдайтын кершбедь — Мен ат-арба туралы ойлаган ж од ед1м...— дед1 Нурым, айтар сезш жутып далып. — Онда салт журуге де дайынмын. Мен атда мшш ж у р е аламын. М инхайдар абый кпнкене кез1мде атда салт журуд1 уйреткен. Ол кезде б1здщ уйде б1рнеше рысак бар едь Ж ум а сайын салт м ш ш «Х ан орманы- н а » 1 серуен ж асайты нбы з. Bip ж ы лы абый екеум1з Каменкага салт атпен барып дайттыд,— дед! Мукара- ма езш щ атпен ж уре алатынын эбден дэлелдеп. 0 3i де атда салт мш уге дап дайын: аягына дызыл садтиян етш , у стш е камзол, басы на татар 6epiK киген. Оныц устш е жуз1 бейне баланыц жузшдей шаттыд 1 Ханская роща. Орал жанында- X. Е. 216

ш ы райга белен е т у ск ен . YcTiHfleri ьщ ш а м к ш м дазак,- гьщ к еш ба сы н ж етел ей тш сы л д ы м д ы зд а р ы н а ук,са- тып тур, басындары децгелек кунды з 6epiK те бурынры сопадш а б ет ш б у г ш д ец гел е н тш к е р с е т ш , к,асы м ен да- багын да коцырдайтып, адш ыл жузд1 дара торы га ай- налдырран сияцты. — Ж ок;, ж ок - М ен n aeip ат-а р ба эк е л е м ш , таба м ы н . Салт ж уруге болм ай ды ,— дел Н уры м ж алм а-ж ан Kepi л егш дь М укарама оран тш теп к;арады. Онын, абы рж ы раны н ryciH ce д е т у сш б е у г е т ы р ы с т ы . О л енд1 iniK тара се й - nefli. — М ен ciefli, Ж у н ы со в , 6epiH e3ip eTTi д еп ой л ап :д!м. Ж ене кеп к у т и м . 0з1м ертемен келд1м аурухана- га. Ж олга керек дэр1-дэрмеки ж эдпкке салы п шегелет- TiM. Ж о л KHiMiH кеш е кеш к е д ай ы н да п к,ойганм ы н. Ci3 маран амандаса келген адамш а сейлейш з,— деп М ука- >ама д аба гы н ш ы тты . — Ka3ip, к,аз1р эк е л е м ш а т -а р б а н ы ...— дед1 Н у р ы м . Ол тез аты на м ш е сала, Kepi Ж олам ановкд ш апты . Ж унысовтыц: — Д октор ды з 6i3re ередь А т-арба керек... ДэрЬ дэрмек салура керек,— деп ен и ге хабар бергенш к о­ м андир тац ы р д а п ты чдаран жок;. — О бозга MiHrie. Д э р Ь д эр м е гш д у р ы с т а п ор н а л ас- гыр. К е р е к т а ст ь щ ау ы р л ы р ы жок;. Е ртец ба с ау ы р ы п , -балтыр сыздаса ез докторы м ы з болады ,— деп ол жар- иык ети. К о м а н д и р д щ бу л ж а р л ы гы н а Н у р ы м iniTeft р и за болмаса да, кайырып жауап айтпады. Оньщ бар K yfliri: •М ук ар а м а ана о б о зг а от ы р у г а к е н бе с. К е н б е се ж iг iт - [гердщ 6ipiH ар ба га д он д ы р ы п , а ты н ал ы п б е р е р м ш » кеген токтам едь BipaK М ук арам а лэм -мим д ем естен : — Дай арбага?— деп дана сурады. Н уры м оны 6ip эдем1 тарантаска оты р гы зд ы . Та- р ан тасты ц ж у г ш баск,а арбаларра б е л ш са л ы п , к ы зд ы дэрьдэрмег1мен 6ipre жеке орналастыры п: — Д ок тор д ы ж а л у ж у р и з у л п б о л м а ц д а р . Б у й рык; солай,— деп тапсырды обоз бастыгына. Обоз бастыгы оран царсы болган ж оц. «Д эр тер к;ыз м е н щ о б о зы м а д а к е р ш » д еген ад а м ш а м ац га зд а н а цярады.

ЕК1НШ1 ТАРАУ А йдалада 6ip кара... Ж алпак дала, узын жол. 9скер ж урш келедь Кеше- ден 6epi Н урым ды талай уайы мды ой да доршап еда. «Елден аулак, жерден аулак, эке-шешеден аулак, эзш- fli К¥Рбы, назды замандастан аулак кеттж . А лда не кутш тур. Ж ер де, ел де таныс емес, сапар да ойда жок ж ерден ки лж кен сапар. Циыр ш ет, куджта ж ол ». BipaK ол дуб1рл1 ж ор ы кты ц дурметамен, элденеге ацсап ум- ты лган кептад ден ортасы нда б1рде эдпм еге. б1рде ж ь п т т е р ш щ дону-тустену дамына Kipicin кетап, ой шыр- м ауы нан тез ары ла бердь Самиян сары даланыц алыс- ка ж етектеп, кец1лд1 серптетан салкар сипаты демдей бердь Еркшдеп жорыта алмайтын тыгырык кеше ел- ineycia жазыкка ауы сты ; тынысты буатын кеппплж казарма кецпплж мухитына ауысты. Тебеде тупыз ас- пан, терт жагыц кез жетпес мак дала. Айдала. Алыс- тан керш ген адыр «асып туссем» депзедь Даланыд тершде турган тебелер «басыда ш ыдсам» депзедо. Ецку, ецку жер шалмай, Ерул1 атка ер салмай. Ерлердщ ici б1тер ме!— депзедь Муны Нурым Махамбет акынныц елецш жатка бшетан Ы гылманнан естап ед ь Kaeip соны айтып epHi жыбыр-жыбыр етедь Bip кез оныц жанында жау дама- лы на 1ркшмей KipeTiH кайратты долы жандар даума- лап келе жаткандай болады, айналасындагылардыд бэ- pi баты р болы п керш едь К есю л есш жан бершпей ат м авдайы н бурм айты н едш ед 6epi кулак Двн санап, сай аттап жортып келе жаткандай болады. А т устш де та- кымын жинай алмайтын. кед етек, жалпак берж , жалп- жалп желетан жамантайлар емес, сур шекпендь ыдшам белдь ат устанен турып одды-солды ок атуга жарайтын одтайлы жауынгерлер! Кылыш согып, дасарыса шабы- са алатын бес дарулы 6epiK топ саулап келедП Bepi дымбат, 6epi дос! Вершен де асыл, аяулы жан бар осы топтыд шпн- де. Ол бейне 6ip сыдарынан кез жазып далган op кшк сынды. Элденеге сенген, елдене 6ip KipmiKci3 арманныд 218

Й агында келе жатдан пер!ште сынды ару! К еп ер- Tyci суы д, жуз1 куцг1рт еж ет ж андардыц арасында ш а таранган жан. Кврмеген жерд1 басып, 1шпеген [ татып, дебаты дату, жуз1 ю р бщ жат жандардыц ортасында тэуекелге бел байларан балгын дыз... та­ тар дызы М укарама келедН М укарамага бул с ур шинелд1 суы д вндо адаглдар жат емес. Bepi езш щ шарапатынан бвленген, айтда- нын icTen, дасы мен дабарына дараган сэбидей, Мука- рама булардыц дутдарушысы сынды. — Б1здщ доктор д ы з,— дейд1 оны ц арбасы н керсе- Tin доды р домалад жйтгтер. — Лвктыр дызга байлатып ал д олы цды ,— десед1 олдедалай саусагын жаралап алран ж ауы н гер болса. Бул Н урымныц кеудесш е ерекше сез1м дуяды , ала- i беле мадтаныш ! Ол м ына ж уртты ц дутдаруш ы «лек- тыр дызымен» жете таныс. таныс дана емес, оныц ч жадын-туысындай адамы. Оныц керегш тауып, сурара- |нын о к е л т беруге 93ip. в з ш щ он ж 1 г т н эдеШ обозга ж адын устауды ц дам ын кездейдд басдалар inrepi кет- се, ол Kepi nierim n кеш еуш дей бередд обозды тосы п алады. А л , обоз uirepi веса оны тадымдап inece кетедь Тамад жабдырын тиеген, ж оры д дазаны дайнаган, ортасында лектыр дызы бар обозды эскер доршалап ж у р т келедд Элден уадытта айдалада 6ip дара керш д!. — Бейсауат аттылы келе жатыр!.. — Солдат бшем! — Ж ай дазад шыгар,— деп елепзе дол шошай- тып, алыстагы белге кез ш уйген шеттег1 ж асадш ы лар- дыц ceei топ ортасына дарай жылжыды. А зд ан кейш вскер, ай дарарандай алыеда Teric кез TiKTi. Алда дара дырда Kepim n efli, дара ж ол сол дыр- даныц бел1н басы п ep i дулап жатдан. А тты л ы ж олдан 6ip буш р, дырданыц батыс жад етепмен ойыса журш келедд М уныц эскери адам екеш аш ы ла т у е й : KHiMi сыптырыр, атда отырысы шошадтау жене иырында мылтыгы бары байдалады. — А ц дуран 6ipey ш ы гар,— д е с п б1рдатары. — Жалгыздан-жалрыз, мына мац далада неткен , ацшылыд,— деп далды Нурым, елденеден кудактенген- дей дабагын туйш. Аттылы бул кезде ат мацдайын бура бастады — ес- кеРД1Ч ж олын орай, келденецнен ц осы луга бет алган- дай. Аздан кейш суы т ж у р ш т жан екенш байдатып, 219

6ipAe тем р ектеп, 6ipfle сары ж ел !ске басты , тез!рек дауысуга асыдцандай бой керсетй. — Н уры м , дасыца 6ip м апм цдо ал да, KiM болса да ж алгыз атты жолаушыныц жолын кес. Эскери адам болса — оны квр. Озщнен ж ен сураса маган алып кел,— дед1 Ж оламанов дасында келе жатдан жыр- шыга. Ж уз басы аттылыньщ 6ip бушрден бой керсеткенЬ мен «екш е арты Ойыл шыгар» деп жорыды. А з журген- нен кеш н ол ж олауш ы ны ц шапцыншы елбетй нагыз эскери жан екенш керд1. Шинельдц белше цылыш байлаган ж эне офицер формалы сиядтанды, Нурымга ол честь 6epin цалранга да у са д ы ? Бул KiM? Ойыл бас- ш ы лары ж !берген адам ем ес пе? Н е деп ж1береда? Эл- де... жолымызды барлап, барытымызды байцагалы журген шолгыншы ма? Онда бул арам ниетпен келген жан болады гой...» Ж оламановтыц ойын басца басшылар да ойлады м а KiM бш сш , iлгepipeк кеткен Ораковтыц жуздйчнен «KiM ек ен ?» деген сурацца жауап алушы жасацшы ж ол тосты . YmiHmi ж уздш оран жеткенше келденец кездескен тосын аттылыны Нурым Жоламановца жо- лыдтырды. А ттылы оцтайлы, ети гана келген, дара муртты, д ы ры стай дара ж й чт екен. EKi K63i дараганга батыл дадалатын, етшр жузд1 керш дь — Оц сапар болсын, азам аттар!— дед1 ол Жола- м ановда честь бергендей дулад дагып далып, б1рад сездн кепке мецзеп. 0 3 i ш огы рлана далган топ ж й чтм ж т кез1мен 6ip ш олы п е т ш ком анди рдщ леб1зш кутт1. Агайынды Эл1бековтерге жадын, соларды улгШ ага тутып ескен Ж оламанов дазад ж т т т е р д щ датал тэр тш пен уй ретуге басы нан-ад д ас efli. Ол тентек Ж ол- муданныц огаш мшездер1 мен уставда жатпайтын ды лы дтары н «далай-солай дараумен» келген-дь Сол ymiH оны ш таб басш ылары орнынан алып, солдат да­ та рына досты . А л, бул жазаны орындар куш «улкен булш » туды да, ол дызгыштай доргап келген доцыр жузд1 момадан ж1гггтерш тендш жорыгына eei бастау- га бел байлаган болатын. М эмбет кепке 6eflenfli болга- ны мен ады лга салып ic 1стеуден repi жапырып журуд1 ж а н ы суй етш ер. Бул мшез1 Ж олам ановда дарама-дар- сы м1нез — ойлауга ж о л далдырмайтын шартта-ш урт дул ы д-ты . С ондыдтан бул келген адамныц ш м eKeHiH, 220

le пигылы барын Жоламанов алда кеткен М эмбетке ха­ бар бермей турып ашыл алмадшы болды. Ол «бул те- riH адам емес» деген кудпст1 ойга келдь — Иэ, езйрзге де од сапар болсын, азамат. Тузде гуз жаласпай и л шеннлмейд1 деупй ед! б1здщ елдщ сэриелерь Эйтсе де ж ен сурау ш ет ем ес,— дед1 Ж ола­ манов сазарыдды пшшшен. Ж олауш ы оган назарын аудара доймай, ез1мен-ез! болып к е т т !: аттан cenipin т у сш , TieriHiH ер дасына :лдд ш ылбырын босатып долына алды да атыньщ мой- нынан дадты, ж алы н 6ip сипап eTin к е к ш н ж азды . Цара кер жылды турпатты турше дараганда ат сиядты KepiHin едд б1рад аргы мадда ш аты с бие екен; Ж ола- мановтыд сынш ыл кез1 оныд epeci узы н, тур д ы биш , Tin-бадай, жалац дуйры гы н дум ж агы ны д 6enrici деп «гапты. Ж ум ы р дене, тер датдан т е б ш п сш е дарап «алые сапарга сыр бермейтш баптаган жылды» деген ойга келд!. А ты нан да Heci ой саларлыд. Царсы жауап датуга асыгарлыд Typi ж од, ез бабы- мен аман, ж у р т ты ны ш ; адамны д 63i де, аты да ба- бында ж урген ж андай; дим ы л-эрекем : к у н д е п iciM о с ы ; ел ж ур у1 керек,— деп тур. Ол даумалай далган дазад ж ш ттерш оныд басшысы «ю м ещ ?» деген сурад- 1пен тенш турганы н ж ада гана сезген жанш а а т ш ыл­ бырын тастай салып басын жогары кетердь — Иэ, сапарларыд од болсын, азаматтар. Ж адсы леб1з, жарты ы рыс, маган да о д сапар таледццз, за- (мандас, радм ет.— Ол ИСоламановда ендД гана тж теп дарады.— Сапарым одынан болды деп турмын. бйткеш мздерге тез дауы сы п, 1здегешмд1 тез таптым . Басш ы- лыд етш деле жатдан... (жолаушы Ж оламановтыд эс- керлж чинш е кез тастап муд1рд1) е зщ !з бе, старшина? |А ттан туссед1з, одаш арад оты рып талдесер едок. | Ж оламанов тез ж ауап датты. Оган бул адамныд сез [саптауы да, мадгаздана тускен офицерлш мшез1 де унамады. — Одашалап сейлесш мына ж тт т е р д е н жасырар менде сыр жод. Ойымыз ортад, талабымыз 6ip, сапа- ры мы з 6ip б1здщ, прапорщик мырза. Осы келе ж атдан дазад ж ш ттерш щ 6ipi басшы, 6ipi досш ы есебшде,— дед! ол даталдау унмен. — Ж од -ж од ,— дед1 ше-ш ала прапорщ ик.— Цупия сыр бар деген ниет емес. ж уз басымен жекелеп жен сурасайын д е ге й м гой. Ci3 ж у з басы сы з гой? — Шамалап турсыз. 221

Прапорщик езу тартты. Ж ол ж урген жанны ц цабагы цату келедц ад р е­ се танымаган адаммен кездескен жайда бул зацды, оте зацды туйткклдш. Оныц устане, эдщ етйздЬс зардабын nierin, аш ынган жандардьщ cipn eci с у кетермейд!. Эб- ден TyciHin турмы н, зам андас, туй тк ш д ш пен туксию- fli... аш у-ыза, кек кернеген ж т т т е р цара дауылмен тец шыгар-ац, жолындагыны жапырып, жыгып, таптап кетуге де ж у з ж анбас деп ойлап ем баста, цайта аза- маттар салмацты, парасатты пиши керсетть Турасын айтсам, бул сапарыцыз ерлж тщ сапары, жумдыцтыц ж ор ы гы . Д е г е т н е жетпей тынбайтын цайсарлыгы ба- сым бул ж т т т е р д щ , бастап келе жатцан мына ез1щз- ДЩ бул сапарыцы зды ерлйстщ сапары деу аз, бул к,а- Ьармандыц цимыл, цайармандыц сапар... Квруге шымыр, тыгыншыцтай бул цара ж т т т щ c e si 1ршлмей тейлетан ж ан екеш ж эне ете ж !герлц api цисынды, шебер с е й л е й й т де байцалып цалды. Жал- гыз-ак Ж оламановца жацпай калганы : оныц б!рден «ерлж , цаЬармандыц» деп аспандата сейлегеш болды. Ж олам анов цабагы н ш ытты , 6ipaic цаумалаган ж !й т - тер д щ Ko6i аузы н аш ы п цалды. Б1рцатары иек цагысып, шынтацпен туртМ п, «ба­ ле, ж пчт екен» дегендей болды. Прапорщик сезш соза туей. — Мен прапорщикпш, муны мына погонымнан ездерщ 1з де Kepin тур сы з. П рапорщ ик деген улкен чин емес ж эне оны мен цалап та алганым жоц. К ешей он алтыншы жылы казак баласын окопца айдаганда, бас кетергенш ц 6ipi болы п соларды ц imiHfle KeTTiM де, оры сш а оцы ганы м бар, кептщ камы ymiH icTereH iciM бар, эйтеу1р ты лда болсам да, осыны ескерд1 ме KiM б1лсш, маган, эскерлж атак бердц иыгыма погон такты вестовой Kimi офицер е т й . Сйздердщ туйипцш реп ца- рауыцыз да осыдан шыгар. «Патшашыл аскер цыз- м етш д е болы п шен-шекпенге ие болган, енд1 мына ба- т ы с уалаяатына офицер! Бул 6i3re не айтпацш ы ?!» деп цату кабац керсетущ 1з д уп-дуры с. Алайда, бул 6ip коргеннен, жпчттер. Bip кергенде аю да ацныц жексу- ры ны , ал ею ш ш , yuiiHiiii кергенде оны ц адамга цае eMeciH б1лесщ. А там ы з казак, ДЙйм1з м усы лман дш ц кексегеш м1з тецдж , йлегешм13 ел болу, агайындар. Сондыцтан... Сондыцтан йздер эл й Жымпитыдан шыцкан азаматтар болсецыз арнап айтар саз бар. Бул 222

сез агайынныц co3i — у писец квппен 6ipre im, бал жесец белш же деген ежелп елдш сез... Нурым Ж оламановда дарады, ол тыцдайыд деген ишарат бш д1рдд — Кектен жасадшы жаумаганын да, екше-арты- мыз Жымпиты екенш де керш турсыз гой, мырза!..— дед1 Ж оламанов салдын леб1зд1 доцы р унмен. Жоламанов ш тей туйше бастады. Прапорщик даншама сез кестесш ipiKneft жайы п, доршаган яшчт* терге «ппркш, кепт! керген, сезге шебер жан екен» деген ой салса да, ж уз басы оныц сезш авдып, ш еш ш п оцпмелесуден бас тарту ниетше к е п т . А з кдарштен кешн ол: — Мадтауды да, бодтауды да керш журниз, пра­ порщик мырза. У iniyre де аса думар емесшз. TinTi кеп болып йнуге де ж т т т е р онша емес. Biere алдымен )3ini3 ш м й з ? Ж олдастары цыз бар м а, элде жалгыз- бы сы з? Соны айты цы з,— дедй — Ж алгыз емесш н, ж уз басы , кеп адамныц 6ipi- MiH. Барлаушы есебшде озы п кеткен адаммын... Ж урт ентелей туей , Ж оламанов дадала парады. Bipan прапорщик еш ю м ге ж у з бурм астан: — ...Егерде а ту ей сейлеййн болсад, мен де атыма м ш еш н,— деп ш ылбырын жинап, ер дасына ьле сал- ды да, дйс eTin биесш е м ш ш алды. — Цанша адамсыздар? Цай ж адда бара жатыр- сыздар?..— деп б е г ш т далды Жоламанов. Н урым да, басдалары да дулагын и г е т у е й . Bipey- лер: — Не дейда, кеп адамбыз дей ме? — Эскер болды гой онда...— деп Ky6ipnecri. — Эцпме былай, ж т т т е р !— деп прапорщик узец- й ге uiipemn ер у ей н де кетерьле т у е й , ады рын тама- гын да кенеп алды.— Ойыл каласында офицерлер дайындайтын ю нкер мектеб1 аш ылганын й зд е р еей ген ш ыгарсыздар. Сол м ектепй 6iTipin оты рган уш ж уз дазак JKiriTi, мына тап ездерщ !з сиядты , осы дан уш кун бурын бас кетердй Ондагы м адсат: есщ барда ел тап деген дазадтыц дана сезш ады л т у т у ; к у ш бу- гшге дешн табаныныц астына басып келген назад атамандарыныц сойы лы н согамы н деп дырылмай, ой- дагы-дырдагымыз бас досып. ез1м1зд1 де, eniMiefli де пман садтап далу. Ол уппн мына ш здердщ бет алып шыддан далыц дазадтыц ортасы Адтебеге, оныц аргы жагындагы Адменпт пен Цазалыга дол арту — сол 223

жацтагы азаматтарга жалгасу. Осындай ниетпен дур- лше кет ер Ш п , imiMiefleri ац казак-орыс офицерле- piH айдап ш ыгып, б1рк,атарын тутцындап, олардыц шашпауын квтермелеп журген азгындарды жугендеп, б!з де жолга шыдтьщ. Мен сол жолга шыццан елу адамны ц барлауш ысы мы н. Олар осыдан он бес-ж иыр- м а ш ацыры м ж ерде ел арасы мен келе жатыр. Мен бар- лаушы гана емесш н, солардыц ж1берген елшнпмш. Ж уз басы айтцандай аспаннан жасадшы жаумаган ш ыгар, сол Жымпитыдан шыццан туысцандар мына й здер шыгар деп топшылап турмын... — Б1здер. — Б1здер. — Ж ацы лы сцан ж о ц сы з,— деп цалды б1рцатар жасацшылар шуылдап. — Тоцтацдар, шуламацдар,— дед! Ж оламанов ж!- riTTepiHe.— И э, сонсоц ? Сонсоц, осы шамадан кездесеркт. Кеп адам кезге тусп ей кете ц ойм ас деп топш ылап ед1м, болжалым ду- рыс шыцты. — Елу адамбыз дейс1з бе? Yin ж уз офицердщ бас- цасы цайда цалды?— деп сурады Жоламанов. — Басцалары Ойылда...— дед1 прапорщик. — Ойылда олар не б т р е д а ? — Б1зден хаб ар алганш а сонда бола турады. — Елуйцз неге ш ыцтыцыз? Елпплшке 6ipep адам да жетпей ме? Прапорщик бегеле туей де езу тартып: — Ci3 ку д ж т е н ш цалдыцыз. М ен м уны бастан-ац байцады м. Бул зацды куд ж тен у. Эскери адам айнала ойлап, не мэселе болса да ойлап-nimin, сонан кейш эр екет eTyi керек. Ci3. зам андас, маган цатты унап цалдыцыз... — А за м а т, мен басында да еск е р т й м ciere, мак,- тауды да, боцтауды д а ecTin журм1з деп. — Ж оц , мацтаган ем ес, адал сез, ойдагы адал ni- KipiMfli алга салы п ж атырм ы н. — Ж ацсы , ж а ц е ы !..— дед1 де Ж оламанов Нурым- га буры лы п: — Мына прапорщик мырзамен 6ipre келе ж атцан офицерлерд! Kepin цайт. Елу адамбыз дейд1 гой — бьп. Bi3 анау KepiHreH ауылга аялдаймыз. Сол мсерге орал, кеш ке д ейш келш ж етесщ г о й ,— дедь Н урым Ж оламановты оцашалай бер!п: — Ж алгыз барайын ба?— деп сурады. — Bip e3in бар. Кай жерде екенш, цанша адам 224

екенш кезщмен кер. Сонсоц мына прапорщик мырза* |ны ерте кел, Ораковтармен ж у зд е сй р е й ш ,— дед! ж уз басы. Прапорщ ик пен Н уры м топтан бел ш ш ш ыга бердь — Ж йаттер!— дед1 Ж оламанов айкайлап, элдене уакыт шогыр-шогыр болып токтап калган жасацшы- ларга.— Ойылдагы эскери агайындар 6iere цосылмак,- шы деген хабар экелд1 жацагы офицер. Оны б1рк,ата- рыц ез кулацтарыцмен естдщ дер, ал ест1мегендерще жацалык осы . Bi3re цосы луга шык,цан елу офицер дей- д ь Мен хал-жайды кезбен Kepin келуге ж ы рш ы Ну- рымды ж1берд1м. Сендерден талап е т е й ш м : цатардан шашау шьщпай, тустенген, цонган жерге бет-бетщмен белшбей, халыкка жат мшез, жайсыз кылык керсет- пей, 6ip ккйнщ баласындай 6ip сездк 6ip .мацсатты турде жылжи беру. Ертец цай жацца, калай карай журем1з, оны кешке ана алга озып кеткен жасакшы- лар комитеимен акылдасып шешеназ. Мына офицерге косылу-косылмау жвшнде де эцпме кешке конган жерде шешшедь Алац болмайсыцдар. Керекс!з дубЬ лш-дурмекке ж ол бермейсщ дер. 1лгер1 тартыцдар! А ттылыга кездесш 1рк!лген ж у з д ж тагы да w repi ж ы лж ы д ы .2 2 Айдалада кездескен офицер Х аю мнщ жолдасы бо­ лып шыцты. 0 т ш р жуз1 мен келш й сезш е ж эне ез iciHe балуан екенш байцаткан салуалы мшезше карап, Нурым пра­ пор щ ики «кет api ж 1 т т ем ес екен, И зд щ Х а ш м мен Ораздар сияцты оцыган ж1пт кой. Ж асы ез1м шама- лас ш ыгар» деп багалап, TinTi iruTeft оны ж арата бас- тап едь Б1рак Ж олам ановты ц ceH6eyi ж ы рш ы га да эсер еткен. Ол еш ш ш кырдыц астындагы ж ас офицер- лерге жеткенше бул 6ip кврген адаммен шепйлш сей- лесе алмады, и л кагысып калган шакта сыр бермеу- ге тырысты. Сондыктан прапорщ и ки ц : — К ун суытар бшем, жел етщрлене бастады,— деп элдекалай бастаган сезш е 93ip ж ауап катты. — Уакыт ж ети гой. — Дурыс айтасыз, туыскан. Ж елтоксан желток- сандыгын керсетер-ак. — Ж елтоксан — кыс алды деп казак 6inin айтцан. 225

— Далада сирек жортып, от басында кобф ск оты- ратын шак дей ме кэриелер?! — К эриелер кейде сапар айы кара ку з деп те на- кылдайды... Авдыскан эцим е осы сиякты кун райынык тощре- гш де болды . А в д ы са сейлессе де Н урым 6ipflen-6ipre кара ж т т т щ ацылды жэне адамга аса жанаскы ш еке- HiHe K03i жете бастагандай болды . Б1рак бул «елипшц» жетк1зген ш атты хабарына елу ж н т п ! бастап келе жат- кан кара с ур адам «цаны н ш пне тартумен» к алДы. — Сапар оцга айналды. Мына азаматтарга тез кез- дестж . Булар да 6i3re косылуга бет алса керек. Кешке аялдаган жерде кец •отырып сейлесетш шыгармыз. Старшина м ы рза, ci3 м акул тапсацы з, 6i3 де сол жерге ж етш аялдармыз,— деп мэл!м е тй прапорщик. Н уры м кара с ур басты ктьщ TypiHeH де. тусш ен де не жылы, не суы к шырай таппады. Ол мына ж т т т щ м эл!м дем есш е ж а у ап та кайы рмады, «бар» дегендей басын гана ш улгып, иегш какты. Эскер TspTi6iMeH екЬекщен й з Ш п келе жаткан жауынгерлердщ алдындагы бастык булар жеткенде й з п н ш тежей калган едк Оны Kepin баскалары да ток- тап, аз уак ы т аттарына ты ны с бердц 6ipaK Нурымдар- дьщ ж ш тт ер ш д ей , 6ipiHeH-6ipi асы п ш огы рласа калма- ды, алдьщгылардьщ сезш естуге де анталаса койма- ды — 6epi де каз-катар калпында калды. Цара сур бастыктан кезш аударган Н урым, бул окыган тэртшта топтыц узына бойын кезбен шолып санына ж етй — жиырма терт катар, бастыгы мен прапорщики ком ан ­ да — туп-тура елу екен. Шинельдер1 api жаца, api ж асакш ылардшандей ак с ур ем ес, кеплд1р жэне ине- ж ш тен жаца ш ыцкандай с у ж аца KepiHfli, погондары- ныц оцасын да шац шалмаган, иыцтарында цылыш, белдершде наган, ю ш кене жапон винтовкаларын тоц- цайта ер цасына ш ген. Н уры м irniHeH риза болып, бай- цатпай басын шайкап койды. Атынан Tycin, айылын кайта тартып, бойын жазып алган прапорщик ерге цонды да: — М ен журд1м. старш ина. SKirirrepre аялдайтын ж ер д аярлаймы н,— деп к¥лак какты. Басшы офицер бул сезге де басын шулгып, иегш кагумен тынды, Н урым ац-тац калды. «Булардыц тэрйб1 осылай ма, элде imineH ты ны п б1зден буккен сыры бар м а? Ойлап- nim in, 6apiH KyHi буры н бйпп, енд1 ы ммен нусцауга 226

KipicKeHi ме?М ундай командирд1 керген ем ен...» деген ой келд1 оган. 9скерд1ц санын, т у р ш , келе жатдан ; ж олы н кергеннен кеш н оны ц сурары да, 6inepi де дал- маган сиядты . Сейлесуге онш а к¥м аР болм аса да, 6ipep ауыз « л даты су'оры нды да едц 6ipan аман-сау сура- сып, сез бастамаган командирге Нурым ез тарапынан «сапар оц болсын!» деуге де аузы бармады. Оган бул келе жатдан жандардыц вд1 де Typi де сур, ecipece да­ ра сур бастыдтыц жуз1 ете-мете жансыз, т ш и суыд кершдй forepi узап, дарасы у з О п кеткен жасадшылардыд тускен жерше дарадгы туспей жету унйн Нурым да, онымен 6ipre дайта аттанган прапорщик те булшлден ж ортадда кеш м . Bipae ж ер ж у р ш ж олды енд 1р1ц к1реп алганнан кейш , п з г ш н тежеп eKeyi тагы да аяц-бул- кшмен келе жатты. — Кай жадтыц ж интО ц, замандас?— дед! 6ip кез офицер Нурымга. Жауап берудщ орнына Н урым: — Сезге сарац дара сур Kici бас к о м а н д и р о в б е ?— деп сурады. Жыршы прапорщики: мынау жардемшкц шыгар, ал ец улкеш дара с ур болды го й » деп топш ылап еда. — И э, и э ,— дед1 прапорщ ик.— Ойылдагы аскер бел1мппн бастыгы войсковой старшина Эзмуратов де­ ген Kici осы . А ды л д ы , аскер iciHe ж етш адам. Сезге сарацдыгы: жол ж урш салыгып келе жатданынан. Алые сапар адамды дажытады гой. Нурым ойланып далды да, эйтсе де дара сур бастыд женш деп ез сынын айтып тастады. — Катал ж ан болуы керек. Сырын imiHe туйген адамныч ce3i де буулы жатады. Эскер басы деййз бе? Эскер басыныц да Ж аншага дарсы шыдданы ма? — К азад д ой ,— дед1 прапорщ ик ж ул ы п алган- дай.— Казад болган соц мына сиядты жас азамат- тарды басдармауга даны шыдар ма? Нурым ундемедь Оныч ойына: «Ж анша да дазад. Bipan дазад б1ткеншд 6epi жасадш ылардыд сойылын согады дегенге KiM нанар. А н а у А р о н тере, анау ж уан судьялар сорлы жасадшыны атып-асып жатдан ж од па? Ол аздай-ад, Текеш доргатам ы н деп д ы ры п салу- га да ж уз жанар емес» деген ш элкес сездер оралды /щ , 6ipan мына дасы ндагы од ы м ы сты офицермен ni- Kip таластыруды эдепш здш болар деп бегелд ь А з жургеннен кешн ол:

— Ci3 м ен ен : кай ж акты ц ж и й й с щ деп сурады- д ы з ба ? Мен А ц ц а ты б о й ы н ы й м ш ,— деда. — Аццаты бойында мешмен 6ipre окыган Х а й м ЗКунысов д е й й н м ектептеш м бар едц м у м к ш , ci3 оны б^лейн де ш ыгарсыз. Текедей реальное училищеде окыдык. Нурым ат й згш ш тежеп, офицердщ ж узш е пада­ ла калды. ----- Н е д е й й з ? — дед1 ол ш ош ы п кеткен жанш а офи- церге. BipaK офицер оган сезш цайталаудыц орнына, сас- цалацтап не айтары н бш м ей , кы зарып Kerri. Ол багана Н урымдарга: «Он алтыншы ж ьуш окопца алынган ж ь й т терм ен 6ipre мен де кеткенм ш , сондагы icTereH iciM бар, оц ы ган ы м бар, эйтеу1р и1ип офицер атагын бердЬ деп салып, енд! Х а йм м ен 6ipre оцыдым дегенше мы­ ла у зы н кара нанбай цалды , OTipiriM ш ы гы п цалма- гай деп сасып едь .О ныц «не д е й й з ? » деп ш ош ы нганы да содан деп ойлады . BipaK Н уры м оган ш ош ы нган ж ок . « Х а ш м т ц мектептеймш » дегенге тацыркаган. Ж ыршыга бул сез айдалада iHiciH кездесйргендей эсер е й п ед1. — Хак1м м ен 6ipre оц ы сац ы з, оны ц у й iniiH де б1ле- й н ш ыгарсыз,— деген сез туей Нурымныц аузына. С е й т й де ол езу тарты п, к у ш бой ы танымай туры п, ен- д1 гана eciHe ту й р г е н Kicim e, офицерге Kepicyre цолын созды. «Мынаныц eci дурыс па, eai?» деп ойлады да, пра­ порщик : — Неге б1лмейш, б1рнеше жыл 6ipre окып, б1ршщ уй imiH 6ipi б1лмеййн ш эш р т болм айды. М ен оны ц, ол м ен щ yfliMfli кер м есе д е сы рттан каныцпы з. Х а й м н щ у ш н д е : Э ке-ш еш ей , ага сы ж эне iHinepi бар,— дедь — Мен сол Х а й м н щ агасымын. — П рапорщ ик Н уры м ны ц Kepicyre цол созганын жаца гана туй ндь ----- Ы м м , й з .о н д а ... Э л й Х а ю м н щ ж ы рш ы агасы болдыцыз гой. Солай ма?.. — Тап езь Нурым Жунысов. — И з, Н ур ы м , Н уры м . К эне KepiceiiiK... Офицер жалма-жан атыныц басын бурып Нурымга жацындай туст1 де, жалма-жан келш оныц усынган цолын алды. EKeyi де езу тартып бет сипасты. — М е т ц аты м Сэлмен. Х а й м н е н ж а згы тур ы ай- ырылып кеткеннен 6epi хабарсызбын. Апырмай, 6ipre

гурып, 6ipre оцыган Х а т м н щ туган агасыныц кездес- сен ж ер ш кара!.. Тф у, адам деген ойлам аган ж ерде cepice беред1 екен г о й ,— д ед! офицер. Ол свз1н аяцтамай басы н ш айкай берд! де, Н уры м 5ейне т уган iHici Хак1мда кездесйр ген д ей ц уанды . Оган >ул адам коп ж анны ц imiHfle сы р алы сар, кол уш ы н бе- pin тар кезецнен алып ш ы гар ж ацы ны ндай к ер ш дй — А пы р м а й, а ,— дед1 тагы да оф и ц ер ,— ойлама- ган ж ерде кездестш . Х а ш м менен кп ш , кеп Kiuii. Сон- д ы ц т а н м ен щ туган М м д е й ке р е т ш м ектептеш м ... Ci3 цанша ж ас улкенмз Х а йм н ен ? — Yui жас. — Курд ас болдыц. Мен де уш ж ас улкенмш . А л j«a3 ip не т т е п ж у р Х а и м ? Уйленш ауы лдан ш ы га ал- !май цалып журген ж оц па? Оралда оныц суйген цызы i'а р efli, ж ар етуге уэделескен татар цызы. 0те суду кы з, М укарама дейтш кы з... Х а ш м н щ нагыз тещ-ак; едй Н урым не айтарын б!лмед1. Ол тек ц ан а: — XaKiM inini бетте... ж оц , уйленген ж о ц ,— дед!. — IuiKi бетте дейш з бе? Ол ж а к та не ц ы зм ет icTeft- fli? Текеде каламын деген ойы ж ок. эл п земствода штейтш доктор туысканыныц некерш е жазыламын деп журген,— деп, офицер муцшай туей . 1ш сш щ тап кай жерде жургенш , не icTen ж ургенш талдап айтып бере алмаса да жыршы бьпгенш m icim n жолдасынан жасырмады. — Атамандарга карсы ш ыккан агаларыныц тещ - регш де б1лем... Irani бет деп 6i3 Ж а й ы ц ты ц б е р п ту- бш дей Кердершердщ ж ерш айтамыз...— дедь Кенет оныц кец Ш шалкып к етй . Ер усй н д е жел- ! niHe Tycin ат сауы р ы н сипай кам ш ы л ады . — Кэне, ж урщ ш рейш !— Офицерге жел 6epin, ез! сар ж е л т к е TycTi. Офицер уш пз басын ш айкап, элденен1 еске Tycip- гендей акырын ьлбш темен карап келе ж аты р efli, Ж у- нысовтыц жетектегенше ерш йз ердь Ол да жел1ске туей . Казанат бие ете желшец екен, муш ел!к ж ер жел- геннен кей ш алды нда келе ж а ткан Kepi атты ц д ещ - нен ecin eTin алга ш ы гы п кетт1. Б1рак ол бар ж ел !ске салмады — й згш ш тежеп жыршыны жетектей желдь Kipa3 ж ер екеу! ж е л т н е ж е л т алганнан кейш кайта- дац аяцга кеш й. — Ш абыска калай? Ж ануар желшец мал екен,— деп, Нурым офицердщ биесше риза болды. 229

— Bipim ui рет MiHin шыццан малым. Сырын аса бй ш ей м ш . Bipan, ж еледд ж а дсы ж еледд— дед1 Сэл- мен. Аздан кешн Н урым: — Х а м м ш щ 1здщ уйленемш деп серт бер1скен ды- зы алдагы обозда келе жатыр. Ол (издщ лектыр ды- зы м ы з,— деде. — Н ойш ы !— дед1 Сэлмен. С ой ти д е,— болар-болар! Цыр мен ойды сапы рылыстыры п ж1берген биылгы кек- тем — тасы ган севдей, б!реуд1 бастан, 6ipeyfli сагадан ш ыгары п-ад ж аты р. Ол бала дайдан келде? Нурым М укараманыд кектемнен 6epi Жымпитыда- гы ем ханада icTeirriHiH, даз1р ж асадш ы ларды д суй ш т! «лектыры» болып алганын айтты. Бул офицерге Жола- манов сенбей йлдессе де, еледнй Нурым таныса келе оган бар сырды айты п салды. Оныд д осты д ниетше ине- ш д ж асауы ндай ш уба к ел н р м ед ь Ж ы р мен ан, сауы д пен езш -кулм душагында ескен cepi жан бауырмалдыд сез1мге балди туей . — Ci3 менен буры н б1лейн сол ж ас ару бады т са- парына ш ыгып келёдь Х а м м ншцзге жеткенше ушуга данаты ж од. «А уы р сапар, диын жол, Мукарама, дал- ганыд мадул!» дегенге кенбей «жауынгердщ жарасын байлап, басы н суйем есем м еш д flapirep дарындастыгым ш м ге керек» дейде. Мундай жанды ертпеуге бола ма! Пер1ште сиядты м р ш ш й з адам,— дед1 Н уры м аса 6ip шаттыд жузбен. Сэлмен ойланып далды. Оныд кез алдына не елесте- ген1н, дандай ойлар ойлаганын Н урым б1лген ж од. Сол м инутте оган ж адсы лы дтан езге eni6ip ку д п сй нэр- се оралмады. Бул жадылыс сез)м едь Нурымга да, Ну- ры мны ц достарына да зул ы м ды д басда жадтан твнд!... Отряд дарасы нга K03i Ш к к е н шадта ку н уясына телм1рш далган екен. Муны ж т т т е р батыс ж иекйд, кенеттен сейл ш кеткендей, дызыл сызаттана далган ico6eciHeH кердь Аспанда тас буркеп турган дара сур булттыд тап сол кетер Ш п кеткен ipreciHeH ж ел де азынай далды. А жары солып бур1скен дырды дара суыд буйыдтыра т у е й ; ат пен адам мнпреш п к етй ; мад даланыц ыд- тасынга дарай дедгелеген ербед ебелепндей, кеш м ке- лецде куржед даддан кеп жасадшы ж ейп жыгылган сай сагасына тыгылды. Н урым дайтып оралганда донадтар жерге алдымен ж етш Орадовтыд жузд1й орналасдан екен. Булар сай 230

бойындагы жиырма-отыз уйд1ч теч ж ареш ы н иемде- Hin ж а йга сы п та у л гер ш ть BipaK, соц гы ш рген конак- ца ыгысып терден орын берген жанша, Оракрв кейш- дег! елу ю нкердщ келетш ш ecTin ауы лды ч аргы шетш е бары п орналасты . Ю нкерлерге Kipe 6epicTeri бес-алты уйд1 цалдырды. Цазацтьщ баска ауылдарындай, бул улкен сайдыц бойын мекендеген ел де ем -уш уйден тебе-тебе болып б утш езек й бойлай ж айлапты. Сага- га т а я у ец ш е и й улкен уйд1 ж а са к ш ы командирлер1 ездерш е ьщрайлады жэне медсестра мен аспазш ы эйел- fli де осы Toyip пэтерге Tycipyre лайьщтады. Бул 6ip к°- ра-жайы да етекй , niuiem де мол даулетй шаруаньщ у ш екен. Сы ртта м алы бар, inrre о т ж ары л ы п, т у й ш шырып ж а т са да к е п к е д е й ш к утпеген к о н а к д а eciK аш пады — бейне у й ш ен б е з т и е й з тастап кеткен к,ыс- тауша дыбыс та бермедь — KiM ба р уй д е? EciK аш ! А р а м ы з д а т о ц ы п келе ж аткан эйел бар,— деп терезеден айкайлаган Ораков- ты ч казак екен1н керген соч рана уй нес! есш ке ж ы л- жыды. Уйден бала дауысы шыр етп. — Ж ечеш е, аш ьщ ыз, коры кпачы з. Bi3 ез адамда- р ьщ ы з,— д ед! М ук ар а м а , ini ж а к та ек1 ой л ы болы п турган эйел барын сезщ. Эйелд1ч урейленер себеб! де мол. Epi мен атасы алыстары тш ен ге кеткен. Цасында уш ж асар рана кыз баласы бар бул 6ip уыздай ж ас эйел едь Ол, сау ете калган эскерд1 кере сала аш ы к аулара коралап ж аткан койын тастай салып, шарбак какпаны шала капсырып уй ге ж уг1р ш ед1. Ж а л м а-ж ан сенект1 д е, iniKi eciKTi де тас б е к т п , терезе б!ткенд1 жайнамаз, дастарханмен кымтап та улгерген. Ол eciKTi аш ы п калранда етег!не орал а 6 ip re ш ьщ - ка н к ы з бала ж а т ад ам дардан ш о ш ы п к е т !п , енд1 ж ы - лап отыра калды. Ораков: — Кызым, 6epi кел. Ж ылама. М ен тимеймш ,— деп улгергенше М укарама кы зды кетерш 1шке карай алып та кетт!. — Мен K33ip саган к у ы р ш а к к е р се т е м ш . К ;асык бе- р е м ш . К|араз б у к тетем ш ,— деп, баланы 6ip-eKi р е т ж о - рары ы рры та кетер е ба стап ед к eci Kipin, с ей л еп к,ал- еан кы з к у л ш те Ж1бердй — Мен оры с м арж асы десем ...— деп куб1рлед1 ке- лшшек, Мукараманьщ казакша сезш е куанып кеткен- дей. озу тартып. Кел1ншек сонда да сеш м ш здеу к ез т ж й . «Ц азакш а 231

б!летш орыс цызы ма, элде ногай ма екен? деген eni уш ты ой келд1 оран. Тоцып келген М укарама от басына ж е т т барды. Казацтыц кара казаны кайнап жатыр да, казандыцтыд хшшде жумарлай тьщцан ipi цамыс шытырлай жанып, 0 _Дег®нше болмай оттьщ тьщ жеб1р кемеш не туйдек- т у й деп м ен ж огал ы п кетед1. К ы зы л жалы н бетэт шар- п'ып, 6ip с эт оны ц дызыл ала сэулеЫ у й дщ жарын ак, ш абдарландырып ж !бер д ь К у н элдекашан батып к,ас карайып калса да, уйде шам жок- Мумкш кешк! жак- кан камыс отынныц жарыгы бул уйлерге тамак nicin, ас жегенше керосин каттыгын жоктатпайтын да шы- гар. М укарамамен 6ipre KipreH аспазш ы эйел де о т жа- нынан кепке дейш куйбелектеп ш ыга алмай. кайта- кайта колдары н жалынра жанап ж аны Kipe бастаган саусактарын урпш тей бередь — Кандай кызу. отын,— дед! аяк-колы жылынып, енд! ак ж узш е кызыл шырай нур ж упрген Мукара­ м а .— Bi3fliK Оралдагы у й дщ камин пеш тершдей шар- пып тур. Келшш ек Мукараманыц езш е де, еезше де тавдана карай бердь — Мен мусылманмын, жецгей корьщпацыз,— дед! М укарама оган, эйелд1ц эл1 жатыркап турганын керш. Эйел ундемед!. Т ек кана жуггрш журген тап e3i сиякты мелд!реген кара кезд! ю ш кене кызына 6ip, Му- карамага 6ip карап к°й ы п : — А п а н т щ бкпед!, Зэуреш , ак ^р ы н , отка Tycin кетпе,— деп, конакпен жараласа бастаган сэбимен сей- лесть Бала М укарам ага кел!п тагы да кетер дегендей болды. — Кел, Зэурещ, кел. О, кандай матур бала,— деп, М укарама кыз баланьщ атын б!рден карып алып, колы- нан устады , ез!не карай тартып, тарап кой ран тулы- лымынан сипап койды. Зэуреш уй1р!ле кетт1. Тулымын сипаран Мукарама- ныц басына кол созып, юш кене ак шапкес!не жар- масты. — Э, м ен!ч ш апкем д! KHrici келген екен,— деп, М укарама жалма-жан ш апкесш басынан алып балага к и п з ш , о т с эу л е сш щ ж арыгы мен. бейне 6ip кептен ой- натып журген баласындай Зэурешпен болып кетть Ке- л1ншек м у р ж асы ж о к бестш ш амды ж агы п, казандьщ- т

ыц жиегше койды. Уйдщ inii epi жарык, epi жылы епке беленш, жолдан келген жандардыц кещ л хошы ты л а бастады. «Л екты р» цызды, аспазш ыны TycipreH у й еш бел- 1ел! екен. От ж агы лы п ж аткан казан ж агы нан узы н гешпен болш ген конак белм ем царакелецке тартып, селгендердщ кеэш е тусе койган жок-ты. Эйел шамды :ол ж акка ш ы гар ы п: — Мына бвлмеге Kipinie, тврге оты ры ц ы з,— дед1 Зраков пен Н уры м га 6ip карап алып, едем! кызга. 5ул белм енщ е д е т тактайлы, тактай у стш е к ш з те- селш, шлем жайылган. Тер ж актагы керпе устш е 6ip-eKi к ус ж а сты к тастаган, у й дщ жайлы екен! ке- piHin тур. — Biere мына жагыцыз ж аксы ,— дед! Мукарама вйелге казан ж акты KepceTin. М укарама жататын жерд1 де б1рден белгш еп кой- д ы ; ана п еш тц касына еш Kici мол сыярлык, кысы- ^ла-кымтырыла Жатуга тура келсе — терт адамга да орын табылатын. вйткеш бурыш ж актагы аяк-табак, шелек сиякты ыдыстарды жене одан epi шашылыццы- рап жаткан ер-токым. камыт-догаларды жинастырыц- | кы рап койса, езш е де, аспазш ы эйелге де, TinTi кы зы \\ мен уй neci келшшектщ 6epi сыйып кетерлш. — Ьцонак белмеден осы ж агы ц ы з унап тур, жец- |гей,— дед! ол тагы да. «Осы сезге токтам етес!ц, бэйб!ш е» дегендей, eciK- тен топтанып KipreH Ораковтыц касы ндагы косш ы се- IpiKTepi: — Лекты р, с1здер осы ж ы лы ж а кка ж атарсы з. Б !з мына белмеде демаламы з. А дам дар Teric орналасы п Кболды. Ж алгыз-ак Ж унысовтыц екьуш жшгг! ыцгайлы орын таба койган жок. MyMKiH, оларды да б!рдеце ет!п, 3осы жацкд сыйыстырамыз,— дед!. Tepri белмеге б1рден eerie адам ж айланы са баста- ! ды. Олар кару-жарактарын оыпырып, ш инельдерш \\ шеппп, буры ш ка у й !п , ездер1 ж ец!лтек куй1 пеш ке жа- кындап дастаркан басына жиналган жандардай m pi- nice калды. — Т ам ак ж агы н реттецдер,— деп eMip берд! соцы - нан келген Ж оламанов. , — Шай да, ет те бар,— д еси есж жактагы кап- шык-коржын кетерш ш рп зген екеу. Кеш!кпей казанда кайнап жаткан су самаурынга 233

цуйылып, оттыгына ш оц толтырылды. Тамац салынды, цам ы с оты нга тезек цосы лды. А дам ны ц ж ы луы , пеш- T i« кы зуы , цазандыцтыц ш арпыган леб1 уйдац ш пн т е з д е моншадай етш ж!бердо. — Тамац шпеенше де, пикеннен кейш де кезекте- cin царауыл царайсыцдар,— деп Ж оламанов жылын- ран ж1г1ттердщ екеуш ат жайлауга, 6ipeyiH кузетке шыгарды. __— Сонымен офицерлер басты гы н ш ацырмаймыз гой,— дед1 Ж олам ановка Орацов, ас алдында.— Ме- н щ ш е ж а й -MaHicri ком андирдщ ез аузынан сурап ка­ ру де Tepic ем ес ед1. — Ертец тер т K03iMi3 тугел отырып сайлесерм1з^ БатырбекФз жэне М эмбет келмей болмайды. Алдымен езара ойласып алуымыз керек. — Ойласу дурыс цой. Bipan сенбеген адамша бутш кеш ж у з KepicneyiM ie огаш ырац. — Сол сену-сенбеу ж енш де 63iMi3 6ip пэтуага ке- nyiM ie керек. Орацов басын шайцады. — & адщ мына сезщ1з цызыц сез. Елуш ушке бе- лш алып енд1 TeMipre царай аса бермейвпз бе,— дед1 ол.— М ш ез ш ыгаррандарын Kepin алармыз. — Косылмаймыз десе не !стемекцпм1з? — Fa леке, цосы лм аса келмейд! рой,— дед! Нурым Орацов жагына шыгып. — Ж оц, ертец сейлесем!з, ж М ттер. Мен М эмбет пен Баты рбекке ш апцы нш ы ж1берД1М. «К еле алсацдар тун- де келi « дер, тунде келе алмасацдар, ертец сэскеден цалмацдар» деп хабар айттым. Олар алые жерде емес, Калдыгайтыныц басына аялдауы керек. 9p i кетсе жиырма шацырым жер. Орацов пен Нурым ундемей цалды. К адет корпусы н б т р г е н н е н кешн б1рнеше жыл О ры нбор гарнизонында цызмет iCTereH жы ры нды 9 з- муратов Ойылдан ш ыга булЬспплерд! тез цолга туф- рудщ айла-амалын жасап едi. Ол жасырын жобасын еш ш мге эшкерелеген де жоц, ж ас офицерлермен «цан- дай ацылдарыц бар?* деп кецескен де жоц. Елу ада- мын mrepi оздырып экетш , «6i3 де булш шыгардыц* деген жалган лацаппен жасацшылардыц арасына ену тэФл1 цаз1р оры ндалы п та цалды. Ол Сэлмен Аманбаев- тай сезге уста ацылды адам арцылы «ж унбас жасац- ш ыны» алдап 6ipre цонып жатыр. Буран жалгыз Ж о­ ламанов цана сенер-сенбес ойда цалып, квб1рек цабац 234

цатты. Bipaa; оны ц да цолда дэлел1 ж ок , тек «офицер рацымсыз, атаман рацымсыз» деген ж ек керуден шыц- Kai. болатын. А стан кеш н ол кузетнпш мьщтап цадагалауга Ki- picTi. Сай бойын ж у р т уйцыга кеткенше элденеше рет ез! аралап цайтты. Ш еш шбей жатып, тун ортасы ке- зшде де сыртца шыгып тещрекке цулац тосып узак отырды. Bipiumi тун тыныш ет и . 4 — ...Х аш м , давай 6i3 де барып цайтайыц... 0 з сезш ен Сэлмен e3i шошып оянды . Bipaa; не айт- Канын б1лмедй Касындагы ж ш т шалбарын к и т , eHfli eTiriHe дол созы п ж аты р екен. — Мен не дед1м? ¥йцысырап б!рдеме айттым ба ?— дел сурады ол кш нш жатцан уыздай. ж М ттен. — Сэлмен ага, м з кеп сейледцрз, узак жур1с цал- жыратцан болуы керек. «Ж ур-жур, митингке барайьщ дейЫз эЛдешмге. А л , соцгы се зп ц з: Х а ш м , давай б!з де барып цайтайыц,— деп кезнцзд1 аш ып алдыцыз. Сэлмен ац-тац болып аз жатты да, eai уйцысы аш ылмаган кезш цайта ж ум д ы . Bipaa; ол уйьщтай ал- мады. ¥зак ж атуга болмайтын ж оры ц цауы рты, элде- кайда жатцаны, кеш еп куннщ д убШ и еске тусш , уйцы цушагына енд1ре цоймады. Ж ацагы сез ж азга салым Текеде болган оцигаларды кез алдына алып келд1. Астан-кестен кундер зулап eTTi 6ip с э т : дурсая- деген ат туягыньщ дыбысы, гурс-гурс еткен мылтыц даусы цулагына шалынган сияцтанды; улкен кеше- Hin бойын каптал кеткен кара папакты казак-оры стар тап карсы алдында тургандай болды... К езш ашып жаткан соц да ой м зш е туей. «Х а ш м , д авай 6i3 де б арайык!.. Бул сезд1 мен кашан айттым? А , Текеде, большевиктер съезд ашкан кунде- pi. Элп шшкене кара ж М т... Хаш м нщ гимназист до- сы келгенде айттым. Апырмай, кеш еп агасын керген- нен кейш п ойлар гой шырмай бастаган, иэ, шырмай бастаган! Шырмай...* Ол кабагын сипап элдеб1р зiлдeй ойды ж азы п ж1бер- Menmi болды. К абагын катты-катты укалац та ж1бер- дк BipaK ой ш ырм ауы таркауды ц орнына т р г е н жщ - тей молайып бара жатты. «Бул не? Анау Нурым жыршы. Анау сулу Мука- 235

рама. А нау бас кетерген д азад aciriTi. Ана ж т т т е р , цара домалад дазад балалары, элдедайда умтылган ер кец!лд1 жандар... Булар... шынымен пара ж ердщ дой- нына... жазыгы не? Не уш ш ? Бас кетерген! ушш бе? Тецдш ieflereHi уш ш бе?..» Сэлмен орнынан ушып турегелдк — Ж т т т е р д о оя т!— дед1 ол э л п бала ж т т к е . Ол бул сезд1 ойланып айтдан ж од , уш куннен 6epi дарауындагы жандарды ерте оятып, дагды алып дал- ган эдет уйреншнста жарлыдты ауыздан ершыз шы- гарды. — Сэлмен ага, ж т т т е р к ш н т жатыр. Тамад же- нш де не жарлыд берейз?— деп сурады жас ж т т . Б е л г т досш ы баласы болмаса да бул ж ас ж т т Сэлменге жолга шыдданан 6epi Ш к ете бастаган: тускен жерде езш Ш мен 6ipre оныц атын жемдеп, жу- рер кезде оны ерттеуге кемектескен. Эзмуратов Сэл- менд1 барлауш ы есебш де алга оздырганда ж ас ж т т «м ен 6ipre барайын» деген и л е к айтып едц б1рад от­ ряд басты гы р уд са т етпедк А л мына А щ ы сай басына жеткенде ол йрден Сэлменнщ дасына орналасты. Сэлмен де, бала ж гги те эскер дызметшде болып ысыл- ган жандар емес-тд Bipi Оралдыд Реальное училище- ciH бвдргеннен кеш н ж азгы туры елге оралып, Ойыл- дагы юнкер мектебше писарь-интендант болып дыз- метке KipreH-fli. Орта дэрежел1 6iniMi бар бул алгыр адамга аздан кейш -ад Kinii офицер атагын берген. А л, жасы он жемден аса дсймаган бала ж т т Цызылдо- ганыц терт жылдыд орыс-дазад мектебшен келш тус­ кен курсант болатын. Бул болашад офицердщ аты — Ж ангожа едь Т ам ад ж ен ш д е ж арлы д куткен Ж ангож ага Сэлмен долы н 6ip С1лте/ц де, ж ауап датпастан сы ртда ш ыгып к е т п . Ж а с ж т т ац-тац болып турып далды. Ол офи­ цердщ езегш ертей бастаган ауыр ойды бшген де жод, сезген де ж од. Оныц бар к у д т «уйыдтап жатып кеп сейледщ !з» дегешм „кещлше келш далмагай, дол сш- тегендей басда себеп ж о д efli гой деген балалыд ой- дыц тещ регш де болды. А-здан соц Ж ангож а да сыртда ш ы дты . Б1рад ол тещ ректен Сэлменд1 кере алмай, ^асты д тускен у й дщ сенегш е Kipin efli, оган басын тацган бейтаны с офицер дарсы ш'ыга келш : — Аманбаевты шадыр, тез. Командирге керек,— дед1 ту сш суы ты п. Бул басын тацган офицердщ Ойылга дупия буйрыд 236

желген адам екенш еспгенмен Ж ангож а оныц фами- шясын бжмейтш. — Сэлмен агай сыртца ш ыгып кетш еда эл п д е , те- цректе жоц,— дед1 Ж ангожа оган. — Ж ерден цазсац да тап,— деп, ж ер тепсш е цалды басын тацган, туш суы ц арык; ецд! офицер. i Ж ангож а цорцып KeTTi. Ол сасып царсы жауап ца­ та алмай ж у и р е ж енелдь Б1рац булар тускен тер т уй- Дщ тертеуш де де Сэлмен болмай шыцты. Не icTepiH бшмей, т у « суыц офицер тагы жешре ме деп цысы- лып, б1рац таба алмаганын м эл!м етпеуге амалы бол­ май, ол цайтадан Эзмуратов тускен уйге келдь «Бул цай ж акка KeTTi? Менен азгана уацыт бурын ш ыгып jpfli уйден. Маган ацырганы еш нэрсе ем ес, Сэлмен агайды cerin тастайды-ау ендь..» CaTi болганда белме- де жалгыз гана Эзмуратовтыц 63i терезе алдында ту- р е г е л т турып стаканмен ш ай iiuin тур екен. Барлык [Зескери тэртш пен Ж ангож а: —- Тетенше отрядтыц бас командир! войсковой |старшина мырза, прапорщик Аманбаев пэтершде де |ж оц, юнкерлер орналаскан уйлерде де болмай шьщты. Енд1 не буйырасыз?— деп т ж тура цалды, оц колы ку- лагынан аса кетерждь Эзмуратов стаканын терезенщ алдына коя салып, жас ю нкердщ бет1не багып 6ip с эт ойланып турды да. Салмен ж енш де ем ес, баска эц пм еге к е ш и . — Сен ез1ц цалап ш ыцтыц ба? Элде д уга ел1рш от- рядка epin кеттщ б е ? — деп сурады ол Ж ангож адан. — Дал ез1щз айтцандай, ез1м цалап ш ыцтым, войс- .'ковой старшина м ырза,— дед! бала офицер !рш лм ес- |тен. — Ж асыц нешеде? — Он ж еи де, войсковой старшина мырза. Жап-жас, жузш ен cyTi шыгып турган бул юнкерд! жанына алып icKe yftpeTKici келд! ме, элде мына бол- галы турган жанталас цыргын устш де (цыргын бола- рын Эзмуратов бастан-ак й лд!) бикунэ жазым болып кетер деп аяды ма, ю м бж сш — Эзмуратов Ж ангож а­ дан кезш алмай царап турды да: — Цаз!рдец бастап маган вестовой боласыц. Ш арт 6ipey: не керсец, не сезсец тура айтасьщ,— дед!. — Хуп, войсковой старшина мырза, керген-сезге- HiMfli букпей тура айтамы н,— деп, оц цолын цулагы- нон жогары к е т е р т турган куйде Ж ангож а екшес!н д!к е т ш з т жерге цадап цойды.

Бул кезде Ж ангож ага жер TenciHin прапорщикт! «ж ерден цазсац да тап* деп ж еш рген офицер Сэлмен- ш ц соцынан e3i кетш едь Бул басын тацган офицер ац ! орамалын цайта шештъ енд1 мацдайын гана цигаштап байлаган ж оц , ол оц жак, к езш бастыра, 6ip жагын ту- i тасымен тацды, мойныныц да тец жарымын цосацам- [ ты ды . Басы ндагы цара сурш пен ты стаган буйра к,у- ! лацш ын б е р ж т щ ж огары т у р Ш п турган жалпац ете- г ш томен Tycipin ж1бердх; орамал жапцан к езш щ ай- наласын куйемен (уйден ала шыцса керек) 6ip сипап 1 OTTi; оны ц керер ж ерш ен цым тач турган ш уберек \\ ж и егш кет ер щ й р е п те цойды. Сырт царауга аяк ба- сысы ш ымыр, денеи тж , бас цондырысы тузу бул адам д е т сап-сау сияцты да, ал, кез1 мен бетш е эл- ' децалай ац даусызда зацым ке л й р ш алган жан дер- лж . Ол юнкерлер тускен терт уйден epi асып, кеше кеш жасацшылар орналасцан цыстауларга кетть А сл ан суп -сур . К ун K03i тас ж абы ц. Цар ушцын- д ауга тая у турган ертец й ш ац. Бурынгы кораш цал- пынан элдецайда царасыны молайып, тайпац тебе жа- | таган уйлердщ ыгы нда да, аула жанында да, TinTi я кора тебес1не уйген шептерге де бойлай тускен шо- 1 гыр-шогыр ат цаптап кеткен. BipaK, бул ц ы с алды ж агы м сы з к у ш бу р ккен бала- | ны да, салыццан жасацшыны да, тш т! куйбецдеген уй | иесш де жылы жерден ж1бермей турганга уцсайды. I Сырт жансыз, уй цолайлы екенш дэлелдегендей тек I кана сол томпиган цыстаулардыц жудырыцтай му- г жыц муржаларынан солгын тутш шыжымдайды. Аттан езге мал мен жан кезге шалынбаганмен бу- ( рыш-бурыштар бугып отырган жасацшылардан да кур , емес екен. Жацындап келген бвтен адамныц алдынан I 6ip кара ж йтт карсылай калды д а : — Ciere KiM керек ед1?— д едь — Bi3flin прапорщ ик кай ж акка K erri?— деп су- рады онан офицер ж абы к кезш шецгел астынан ка- раган цыргауылша сыгырайтып. — А . к еш ей 6i3re келген прапорщик п е?— деп, цара ж!г1т оны бш гендш ш айтып салды .— Ол жаца гана асып к е т т . Ж уз басы жаткан аргы шетш, анау Кос м урж ал ы улкен уйге. Цаз1р сонда ж еткен шыгар. К айыры лы п т1л катпастан офицер туп-тура сол уи- ге аяцдады. Ол еш жерге токтамады . Ербец ете калган ы к жактагы ш аруага да, сиыр саууга шыккан эиелге 238

це, й п й «м ырза, ci3 к;айда барасы з?» деп дауы стап калган жасакшыга да ж уз бурмады. Улкен уйдщ кубыла бейнде не жылгы uiipin сур- ленген шеп-шелецнен салган бш к шеген бар екен. Ше- генн!ц. шпнде узынш алап уйген п!шен. Пиненнен api баты с жакта ipi талды ecKi ш арбактан тургы зган у с й ашык к узй кой кора. Цой цораныц 6ip ш ей цыстаудыц арка жагындагы бурышына й р ел ш й . Bip жагы уй, о ц т у с й й niuieH, баты с ж агы ш арбак кора, тврт бурыш- ты улкен ауланыц ш Ш де шеп жеген аттар кершдь «Уйге Kipin барып, с е т командир ш акы рады , десем не icTen, не сейлecin жатканын байцармын» деп ойла- ды офицер eciK жацца карай niuieHfli айналып е й п . Сейтй де ол м л т турып калды; оныц кулагына сейле- cin оты рган адам дыбы сы шалынды. BipaK ол булардыц цай жерде екенш шамалай алмады, тек кана 6ip адым Kepi nieriHin, ауланыц iuiKi бурышына кез ж1беруге тырысты. «М е т танып коятын сумырайлардыц 6ipi тап келсе кайттым?» деген ой сап е тй басын тацып, кез1н басты рып, м ойны н орамалдыц уш ым ен орай сал­ ган офицерге. Бжелден i3 ацдып. сез тыцдап, кимыл бакылап уйренген бул офицерд1 сакты к ceeiMi де иык- тан тартты , сонымен 6ipre оны « 61л! Цалай да (Ил iui- те не бары н!?» деген суганакты к та ж елкеледь А ула- да к1м барын, олардыц не ацпм елескенш ол ацгара алмады. У йге де Kipin кете алмады. Кейде адамныц багы болмашы нэрсеге де байланысты, ал, бул офицер- д iH 1 зд егет бул жолы imTeH ш ыгып келе ж аткан кыз сезш ен... KefliMri М укараманыц сезш ен табы лды , цыз- дыц асыл ce3i ацдушыныц кара ниейне жетектедй Бул — белгйй офицер Айтцали Абылаев едь Абылаев Эзмуратовка ергеннен бастап езгелерге 63iH .эшкерелемеуге, ж е ш келсе таны тпауга ты рысып бакты. вйткен! жасакшылармен бетпе-бет 6ip кездесей- н1не ол кум эн келйрм еген. А л, Эзмуратовты ц «булж - ийлердЬ айламен ж ою жобасын сезгеннен кейш Арон теренщ сенген cepiri амалды асыра беруге умтылды. «Юнкерлер арасында м енщ бары м ды жасакшылардан Tipi пенде б!луге THic ем ес. Бш се — ic 6iTTi, MeHi алды- мен Эзмуратовтыц 63i куртады, е й т к ет жасырын сы- рыныц ашылганын алдымен ол менен керед1» деп туй- дь Сондыцтан А бы лаев бет келбейн байцатпау ymiH Ойылдан ш ыгар сагатта-ац басын тацып алды. Оган себеп те бар efli: жасацшылар кол-аягын байлаган кез- де оны ц мацдайы агаш тапанш ага ти ш Tepici сыды- 239

рылып цалган болатын. Соны буркеу сылтауымен бе- йн1ц де тец жарымын тацып журген-дй Буйн оганоц кезш коса, мойнын да орай туей . А бы л аев TOHin келш , icipyre е й ойлы болып турган кезде iuiKi ж актан келе ж аткан адамныц аяк баска- нын e cirri. Ю м де болса карсы к е л м е й н деп ол Kepi жалт 6epin бурыш айналды да, ез жешмен журген адам бола койды . Уйден ш ы ккан Kici оган карай жур- мей екшпп жакка к е т й ; ал оныц аяк басысынан офи­ цер эйел екенш ацгарды . Ж у р е Tycin бурыштаи сы- галаган Абылаевка эйел ту сыртынан да таные жан- ныц ш ш ш ш коз алдына алып келдк й п -й к м у ст , ашык мойын, асыга басып к т к ш е умтылган бул эйел... эйел ем ес. суй р ж тей б1лектер1 мен денесш щ бар сы м баты , аягы ндагы кы зы л сацтиян eTiK пен жа- йылып кеткен шашы М укарама екенш карамай таныт- ты . Абылаевтыц тула бойы муздап кеткендей болды. Ол 6ip с эт козгалм ай цалды. BipaK кы стаУДьщ екш- uii кабаты на Tycin ж о к болган .кы зды ц даусы оны селк ете ту й рд ь Селм ен!.. Ж у н ы сов ! Н еге айтпады цы з?..— деген создер узШ п-узШ п кулацца келдй Абылаев сойлескендерге жацындай туей. — К эд1м й 03iMi3flin М укарама К урбанова!.. Абылаев бурыштан сыгалаганда, Сэлменге асылып мойнынан кушактаган кызды кердй — Х а й м г е , Оралга барасы ц ба? Ой, молодец!— дед1 Сэлмен прапорщ ик оны арцасынан цагып. — B ipre барам ы з. М аган Ж уны сов... мына Kici айт- т ы й з д щ осы нда екеш щ здц — дед1 кы з Н уры м га ца- рап. — Ойбай, айналайын, тоцасыц, уйге. Kip! Мен цай- та айналып согамын. Эцйме кеп, бул жерде сойлесуге болмайды,— деген прапорщ икйн ce3i Абылаевты кеу- деден uTepin ж1бергендей болды. Абылаев жалма-жан 03i келген бурыш ка ж уйрд! д е, ieiHuie у й д щ eKiHmi кабаты мен эр ! асып Эзмуратов- ка жетуге умтылды. «Пасыцтыц! Тыцшылык! Жауга у ста п бер у ш ш ж !» деген сездер оны ц iuiiHe сыймай озе- гГн ертеп бара ж а ткан сияцтанды. Бурын кормеген, сырын бшмеген бул офицердщ соцы на тускен1н байкамаса да, Сэлмен де пэтерш е цай- туга асыкты, Эзмуратов жоктар деп ойлады. — А л, мен асыгыспын... Кундаз келш эцймелесем. Уйге Kip. М укарама, уйге Kip!— деп, Сэлмен кетуге 240

R ыцгайланып Н урымга жакындай т у е й д е : — Keiuip, [I мен кеше жалган сейлед!м. Окопка барганым ж ок . ез- f reci де... б1зде булш ш ыгарды к дегеш м eTipiK... Соны ! айта келд1м. Басдасын кейш айтамын, 6ipep сагаттан I кешн кайтып келемш,— дедь Ол асыцпай ец ш еттег! eei тускен уйге келд1; кещ - л1 енд1 гана жай тапцандай бо л д ы ; иыгынан баскан з1лдей куна ысырылып жерге Tycin, денесш де жецш - д етш ж1бердь 03iHe 03i: «Ж ок, 6i3 мына K03i мелдБ реген кара коцыр ж1пттерд!ч en yi ymiH ем ес, eMip су- pyi ymiH окы ды к- Солай! Сол у ш ш ! Мен м уны баста неге ойламадым?! Ж аксы. 0ткен кдшан да отн и и ть Ойламай бастаган сапарым болды , тек eHflirici isri ic- ке айналсын...»— д едь Сэлмен бей -кол ы н ж уы п, та- ранып улгергенше Ж ангожа жетш келш : — Сэлмен ага, ci3fli командир ш акы рып ж аты р ,— дед! бэсец унмен. Бурын тадылдап туратын ж ас ж М т й ч баяулап кал- 1 ганына тацданып «саган не болды? Неге ренж дач?» j деген аяиыш кезбен царады да, Сэлмен муныд мэшеш : сураудыц орнына: ■ — Ж асакш ы лармен сейлесу ж енш де KepeKciTin ж аткан ш ыгар. K^aeip, Ж ангож а, каз1р. А л . сен ж аксы - лап турып шай эз1рлет, екеум !з ракаттаньш отырып йнешк,— дед!. — М е т езш е вестовой етть.. — KiM? — Бас командир Эзмуратов мырза. — Соган ренжш турсы ц ба, Ж ангож а? Бэсе, унщ баяу, кабагьщ да жабьщкы. Оцасы жок, кайта бул жак­ сы болады саган. — Жок> Сэлмен ага, оган ренж !п турганы м ж ок ... — Жарайды, кешн сейлесерм!з,— деп, Сэлмен пэ- тершен шыгып, цасындагы бас командирд!ц алдына мэл1м болды. — MeHi ш акы рыпсы з. жарлы гы цы зды айта бер!- Hi3, кулагым с!зде, Эзм уратов мырза. Эзмуратов Сэлменге ундемей царап турды да, аздан кеш н: — У йодзде ж ок болдьщыз... Элде ана жалач аяк жасакшылармен эцг1мелес!п ж урс!з бе?— дед!. — Ж ок, Дей салды Сэлмен.' С о й т и де «ж а ла ч аяк жасакшылар» деп корлаган сезд!ч ащы уы озш е тиш кеткендей: — жалач аяк жасакшылармен эчймелеейм 241

гой кеш е, енд1 ci3 е зй ц з сейлеспей ш з б е ? — дед! сур- ланып. Б ул с е з д щ KekeciHiH Э зм ур атов ж а ц сы уцты , оны ц аргы ж агында турган Абылаев та эбден тус!нд1. — Ж ацсы . М ен ез1м сейлесем ш .'Б ара берщ1з,— де- д! Эзмуратов тусш де, уш н де езгертпей. • Сэлмен уйден ш ыгып кеткеннен кеш н Абылаев ас- цацтай бастады: — Есггыщз бе? 0Tipiri табан астында шыцты. 0ц- кей бузыцтыц басшыларына барып ойындагы бар сы- ры н жайып салды : «Хагамге, Оралга барасыц ба? Ой м ол од ец » дед1 ц ы зга. А л ц ы з о г а н : «BapiM ie 6ipre ба- рамыз» деп цол шапалацтады. Бул цыз большевиктерге тыцшы болып уг!т тара- ты п ж урген студент Ж уны совты ц цалыцдыгы. А на ца- сы н д агы сол Ж у н ы со в т ы ц агвГсы — ж асацш ы ларды ж ы р м ен азд ы р ган сур ц и я. А л , а%а М эм бет д егеш бел- пл1 бас кесер, Кирилловне ш абуыл жасаган, Арон те- ренщ уйш е келш бейбастацтыц еткен, ат цуйрыгын Kecin «ш олац атты большевик» болып шыццан жуген- ,ci3. MiHe осы ла р м ен бары п сы р ла сы п, мына сенген прапорщ и гщ 1з iniTeH ш ал у iciH e KipicTi. Булардыц тыц- ш ы лы ц ic i, imTen ш ал у s flici квптен басталган, терецге к еткен па сы цты ц . У алаят м у ц та ж ы н а ж1бер1лген цару- ж арацты талап алган Богдановна бойындагы партизан- дарм ен байланы сты . Булардыц Оралга барамыз деу1 де сол ар га ц осы л у . Э йтиевке ж е т у . MiHe, ж а у ды ц Typi мен ic i,— дед1 А былаев жерге тугарга. — Ж а н гож а , А м анбаевты ш ац ы р !— дед1 Эзмура­ тов. — Командир мырза, ш ацырсацыз да, шацырмаса- цыз да, оныц н и ей белгип,— деп Абылаев «мынаны да байцацыз» дегендей бурыла берген жас я а г т ц сыр- тынан иек цацты. — Ж а р ай д ы , ш ац ы р м а!— деп, taKi ж арлы гы н ко­ м андир цай ты п алДы. Ол Абылаевтыц ж ас ж М тке де сенбей иек цаццанын iuiTefi м ац у л к е р д ь А з ундем ей турганнан к ей ш : — Байцацы з, п этер ш ен ш ы ц па сы н ,— дед1 А бы ла- евц а. А бы л аев ба сы н изед1 — СэлмещЦ пэтерш ен шы- гармау амалын ол ойлап та улпрдь 242

YLJJirUUI ТАРАУ. Жасы да улкен, тш и бук!л Жымпиты эскершщ жабдыцтау iciH басцарган лауазымы да зор, оныц ус- TiHe батыр келбеттц албырт М эмбет уйге Kipin келген- де Жоламанов пен Орацов орнынан ушып турегелдк — Каратаягыц цайда?— дед! Мэмбет Жоламанов- ца терге шыгып отырмай жатып. Оныц «Царатаяц» деген! Ойыл офицер! екен!н уй- д еплер TyciHce де, сырттан М эм бетй ертш к1рген Ну- рым ацгармады. Ол кулш Жоламановца «онысы к1м?» деген иша- ратпен цабагын цацты. Ж у з басы м эл!м етт1: — Чаратаяц офицер тускен пэтер!нде> езект1ц ар- гы басында. Батырбе| екеуЗДзд! к у т т отырмыз, алды- мен езара ацылдасып алайыц деп... — Ш ацырт!— дед! Мэмбет. Офицерлер басты гы н ш ацыруга Ж олам анов eici ж !- riT ж!бердь — С1здерд! отагасы лар шацырып жаты р. Бастап алып келуге 6i3fli ж!берд1 децдер. Эдеппен ж у р !п , эдеп- пен турыцдар. Олар цаз1р б1зге цонац есебш д е,— деп ескертт! жуз басы жМ ттерше. Эзмуратов келгенше Ж оламанов бул офицерлер же- нш деп niKipiH ортага салды. — Мэкец жаца «Царатаяц цайда?» деп тегш сура- ган жоц.— дед! ол Батырбекке царап.— Офицер де оцымы сты . Олар да ана б1здщ цос Д осм ухам едов пен Арон тере сияцты ацсаусац азаматтар. А уы зш а: тец- дш , бостандыц жолында басымыз цурбан, деп ецештс- се де, iCKe келгенде цара цазацтан ж огар ы ту р а цала- ды. Осылардыц уалаятца царсы кэтер!лд!к, сендерге цосы луга !здеп ш ы цты ц» дегенш е м еш ц iniiM сен- бейд!. Батырбек ундемей М эмбетке к о з тастап efli, ш ойца­ ра цабагын туйдь — Сен де соларды ц 6ipi емес пе ед!ц. М ш е, ушрйц- нен бол!н!п Кирилловты тастай салып 6i3re цосылдыц гой,— дед1 М эмбет ЖйЛамановца. Ж оламанов сасып ж ауап цатуы. — М ен!ц ж еш м басца гой, М эке. Мен царатаяц та емен, оцымы сты да емен. М е т ц 6iniMiM де, енер1м де 243

ездерщ мен б1рдей. Сонсоц... ж од . аргы жагы н айтып та кереп ж од,— деп, Жоламанов б егел т далды. «Офицер болган соц адеуй ек деп жиырылады. Озде- ! рш дей м енщ де дара дазад е к етм д1 б1лмейд! екен гой» ] деп ойлады Ж олам анов, олденеге екш гендей, б1лд1р- мей басын шайдап. — А л , сонда булар 6i3fli алдамадш ы м а? Не мад- сатпен алдам адш ы ? Не 1стемекш1 сен щ ш е?— дед1 Мэм- бет Жоламановда ектем унмен. — Н е icTeMeKuii д е й й з бе? MiHe, соны ойласайыд. Душ пандыд ойлаган адам ж аулыдтыд турш де таба алатын шыгар. — Нолынан бод та келмейдц— дед1 Мэмбет. С ей т п де Kepi uieriHin терезеш ц алдына барып да- лага дарады. Батырбек те, Орадов та сезге араласа дойм ай , б1рад Ж олам ановтьщ кудш ш е дулад дойып ойланып далды, ецдер1 сурлана ^усп. А да м ны ц 6ipiHe 6ipi ете у д са сы ж о д , т ш и е п з ба- ланы да оп-оцай айыруга болады,— деседь А л, мшез бен дулыдтыц сан дырлы келепш де даусыз. Bapi де 6ip эрш тес байтад даланыц эр жершде туып-ескен бул бес ж т т т щ жш ггтш дыры да дара-дара болатын. Ес бШ п , етек-жецш жинаганнан 6epi жиырма жыл бойы езгенщ дегешне конбей, шанышдыдан жырылып дара суды дад жарып деле жатдан сэры сазан сиядты, М эм бет бу гш ор кездессе аттап OTin, то р кездессе дад айырып кетерлж едь «Орданы кеше ойрандап шыдтым. Кенбегенд1 тодпадтап бас ид1ремш, 61л1мд1мш деген ш ш аядтар м ш е ездер1 келдЬ деп ецмендер Typi бар М эмбетке Ойыл ж орыгы осымен аядталганга усады. Енд1 д азад азаматтарынын, туы н тш кен ж ерш е отряд- т ы м ацдайлата беру неон сиядтанды. Ал, кеш е тастай т эр п п п эдеш жумсартып, жасад- ш ыны аяганы ушш- К ириллов орнынан Tycipin таста- ган Ж оламановтыц алдында асдар таудан бшк асу кездеси. М эмбеттей 'еж ет емес, Орадовтай алгыр емес, мшез1 уяц , ар-уяты KepiHin турган Ж оламановтыц бар й л е п басшы большевиктергё тез жету гана едь Оскер iciHe араласдан куннен бастап оны жадыны Галиасдар Эл1беков inme тарта бастаган-ды. М ум кш , оны ц ж а са дш ы га ком андир болып Kipy ce6e6i де сол одыган туыеданыныц Флтеу1мён болган шыгар. 0йт- к еш iuiKi Ж а й ы д жагасы нан Ж олам анов «жасы ры н сэлем» алумен болды. Gcipece Ж ымпиты уалаяты атты казактарга «эскер

кемепн кврсетедЬ деген хабар тараганнан 6epi: «бу- лш шыгарар кезец туды* деген большевик Эл1беков- тыц соцгы сэлемш алган. Жен1 болып бул б у л ж езш ен e3i бурц ете цалды да, енд1 осыны аман-есен аяцтау ж у з басыныц кунд1з-тун1 кезш !лд1рмеййн уайы мга айналды. Ол офицер б!ткенге сенуден цалды. Ойылда- гы жалацдаган ж ауынгер MeKTe6i eeiHen e3i келш цо- сылады дегенд1 ж э алдау, ж э арбау деп бш дь Бул оган айлалы жандардыц орга ж ы гу т э с Ш сияцтанды. Сон- дыцтан ол Батырбек пен М эмбеттщ кел у ш к у й п ке- meri прапорщикке жы лы ж у з керсетпеген. Енд1 м ш е куткен М эмбей муныц езш де езгенщ цатарына цос- цандай «сен де соларды ц 6ipi емес пе ец, Кирилловты тастай салып 6i3re цосылдыц гой. Аналарга неге сен- бейсщ » дегенд! Ш к тагады. «Буган не деу керек? Ме- ш ц ойым да. ниейм де большевиктер жагында» деп сенд!рудщ цандай <)рны бар? Ю м нщ м м екенш ic керсетпей м е?!— деп ойлады ол. Сойти де ол бурылып Орацов пен Батырбекке кезек кез тастады, «неге ун- демейсщдер? » дегендей болды. — Галеке, мен айттым гой, прапорщ и ки б1здщ Ха- KiMHin ж ан цияр досы деп. А ты Сэлмен, цаз1р сол Сэл- мен келедь Ол «кей!н сейлесем!з. Э ц й м еш сендермен 6ipre бетпе-бет ортага саламын»,— дед!. 03 i бастыгы- нан белек келгенге цысылды б!лем, асыгып Kerri,— де- Д1 Н уры м сезге араласып. — Сэлмен? Текеде окыган Сэлмен Аманбаев па? — деп, Батырбек Нурымга жацындай туей. — Иэ, Сэлмен Аманбаев, Х аю мм ен 6ipre оцыган. — Ойбай, оны мен де жацеы б!лем1н. — Бш сещ з сол naeip келед!... Оньщ адал д о с внеш ­ не шэк келйруге болмайды,— деп, Нурым Сэлмекд! жактай калды. — Ойбай-ау, e3iMi3 ец жацеы к е р ей н ж 1 гт м 1 з. Та- ные болганда кандай,— деп, Батырбек те цуанып кет- й . Батырбек булардыц бэр!нен де езге 6ip жан едк Ол Барбастау бойында квп жыл бойы бай казак-орыстар- дыц малый багып, цалага жацын ж ерде eMip сургсн Элжан пастухтыц жалгыз баласы. Орысша-цазацша тер т жылдыц м ектепй 6iTipin, ж агадагы «к ез! аш ыц» Сацыпкёрей, Мецдшерей, 9бд!рахмандардыц тещрегш- де ескен жас-ты. Ол ж аздыгун! уалаяттыц цару-жара- гын цолга Tycipyre астыртын хабар бергеншц 6ipi. Жа- цында жасакшылар комитет!н!ц бастыгы болып сайла- мып, «Е рю н ел », «Е р ж й аскер» деген угы м дарды цазац 245

ж астары ны ц миына кVя ба стага н; жасацшылар оны «б 1здщ Батыр бек» деп кеткен-дк К еруге ещ ете жудеу, еш иыгы шошайып гимнастеркадан шыгып турган ак сэры ауру eiw i ж ш т . Bipan жан-тэш жастар жагында. К азарм а imiHfleri елден келген кеп цоцырлардыц адам катарына косылып азам атты к халге ж етуш е басын бе- рерлж 6ip жалынды адам болатын. Б!рац басшылык,ты ектем м ш езд! М эмбет ез к,олы- на алганнан кейш Батырбек бул цайратты ерге ден кою м ен келдь Оны цазацтыц ecKi батырларымен бара- бар санады . М ыц Kicire 6ip e3i ж алгы з баратын жэне сол мывды цайраты мен журекталйч селк етшзетш за­ ма нньщ Ta«ipi берген колбасы деп ту сш д ь Мэмбет не айтса да оган кол коя берумен гана тынды. Цаз1рде ол ер сезш е карсы жауаптауды балалык деп карагандай едь Жоламанов коз и к се де акыл коспай, Ойыл офи- церлерш кут1п, олардыц ойламаган жерден карсылап келген ниетш ез ауыздарынан есйм еш ш болды. Солар- ды кутть 2 Алка-котан отырып эцпме-дукен курган ел адамда- ры ны к оты з-кы ркы ерк1н сыярлы к бул уйд1 эскер кш м- ДК каруын асы ны п, 6ipi Kipin, 6ipi шыгып журген жа- сакш ылардыц онга таяуы да толтырып яйберд1. Эзму- рагов келгенше держтер1мен 6ipep кабат и л каткан М эмбет тер алдына тастаган жастыкка 6ip шынтактап, KimipeK келген eKi терезенщ бойын 6ip eei алды. Оц жа­ гында пешке таяу журесшен отырган Батырбек, Шой- кара кисайган с о к ол да малдас ку р д ы ; ал, Ораков 6ip йзерлеп отырган Нурымга элдене 6ip ецгш еш баян етш ецкейе туст1, Ж оламанов есшке таяу жарга суйен- ген бойы калды. Ц ы стау к о с eciKTi еда. Онык 6ipi сол басш ы ж асак- шылар отырган конак белмеде, 6ipi казан жакта, еке- yi де алдыцгы сенекке шыгатын. Кешеден 6epi казак ауы лы ны к буры н кермеген турмы сы мен адамдары ж эне ж ок жерде кездескен еж елп танысы Сэлмен Му- караманыц ойын езгеше с е р г т п ж1берген; ол ертемен теиДректеп элденеш е уйлерге Kipin ш ыгып, жасакш ы- ларды ц хал-ж айын б Ш п ш ыккан. Енд1 Сэлменд1 1здеп, 6ipaK оньщ кай уйде жатканын б1лмей, «ертш апар» демекнп боп Н урым га Kipin келд1. — Ж ы рш ы ага ,— д ед! ол eKi бе й албырап уйге

екшндеп юрген бойы.— Келемш деген Салмен эл! ж ок- М е т соган epTin апарынызшы. Ертемен 6ip керш - fli де ж ок болды. Оралдьщ жайын еурайын деп efliM. Сагындым. Bip й зерлеп отырган Н урым да турегелдк кисайып жаткан Мэмбет те басын кетердь — Келуге тш с Сэлмен... Bi3 де к у м п оты рмы з оларды,— деп Нурым кызга карап езу тартты. Кыз кулш Н урымныц уй Te6eciHe rain турган шо- шак шлемше 6ip, цызара бастаган оныц сопак жакты кара сур ж узш е 6ip карады. Н уры м оны ц ойын б1рден ceein: — ¥зын Kici юрмейд1 деп ойлады ма екен сонша- ма аласа салып уйдь М экец мен м е т келед1 деп кут- кен жок-ау ш ам асы ,— дед1 кы з караган тебеш оц ко- лымен йреп турып. Ораков кулш ж1бердк М эмбет кабагын туй д!. Ол цызды жаратпай цалды. «Энеугуш калада Арон тере- н!ц оцыган кы зы свзге араласып бэле цы л ы п.ед!, енд1 мына ногай кызы арамызга енш кетй . Бул бикештер- д щ е р к е к т щ iciHe араласпаса iuii ауы ра ма екен, туге» деп ойлады. — М эмбет ага ы зден аласа гой,— дед1 М укарама тобен1 и реген Н урым га. С ой т и де e3i риза болгандай М эмбетиц ер пшпнше бацты. — А га деме, кайнага де, Мукарама. Дазацта ку- й еуШ ц агасын калыцдыц солай атайды,— деп эзшде- fli Ораков. Кыз оган косылмады. — Бул оцай гой. Аганыц алдына «кайны» деген сезд1 косса болды екен. Муны маган А йш а у й р е т й ,— дед1 кыз. — Бул цалай?— деп сурады , М эмбет эл1 со л каба­ гын туйген куймен Ораковтан. — Мына Н урымны ц iHici б1здщ докторды ц... ж ары кер ш едь Bi3 6ip жагынан М укараманы жаца ж ур- тына узатып экеле жатырмыз. М эке, ci3 бас куда бо- лып та цаларсыз. — Ол да окыган ж т т пе? — Окыган ж т т . А на Ойыл азаматтарыныц iniiH- д еп 6ip басшысы сол Хак1м Ж унысовтыц 6ipre оцыган мектептес досы Kepmefci... Ораков ce3iH б т р м е й есж тен Озмуратов Kipin келе жатты. Уйде отыргандар жаца шинельда, оцалы погонды, 247

TiK бойлы, сур ж у здц кш пр ек 6iTKeH ш ошац мурынды Жане тесе дарайтын, б1рад жанары солгы н дой кездц жасы отыздыц устш е шыгып кеткен офицерге жамы- рай дарады. Офицердщ е кш есш баса KipreH ж ас жйтт табалды рыд тубш де далды. Bipep минут уйдеплер де. сырттан к1ргендер де уншз, кезбен сынасты . Эзмуратов уйдд отыргандарды, 6ip шетте турып далган дызды кезбен сузш етт1. Ол сэлем де бермедд терге озуга да дамданбады. Орадов: — Былай шырьщыз,— деп, терезе ж адда иек да- гып едд оган: — Осы жер де жарайды,— дедь Тагы да 6ip с эт yHci3fliK басты , тагы да еш жад шырай ацдысдандай болды. — Отыр!— дед! М эмбет Эзмуратовда ектем унмен. — Мен оты ру у ш ш келген1м ж о д , мына жасадш ы- лардьщ басты гы м ен талдесу ymiH келд1м. Командир дайыссьщ?— деп сурады Эзмуратов. — М ен,— дед1 М эм бет yHiH доцырландыра тусш . Осы ш ын айтып тур ма деген адамша Эзмуратов то- м ардай болы п оты рган ш ойдарага тура дарады. Оныц бар сом бейнесш кезбен eip-ад дамтып, оц дулагыныц кбтгщ е тодтады. «Туйенщ ойыд еш сиядты екен» де­ ген ой келд1 офицерге М эм беттщ аж арсыз дулагы ке- 3iHe Tycin. Ол М эм беттщ 6iniMiH, ш е ю н адтармад боп: — Кандай училищ е 6iTipflini3? Званиещз дан- дай?— деп сурады орысша. — Мергеневский кадетский корпус с отличием. Офицер действующей дружины,— деген орысша жауап taecTi сурагына. :— М ергеневский деген кадет корпусы ж од. — М ен esiM дурганм ын. 03iM жапты м оны жадын- да.— Орадов мырс ете далды. Кидар жауап дайтарып, М эмбеттщ жен сейлеспеуге бет алып кетк етн Эзмура­ тов 6ipfleH TyciHfli д е : — Мен муны сураган мэшш м: согыс уадытында жауынгер жанына жауапты командир. Командирдщ KepereHfliri мен эскер iciHe ж е т ж т М гана ж ецш шыгу- дыц басты шарты дегешм. Алдымен дандай мадсатпен далай дарай жол ш еккендерщд! бш й м келедь Басда эц п м е ш содан кей ш бастаган м адул деп ойлаймын,— дедь М эм бет й к е Kerri. —■ Мен сулулап сейлеуд1 бж м ей м ш . А лы п келген 248

трядтарыцды маган цосасыц да, взщ мына жхпттер- tcn 6ipre боласы ц . Н еше адам келдщ дер? — Отрядты к осу yuiiH о ны ц курамы кандай, дай- хндык двреж есГцай турде, алга койган мацсаты не? >сыны б!л у керек. — Ойыл офицерлершщ 6i3re косыламын д е г е т рас ж ок па? Соны айтшы! — Ойыл офицерлер1 шзге косыла ма, мздер 6i3re осы ласы з ба, м уны KiM салм ац ты болса сон ы ц безбе- пне салып шешеьйз. А л, ci3 менщ 6ipinini сура гы ма кауап берм едвдз: максатыцыз кандай? Цай жакка са- ар шегуге бет алдыцыз? Басшы болганнан кейш мен сыны б1лпм келедк — Калай дейсщ ? — деп М эмбет ж угш е калды. — TynKi максат кандай? Соны б!лйм келедь— дед! •змуратов. М эм бет се зге л к кел1п, ку ш ке сала сейлегеннен-а^ц 1атырбек «ш ата к ш ы гары п ал м а са н е т сш » деп K,ayin- remn efli, енд1 р еи н тауы п сезге ар а ла су ж а гы н кезде- ii де, уты м д ы , акы лды сез тастау га ты ры сты . • Мэке, м е т ц тусш у!мш е офицер Эзмуратов «eni |тряд та тец дш кексеген казакты ц баласы , ендх кай ■урде куш 6ipiKTipeMi3. Осыньщ oflicin ой лай ы цш ы де- •енд! айты п ту р ...— дей 6epin efli, М эм бет оны ц се з!н 1елш кетт!. — Сен араласпа, ба ла,— дед1 М эм бет оган т у к си - — Мен бул м ырзаны ц ой ы н ж а к сы TyciHin тур м ы н. офицермхз, сендер жасакш ысыцдар. Сондыктан ic- iH ж е н ш б1лмейт!н надан караларды к атар га косы п лып, e3iM у й ретем ш , оз1м баскар ам ы н дем ек. T in ri >ул ж 1 п т б1здщ бет алган ж ол ы м ы зд ан ка й ы р у тала- 1ын да ойлап тур ган ш ыгар. — Дуры с айтасы з,— дед1 Э зм уратов,— О зд ер ке- гана м ылтык устаган ж асакш ы сы цдар. Эскер б 1л ь ше жетш мешц офицерлер1м б е л т -б е л т алып, нагыз ауынгер ел п ш ыгаруга м ш деттк Булай ету уш ш ана 1КУ куралдары , ж а таты н ж е р к азыц-тул1гх д ай ы н Ойыл Каласына алып KeTyiM керек... , М эмбет уш ып турегелдк М е тц мацсатым Ойылга барып Кирилловтерге врцамды тосу емес, мына ез бил1гш ез цолына алган Цюлан аттыларды кэп казацтыц ту тш кен ж ерш е ж ет- к!зу- Сондыктан, Эзмуратов мырза, бар адамыцды менщ уш ж уздМ м е тец белесщ де 6ipre ж уресщ . лУурмесец оныцды айт,— дедо. 249

- Эзм уратов кеп ойланбады. М ына ш ойдараныц бас имейтшш туснцЦ де, ез жобасын астыртын icne асыру- дьщ жайына кеше сейледь — Ж арайды . Мен офицерлер1мд1 б е л ш -б е л т отря- дыца д осамы н. А л бул icTi icKe асы ру уш ш маган 6ip ж у м а мерз1м 6epeci3. — Калайша 6ip жума? — Bip ж ум а емес, 6ip сагат шыгар,— дед! Мэмбет пен Баты рбек досарлана 6ipiHin сурагына 6ipi жауап бергендей. — Ец кем1 6ip ж ум а. Бул ж ерде офицерлер мекте- б ш щ елу адамы гана. Калган eKi ж у з елу1 Ойылда дал- ды. Ойылга осы арадан суы т жургенде ара донып же- тедд ал ондагы офицерлер мектебппц курсанттарын ж олга эз1рлеп ш ы гару уиин де 6ip-eKi кун етш кете- fli- Сондыдтан ец аз дегенде 6ip ж ума, epi кетсе юн кун керек,— деда Эзм уратов. Орадов пен Ж олам анов Батырбекке дарады да, Ба­ тырбек Мэмбетке бурылып: — М эке, 6i3 03iMi3...— деп бастап едц М эмбет тагы да ойын туптетпедь — Bip ж у м а! Тура 6ip ж ум ада алып келесщ . Еш- 6ip дэлел есепке алынбайды,— дед!. — Табы саты н ж ер осы ара. Мен eeiM барып, eeiM бастап келемш офицерлер отрядын. Bip жума уадыт жетер,— дед! Эзмуратов. — Бул жер болмаса осыдан отыз бес шадырым Ш ы ц гы рлау бойынан табы сам ыз. Онда Эйтиевтщ пол- кы жатыр. Эзм уратов д улагы н Tire далды да, жалма-жан ал- ды цгы niKipiH 6eKiTe TycTi. — Ж од, азаматтар, осы арадан табысамыз. алды- мен 6ipirin алып, алые сапарга ж уру жабдыгын сонан кейш дамдаймыз. Эскер жорыгы — далага мал айда- ган ш аруаны ц базарш ы лыгы емес. Сйздер тыныга бе- pi4i3. B ip ж ум а деген aqa у зад мерз1м болмайды. Жат- данга да, ж ургенге де тшмд1 мерз1м,— деп келгендеп т уй ы д бетш ж ады рата тускендей болды. Ke6ipeK кез дадаган Ж оламановда жансыз жуз1нде езу тартдан Tapi3fli ш л м ш ш ырай байдалды. — Ж а р ай ды !— дед1 М эмбет,— осы арадан табыса­ мыз. А дырын бас иген icnerri 6ip димыл керсетй де: — Эз1рге д о ш !— деп Эзм уратов ш ы гуга ыцгай- ланды. 2S0

Эзмуратовтыч келденец квзге зорга бас ш п, амал- ;ы з икемге келген вр к еш рек м ш езш ен repi жайпап гастарлыд М эмбетмц адам дордарлыд керш тж кен да­ ра д ош ды л Typi мен ектем унд1 с е з ш е кеб^рек ini тар- гып турган М укарама: — Командир мырза, Сэлмен Аманбаевты б1здщ ка дд и ниберсед1з ж а д сы болар е д д — дед1 Э зм ура- говда. Эзм уратов ды зга аягы нан Tin буры лы п, ба сы н и д! де оган эзер ж а у ап бердь — Бикеш, уадыт тар, Аманбаев мешмен 6ipre тап к,аз1р оры сагатта Ойыл даласы на ж у р е д ь А й ы п етпе- <13, дайтып оралганнан кеш н д ар а м а гы д ы зга табы с гтермш. — Онда м е н .ез1м бары п с е й л е й п далайы н, оган >удсат етейз гой.— деп езу тартты М укарама. — Kemipinie, ж еке бастын; в ц п м е й ж оры д у сй н - ю жауынгер офицерге де, вскер дызметш де журген (эр!герлерге де лайыд емес. Мен дате тусш бесем ci3 ttapirep ш ы гарсы з,— деп Э зм уратов бу й р ы д т у р ш д е да- гал ш датты да, тагы д а ба сы н ш п , Kepi айналы п уй- (ен ш ы гы п Kerri. М ук арам а бвгел1п далды . Н е оган ере ш ы гары н, не rypa 6epepiH б1лмей Н ур ы м га дарай бердй EmKiMre ады лдаспай, Эзм уратовпен е з 6eTiHme ек- гем сейлескен ер м ш ез М эм бет cepiKTepiHe д е тунере дарады. Ол ундемей 6ipa3 отырды д а: — Мен Ш ы цгы рлау бойына т у й п дайтамын. Сендер ш а Ойыл эскерш осы жерде куте берщ дер. Олар келш- кеткенше, мен де дайтып ораламын. Бул жерде босда жатданша Эйтиевтщ, Галиасдардьщ тап дай жерде турганына бадылау жасаймын. Б ел им олармен кез- дейп те далармын,— деп орнынан турегелдь Ж оламанов басын ш айдады. Б1рад М эмбетке «бул далай болды ?» деп ойласудан мен шыдпайтынын бай- кап ундем едь Б аты рбек М эм бетке epin Kepi е з ж уздЬ гше кетт1. 3 Эзмуратов шойдарага й й н дайрай туей . «Булжпп- ге рады м ж од . Ж е сен щ басы ц, ж е м е т ц б а сы м дан- кыгага донадтар. Аманбаев та жау жагына ш ыдты» 4eAi ол imiHeH. П етерш е дайтып келш й з е букпестен «а с досшысы Ж ангож ага: