Х. Есенжанов. Ақ жайық. т3

— Аманбаевты шадыр! 0 з щ де жолга жинал. Да- sip журем1з,— деген пэрыенд! жарлыд бердк Ж ангожа ж уире женелдк Ертеп сиядты жумбагы мол аскер жорыгы оган кейде элдедайда алып ушатын сидырлы жолдай кершетш. Бул ж ол ы д а о л буры н кормеген, б1лмеген бш кде ермелеп бара жатдандай сездд — Сэлмен ага, ciefli старшина Эзмуратов шадыра- ды, тез ж ет сш flefli,— д еп eciK алдына шаншыла дал- ды . С ой т и ол Tyci езгеш е суы ны п кетден 03iHin сырлас прапорщ игш оз дулагы ест1ген жацалыгымен дуанта- йын деген ад а м ш а: — Сэлмен ага, 6i3 жасадш ылармен табы саты н болды д, командир солай деп уэде б'ерди С1здерге соны айтпадш ы ,— дед1 жуз1 жайнай Tycin. Бул соз уйде оты рган екеуге ei<i Typai эсер е т й . Бар сыры 1ш ш де, бгрнеше ку н туйы д п1ш1нде келген Абы- лаевтыд eKi K03i Ж ангож аны жеп доярдай борпне й - йлд1 де, Сэлменшц жузшДе тадырдау пайда болды. Б1рад eKeyi де и л датпастан орындарынан турды да eciKKe карай жы лж ы ды . — Сэлмен ага ,— дед1 тагы да Ж ангож а уйден шыд- дан сод, артына дарап дойып.— Эли ш екей жарылган сурдиядан сад болы ды з. Б1лд1рмей i3ini3re Tycin ж ур. 0 з ойымен болган Сэлмен жас ж т т т щ жузш е ме- шрлене коз тастады да, ун датпастан журе бердь «Рад- м ет, дарагы м! М уныд зуЛым адам екенш езгм де ту- ciHfliM» деген соз й л г е оралганмен ауыздан шыдпай далды. Оныц бар ойы : «рас па; элде мунда басда сыр бар ма? Ж асадшылармен табысатын болдыд, командир солай уэде бе р д Ь ,— дейдь Мына уалаятш ыл офицер «цырамын, жоямы н» деген ниеттен шынымен дайтда- ны м а? Б ул дандай тез штелген ic. тез бер1лген уэде? деген сурадтарга сур ш е бердь BipaK аш ы д жауап та- ба алмады. К еш ш пей бул огаш ne6ia де оныц алдын тосты. —- А м анбаев м ырза, ана кеш нде далган офицер- лерд1 барып алып келнцз. Мен табы сты м ,— дед1 Kipin келгеи Сэлменге Эзмуратов. Командирдщ кулк1 нышаны коп корш беййн жузш- де езу тартдан шырай байдалды. Ал !лесе келген Жан­ гож а буры нгы дан д а датты жайнай TycTi. Ол : бул жо- рыдда Сэлмен аганы яйбермекпп болды, меш ерте ке- тер деп дуанды. — Мен тусшбед1м, старшина мырза, шммен табыс- тыцыз? 252

Эзмуратов езу тартдан куш ойын аядтаган болды. — Агайындармен табы сты м . Ж ауласуды эд1лет- 1зд1к деп тап ты м . А на кеш нд е далган офицерлерд1 лып келш жасадшылармен араластырып 6ip отряд гу керек. Сэлменнщ басына уздш -уздж ойлар ж у й р д к «бу- йишлер/Ц д ур туга ан т еткеи ком анди р. К еш е гана ал- ап долга туш рудщ айласын тауып м е т 1лгер1 оздыр- ы. Bip сагатты ц iuiiHfle бу л д алай ш а т эу б е ге келе дал- ы? Бул...— деп ол байдамай басын шайдап салды. — С улу д ок тор бар к е р ш е д к .. Енд1 оф ид ер лер ара- .ш а ш ы гары п ал у га б ол а д ы ,— дед1 Э зм у р атов Limi !ын бек1те тусш . «Сулу доктор» дегеш М укарама екенш Сэлмен 6ip- ;н сезд ь — Т усщ бей м ш , Э зм ур атов м ы р за,— дед1 ол с у р ко- андирден кез!н алмай. Эзмуратов дулыгын асыра ту ей . Зорлап ж упрткен ynKi ш ырайды бей н ен тез ала дойды . С уы д ш ш ш - ен: — MeHi опа сы зд ы д ж ол га к е ш й деп ай ы птауга да адьщ ыз бар, прапорщик мырза... Олай болган кунде шып айтьщ ыз: осы сагаттан бастап б1здщ ж олымы з нда еш айрылады,— дед!. Сэлмен ш ыдамады : ' — Бул «жасадш ыларга досы ламы з» деген арам ни- гй адалга айналдыру ма? Элде меш сынау м а? Элй Сымпитыдан келген А рон теренщ ш апдынш ы сы да енщ ieiMe т у ск е н ш айты п сал д ы . А й т д а н ж о д — шып алды... — Э,— дед1 Э зм уратов элденеш ж аца гана туеш - ендей.— Ci3 сол ш й д е н ypKin д алга н екенш з гой. )ныц ж арасы жещ л. Bip полицияньщ бар-ж огы н ж урт содтамас. — Сонда далай болады? Мен кеш ндей ж т т т е р г е е деп тусш д1ремш ? Олар менщ ез басы мды дагЫп астауы мумкш гой? Эзмуратов Сэлменнщ долга тускенш сезе дойды. Опасыздыд д ар м агы н а эбд ен Ш к й р у уш 1н о л енд1 «ылдасдан адамньщ турш танытты. — Ол да дурыс болж ал екен, Аманбаев мырза. Мен !уны ойламаппын. Оларга туйнд1руден repi буйрыд- 1вн барган ж ен . С онд ы д тан ci3fli ж у м са у ы м д ате, ез1м аруым керек. Эйтпесе уалаяттыц алдында ант еткен )фицерлер муны измена деу1 де завды. 253

Сэлменд1 eHfli 6ipi ш атты д, 6ipi е к ш ш т о й дабатта- са жулдылагандай болды. «Кешеден 6epi уйды бермей тодбекппткен асыл арман бугш шынымен орындалды м а? Теддш ieflen топырлаган ана кеп яйпттермен тас- тай душ адтасы п будан былай 6ipre аттанамыз ба? Bip- ге ж ор ты п, 6ipre аялдап, ед сеы тускен ел мен ж ердщ ата мен баба кетерген ерю ндш туын 6ipre кетерем1з бе? Артта далган дайгылы жар мен дамреттч баланыд enfli дайтып ад ж у з ш м уц, ай дабагы н KipeyKe шал- май етуге ба с берем1з бе? А лы стагы тун датып, туе! дашып журген ер ж т т т е р г е ертец барып туысдандыд д ол созам ы з ба? М уны баста неге ойламады д? Неге ж а зы д сы зд ан ж а зы д сы з дан тегу жолына бел байла- д ы д ? KiMre дарсы дару кетергеш м 1зд1 ойламай нелш- тен досда кулю , душпанга таба болу жолына тусмк? Ж од.бул тэубеге кеш келу емес. Б ул: адасданныд алды ж ен, дайтып уш рш тапдан сод деген дана сезге келетш од сапар, од ж ол болуга айналды. Бул бадыт, бул шын бадыт. Бул тэд1рш1ц од жолга бастауы. Бул аруад долдап, бад жану. Сэлм еннщ Ойылда далган yfti, eKi жасар бала- сы , ж ас аруы, экеы мен ш еш ей кез алдына келе дал- ды... — Неге ойланып далдыцыз,,прапорщик мырза?— дед! Э зм уратов оган кекесш унм ен.— М ен ез1м бара- мын, ci3re xayin... К омандирдщ yHiHfleri кекес1н ды бы с оны д дулагы- на келмед1. Ол 6ip сэт ж ан ырзалыгы на белшейнен батдандай болды, ш аттыд ойдыд душагында далды. А з уад ы т еткен с о д ол терезе алдында Tepic айналып турган Эзмуратовтыд дасына жадындап келш ойында- гысын агытып салды. — Мен м уны кеш е гана ойлап ед1м, командир мыр­ за. М уным ете кеш болды, ел алдында, журт алдында дара д ы л м ы с !стегендей ж урекке з и салдым деп ез1мд1 63iM п л п л е п efliM. Енд1 мына ci3 д е эдглет ж олына бет буры п ш ы н ерл1кке дадам басты ды з. Бул бады т! Бул ел у ш ш , ер уш ш басдан i3ri дадам! А дам тодсан турл! акылмен nim in, оймен елш еп, азам атты д арды тек аза- матда гана арнау долынан келетш жан аз. А з емдпн кепк е багалайты н ж ан да санаулы . Мен ci3fli туйыд KepiHreH с о д булай болм ас деп ем. К;ателескен екем. Ci3 диын-дыстау жерде од долыныд ушын халдына бере алатын ардагер жан болып шыдтыдыз. Тузде ж ан дияр ж ол дас, уйде бел1п ж ер сыйлас, кед пейш 254

^азадтыц кеч ойлар окы м м сты сы ек ен й з, Ж ачы лса рузеп, cypiHce д ем ей тш а га тап даны м а р и зам ы н... — Эрине, жачылганды тузеу мшдет... — Оган мешц ш епм ж ок. Bip дыспадтан бой жа- зып, кецге ч ул аш серм еген ан ау ж у з ш е н им аны ш ьщ - цан ды р д ы ц м ом адан ул д ар ы н д у р у л ы тор д ан алып ныгдрар азам ат кездесер д еп к у т и ед !м , MiHe кездес- •i4i3. Ойылдан ш ы д да нд а ал ды м да ж а зы д сы з ж а н бар, сездесер дос бар, ар-уятыцды алдыца тартар агайын голы деп ойлаган жок, ед1м. BLniM м ен енерден д у р д а л -. ан, езгеш ц тепш сш де дан дадсаган, ецбеп еш, тузы pop ж андарды ж а у д еу к у ш р л ш п е н б1рдей ек е н ш 6yriH i-унде гана TyciHin ед1М, олар га д ол кетеруд1 ад с у т ш |мген ан ага д ол кетер ум ен барабар деп ой лап ед1м. М е- й и з 9бшд1 елйрген Цабылдыц кунэсш ен де зор ку- адан дутда р ды ц ы з. (Лзге м ы ц р ад м ет, у л ы т а бы су ды ц устш де меш ц шшкене басым дурбан болса арманым к од . Ci3 т ы н ы гы ды з, м ен 83iM ба ры п у п т т е й ш Ц арато- 1еде д алга н азам аттар д ы . Олар т у сш у г е THic, тэу беге селуге т т с . — Ж од, ж од, мен ез1м барамын. Мен командир­ у й ,— деп, Э зм ур атов ю л т бур ы л ы п , С элм енге TiK да- >ады. Сэлменнщ датты толдыган дызыл жузш ен шаттыд пы рай аты п т у р ед ь Елж1реген ж у р е к леб1з1 о ны ц ш ш деп барлыд адалдыд шуагын сыртда жайып нур калы нын лаулаты п я й бер ш е д ь «Б^ара н и е т й зу л ы м ! — 1ед! iuiiHen Э зм у р атов .— А бы л аев ты ц ай тд аны ш ы н юлды. Астыртын барып ж ауга сыр ашып ж ур екен, >ул ад и да т екен...» — Юнкерлерд1 eciK алды на ж и н а !— деп бу й р ы д *TTi ол Ж а н гож ага. Оныц сыр бермес бозац тартдан сопад бей сур дал- зында далды. Сэлменнщ озекке ra in доргасы ндай бал- -;ытарлыд ж алы нды сездер1 элд ед ай д а асы п кет- 1сенге — ж елге кеткенге у са д ы . Э зм у р атов арбалган (горгайга адты д уы н ш аш ар ж ы ландай дадалып далды . Аягын ж уп ре басып, ш уйкедей ш ош айган торт-бес кыстаудан Ж ангож а ж ас юнкерлерд1 ертш келгенде PKi оф и ц ер дщ eKeyi 6ipi м у з, 6ip i о т пнш нд е е к е н : «Э з- муратовтан ызгар, Аманбаевтан жалын атып турган- цай ж а р ды н к о р ш д Ь . Эзмуратов байлаулы турган дара дер атда Minin те алды. — Айбынды офицерлер! Мен кеш нде далган ез жЬ

riTTepiMi3fli осында экелуге аттангалы турмын. 0з1м ; келгенше мундагы отрядда басшылыд ету мшдетш мы- ; на алдарыцызда турган Абылаевда ж уктей м ш . Бул Kicim n meHi улкен, атагы зор, ж а сы да бэрпцзге ага. Оныц буй ры гы н eKi етпейсщ дер. Ж олы дданш а сау бо- лывдар! Офицер аты н т е б ш ш д а л д ы , Ж ангож а оган тарсек- тесе ауладан ш ы дты . А т TieriHiH теж еп, Эзмуратов ке- йшге мойнын бурды. — Капитан Абылаев!— дед! ол дауыстап.— Пра­ порщик Аманбаев екеущ^з меш езек басына дейш шы- гарып салыцыз. — Ц уп !— дед1 Сэлмен. Абылаев жауап орнына басын идь Eprreyni атына дарай журдй А щ ы сай езегш щ дубы л а бетш де дара дец атанган 6ip бел бар-ды, ж аз бойы жауын кермей шекесше дейш тутеленген сол дара дуйда жонайтда сары желшпен келш иек суйед1 де, кей ш деи датарласа ш одытдан ушеу- fli к у т т Эзмуратов ш лт'тура далды. Сэлменнщ астын- дагы аршыны алымды, дазад ат жылды жешске туе­ се, бастыд атын артда салып та кетерлж жайы бар бо- латын. Б1рад офицердщ б у г ш п <цзп» езгерш ше датты суйсшген прапорщик сыпайыгерлж керсетта, командир- Д1ц алдына ту су д ! эдепш здж деп бш д!. Ол Абылаев пен Ж ангожаныц датарынан озбады. Тодтай далган кезде ол Э зм уратовтан тагы да т э т й леб1з куткендей эдеппен атыныц басын тежеп, дулад тоса бастады. Командир кутйрмедь — Сулу доктор таныс емес п е?— дед! Эзмуратов ш ы лбы р тастар л ы д ж ерде ту'рып далган Сэлменге элде- нен! сырласар адамша дабад тушп. Сэлмен елец ете далды . «М укарамага кез1 тускен екен» деген дызганьпп ой келд1 оган. Ол тусш доре бас­ тады. — Таны с, таны с, старшина мырза. Ол кнй доктор емес, медсестра. Мен Оралдан б!лем!н. Кептен таныс- пыз... М е т ц 6ipre одыган мектептес досымныц далыц- дыгы. Оралдагы . белил! Цурбановтыц дарындасы. Х и рурги ял ы д тэж1рибе алу ymiH агасы доктор Шугу- лэвтыц ауруханасы на ж !берген. Kjaeip мына жплттердщ арасы нда келе ж атдан керш едк Мусылманш а б!лет1н д ы м батты адам... — Ы мм, солай дещз. Калыцдыгы дейс!з бе? — Иэ. дазадтыц 6ip KepiKii ж ш т н щ айдар таддан 256

цызы. К елш ш ей десе де болады (Свлмен М укараманы дызгыштай доргап кетп). Цыз да, ж М т те дудай дос- дандай тец, eneyi де сулу жандар. — Ол д осьщ ы з дай да ? Ф ам и л и я сы KiM дей<яз? Ф ам и лия сы Ж у н ы со в , аты Х а ю м . Цаз1р о л сы р т есту1м Эйтйевтщ полкында керш едь Ж азгы туры м ата- мандар кетерШ сш де турмеге отырып ш ьщты... Содан 6epi KepreHiM ж од . — Эйтиевте полк бар ма? —■ Иэ,. м ы на ж а са дш ы л ар д ьщ т у п м ад са ты сога н досы лу керек. Эзмуратов дабагын туйе далды. — Полк дурганда дару-жарадты дайдан алмад- шы? • — Ойбай, дару табылады гой. Атамандарды д ез даруын озш е ж умсап ж аты р деген хабар бар. — М уны ci3 дайдан е с г т щ з ? Cis эуелден сол Эй- тиевтщ тьлектеш болмагай едщ1з?! Сэлмен кулш ж1бердь — Эйтиевке йлектес болу улкен бадмт емес пе, Эз­ муратов мырза... — Сулу дыз да большевик де... Э змуратов cosiH аядтамай А былаевты ш адырды. Tyci вте-мете квйлд1р тартдан полиция капитаны атын омыраулата келш, Эзмуратовда дулад дагып жарлыд куте далды. — А л , м ен к е т п м , капитан м ы рза. EKi к у н е т ш , yuiiHmi кун1 тац алдында ораламын. & з д щ адпарыцы з толыгымен ыспатталды. Сэлмен Аманбаев большевик- тердщ й леулесц досы , ж ан аш ы ры екен..; Неге екеш белгкйз, Абылаев Сэлменш ц аргы ж агы - нан келш тодтап едк Эзмуратов оган иек даддандай болды. Б1рад буган магына бергенше, буры лы п капи­ тан ж узш е кез ж1берш улгергенше болмай, а г ycTi- нен айнала 6epin Сэлменшц ту сыртынан тартып цал- ган наган дауы сы таре еттд.. — A h !— дедi С элм ен ат ж а л ы н д уш ы п , д азанат бие даргы п Kerri. — Сэлмен ага!— деп шыр erri Ж ангож а. Басда соз оныц аузынан шыдпай далды,— ж а с офицер ат жалын куш дан Сэлменге умтыла бердь.. К еш еден 6epi ieiH ад д ы га н Tyci с у ы д с у р оф и ц ер YKiMfli д е e3i ш ы гар ы п, о р ы н да у ы н д а 03i ор ы нда п efli. Даргыган биеден дуламай. далган Сэлмен, ер ус- 9 X. Есснжанов, III к!тап. 257

т!нде дурысталып отырран жанш а ат жалын йреп, басын к е т е р т алды. — Эттец!.. Дапыда кетй м ... Ж онгож а! Ол кайтадан ат жалын кушып цалды. А га , С элмен а г а !— дед1 айкайлап ж ас офи­ цер.— Бацыл бол, ага!.. — 9 т т е ц !— дед1 тагы да ба сы н к е т е р т алып Сэл­ м ен. Ол Ж анрожанын, агаларан дау сы н а кулак, тосцан жанш а басын кисайтты. Сонсоц тагы да кетерш е 6epin жуз1н Ж анрож ага бура т у е й , мойны ж ар бермей, ке- л ей ce3i тап сол сэтте ызгыра калган желге кеткендей у!лдеп ш ьщ ты : — Дапыда к еттм . Достар... Ж ангожа, ж етш з... Ж унысовтарга... ж етк!з... кош ! Адалмын. А р­ манда кеттам!.. Х а м м ! Дош !.. Адалмын!.. EKiHmi рет таре ете калган м ылтыц д аусы Ж анго- жаны аттан уш ырып ж 1бергетн Сэлмен керген де ж оц едк бм ген де жок, едн ©зшен буры н аттан дулап кал­ ган' уы лж ы ран ж а с Ж а н гож ан ьщ бал аузы нан кара кан кетш жатыр едь Сол кунга бул еш ieri жанньщ акты к талей алыстагы Х а ю м д ер тугал, Ащ ысайда жаткан Нурымдарра да жетпедь Кейш ж етй. Т0РТ1НШ1 Т АРАУ Б ул кундер1 Хак1мн1ц татар дэм1 мен бгаер дем1 без- бенге туск ен шац-ты... Сол жылы кузде жацбыр мол болды да, жауын ар ты кар а с у ы к к а айналы п кетта. Кунд!з солтустж тен турран жел ызгары сургылт бул тта р ды 6ipiH-6ipiHe коспай туйдек-туйдегамен оц- TycTiKKe кар ай ж ец м л тап ж а тты . А л , кеш ке карай жел босенси калы п, Kepi cepinKeH к о ю , боз-коц ы р бу л т жер- fli суы к жацбырмен толассы з сабалайтын болды. Бул кунд!зга азынаган жел мен тунга кальщ жауын кара малды кырга ш ыгармай карасынга, корага айдап тык- т ы : кы р да гы ба сы б1рЬепейтан у ш р -у ш р жы лкы ны борадей nipin сай мен салага, бауыры ыктасын бш к ж ондар мен Ty6i ш уцрыл обаларга тьщ сырагын бол­ ды. Ж онда мал, тузде жолауш ы сиредь Сыгырайран ш ым уйлер мен сары балшыктан салган жатаган^кыс- таул ар д ы ц ки ю ы каш кан ки сы к е сж тер ш ен , эйнега сынып шуберекпен тырындаган терезе кездершен 258

ы зры ры ц а зы н а д ы ; KHiMi зкырты ц. е й г ш щ ж ул ы р ы TeciK ж а л бы р кар а ш у н а к балалар бу й ы гы п о т басы на уймелед1; кем*тр мен шалдар устерш е тон-шапандарын цабаттай т у е й ; узд1к«з суык жацбырдан калжыра- ран Kapi саулык, пен арык; то р п а к у й д щ казан жак, бо- сагаларына б1ржола орналасты да, быцсыран тезектщ ащ ы TYTiHi м ен м ал а с ты н ы ц ы лралды ау ы р цы ш цы лт Hici косы л ы п , in ii тар , ж у п ы н ы ц ы стау л ар д ы ц ты ны - сы н тары лта б а ст а д ы ; оны ц YCTi He тунге кар ай ш ал- дардыц жетелгещ , балалардыц тушкГргеш, танауына т у й н Hici KipreH сау л ы ц ты ц пы екы р га н ы , ж а р ы гы кем , жылуы аз, ауасы ауыр жеркепелерден ышкььнгандай 6ip дыбыс шыгаратын болды. Цара топырацты жацбыр суына мейлшш е кан- дырран бул цараша айы жер бей н е телегей-тещ з как тургы зып болды да, цацаран 6ip тунш де букш олксн1 аязбен сипап OTTi; ертец ш е-ац ой м ен кыР. сай мен сала теп-тепс кокала м узга оранып ш ыкты . Bipai; кеп­ ке дейш кар туспедк жылтыр дала желтоксанда да жап-жалацаш кара к аткаК к уш жатты. Аркадан турган ы згыры к жел куш ейш , оцтын-ок- тын кар ушкындап турган 6ip кеште Ж айы к жагасы- нан шыгып, Ацкаты басы Тш сайга карай Х а м м келе жатты. Оныц астына мшген турцы узын, журчи жум- сак, кара к о к би ен щ б у л к Ш де cap ж е л т к е таты р - лы к — желдей ecin келедь BipaK ж елкеден соккан ка­ ра суык; ж у р т й epiKcie жeдeлтeтiп, ол ауы ц-ауы ц ш ауып алады. Ж олга шырарда Хак1м уей н е шолацтау сары тон тауы п киген efli, цаз1р ycTi оте ж ы я ы , бай- пацсыз кара е й к болганмен аяц та тоцар емес, жал- рыз-ац й з е мен кол ш ыдатпайды. Bip кез й з й щ ц боса- тып жiбepiп eai й зе сш кезек укалап, ж ылытып цол- дыц жанын келйргендей болып, ол цайтадан тешрек- тейдь Дала цаишама жалпац, ел-елдщ арасы цым-ки- гаш шалгай келсе де, ж ортуы лга уйренген цыр ж iгiтi ш алы м ды атпен эн е-м ш е дегенш е-ak, к о п ж е р д ! ец се р ш ала беред1. Bip жары суы кпен ж эне eci д ер й тунделе- ,й п ез елщ е ж е т у б сл ы п , XaKiM д е со л сапар да ежпз асуды тез белден басты. Ол ж олыныц жарымынан кобш екшд1 мен а к т а м арасыкда-ак ж ецш алды. А л оныц ж ол ы А ц ц а т ы н ы ц ба сы н Kecin ет к е н д е ж е т т с ш ацы - рымга аягын жнмайтын жор-дь Сырым шыцкан обага Ш ккенде алдынан ореге жайган цурттай боп, кеш к! алаколецкеде жыпырлагак цалыц жылцы кездеей. Ж аз кущ бет-беймен жайы- 259

лып. vftip-yflipiMeH ендеп ж ататы н бозды даладагы кеп жы лкы кэз1р ш огы рланып, етек-жецш жинап, ек- шеле ту ск ен : сауы р ж у т урпйген жабарылар ык,к,а карай домалан, 6ipiHe 6ipi буйыга жабы сы п, басын жерге салмастан жылж ып барады; сауырлары зентек- тей, т у п цалыц д енеж ш , б е с й жылцылар мен аягын алшак басцан цазылы ту биелер ыцтаган тай-тулац- ты ц соцы нан 6ip кырындай жайылып, амалсыз ере туседь Кыеы рацтыц к,ызганшак кёлген кдпсагай денен- flepi цалыц кабак; карт айгырларга кулак жы митып, ж ал куд!рейтуд1 сиреткен с и якты ; yftip м ен уш рдщ алшак арасын да кара суы к жымдастыра бастаган- дай, ел мен елдщ , бай мен байдыц 6ipi к¥лалы, 6ipi алалы жылкысы сапырлыса тускен. Обаныц кунгей ж ак тубш де ыцта отырган терт жы лды ш ы XaniM у сй н е н шыра келгенде орындарынан уш ып-уш ы п тура келдь Булардыц катты сасып цалга- ны н XaKiM байкаган ж о к . «Обаныц ыгы нда жантайып ж аты п эц п м е соккан рой» деп ойлады кенпгщ мрёп туры п ж аткан басцаларынан ж а сы улкен Kicire жа- кындай ту й п . С ейтй де ол басындагы улкен сецсец берк!н алшысыиан киген, аягында кш з байпацты ей- ri бар, кутйл1 кара м уртты Kicire: — А ссала-ма-лайку-мм .— дед1, сэлем беруге й л ! ерец келш. Ол суы к к а ш ы дам сы з колы м ен й з е с ш кеб1рек цоррап келе ж аты п, бей -аузы ны ц да катты тоцып цал- ранын сезген ж о к ед ь Сэлем беруге аузы кел1спей, т Ш буралганы на 03i де 'с а сы п калды. Оныц у сй н е мына купил казак кезш е 6ip караранда жылцышы сиякты ем ес, елдщ бас кетерген цатардары адамньщ 6ipi Tapia- дендк — У эли ксэлем . Ж ол болсы н !— дед1 купил, ацы- рын гана жумсак унмен. — К ун ете суы к екен,— дед1 Х а ю м оган кадала царап, тоц ы п цалганына KemipiM сураган адамша жа- сыццыраган шшш мен. _ Сейтт1 де й зг ш ш ерш щ цасына орай салып, ем цолы н 6ipiHe 6ipiH уцалап-укалап ж1берш, алацаны- ныц сыртымен бет-аузын ысцылады. — ТЧлеуберл1 алые па бул ж ерден?— деда о л аздан кей ш , оны ц ceei б 1рден-ей аныцтала ту ей . IIIeTKepipeK ш ы гы п Х а й м г е , астындары оныц бие- 260

сш е кезш дадай ту сш влшеп-niniin дараган 6ip кур- жжтеу жас ж ш т: — ОллаЬи, мен какол екен деп баганадан й л ш е ту сш бей тур са м , д азад екен г о й ,— дед1 дасы ндагы га кулш . санын согы п далып.— Kanip етейш какол екен деп ед1м. — Какол емес екенш дайдан бш дщ ? Ш олад т о н - дара етж ... Tyci д е д у б а ,— д еп eKiHnii ж Ы т алды цгы - ны д niKipiHe eflayip дэлелд1 ш е к к е л й р д ь Хак1м бул екеуш щ сезш есй п кулш яйберда. — Оздерщ дай жердщ каколысьщ дар?— деп сура- ды ол, азшдеп. К урж ж теу ж М т Х а й м н щ дазад екенш е кез1 эбден ж ейп: — Мырза, 6i3 осы тещ ректщ ж ы лды ш ы сы м ы з: мына жййт Kepflepi М удайдыц ж ы лды ш ы сы ,— деп ол Х а й м н щ дазад екенше ш эк келйрген ашац ж Ы тй керсетт1.— М ырзалыньщ М удайын естущ бар шыгар. Соныд, кэд1мй болыс Мудайдыц жылдышысы. Мынау А быз болыстыц жы лды ш ы сы ; мен 9л1бек ауылыны- KiMiH,— деп аузы н толты р а с е й л е д ь — А л , Ц айрекец (дара м уртты Kicire дарап, ол ж а утац дай т у е й )... Цай- рекец, ез ж умы сы мен журген Цайрекец... ТЪюуберль ш ц д а й сы сы керек ед1 — м уны К айрекоц бш едк «К ай рекец » дегенге Х а га м д улагы н ту р е Tycin, муртты кю ш щ сырт ш ппнш тугел дарастырып ш ыдты: орта бойлы, дара торы, ж ум сад жузд1 адам, йздеген Хайроллам тап осы болмагай! М ецкец: бала сиядты Kici, сеш м ен ол зам андасы н дай сейлеседц ете кщ ц- пейьлд1 ж эн е 03i ж а р аты лы сы на н дойш ы -д ола цм ен уш р деген едЬ деп ойлады. Атадты, дэулетй адамныц жылдышысы екенш мадтанышпен келденецдете тускен бул пы сы д жшггтен XaKiM 1здеген адамы н й к су р а у г а се н щ ш р е м е й : — 0з1м Ш алд ар сагасы н ы гам ш , ка кол eMecniH ,— деп озш ш араластырды д а : — Тшеуберльлерге сога кетейн шаруам бар едд— дей салды. — Т1леуберл1 д е, А б ы з д а ш н е r a in ту р . К эк е ц б о ­ лыстыц уш не барсац — сонау агаш ,— деп пы сы д жыл- цышы атда к е ш й :— пай пирган, мына дара кек бие­ ний керген твейктей- TYpi-ай! Тап бол ы сты ц д ар а ай- гырындай узындыгы есж пен тврдей екен. Ж уй рж ш ы ­ гар бул да. Ол Х а й м т ц арт ж а гы н а ай налы п, би е ш ц сал ы ц ды 261

келген сул у сауы рын, желец куйрыгы мен м к бацай, сида ш аш асына деш н кез1мен cys in erri. «Болыс Кэкец... кара айгыр» деген сездерден Ха- К1м бел и л ! болы с Х а ш м Бакебасовты айтып турганын 6uiin, оны ку ш кеш е Цаленд1 босату ymiH акесш щ устап аламын деп жиы нмен аулына TOHreiii ойына TycTi. «Сол ж уй рш пара айгыр гой цутцарган, айтпе- се ана ж ы лгы ж т т алганда TieiMfli ертейм 1з д*п ауы- лына ат цойган ереуыпшлердщ колына тусетш ед1ц. К ш б.лсш , осы жолы да кара айгырмен Жымпиты асы п кеттщ бе? М аган сенщ керегщ шамалы. Маган Keperi баска Kici...— деп ш пнен ол кара муртты , куга- л1 адамнан к озш айырмады. . — Шалцар сагасыш ш... Аты-женщ ш м болды, Ь ш п еи м ?— деп сурады купШ адам, Хаш м нщ цайта- цайта карап, 6ipaK тосы рцап турганы н с е з т . XaKiM аты -ж еш н айтты. — Ы м м !— дед1 созы п бейтаныс адам, айтатын ceeiH саптагандай, аузы н аша т у е й . — Ciafli мен танып турган синцты мы н. Жацылма- сам й з Хайролла дейтш Kici ш ы гарсыз. Ж ацылсам Kemipepci3 а га !— деп XaKiM, неде болса бул ш сж щ аты -ж еш н б1лгкн кел1п. — Иэ, Хайролла м е т ц атым. Габидоллин дейтш KiciMiH. Ш ы рагы м, мен де сен щ экец нщ атын да, езш де жацеы б1лемш. М аркум, Ж укец цайтыс болды деп eciTTiM, жацында. Цайырлы болсын, ш ырагы м. Жам- поз жан efli,— деда Хайролла кец!л айтцан аяулы ni- шшмен. XaKiM ат уетш де калшиып цатып цалды ; ж у з! аппац болып Kerri; Хайролланыц аузынан тагы да 6ip сез куткендей K03i урейленш улкейе туст1; ершде- pi элденеге жыбыр ете цалды. Ол мезет, тежей тусещн деген адамша, й згш ш оцые тартып цалды да, дем алып аягы н суы ты п турган бие басын KOTepin калып, орны нан цозгалып к е т п . Х а ш м 6ipep минуттей не ште- piH де, не айтарын да бшмей есенпреп булыгып, тек биенщ 6ip жац т з п н ш тарта 6epfli. Цолдыц ьщгайы- мен урш ьщ ш а айналып, бие тургандарга сырт берда. Хайролла ж а с ж Ы т т щ оке eлiм iн 6ipiHiui рет естш турганы н б1лген ж о к ед к «катты кайгырады екен эке- ciHe. 0 3 i ш ын ж ампоз, цайгырарлык та Kici едг» деп ойлады ол, Х а ш м н щ Tepic айналганын кез жасы н жа- сырды ма деп болж ап. Сэлден кешн езш е карай бурыл- 262

ранда ол Х а т м ш ц кезш ен ж ас таппады, оныц тек ж уз цуцылдырын байцап, д а у ы с flipiniH рана се зд ь — М е т ц «пзде ж у м ы сы м бар ед ц — д ед! Х а ш м сыбырлагандай баяу унмен.— Былайырац шыцсацыз... — Ko3ip, K33ip. 03iM де ауыл жацца цайтцалы турмын. 0picKe 6ip болмаш ы шаруамен келш , мына бала- ларды керген соц айналып цалганым. Эцпм е сурап ж!бермейд!, iini пысцан немелер,— деп Хайролла то- былгыга байлаулы ыцца царап турран атына царай журД1. Бурын кермеген, эцпмелесш сы р алыспаган бул адаммен Х а т м шепплш сойлеспедц сейлесуге оныц i шамасы да келмед!. Оны жалгыз рана: тез!рек оцаша 3 ш ы гу, e3i мен ез1 бол у ы рцы билеп Kerri. Ол 1лгер1 ж ур ген сай ы н, б1рден eKi ой ы ту р ац таган сай ы н к ом еш - не 6ip нэрсе тыгылып бара жатцандай сездь Оцаша шырып ещ реп ж1беруге асыцты. — Мына прокламацияларды Совдеп басшылары ij cisre та бы с ет деп ед ь М э, ал ы ц ы з, ар гы ж а гы н оз1ц1з | бглей з г ой .— К^оржынныц аузы н аш ы п 6ip т у й дек ца- !:j газды Хайрол лага у ста та салды д а : — х о ш ту р ы ц ы з, И ара!— дед!. Турран кезде Tepi цата бастап, денес! д!р!лдей тус- !> кен к ек бие б1рден cap ж е л т Kerri. Х айр ол ла туй дек И царазды алып цойнына тырып, белбеуш цайта буыны'п, а ер устш де тацымын цымтап, асыцпай жайласып бо- I лып, енд! басы н кетергенде Х а к щ кес!ле ш ауып бара 4 жатыр ед1. — Цап, асырысын-ай, мына баланыц, эцг1ме сурай алмадым-ау,— деп басын шайцап ол цойнындагы туй- i дек цагазды цайтадан суырып алды. Э р т т е н apinTi зор га ай ы рарлы ц ц оцы рц ай тартц ан ! бейуацца царамастан Хайролла мугал!м, ацша сана- ! гандай, суц цолымен белшен буулы текше цагаздар- • дыц ш егн цайырып: «Байбацтыныц атацты бес цар- тына!..» «Халцы уш ш цам жеген цазацтыц оцыган саналы заматтарына!..» «Бук!л жалш ы, малш ы, жар- лы -жацы байларга!...»— деген бастарын гана оцыды, арры жагына коз1 ж етпедь Ол кер! буры лы п кел!п, кеш нде цалран жылцышыларра: — JKirirrep, кун суы ц екен, ана ауы лга барып жылынайыцш ы... Cora кететш ш аруам да бар ед.,— деп ж ацадан поселке бол ган «Ц ы р ы ц у й ге» epTin кетт!. 263

Обаныц тубш де естаген куннен де суы к хабар Ха- KiMHiH iuii-бауырын муздай цып жалап Отта де, ол 6ipaa уацы т у н й з , ой сы з, жансы з катып калган к¥Р сулдедей, тек болганы алга карай шаба бердь Канша жер шапканын, не унпн асыкчанын, баганагы шыдат- паган Ti3e мен колды ц енд1 неге тоцбаганын ол б т г е н де ж ок , оны ойлаган да ж ок . Ол бейне. 6ip сайдан т о ­ мен карай езш ен eei токтаусыз домалап бара жаткан доп сияктанды . EKi арасы едэу1р жер-кыраттар мен тобелер мойын бурып караганша артта калып жатыр. Дас карайып, кезге еш нэрсе Ш н бес уакытк'а дейш шапса да, тагы да талай ондаган белдерд1-ертка тастай 6epin, iarepi шауып аса берсе де, бедеу бие сыр берерлш емес. Даланы тынбай аршындау унпн гана жаралган ж ануар танауы н кагы п, бу ш р ш 6ip соккан ж ок . Ол бутан А цк аты ны ц узы н бойы дерлш ш алгай ж олын 6ip сагат ш пнде-ак алып кояр м а едк к ш б т й н ! Тек 6ip кез аты ньщ тазгшш н е й теж ей туста. Х а м м н щ тула бойы куйш кеткендей болды: узак ш ауы п ол булы гы п калган екен, атты аяцга Tycipin, жагасын босатты. Еркшдей дем алып, аздап жайланы- са туста. Айналасы на енд1 гана коз токтатып карап, Алаколге келгенш жаца б т д ь XCypic бэсецдеп, ты ны с калпына келген сайын кыз- ган дене салкы ндай берд1 де, ауы л т е б е й кор1нгеннен кеш н белшектелген шым-шытырык ойлар жинактала туста. Олген эке Tipi кундепдей коз алдына елестеп кетта... ...Ж азды гущ е кеу ш щ А кпан моласына арбадан Tycin келш ж аяулап KipreH, тор т кырлы ж уан кулпы тастыц алдына таяу келш хажыныц толык деней бо- гвп, колы м ен ж ер т1рей т1зерлеп оты рганы, аят окы деп XaKiM re и ек какканы, е з ш щ катты кы сы лы п ка­ лы п, 6ipaK алхам дыны айты п, оган кулЬуалланы уш рет TipKecTipe салып, амал тауы п кеткеш , орнынан ту­ ра бергенде эк е й н щ д уга га к е ц Ш толмай ренжш тас- таган каЬарлы кезк одан аргы жолда арба устш дей CKeyiHin Бакы тж ан ж о н ш д е й э ц п м е й , меппт алдында- гы хажыйьщ ж уртда: «Цандай адам боларын баланыч акылы мен багы б т е р . Шз тек балалардыд заманына лайы к 6iniM алуына себепкер болсак, THicTi тэл1м-тэр- бие берсек дейм!з»*— деген аса парасатты coai, осыны айткандагы оны ц д ецес м урынды сопакш а бета мен узы нш а ак буры л сакалы н соза сипай тускен етта том­ пак колына дейш коз алдына келе калды. Х а к ш кур-

:inin калды д а : «А к п а н беш тш ен е«Д1 е з щ де орын 1лдыц. А тадан бала ш ирек кем туады деп, дуранды la шала’ б т е т ш м ына ш алагай Х а ю м ш ц сол оцы ган иолац аяты н ендХ езщ е д е оциды . Оны узбей оц ы п ту- >атын-турмайтынына да балуандыгы ш амалы. Басыца гас койып, асы вды беру оныц цолынан келе ме, келмей яе?! Ш ирек кем... ширек кем бала атасынан!.. К уш teine гана Tipi, алып эке — б у г ш ж о к . Ертец 6i3 де жодпыз. Tipi журген пенденщ 6api жок. Бэрш щ де жа- тар жер1 сол суы ц кор, кайтар орны кара ж ер. Ж ал- гы зсы рам а, эке, 6i3 д е келем1з!.. «Неге жанталасып дасцырдай цырцысамыз? Неге < у т буры й 6ipiM i3re 6ipiMi3 ол1м т т е й м 1 з ? Н е жетпейд1 i :6i3re? Неге уры с саламы з? Неге бас к ей су ге ецмешм1з- F,i соза ум ты ла м ы з? Bapi 6ip сы з кара ж ер табы саты н, ыныштык табатын, татуласатын оры н!..» XaKiM селт ете тустд де, уйцы сы аш ы лы п кеткен адамдай басы н KOTepin алды . Ц уз т у б ш е н кия га кете- •;ртген кы рандай, т у п й з кара у ц п р ой ды ц к¥л ам асы - |нан оны ц аузы на 6ip ерлш сез m ire к е т а : «Т у н цаты п р к у р ш ту е каш пай..,— деп ж ы бы р лад ы оны ц epHi.— iTeMip к а зы к ж а ста н бай ». Б ул не кы лган сары уай ы м ? |Бул не кылган у м ^ й з д ж ? Ж ы л бойы уйдц жарды, |жумсак твеек пен т эт а уйкыны кермей, кш ммек жа- |тып кез m in , нан ка бы гы н кайзалап, кара с у ж у т ы п /тацдайы н ж ! б т п , ой мен кы р ды ж а я у Ke3in, ал ы сы п ■ол1ммен алма-кезек т у с т , ущ рейген к ер д щ аузы на 6ip <рмес, eni бары п кайткан М ецдж ерей мен 9бд1рахм ан 'н еге ж а сы м ай ды ? Олар неге э д т д ж пен ак и ка тгы ц 1унш ен 6ip ж а ц ы лм а йд ы ? А й н ал а сы к е к тас пен TeMip т ор д ы ч imiHfle тогы з ай оты рган Б а к ы т ж а н : « А у , Кер- flepi Keeinfli а ш !», «Т ы ц да, каза ктьщ Kaflipni картта- р ы !»— деп тар лахаттыц тершдей «кы рык турбадан* ундеу жазып шыгарып, халкын тецджке, бостандыкка неге ш акы рады ? Ел1 т у п л , к¥Дайдыц берген к у ш н щ кой де туспейтш капастагы революционер неге ж асы­ майды, неге безшбейд1?.. Ж ок! М уцаюга орын ж ок!.. «А лты малта ас бол- м ай, ic б1тпейдП А га га берген се р т бар. С уйген ж арм ен кездесер кун алда. М аксат алые! Ж ол узак! Ж арты ж ол да калу — ел1м!.. Ол б и ей н Te6iHin калды. Х а й м ушне ж урт жата ж ета . Цазандык айнала- сына буйьщ кан ю ш к ен е iH mepi м ен кэр ! m em eci уй ге ?65

Kipin келгенше оны ц дыбы сы н есим ей де далды. Bipaa уады ттан 6epi кермеген, экесш щ бадылдыгын алып басында бола алмаган баласын к е м т р душадтап ды- сып, ун салып жылады. Сарнаган дауысда ж уп рш кел- ген Бекей мен эйел1 ж эне досы лы п e«ipen , жодтауы аралас ащы зар сай-суйеки сырдыратып кепке дешн басылмады; оны басатын адам да болмады — сезге олад ж эне эйел дауы сты ш ырылдад Бекей езш eai тод- тата алмай, Эл1бек пен Э дтбекта кезек душадтап жы- лап, жубатып адыл айтудыц орнына eei мыдтап епл- Д1 . С ейтш дам -кещ л Х а т м ш д езшген ж у р еп н жабыла босаты п, уй iuii тун ортасы ауганша жылап-сыдтаумен болып едй Ш ай да дуры с ш ьлм едд nicipreH тамад та сол куш желшбей калды. 9pi жолдан тодып, салыгып келген ж эне оны ц у стш е узад жы лап, тесекке шаршап дисайса да, Х а т м кез1 кепке д е т и ьлшбедь Оны тагы да ауыр ойлар басты... КептеН 6epi т ш й з , димы лсы з ж атдан кэр! экенщ бул дуниенщ адамы ем ес екенш ол элдедашан бьлсе де, тан м ундай орны ynipem n далатынын, э к е а з уй ш пнщ жет!мдш хааретш е кездесетшш ойлаган жод едь Kaeip мына адыраган улкен уйде Нурым да жод, ез1 д е ж од , тек к е м т р мен ж а с mLiepi далган. Булар- га TipeK, ш аруага бас-кез эке дайтпас сапарга ж ол шек- Ti. Kenieri улкен эке, бугш ауылга пана эке, ж у р т ал- дында басы н ш п оты раты н беделд! эке, ел-елге аты жа- | йылган атадты эке енд1 ж од ! Е ндш кун не болмадш ы? I Е н д ш TipnrixiK неден басталмадш ы ? Н урым дайда? Ол ! уйге тез оралса да ж адсы болар едд 0 MipiHi4 жартысын ойын-сауыд, жиын-тоймен е т т з с е де, Нурым шаруага да, жумы сда да жойдын едь 9лде Нурым келгенше уй­ де больш, мойыган анага суйешш бола турамын ба?! Онда далай болады? Ж олдастар дайда? Ана дагаздар- ды т ш си адамдарына тапсырып, тез дайтып келемш деп оларга берген уэде дайда! Ш аруа деп, уй- inn деп айналадтасам... ж од! Бекей агай кез бола турар, айтар- м ы н. Бастаган icri тастай 6epin бас дамын кездеп кет- сек бул мадсаттан безгендш болып табылмай м а?! Ел арасы гой уй iuii ептеп жан садтай турар. Ж эне мына eni дара домалад — дурыстап ж ум сасад малга шеп салуга да, оны суарып, доралауга да эбден жарап кал­ ды. BipaK буларды д да од уы бар. Кунд1з Кален учи- тельдщ дольшда. Ж од, далайда, эз1ршше Бекей кез бо­ ла турар... С о й т т XaKiM узад уады т уй inimiK жайын ойлдп 266

жатты, 6ipan к1д!рмей ертец Kepi ж у р ш кетуге бел бай- лады. Оныц ойына уздпс-уздж баска да кеп булдыр суреттер келш жатты. Оныц Ke6i Жайыцпен байланыс- ты болды. Б1рде ол паромга MiHin еткенш , б1рде кш мш басына Typin, езеннен ж у з ш eTin цалара KipreHiH кез алдына келйрдо. Б1рде цайыцпен келе жатцанын кер- R i. Ацырын, ацырын еседь.. Ол уйыцтап кетй. ...Уйдей-уйдей тутас сецдер б1ршщ у сй н е 6ipi шы- гып, муз мунара болып цалган. Мунараныц бш к йй Макаровтыц eayniM дш рменш ен элдецайда аспандап KeTinTi. Bip мунара, eKi мунара. Кеп мунара. Ж огары- дан арнасына сыймай келген кек ала су мунара муз- дарды етегшен согып, шелмекше цирата Мынамнай бсттеп улкен тогайды жапты да Kerri. Дуниеш зелзала су цаптады. Агылран жан мен мал, арба мен келж бу- тш цара ж ердщ бетш цаптап алган. Bipey курек, 6ipey сырыд устаган. Б1реулер суды ц алдын бегеп тас, топы- £ац, шеп-ш елец т е г т жатыр. Енд1 б1реулер тырдай жа- лацаш, муздай сура суцгш-суцгш алып, цайтадан шы- рып, е м санын шапалацтап жуг1редп Bipeynep Текенщ av-чындагы паромныц улкен цайыцтарыи ш ешш алып, жыбырлаган цос ескекпен ecin бара жатыр. Сол улкен паром цайыгыныц цац тумсыгына 6ip кез домбырасы- мен Нурым шыра келд1 де, айцай салды. Ж агада тур- ган Х а м м оран умтыла Tycin, цол булгап царсы ж урш efli, Н урым шыццан цайыцтыц бш к басы оны ц салма- гына шыдамай сура шым батты да, Нурым емннн ба­ сына царай жуг1рдГ. Оны цайыцтыц ем н п п басы да ке- тере алмай, бата бастады. Эне батып барады... Ж ога- лып барады... XaKiM цатты айцайлап, цасындагы адам- дарга цол булрай бердь Bipafl оны ц даусы шыцпай, еш- KiM уш н есйм ей, батып бара жатцан Н урымга жэрдем берунй болмады... Х амм булыгып оянып, жан-жагын цармана туей . Оныц цолы цасындагы уйыцтап жатцан Э дмбектщ ба­ сына тидп Kiuii iHici жатарда ортага ж аты п, сагынган агасын цушацтап уйыцтап кеткен efli. Е ртецп т эт й уйцыда жатцан бейгам баланыц бетш , шашын сипалап, .ол кенет ацылына келгендей, бул жер оз у й ш щ Tepi екен1н бШ п цатты цуанып ке т й . Тасцы н с у, цайыц, муз, халыц — 6opi оныц ту й . Нурымныц сура батып бара жатцаны да е щ болмай шыцты. «У Ь» —- дед1 ол жайланысып. Б1рац eKiHmi м инут оны ц кец ш ш е цайта­ дан кобалжу енпзд!... Тац аппац болып аты пты , б1рац уй iuii ол1 сыртта- 267

гыдай эбден жарыд болып кетпеген, додыр келедке. Ш ш кене ш агын терезелердщ эй ней сыртынан муз да- ты п ж эне ды стауга тадай уйген гашен ш ыгыс жад бет- Ti т еп е буркеп алыпты. А лакелец уй дщ жарына тура дарап, кезш тодтатып аз жатданнан кешн Хаш м мой- нын сол ж адда бурып efli, tayfli турган экесш щ узын боз шидем1 мен туйе ж ун тымагын кердь Бозац тартдан уй imiHfle шидем мен ты мад оган т у р е ге л т намаз одып турган Ж у н ы с х аж ы ны ц oei сиядтанып Kerri. Tan осын- дай ертемен, бозала тацмен турып, сол жад бурышта ол тац намазы н од и ты н ; намаз соцынан ж угш ген куй1 дубы лага дарап, басын томен салып тасбих санайтын. Боз шидем, боз ш алма бозгы лт тартдан уй iiniHe эбден жарыд тускенше тапжылмай мулйп отыратын. Хашм адырын курсш ш далды да, шыдай алмай орнынан ту- • рып Kerri; е тгш доцылтаяд к и т , шинелш устше жа- мыла салып, сыртда шыдты. — Царагым, кун суы д корш едд шаншу дадалып далм асы н. А пы р-ай, мынадай курш реп турган кунд1 мен бул кезде корген ж о д едш . О, т э т р !м , садтар кор !— деп ж албарынды сырттан Kipin келе ж атдан кемгар Х а- KiMfli Kepin. Х а ш м ундемедд Б1рад курш реген кун емес, дудк етш д 1р1лд ей .далган алыстагы зецб1рек даусы екенш ол б1рден-ад удты. «К унг кеше жетгас-сексен шадырым ж ер д ей бул eMic-eMic дуцш л далай, жады ндап далдЫ. М ынау TinTi Текеден де коп 6epi гой. Ш ынымен жады н­ дап далганы м а?» деп ойлап сенек*ен шыддан к у й ол узад уадыт дулагын тосып, сыртта турып далды. «А н ы д . 0 те аныд. К ешеден 6epi коп 6epi жылж ы- ган. Б у й н бул зецб1рек даусы тагы да жадындайды. Ж од, тез ж урш кету керек. Мамам жылар. Жылаган-, мен басда амал ж о д ,— дед1 ол пш нен.— Кален агайга сэлем берейш де, дагазды тапсырып тез аттанайын*. — 9л1бек, сен тез барып Тойекещй шадырып кел, кок биенщ а лды дгы eKi аягы н тагалай дойсын, ж у й р ! дедд .. 0 3 i с э л е м д е с т ш ы гуга Кален учительд!кш е кегп. Ж ум ысда алгыр, api дайраттылыгымен датар Шол- пан оте малж анды ед1. Ол суы дда TOsiMcis бузау-тор- падты ардасын аязга соргызбай жылы жерде, астынан сыз етпейтш дургад дора-жайда белек багып, жемдеп,

жейлд!ртп яйберетш. Ipi дарасыныд дыстан ту й жы- рылмай, дой-дозысыныд жабагысы датпай шыгатын. Биыл да Шолпанныд дайраттылыгымен к у м т ш епй ж е т к Ш к й ей п ш ауы п, м езй л ш де жинап, y iiin алган- ды. Жауынды дара.куз басталганнан-ад малды алысда айдап аздырмай, тещрекке устап, ертерек шепке да- ратдан болатын. Куйек асты болып ерте дашып кет- кен е м саулыдты «эбден жел!ш ж ей п доздасын» деп, Шолпан 6ip ж умадан 6epi басда дойлардан б о л т алып, т ш е н ауласыньщ imiHe бо с ж1берген едь Б у гш ер жет- кен балалары жолауш ы кей п, шалы дайтыс болтан, ж ум сайтын келш1 де ж о д ж а л г ь ш л ш й Балым к е м т р - ге су экелш, малый жайлап бергеннен кейш ол Заги- пага Kipin эдймелеепекпи болды да, ауладагы ез мал- дарын 6ip дарап е т й . Ш ш ен imiHe бо с ж iбepгeн дойла- рыныд желшш тары 6ip устап, ысыран ысымаганын байдамадш ы болды. Ол eKi д ойды д 6ipiH дадпадан Kip- геннен-ад Kopfli, ал еганнпсш квзш е Tycipe алмады. «Bip жерде туып жатыр ма» деп ол жалма-жан ортасы дорадан жып-жылы, ауланы доршап уйген шшеннщ imiH айнала дарап, eKi дойды д кунде-кунде туртш леп ж еп дуыстаган ж ерш дарады. Цой сол дуы ста екен. Алысырадтан дараран адамга кершерлш емес, тумсыд- тан тескен ы ш кене дуы сты д imiH у д гш доянны ц кеуе- riHдей eTin ж1берген. Ш еп уйген кезге кебеннщ данат- тасып досылран жерш де ж ш далса керек, дой ауызды тар, Ty6i кед ш сиядты е й п imiHe суд гш к е й п й . Ш ол­ пан удйрден дойды ш ыгарып алып «м ына сорлы 6ip KYHi ясентектел1п томен суы сдан шеп басы п, nimeH ас- тында далады екен» деп ойлады да, удйрдщ аузын дой ж ем ей й н догаж айм ен бггеп, ты гы ндап дойды . Сой-' и п ш аруасын жайлап болып уйге Kipfli де, у сй н д е й шапанын memin тастап беш петшед дасындагы Кален- н щ уйш е Kipfli. — Хаш м келш й, агада барып амандасып шыдпай- сы д б а ? — дед1 ол пеш жаны нда турган Зарипага. Кызды д ж уд а вдд1, дуды л жуз1 кенет езгере дал- ды — eKi бей н тутасы м ен адш абды р д ы згы лт ж ауып ,кетй. Оныд тосын хабардан тез дубылган турш керш, Шолпан сэл ойлана туей де, адыл бере: — Эке ел1мше датты дайг;ырран дам кенДлд1 агад гой. Ж ене eei узад сапардан дайтдан адам. Kipin шыд- дан жен,— дед!. — Сен взщ Kepin с е й л е сй д б е ? — дед1 Зарипа ж у - peri дурйлдеп. 269

Цыз датты добалжып кетй, долындагы шейн ж ь бекпен ш алып турган орамалын ж ерге Tycipin алып, онан эр! дызара туей. Ш олпан оран б!лдормей басын шайдады да: — Ж оц , мен сейлескещ м жоц. Сойлесуге р ей кел- Mefli, у й ш д е агайынды д ос кебш ауы з отыр. Ол eneyi бар ж ерде не ай туга болады. Онсыз да Meni сыртымнан кел к йрш эцймелеп отырган шыгар. — Онда екеум1з Kipin ш ыгармыз, уЩнде адам жоц кезде,— дед! дыз аздап далпына келе бастап. Ш олпан мойны н созы п донад б е л м е т ц еенчнен царады да, уйде Мэкканьщ жогын керш : — Bip сез айтсам аш уланбайсыц ба ? — дед1 Зари- пара. — Ол дандай сез? — Хагамнщ аты аузымнан шыдпай жатый шод- тай ды зарды ц, оныц езш кергенде не т т е й сщ ? Мен сснщ сырыца туеш беймш . БозбалалыД рейнде ойнап- кулуден езге Хак1мнен( эл1 шын кецьлщ бар м а ? — де- д1 Ш олпан салм адты унмен. Сырт жадтан шыддан тыдырды еейп Шолпан есш- ке ж алт дарады да, оныц сезш щ аягын Загипа ееймей д ал д ы ; eKeyi де эцг!мен1 догара дойды . Булар сенекке шрген Мекканыц: — ...К^айным, дарагы м, хаж ы дайнараны узад са- парра аттандырдыд. Иманы жолдас болсын. Басда не айтамыз. Кеп дайрырдыд. Учитель агац айлап-уйлеп б1рнеше ку н уйы дтам ады . Сабырлы адам гой кеп сей- лем ей йн. 1нггей датты дайрырып ж у р ...— деген сезде- piH ecirri. Бул сезге дуладтары н туре далган Загипа мен Ш ол­ пан келе ж атдан Х а ш м екенш , М экканыц оран кец!л айтданын туеше дойды. Загипа жалма-жан бастап бук- кен орамалыныц шет!не инес!н дадай ту ей де, еш нэр- се еей м еген адамш а Ш олпан оны ц цалтыраган жщ^ш- ке саусадтары мен тышдан i3i тэр!зденген кестесше дарай далды. Хагам уй ге Kipin ам андасы п торге шыдданнан ке- йш М экканыц дасына Шолпан да б!р йзерлеп отыра бастады . Ол алгаш ды унс!з Kiflipic сэл рана созыла тус- кен кезде, болар-болмас тамагы н кенед1 де Х а м м ге ж узш бурып алды. —• Б^урдас!— дед! Ш олпан аш ы д дыбысты^ езш !ц баты л у ш м ен .— Х а ж ы атамныц алды езш е жайлы, ар- ты м здерге дайырлы болсын. 9рк!мн1ц атар тацы мен 270

6ipre батар ку н ! де бар деуш ! ед! менщ Kapi экем . Бул сездщ магынасын мен биыл гана туснцЦм. 9cipeco соц- гы кезде... Мойымацыз. Улкеншц де, кш пш ц де басына келетш ic. Шолпанга !ле-шала Загипа да ернш жыбырлатты. Bipan оны ц ce3i Х а ю м н щ цулагына аныц есмлмедц оныц бар ойы Ш олпанныц терец магыналы, аса KenicTi айтылган ceei мен унш де болды. Ол: — Рахмет, Шолпан, кецшге суйеу замандастыц се- зщ е! 0 з уй iuiTepi4i3 аман-есен б е ? — дед1 цысцаша Ш олпан: — Ш у й р , 33ip!— дед!. Кун1 кеш еп цалжыратцан цара суы ц, жалыцтыр- ган узац жол, ауыр ой мен цалыц цайгыда етк!зген ца­ ра туннен кей1н учительд!ц yiii Х а ю м г е ужы мацтай кершдь Баягы жарцыраган таза белме, шацсыз теке- мет, жумсац керпе. Бэр!нен де езге — жылы ж узд1 кор­ нем ж ец ге; cyfliKTi ж а с цыз бен ой-epiKTi арбап алган- дай от Шолпан тур. Бул уйдеп узац кештер леззотт! ceei устш де ты м цысца да, сойленет!н сыр-жай аягы тещз сарцылмас бастаудай кор!нет!н. Сая !здеген ке- щ лге медеу боларлыц мешрбан уй ед!. Елден аулац алыста ж у р ш етшзген цысылшац ми- нуттары мол ерлш кундер Хаю мнщ ойына жырдай цы- зы ц санцилы оцираларды у зд ж ы з opin келш efli. Ол сагатын тауып цурбы жанында оцаша оты рып каз!мен Kopin, бастан кеппргенш ацтаруга цумартып Kerri. Ол Загипа мен Шолпанныц кездерш е кезек царап, жанда- рына наздана цисайрысы келдц Bip кездерде бас ца- ратцан болып пзеге басын салганда жецгелер! Х аю м- ш ц шашын саусагымен тараштап, бетш жуп-жумсац алацанымен еркелете сйпайтын. Ksaip Х а ю м Загипа мен Ш олпанга кезек ж антайгысы кел1п кетть 0Mip ел1мд1 де тез ум ытты рады гой. А д а м кещ л! OMip цызыгына тез к о ш т : ц аа р ет уы н ап-сэтте жуып- шайып кете барады. XaniM де ер тец п з1лдей ойды ц цу- шагынан тез босанып кетт1. Ол цы з бен келш ш екке алма-кезек царады. Кайта-цайта царай берд1. Бул кез­ де коз илш ен басца ойды жетмзерлпс сез орайы да келе цялмады. — Шай цояйын,— деп орнынан тура берген Мэк- кага, Ш олпан: — Отыра берщ !з. Мен цояйын ш айды, ж ец еш е!— дед1 де орнынан турып цазан жацца кетть 271

Оган ептеп ж ы лж ып Загипа да 1лест1. — Тайным, отыр! Шай iniin, ас жеп кетерйц. 0uii- тел агац да кеппкпей келш цалар. «Бастагы ауылда ш аруам бар, ту ск е д е т и кайтып келермш* деп кет- кен,— деп М экка да казан жакка бет алды. XaKiM ундемедь Цыз бен Ш олпанга оцаша кездесу- ге думартцан адам «асыгысйын, аска карамаймын» деп айта коймады. Оныц бар ойы тек сол екеуш щ ай- наласында болды. Тер алдында жалгыз калган Х ам м нщ кез алдына . 6ip кез М укарама, Шолпан, Загипа yuipyi цатарласа тура калды. Ол^ у ш еуш щ сипатын да соншама айкын ? керш тургандай болды. Ол басын аздап кисайта ту- 1 cin, оц колымен жагын таянып отырды да, ушеуш са- I лыстыра бастады. Ж ан-жагын калдырмай тецдесйрсе л де, оныц кез алдында тап сол минутте: бойы, керш, * ce3i, eHepi, тарбиес! белек М укарама екеуш ен ,6ip бас- Кыш ж огары турды. «Толысыццыраса, ду н и еш ' кеб1рек Kepin ысылыц- | кыраса, орысша кш нсе: жазык мацдай, улкен кездк I сопакша келш й бетп , мурны эдемц сургылт тарткан ] цш внД1 Загипа кай сулудан да кем тусп ес едй ёск е н - * сш куйгелек, балалык MiHesi кетер едй А л , Ш олпан!.. | Ол 6ipae ойланып оты рып: — Хаз1рет Галиды састыр- Я ган балуан кыз сиякты! Ауган ж ок, балуан кыз! Бойы 1 Tin-TiK м ш й з ескен куба талдай. Ш лей ж ум ы р , то к 1 бурым, бей аздап суы к шалып цоцырцай тарткан ал- | ма! 03i етщр, eei тапцыр, e3i акылды. Суыцца тоцбай- I тын, кун кезше буршпеййн, желге жыгылмайтын да- J ланыц жайнаган кызгалдагы... Hsnci нелжтен кома- { гай, адам Keai неге тоймайды ? М укарама ш ац тийзбес камка сиякты . Б1рац мына екеуш коса куш ацтасам! YnieyiH кабат ц уш сам ! Тойм ас ем... .ч I Ол селт ете т у е й . 0 з ойынан ез1 коргангандай. Ж а- ! гын таянган к°лы н сермеп калды. Шолпанныц казан жакта элденеге кулш ж!берген кулгас! оныц тула бо- 3 йын кытыцтап еткендей болды. Х а м м Мэкканыц уй- ; ден ш ы гуы н , у ш еу!н щ оцаша калуын к у т й . BipaK тэт- ;■ Ti й л е к оры ндала кете м е?! Ocipece сол кала тулап, кыр булкынган ойран earepic кезшде талайдыц тагды- ры кыл уейнде калган едк Бул ymeyi де басын цосып, тап сол сагат цумарта сырласып, тэтй сейлесу туйл енд1 кайтып 6ip дидарласуга да зар кунге кездеей. А уы л устш отряд басып калды. 272

3 Бул декабрь ш ш д е п Кызыл Армияныц Ж айыд бо- йын ад казактардан арылту угшн ipi операцияга Kipic- кен Ke3i efli. Орынбор даласын Д утовтьщ долынан ж у - лып алуга, Орал даласын босатуга 4-iHini армия бвл1м- AepiH шыгарып, Ш ы гы с фронты жаппай шабуылга Iаттанган шагы efli. А тагы ш ыддан 25-iHiiri атдыштар дивизиясы мен Алрай бригадасы Саратов .жагынан тенш к е л т , 22-ди­ визия Самар беттен ат дойып, Орал казактарын кос 1бушрден кыскан улы дуркш ш ц алды болатын. I Улкен шен тем1рмен дурсауларандай Орал даласын |кектемде атты казак эскер1мен орап алранда Михеев мыктап ойланып efli. Бастьщ даз1р ол кездепден тере- KipeK толгануда. Толранбаска н е? М ихеевтщ алдында майдан мэгамдемей жатыр. Typi шарын, мазмуны муз- 1дай мэл1мдеме! «...Генерал А кутиннщ бугш тары екш - nii полны Саратов жолыны ц у стш де даруы н тастап дызылдармен ой бауырымдап душадтасып табысып к е т й ... 1ру! Н агыз ip y ! 1штен ipy!.. ...Самара беттег1 майданда дызылдардыц сансыз роталарын Teric диып, полковник Бородин даЬарман- д ы д ерлш KepceTTi. Ол дыл ел1 ш егш бей сардасда ше- г1рткедей даптаран ж алад аяд м уж ы дтарды ертте дал- рандай erri. Б1рад... П лясунковтыц ж а я у acKepi мен Кутяковтыц атты полкыныц дыспагында далып, аяу- лы полковник-аса дайрат к ер сетт, адырында амалсыз Kepi uieriHfli. Бородин 63i eni жерден жаралы. Полны Teric даза тапты...» Бастыд Михеев мэл1мдемеден кезш ш лт бурып ал- 1 ды да, жиренген адамща мурнын тыржитты. «Пляеун- Sков! К у тя к ов !»— дед! ол ернш ж ы бы рлаты п, мэл1мде- медеп дызыл командирлердщ аттарына дайтадан коз тастап «П лясунков!.. К у тя ков !» Ол вте ту н ж ы р оты- рып далды. «Ш енмз, атасыз, н эс ш й з, аты мэл1м емес адам- дар! Олардыд эскерлш бШ мпйц бары-жоры да белгь ci3. Б1рад тэж1рибем мол ж ауы нгер к азак полктары ныд 6ipiH тез даруын тастатып, «ой бауы ры мдаты п» алды- нан ж у г!р т т дур долмен алады ; екйшйсш — дыспад- д а'сал ы п дшрменге тартдандай унтап ж1бередь MiHe, бугшп куннщ Н аполеондары! Бул д а ? ! Элде б1здщ pad- кер дегешм1з баланыд ойыншыгы м а?! Элде гаскер басш ылары ш етш ен с у ми м зж н ун бе ? KiM ады мад? 273

Генерал Акутиншц адылынан еркем рекйй басым — бул аныд нэрсе. Оныц «жауды жадыннан сору — же- ЧУД1Д басты эд ш Ь деген м енщ niKipiMe дарсы ш ыгуы, эрине, керегендж емес. Бул niKipre дарама-дарсы эре- кет жасап, алыс-алыс рейдже шыдданы зияннан езге еш нэрсе берген ж о д . Ж аз бойы ipiKTen алран полкта- ры н алы сда суйреп, батрак Чапайдан элденеше рет содды жеп дайтданы буран кэмш дэлел. Жорыдпен Tipceri созы лы п, д аж ы п барган гаскер ж ерд суы , ел! тан ы с ем ес ж ерде eMipi абырой алган емес. Дивизия- сынан узд ж шырып кей п, Самара беттем майданда эр!леп барып урыс салран «аяулы» Бородиншц полкын д ы ры п алуы да осы Tepic басдарудыц салдары. Бул душ панды !здеп барып соры су — тэж1рибеде TepicTiri дэлелденген нэрсе. Б!рад... мына жада шыддан Напо- леондарды ц ж ец у ce6e6i ба сд ад а...»— дед1 imiHeH ге­ нерал. Михеев батыс беттей терезешц алдына барып Ша­ тан ж адда кез й к й . Бул т ш к е н е езеннен 6epri келнн- м ек ойпат узбей ж а уга н жанбырдан теп-тейс кэл бо- лы п кет1п, K93ip 6eTi айнадай улкен м уз айдынына ай- налып кетш й. Осы усйнде кез тартар дыбыры аз жыл- марай муздыц далага таяу жерш де 6ip сиыр кершдд А я гы н баты лсы здау басып ол шгер1 дарай жы лж и ту- седд Малга кевдл белм ейтш салад ж анны д сиыры ма, элде дарап-бадылайтын адамы ж од жейм-жестр 6ipey- д щ кун к ер й ш жалрыз дарасы ма, ш м бш сш , 61рад генерал бул жагына кецш белген ж од. Оныц назарын буйндей аударган сиырдыц далт-дулт басдан адымы болды. Bip аяры тайып кейп, оны дайта жендеп алып бул хайуан ш герш ей бердд А здан кейш оныц артды eKi аягы б1рден сыррып iArepi к е й п далды да, езш eei билей алмай, итш е шоцдайып оты ра к е т й . Б1рад сиыр сонда да, сол ш оцдайган к у ш tarepi ж ы лж и Tycin, 6ip- те-б1рте тер т аягы н тец басып к е т й де, сэл уадыттан кеш н тары да ш атдаядтады . Ол бул жолы ш оцдая кет- педд Терт тагандап далды. Алдыцгы жагында оныц жещл- долтыд шеп жатыр екен. Сол шепке жете алмай, iA repi басуга TepTeyi терт ж адда тарбиып кеткен аяд- тары н жинап ала алмай, кетерем малхпа д эр м ен йз хал­ де далды. Сиыр бул езш щ мугедек халше ызаланды м а, элде ш еп й н m ci ш ыдатпады ма — aftTeyip тумсы- гы м ен м у з Tipefi, темен у щ л ш мешреп-мещреп ж!бер- д !. Сиырдыц дылгынрандай эл й з ж1щшке даусын, эри­ не, алы стан — терезеден кер ш турган генерал ести ал-

ран ж од , оны ecTirici де келген ж о д ш ыгар — ол мои- нын басда жадда бурып кетм. «С еш д K83ipri халщ мына м уз у ст ш д е п сиырдыд хал1вен де мугедек. Оиырды суйреп Kepi ш ыгарып алу- ра болар. Bipa^ бишара, Р осси я, с е н ь..* — деп Ky6ip- лед1 Михеев. Оныд ойы 1 л т «ж а д а Наполеондардыц ж е ц г ш т п неде?» деген сурауга дайта оралды. Керге- Hi, одыганы, ecnreHi м ол тэж1рибел1 генералдыц ойы- на агылшын ж азуш ысы ныд жазганы TycTi д е, кезш е соныц 6ip cypeTi елестей далды. ...Африка ж ер ш щ Kerepici м ол 6ip кед алдабын ме- кендеген сансыз хайуанат 6ip кезде ж ер ауды . Ж ауын тодтап, шоп дурап, су тартылар шадта аддардыц кенет доныс аударатын эдем. Алдымен дора-дора боп булт- ша тедкерШ п, ец 1ргелд ец уш ды р дамыс аяд антило- палар дозгалды, i3iHiue аспан -мен жерд1ц арасы н боз туман шадга айналдырып, yfiip-ympiMeH дедгелек т у яд дыл дуйрыд дуландар дурш редд— сол б1ртшдеп ыры- сып, бара-бара дурмектеле жылжып, арылган седдей 6ip кез дуршрей дозгалган далыд адныд басы-кезше дарамай тапап кетерлш дауш и жолында 6ip арыстан жатыр едь Бул арландар айдасында май табанына эл- д ! арланныд азуы бойлап, уШрдён шырып, туралап далган жалгыз жыртдыш едь Ж ай шадта дауш пен ажалды алыстан сезетш, acipece, арыстанныд бетшен кеш жер аулад ж уретш антилопа отсыз-сусыз елкеден безу ypefti билеп, дурмек-дурмепм ен ж атдан ары стан­ ны д усм м ен асты. 9лд1 жы ртды ш 6ipiHuri топ ycTiMeH дурш реп еткенде туйедей аддарды да уш ырып ж1бере- тш жалпад табанымен б1рнешеуш одды -солды сорып диратып, 6ipHemeyiH ауызбен ладтырып, б1рад кепке тетеп бере алмай, екш ип д у р кш н щ асты нда дала бер- дь Eci шыддан адныд 6ipi оныд усмнен даррып erri, 6ipi тастай туядпен басы п, 6ipi теуш , 6ipi сорып бара- ды. Бул апаттан ж ада рана дутыламын деген ум м туып, топыр саябыр тартдан кезде арыстанныд устш е далыд дулан тенд1 де, аспан жерге тускендей элемд1 солды л- датдан д ур ал мен дуб1рге бет бара алмай, yftipni ду- ■ландардыд ыцгайына Keiuin, ол да 6ipre ш апты. А здан кешн Kepi meriHyre ы ры д бермейтш , бултаруга ж ол далдырмаган далыд топтыд арасына ешп кершбей кетт1... «Бул хайуандар дуниееш щ сипаты, б1рад ш ын жэ- не дэл сипат. А л, бшдщ догамны д, адамны д eMipi му- нан даншама белек ?! Tipniinnc дамын, елм еу дамын 275

кездеген далыц жан иеы алдынан шыддан арыстанга дарар ма? «Мен арыстанмын!» деп ол даншама жалын куД1рентсе де, табанымен согы п, й й м е н й ст е п ладтыр- са, удере дозгалган топты далай тодтатар?! Уш жуз жыл билеген Романовтар тудымы дара дурсш кепй ж ол га сала алды м а? А двокат Керенский мен генерал Корнилов ш е? Муны... мына даптаган жалац аяд, жа­ лац бас, аш жандарды... сецдей дозгалган дала мен дырдыц сансыз сорлыларын алыстай согамын деп ау- сарланган А кутин мен «акулы » Бородин жуасы та алар «Плясунков! Кутяков!.. Булардыд алдында ж ей басты жылан турса да дарамас! Жалмауыз кемшртур- са д а ы дпас! Айтдандай... (Михеевтыц ойына кенет 6ip одыс нарсе килшкендей дабагын туШп сэл уадыт отыо- ды да) дара халы д се н п ш келедь.. Бул да й р е к емес, ел-далда амал, нэтиж е ш ы гуы еш-талай. Сонда да бул адты д шараны долданып байдау керек болар...» деда iuiiHeH куб1рлеп. Ол -буйрыд орындаушы шабарман офицерлерд1 ш адыры п алды. — К аладагы барлыд дон басы лары н: архиерейден бастап буш л поп атаульгаы, монахтар мен иегумен- дердц понамарьлар мен шырад жагушыларга дешн далды рмай, д ш и семинария одуш ы ларын доса вице- губернатор м эхкам асы ны ц алдына жиыцдар! 1Шркеу хорларыньщ дурамында данша дшдар жан болса, сон- шасын далдырмай экелщдер! Бэршщ долында кетерш ш ыгаты н 6ip-6ip крест пен И исус Х ристосты ц образ- сур ей болсын! Ескертщдер, жылы кш нсш !— деп буй­ рыд етй. М ихеевты ц есебш ш е Орал даласындагы niipKey мен дш дызметш ш ерш щ саны 6ip батальонга аягын жи- майтын аса м ол сиядты к ор ш дь Ш скен тарыныц ара- сындагы басда арам шептерден ала белек кезге тусейн даптаган дастауыштай осы узын садал, жалбыр шаш, дара KHiMfli, о дуниенщ дам ын дайгы рган дшпйл ха- лайыдты Кызыл Армияныц алдынан шыгармадшы болды. Бул кещ лге кудпс, жанга урей салгыш жан­ дарды шинель киген сенпш шаруага дарсы апарып. саппен тургы зы п д ойы п: «К¥ДайДан дорыд! Тэубага кел?», «Садта тэщр1м, патшаны!» деййн дугаларды зарлаттырмадшы болды. М ихеев христиан дпйнщ купли де 6ip сынап ке- рей ш деп ойлады б1лем...

Сол Орал даласындагы бас ш таб м екемесш де Ми- хеевтыд алдында жатдан «Дызылдардыц сансыз рота- ларын Teric диы п, полковник Бородин даЬармандыд ерлж к ер сетп ... Б1рад... полны т е п е даза тапты» деген мэл!мдеменщ ед соцгы буыны амалсыздан мойында- ган далтды сы з ш ынды д едо. П лясунков пен К утяков полктары тас-талкан еткен Бородин эск е р ш щ ел1м аузынан жырылып ш ыддан 6ip уы с жауынгерх Таш- лыньщ тубшде цызылдардыц тылында далды. Оларга tarepi аттауга да болмады, кеМ н meriHin, Орал даласы- на дарай дашуга да жолы дыркылды. в й т к е т алды — жаппай ш абуылмен Lnrep’i умтылган далы д дызыл Iжауынгер болды да, арты — казак озбырларына даны дас Совет ем метш долдаган дарулы деревнялар бол­ ды. Кеб1нщ шинельдер1 куйген. 1штершде бас кш мде- ■ршен айрылгандары бар, ерттен ш ыддандай ycTi-басы дара куйе, шад-топырадда батдан. Б1рдатары жедш жарадатты, едшз, туешз уреМ дашдан бул он-он бес казак ypiKKCH дойдай бет-алды дулатуз Ж айы дда да- ' рай дурш редь Em6ip дарасынга содпай, аты с дуб1рЬ нен б1рте-йрте ауладтап келш, Берл1нщ тусынан Жай- ы дты ц дазак бетш е етш кеттк Oeipre данды майданнан дагаж у жалпад сахараныц дойнына шулд!реген он-он бес солдат тупл, полктар мен дивизиялар да сщ ш ке- терлш -тк Демш алып, ес1н жинап, устЬ басы н, ат-турма- нын тэртшке келпрш 6ip донды да, бул дашдын казак- тар ертедше оцтуетжке дарай мацдай тузедь Кун суыд болса да, тодтамай ж урш отырып Kenipni Ацдатыга прелдь Бастаган жас хорунжий дауш ыз кед даламен журш отырып, алыстан ойысып, дызылдар жете дой- маган долтыдтан ш ыгу ниетшде болды да, Оралдан те- I мен 6ipimni кездескен казак эекерлерш щ бел1мше до- : сылуга тырысты. Кезге туспеу эдкпмен сай мен саланы ! бетке устап жылжыды. Ocipece Аддатыны д дыр-дабагы оларды жагалай жатдан ауылдардан да, дыеды жол- мен шубырган келденед кезден де жадсылап жасыр- ды — олар езеншд жарын дуалады. Сэске туе кезшде над жагадагы ауылга согы п, ы сты д там ад iuiin, ат шалдырып алу ушш шубырып келш, булар дорага шабатын дасдырдай, Бэшекед кел1шд тусынан msira келдь BipiHmi ат басы езенге таяу турган Ц а д есп д | уМне прелдд Озен мен бул уй дщ арасы бесж у з дадамдай-ад жер ! вД1- Ж ер астынан сам сап ш ыга келген атты ларды ал- дымен керген Ц адестщ эйел1 MayiM, аспан сургы лт, 277

кун суы ц болса да, кезш шагырмац куннен цоргаган- дай. колымен келецкелеп царап турды да: — Ш ы рагы м-ау, мынау аттылар KiM шубырган? Олде хаж ы цайнаганыц уйш е бата оцуга келе жатцан бастагы ауылдьщ еркектер1 м е?— деп элдеймд1 танып тургандай ш уцш иды . MayiM ж а сы Kepi болмаса да эре- ripeKTeri туй еш аттан айыра алмайтын ацгарусыз адам едк Ол екьекщ ен т з ш , шоцацтай жорты п келш Калган солдаттарды ц кару асынган эскери адам еке- н1н у й дщ сай бетш дей уш лген кулд щ нак тубш е кел- 'ген кезде танып калды. — Ойбай, ш унак! Ш унагы ш ыкты ! Ойбай орыс кел1п калды !— деп ол айкай салып, уйге ж у п р д ь Б1рац оны к ойбайына капел1мде ж у р т кецш ауда- ра цоймай «М эу1м нщ кеп ойбайыньщ 6ipi ш ыгар» деп уй де оты ра берд1 де, аттылы солдаттарды ц б1рцатары цатардагы уйлерге, б1реулер1 Ж у н ы с хаж ы ны кш е ца­ рей беттеп, екеу-ynieyi Цадестш ш е тусе цалганда керд1. Халык шошып кеттк эйелдер казан жацка, босагага байлаган бузау-торпацтын арасына ты гы лды, балалар бурыш-бурышты сагалап inyni турган тон шекпендер- д щ астына KipAi. Сыртта ит бггкен шабалана ypin, уйде урейленген улкендердщ турш ен ш ош ы п ж ас ба- лалар шырылдады. Сенекке шыга келген Кадес царсы келе жаткан ц арулы eKi кара оры сты керш , Kepi ш егш дь Ш епнш ек- теген бойы ол келе жатцан солдаттардан уйге eai бурын Kipfli де, тацтайдыц босага ж а к ш етш е оты ра кетт1. Ал> А км ад и я онан буры нырац уйден шыгып у л п р ш , аттан тусш жатцан солдаттардыц кезш ала 6epin, сиыр цора- га Kipin Kerri, оны ц царацгылау бурышына барып бой тасалады. Уйге KipreH eKi солдат тацта у стш де отырган цо- жайынга назар аудара цоймады — олар маздап ж аны п жатцан цазандыцтыц аузына твндь Казан- ды цты ц ж аны нда 6ip цап тезек тур efli, шацпац дене- л1 цара оры с цапты суйреп отца жацындатты да ца- сындагы жасырган цаптыц устш е цуйрыгын цойып, ецкешп жалыны бети шарпыган кидыц шогына жы- лына бастады . EKiHmici де оны ц жанынан тазеряей отырып, шокца цолын созды. Уйге KipreH уш ш нп казак от басында отырган ал- дыцгы eKi жолдасы н керш , оларга жацындаудыц орны на. Kepi ш егш щ ш реп, есш т щ оц ж ац босага-

сына т у р ё калды. Ол буйрыгын куткендей жылынып отыргандарга 6ip карал, мойнын ацырындап к,ана бурып, уй iuiiHe кез тоцтата 6ip карал алып, егш басына койган каракшыдай кадшиып калды. Ун-тун катпай Tin турган куй1 ол сэлден кейш тактайдыч устш де 03iHe жалтац-жалтац карал оты рган урейлен- ген Цадеске кезш тш ть Тал езш ж ш дей оныц шокша сэры сакалын сиректеу саргыш муртын, кез жанары элшз момакан тур1н кер ш Кадес пш нен: «М ынау 6ip пман жузд1 жуастауы бшем. К т ш .д е аналардан repi жупы ны лау ма калай? Ана eKeyi Tepeci, мынау cipa тел ец гш ш ыгар. KafliMri eeiMieflin казак-оры стар гой. Тур1нен к е р ш т тур. Мен баста э л и ана Кызыл поле келш калды ма дел урешм ушып кетш едь Казак-орыс болганы жаксы болды. Дегенмен копгрдш аты Kenip, айлашаргылап ы гыстырып баска уйлерге ж1бергЬн ж ен бол ар» дел ойлады. BipaK ол о т басы ндагы толы к кара орыстьщ жер астынан шыккандай дуцк еткен жуан даусынан селк ете туст1. От басындагы eciK алдында- гыга орысшалады да, ал бул шокша сакалды момакан сары: — Ж ол бшетш адам бар ма? Бударинге карай шы- гатын ж олды ?— дел су рады ол Цадестен. Ьшнен сасып калган Цадес. не дерш б!лмей: — Мен орысш а т!л бш мейдк там ы р,— дед!. — Мен сенен киргизш е сурап турмы н гой,— дед1 шокша сакал. ; — Ж ок, жок- Б1лмейд!, Бударинды да, т1лд1 д е,— дел Кадес онан жаман абдырай калды. Казакшалаган жуас орыс «есщ дурыс па езщ нщ » деген адамша такыркаган пш пнмен: — А ксакал, сен калай айтасын. Оз1ц улкен адам, но улкен болсач да балаша сейлейсш,— дел ренжшен- дей тур Kepcerri.' — Не айтады мына арда ки р ги з?— цеп сур ад ы от басындагы толы к кара, калтасынан KiceciH алып, те- Meni орал жатты. Ол орысш а сейледь EciK алдындагы оган Кадест1ц жауабын жетк1зд1. EKeyi де К,адеске ала кез!м ен кас- кырша бурылып карады да, тагы да б1рдеме дедь — Ж ен бш етш , т!л бш етш киргиз ж о к па. бул жер- де?— дед! сакалды. Кадес куанып кетть — Кален дейтш ешетел бар, тамыр. Орысша шле- д ь Содан сурацыз. Ол 6apiH айтып береди тамы р. Уй

де жак,сы, казайка да жак,сы,— деп оры с тш ш де сей- леп тургандай-ак салдырлата бастады — уй анда жа- кы н. Мен кэзхр KepceTeMiH, тамы р. Цароший ешетел, сонан сурацыз. Ж эне ешетелден баска орысшага судай Ж ун ы сты ч баласы да бар. Текеде окы ган ж Ы т , - деп койды. К адестш кеп сезш е тьлыащ орыс кецш аударган ж ок . Ол тек жолдастарына бул жерде учитель барын гана айтып бердь Мунан кеш н уш солдат озара сейле- cin сыртка шыцты. Солдаттар уйге мргеннен кейш кораныц карацгы буры ш ы на тыгылган А цм ади я ннтен сыралап Kepin, ойелш шакырып алып, т ш ё н шпнде бос турган сары атты e3i отырран ж ерге кез таса кы луга Kipicin едк • 6ipan атты жетектеп цорага бет алганда уйдейлер шы- гы п калды да. ж уа н кара Цадишаныц ж олын бегеп тура калды. К ыс MiHin-жегуге куйл1 устап турган се- Mi3 ат оган кектен сураганы жерден табылрандай ке- р ш д ь Ж ем ш з, ты ны м сы з б1рнеше кун ж ор ы к каж ы т-' кан ез аты элдекашан ер астынан босауды керек еткен ед ь Т ол ы к кара Цадишага «кайда апарасьщ ?» деп ка- багы н туйген адамша ту ксш п , атты ез колына алды да, алдымен аягы на карады. А ттьщ алдьщгы eKi аягы тагалы. е д е т эз1рлеп келденец тарткандай-ак. Ол ой- ланган ж ок . 0 з epiH сыпы ры п алып сары атка салды. — Ойбай-ай, кайнага-ай, мынаган (йрдеме десеч1з- uii. Сорладык Чой, каска к¥Дай кайдан тап келдк мына пэле. Клайда, м л бьлетш Kici бар ма бул жерде... Жу- ripce4i3mi хажы атамньщ баласына. Айтсын. Жалгыз ат. Цаска кудай-ай,— ' деп зар кагып, аягына ш ок басып кеткендей, олай-булай ж у п р ш , не iCTepiH бш медь А л , толы к кара ер ш салы п, эйелге сузетш букадай квзш алартып койды. Цадес: — Ойбай, тамыр. бул ат мшешн деп турган жал­ гы з ж ы лкы . А н а еш етелден, болмаса баскалардан ал. Олардыц ж ы лкы сы кеп, там ы р,— деп жакындап едо, казак оны итерш тастап, сары атка м ш ш алды да, езш щ атын млмаш орыска жетектетть. — Ойбай-ау, кайнага-ау, курыдык кой. Цаска ку- дай, не жазырымыз бар едк— деп Цадиша тары безек- тей калды. — Тамыр, тамыр, бул жаман ic...— деп кайтадан ум ты лган К адеске, сары атты м ш ш кетуге бет алган ж уан кара, жуан дауыспен ж ею ре урсып жатты. Кадес оныц сезш е аузын ашып калды. 280

— 1лб1шшге, Тёкеге мал айдап баруды ■ б!лес1Ц. Кун мен Tepi сатуды 6ixeciH. Н асыбай атуды белейн. 1Л ж ен сураган адамга ш ынычды айтуды бкпмейсш. ен арда, атты кандай коргайсын,— деп урсьш тур ачальник. Сен карт бекер жол керсетем деп айтпа- ыц. 1с ж аман,— деп талмаш оры с Кадеске басы н шай- ады. Кадес оныц cerin балагаттаран сезш е кулак аскан гок. Ж алгыз-ак: — Тамыр, айтшы, атты тастап кётсш. Ана ауыл- ;ан алсын. MeHiKi ат жалгыз ат,— деп к°лы н жайы п, тка карай жылжып едк кайрыла берш ат устшен иртып кеткен ж уан караныц eTKip камш ысы нан кай- ац ете калды. К адес Tepic айналып, басы н сактап бу- ып улгергенше омыраулата атпен бастырмалатып селш очды-солды сш теген камш ы оны кара жерге ыгып журелетш тастады да, алтыншы рет арт жагы- ьа к келш илтеген камшыньщ ушы бастан асып барып, жак кезге сарт erri. Кадес кезш басып етпеттеп жа­ та калды... Yin казак аттарыныц басын Цалендшше карай 5урып алып, теюректей женелдь Бул yineyi KafliMri Тырбыканыц оры стары бола- гын: ж ас хорунжий Мечд1герей мен Бы ковты ц ж олын госып устап алатын Захар Калашников те, ал жуан кара Гречкога тунде Мендшерейд! салуга жылым ой- дырган белил! А р х и п Волков едь Цазакш а б1летш мо- мын жузд1 талмаш оры с сол Бы ковтардьщ Kepmici, ка- иытшы Иван Андреевич Г речко болатын. Захар Калашников пен Архип Волков Кален учи- тельдш ш ё Kipin келгенде тор алдында отырган Х а ю м оонынан калай турып кеткенш e3i де бьамей калды. Ол бул жерге. тап осы кезде табаны кашык жаткан казак-орыстар т у п л , ел аралап журген хан sciriTTepi де келе калды деп ойлаган ж ок едц ейткещ o3i кел- гбн Konip бетте бейсеует ж у р гш п п ш ч Te6eci де керш - беген, хабары да есйлмеген... Онык Tyci куарып Kerri, т ор алдын босатай ы н де­ ген адамша, акыры н ж ы лж ы п neui жаны на карай ы гы сты ; сасып калганын б1лд1рмеуге ты ры сы п, езш eei уысына алгандай жиырыла т у е й . Оныч 6ipiHmi 281

м инутте-ак ойына сап ете т у ск е н : «Сыртымнан ачдып. у стш н ен ту й рген icici болды гой» деген ащы ой болды. Ш олпан мен Загипаньщ дыбы сы да кенет басыла калды. М экка колына табак устаган куш казан жад ; пен конак белм енщ е й арасында eciKTeH шргендерге «а р а п калт туры п калды да, аздан кейш eciH жиган Kicinie, Х а й м г е карай буры лы п: Кайным-ау, карагым-ау... орыс келш калды гой... А га ц а... тагы да... О, сорлы болган басы м...— деп тактайдыц жиегше суйене кетй. — Учитель осында тура м а?— дед! Захар, орысша кишген Х а й м ге елшеп-шшкен кезбен карап. Хак1м селт ете т у ей — тула бойын шым етшзш ине сугы п алгандай 6ip ш ымырлап Kerri. — Осында турады , мэртебел1 хорунж ий мырза. BipaK eei уй де ж о к ,— Дед1 азы рак толкы п, кобалжы- ган унмен. «Калекеце к ел г ет ме... Онда м е т де тегш калдыр- м айды гой... Булар ш м н щ к1м екенш кайдан бш едь B ip KepceTynii бар го й ». Тагы да оган «ацдыган адам бар» ш ы гар деген 1лк1 кудакй ой кайта оралды. — Сен де оры сш а бш есш гой. Иэ. ученый екенщ! KepiHin ту р . Учитель е к е й ц д ! айтпай элде сен алдап ту р сы ц б а ? — дед1 тагы да Захар хорунж ий сенбеген ту р м ен кабагы н ж иы рыцкы рай Tycin. — Ж ок, мэртебел1 хорунжий мырза, неге жасы-1 райы н. Учитель уйде жок,. М ына Kici соныц эйелк ол менен улкен, ор та ж астагы адам,— дед! Х а м м сенд1ру • уш ш Макканы керсет1п. — 1мм... 6i3re й л б1лет!н, ж е н с!лтейт!н Kici керек. > Учитель болмаса баска адам да жарайды. Мына езщ i де ж арай сы ц . А л , сен е зщ KiMCiH?— деп хорунжий Хаюмге жакындай туей. — Большевик ш ы гар,— р,ер\\ ж уан дауыспен А р­ хи п В олков.— Осы сиякты шала п1скен окы мы сты ] малгундар жиналады сайтандардьщ тобына. Архип белгШ боз айрандау кез!мен сузеген бука- , ш а XaKiMre 6ip карап койды да, жанынан KiceciH су ы -1 рып, шылым орай бастады. «Тап солай ш ыгар» дегендей Захар хорунжий Ха- ш м нен cecKeHiKKipen Kepi ш егш дь — Мен студентшн. Оралда окыдым.— Реальниде. Kaeip о к у токталган соц ауылда ж у р м ш ,— flefli XaKiM баты л. ceniMfli унмен. Архип оган тагы да сузе карады. Ол шиырган шы-

ымын тШ м ен сулап ж!бер1п, к,агазын жабы сты ры п сатып, Х а й м н ен кез алмастан, мопщай т у е й . — Yftin цайда сенщ? — Осы жерде. — Жакын ба? — Жакын. ’ Сырттан Гречко Kipin келш . е сш тщ кезш е тура алды. Архип аягын талтактай басып, еш к1мнен шырпы урамастан, шылымын тутатуга казан жакка карай typfli. Казандыктыц ар ж агы нда, пеш тасасы нда де- iiH iuiiHeH алып тыцдап турран Ш олпан мен Загипаны opin, ол сел KiflipiCTen к езш токтатты д а : — Мына жакта сулулар бар екен гой, элц— дедь Ол ш окты ш ымшуырмен кы спай-ак колымен алып, Ki алаканына кезек-кезек с е т р й п туры п ш ылымын утатты, e3i eni кезш Шолпаннан алмады. — Захар!— дед1 ол ш окты Ш олпанга карай шер- in ж1берш. Ш ок Ш олпанга тимей, асы п барып KHi3re уей де, оны Шолпан жалма-жан колымен кагып ж ь epin жерге ысырды.— Захар, 6epi кел. Сулуларды ерсетем ш . — О! А сы л буйым м ына ж акта екен гой. Сау бо- ьщыз, сулулар. Хорунж ийдщ орысш а амандасканын Загипа туй н - i де, 6ipaK сескеш п Ш олпанныц тасасы на т у е й . Ш ол- ан ыкпады. Ол да KHiK керген каекырдай, ы рж ия ускен суганак кезд1 ж а т ж андардыц сезш де, н и ейн [е ж аксы ацгарып калды. Архип хорунжийдщ кулагына сыбыр ете калды. Сопунжий оныц сезш ы рж ия тыцдап, басы н изей • Так. Эцг1ме былай,— flefli Kepi буры лы п келш Захар Х а й м г е .— Сен 61зд1 бастап Солянканы ц1 сага- :ына дейш алып барасьщ. TyciHiKTi м е? Kaeip уйщ е )арып KHin, атыцды ертте. TyciHiKTi ме, окы м ы сты . М рл ен. Bi3 жылынганнан кеш н журем1з. Захар керер кезге е згер т кетй, оныц уш жумса- )ып, езуш е кулю шырайы ене туей . — Солай, туысцан. 6i3fli бастап алып ж у р е сщ . Ты- •ыз ж ум ы спен кей п бара ж аткан отрядпы з. Сен бше- ыцЦсаСлаослы.я н к а — Ащы-шалцар кол1не куйып жаткан Жайык- 283

2!*LFOli- эск еР ж айы н. Реальниде оцы сац, А рхип, элг1 езен ш ц аты Соленая ма efli, цалай ед1?.. ’ — Солянка. — Солянкадан етю зш , Бударинге царай шыгарып саласы ц. Тездет. Бар у й щ е .- д е д ! ол Х а к 1 м г е ,- Греч ко, сен мына студ ен та ушне epiin бар. Булардыц цайдан шыццан казактар екенщ , не ты лы бары н spi аша алмай жэне кенеттен Kipin келген заматта т у й бузылып, цатты цобалжып кеткен Хаюм хор у н ж и й дщ м ына «агайы нш ылыц» сезш ен кейш аз- дап ж айланы са бастады . «Буларга ш амасы, ж ол кор- сейп , ж ен йлтейтга, й л бш ейн адам керек болды гой. Егерде шын ни ей осы болса, булардыц бабын табу циын болмас едь Басца келген пэледен бастан цулац садага. С асайга деш н ш ыгары п та салар ед1м. Шрац ж угы м сы зда р д ы ц т у п ю сыры н KiM б ш й н ...» — деп с \" — Ж арайды . мэртебел! хорунж ий мырза. Солян- кага дешн бастап алып барайын, аргы жагын ездерь щ з д е та ба сы з: Бударинге бараты н ж ол б1реу-ац,— де­ да Х а ю м хорунж ийге. С ейтй де ол, «У йщ е-бар, тез эз1рлен!»— деген буй- рыцты е ю ете алмай, уш не цайтуга бет алды. «Учи- тельдпй осы м а ? » деп сураганга ж эне Х а ю м н щ аса цобалжып кеткенш е царап М экка Ц алентц басына тагы д а цара булт тенд1 деп зэ р е й уш ы п, не icTepiH бш м ей XaKiMHin аузы на царап цалып ед ь Х а ю м : — Ж ен й л тей т ш адам керек екен, Цаленда сол уш ш сураган сияцты. Мен бул юйлерд1 ел шейне шы­ гары п салмацш ы болды м. Б1здж уйде ол Kicire табыс етейн цагаздар бар едц балаларга 6epin кетермш,— дегеннен кеш н М экканыц ж урей орнына тускендей болды . Б1рац ол : — М ыналарды ерте кетпей й ц бе, цайным-ау. Мен буларга не штеймш, не деймш,— деп уйден Хаюмнщ соцынан ере шыцты. EciK алдында турган Гречкога. — Иван, бар! Ана студенттщ соцынан цалма, 6ip ж ацца кезщд1 ала 6epin цаш ып кетпей н. Bi3 барган- ша уйден ш ыгарма! Бар, тез!— деп буйырды Архип. Гречко кезш жыпылыцтата туйп- Хаю мнщ соцы­ нан ере шыцты. Дала эйел-цы зы ны ц ол кёзде оры с адамын OMipiH- д е 6ip рет керм егеш д е кеп-Ti. А л Ш олпан цаладан 284

сырад жерде ауылда ессе де, оры сты басдадан Kepi e6ipeK кергенда. Ол жае кезш де 6ip рет экесш е epin азарга да барып дайтдан. Ж асы нан eTKip, ж ум ы сд а енб1сй болып ескен дыЗ эк есш щ даладан алган асты- ын, ш ей, шекер1 мен мата д униесш e.3i ти есш , ee i ту- ipin еркек баладан артыд жердемдескен едь Мал алу- ш орыспен сыртды базарда Шолпан саудаласып та ,алган болатын. Базарга апарган дызыл дунаж ы н мен Ki улкен iCKeKTi бас ж1б1нен устата салы п: — Шолпан, сен тура тур. Мен Жекеддо тауып жо- ыгайын. Алуш ы келш : «Ц унаж ыныда данша сурай- ы д десе, он eKi сом де, ш екке бес сомнан с у р а !» — деп Keci кеп кййш ц арасына Kipin кеткен. Кепйкпей-ад, кызыл дунажынды олай дарап, булай арап, сары садалды орыс: — Сен Ki3 бала дунаж ыны да данш а сурай сы ц? — егенде, Ш олпан: — Он eKi сом елу тиын сураймы н. Берер жер1м он Ki. Он еш ден 6ip тиын кем сатпайм ы н,— деп дасын- агы сиыр сатушылардыц саудаласу efliciH дагып алып, езерш турып алган едь Орыс басын ш ай дап: — А й. сен к1з бала, пы сы к. в т е пы сы дсы н. Коз TKip ceHiKi,— деп к е й п далып едь Оган кеп жы л е й п кетт1. Э к е й елгеннен кейш Иолпан енд1 дайтып базарга бармаган... Ke3ip Ш олпан Typi адам дордарлы д, д аусы дур1л- (еген А р х и п й кергенде imiHeH жиырыла Tycin : «А л- 5асты басдырдыц Typi дандай жаман, адамга ш абатын Шугылдыц дара бурасы сиядты . Орыс сары келуш1 |да, мына nepi аумаган дара бура. Тудсиген дырма са- Калы да дара, б е й д е дара, долдары н к е р д щ бе, epi ^ап-дара, epi томардай ж уан. 0ri3 болсад еабанга же- 'in, ала жаздай ардацды ш ыбы ртды м ен т ш п оты рар д ам »,— деп гажш дь Аздан кешн Шолпан бул тертбад дара орыстыд нодты eKi аладанына алма-кезек сек1рйп, ш ылы м ын ?утатып, ш одпадтай дара м урныны д кеп-кед танауы- т н туй н будадтатданына дайран далгандай enire да- >ады. Цое .турбадан ш ыддан т у й н сиядты парлап те- «ен дарай ытдиды. А уы л да т е м е й тартатын адам ж од , ■л т е м е й тартуды аныдтап 6ipinnii рет к е р г е т осы 1Дь Ж ел уйтды п далганда дазанды дты д аузы нан 6ip ;ушад болып ытдып ш ыддан туй н д! екш ип сеттелап ерген отпен араласты рып, ош адты д кед к ем еш icepi кутып ж1бергёй сиядты, мына дараныд да аузынан

6ip туй дек тут1н к е р ш т калып, кем ейш е кайта кулап к е т е д 1.. . ^ * лац Ошак жанында бойы жы лы ны п, цатты-цатты жут-\" к;ан екпе т ем ею ге е л й п , сурлеген ш ужыцтай Шолпан- га царап, цараган сайы н куны га кумартып, А рхип са- магонды кеп iniin, бедер1 кей цш реген жансыздау кв- am цысып-цы сы п цойып, Шол'панга арландай шушл- дь Оныц езш е карай жылжыган келййздеу жымиган Т1лемсек сикы н Kepin Ш олпан: — Мына царабасцыр цайтед!? Ацкенже дуана ц усап к езш ц ысып, ерш н т1степ!— деп 6ip адым Kepi ш ейндь Загипа оныц тасасына тусе бердь — Цоры цпа! М ен ceHi ж ем ей м ш ,— деп курш дед! А р хип. Оныц ж ел мен суы цца царлыгыццырап цалган жуан даусы Загипага бураныц гурШ ндей болып есйл- fli. К ы з Ш олпанга ж абы са тусти Шолпан оныц ниейн аныц туешдк — Царабасцыр, Kanip неме, не 1стегщ келед1? Me- ш мен ойнайтын цурбым емессщ , цара ниетй, цагынган цара ж а лм ауы з,— д еп Ш олпан оны сыбай т у е й де, 6ipai<; сезбен бегеуге болмайтынын б Ш п цазандыцтыц уей н ен царгып екш пй ж агы на Tycin, ж ердей улкен ш ы м ш уы рга ж арм асты . Ол ш ымшуырды исерден кв- Tepin улгере алмай калды — оны сы р т жагынан шап бер ш Захар хорунж и й eKi цолын коса цапсырып цу-| шацтай алды. jШ олпан ш ынтацтап цару ж асап, жулцына бастады. Ол цалайда хорунжийдщ цолынан босануга тырысты,J Квруге тертбац царадан квп нэзш хорунжий Ш олпан-1 га аса элд1 кврш бедц цолы ж ум сац , д еней майыск,ац-| тау сияцтанды. BipaK, цуаты бар ж ас жппт А рхип сияц- ты аса катал болм аса да, эйелд1 ж1бере цойм ады ; Ш олпанныц ден ейн мошрленгендей цысып-цысып цо- йып, оныц мойнын, бетш аймалауга KipicTi. С ей тй де epHiMeH э л д е н е т 1здегендей Ш олпанныц тамагынан асы п, жулцы ны п ж у р ш взш е царай ж у з ш бура бер- гёнде ол Ш олпанныц аузынан суш п алды да, цуша- гын ж азы п ж1берд1... — Мына кош р цайтедц аузы тем ей сасиды гой, ж ауы зды ц . ТЧфу, й л екей ш ж уц ты ры п,— деп Шолпан ж ерге TyKipin ж1бердь Свйтй де ыгысып мойнына тускен орамалын ду- рыстап тарта бастады. 03i аяц-табак, шелек жэне бас­ ка ы ды стар турган буры ш ка ш егш е TycTi.

LYflKeH ic б т р г е н д е й ж а с хорунжий кул1мйреп, бо- н жазып. ш инелшщ кеудесш долымен жогары ке- ^pinxipeft Tycin, Ш олпанга ж ы м ия царады. I — Цорьщпа! Мен с е т ж ем еймш . Сен эде&п кыз- [лн. Маран сен 6ipfleH унап цалдьщ. Б1здщ цыздар цяктысыц. Кандай цайраттысьщ ,— деп мацтады ол 1олпанды. Bipai;, оньщ еезш Ш олпан тусш ген ж о к , тусш бесе b ни емн щ цандай екенш эбден бш д ь Ол орамалын ыктаццырап байлап жатып: — Ой, адыра кал-ay сол. Сары майдан дэметкен су- iHin цурсын, ,мысы к сиякты ш е й р кез n epi. Дара, ка- s. кара кус сиякты комдануы н! Топ е т ю з ш бауыры ца аса коятын м еш 6ip коянньщ к о ж е й деп ту р сы ц ба? — еп со п л сойлеп, ш ым ш уы рды ж огар ы котерда: — ынаиы кордщ бе? Жаныцнан у м т ц болса артывды ыс. Эйтпесе миывды аузы ца тум рер м ш ,— дед!. Шолпан Захарды кеймен елш ед!: бойы Хашмнщ ойынан узынырак па калай? BipaK онан ж а сы арты к олмас. Бул окыган адаммын дейдг-ау, тал тусте ка- ын-кызга ж уй рш , ар-уят деген болмайды екен гой, ipa!.. Бул кезде у м й еткен Шолпанды Захар кушактап лган сок Архип буры ш ка ж абы сы п, eKi Kesi ш арасы - 1ан ш ыгып, ypefii уш ы п кеткен Загипага ум тылды . 'ец жарымын калыц кылтанак сакал ж ауы п жэне ныц усйне жел мен суыкка жарылып баржиып кет- :ен жалпак 6eTTi, кы зы л таргы лданган бука к ездь то- iap денел1 А р х и п тщ Typi мен т у й кы зга жан-колка, кпе-бауырын тутас суырып алатын албасты сиякты lepiHfli. Загипа flip-flip етш буры ш ка ты гы ла 6epfli. крхип бш ейн сыбангандай, колын делегейлете Tycin, орбад адыммеи бас салатын доу пер1дей жакы ндай iepfli. Н е кушпен, не амал-айламен карсы ласы п багар- |ык д э р м е т ж ок , тагы ныц шечгел1нде калган к ш ктщ 1агындай буйыккан талдырмаш денел1 кы зды ол 04 (олымен орай куш актап, качбактай eTin KOTepin, екш - ui болмеге алып Kerri... 0 з басыныц камымен болып, калай кутылудык жо- 1ын ойлап жанталаскандай туйипп калган Ш олпан- |ыц кулагына аздан кейш екпиш белме ж актан элде |'ыпыр, алде жы ртылган ш уберек, элде ьщ ырсыган ды- 5ыс шалынгандай болды . Ол бул огаш окиганы туптеп катпады — ойлауга уакыты да, шамасы да ж ок болды. — Не керек, саган?— дед! Шолпан хорунжийга 287

eTipiK езу тартып. душ адтарлы дтай димылмен жадын- I дай тусш .— Ж адсы!— деп сэл басын изедь Ойын ы ммен т у сш д 1 р т , eci KeTin турган жас хо­ рунж ий Ш олпанныд «мадулдаганын» Kepin, езшген ж у з бен й л ем се к к е зш сузе далды. Ш олпан колымен шадырып «берепрек ж ур!» — деп ымдады. Хорунжий inrepi аттай туей . Ш олпан даттырад байлап тастаган орамалын босатыддырап тамагын ашты. Басын сэл ди­ сайта Tycin, хорунж и й ге езу тартдан к у ш : — Курттаран дойды д кескегш дей етпей мына ады- ра далгы рыцды сы пы рм айсы д б а ? — дед1 оныд дылы- шын устап кврсет1п, жогары дарай кетере тусш . | Х ор унж ий эйелдщ се зш е тал бш м есе д е, туеш е дал- д ы ; оны д ж у з ш е елж1реген 6ip тэтта шырай да пайда болды . Ол Kosip ды лы ш т у гш устандета ши нелш лад- ты ры п тастауга да дайын болды м а, KiM бш еш , эйтеу1р | оте ш апш ад димылмен мойнынан дылышын сыпыра б а стад ы ; ор та белш ен устап дылыш ты ж огары кетер- ген он ы д сол долы басы нан да ж огары к е т е р ш т кет- Ti. «К ай тсем дапы сы н тауы п сыбагасы н берер екенмш* деп iniiHeH ш ж ш ш турран Ш олпан ш ымшуырмен оны екпеден ту ш п келш далды. Ж ум ы р тенпрден шлген ж уан шымшуырдыд догалдай басы журектад над ба­ сынан тидд « Eh!» деген тэр1зд1 аузынан 6ip дыбыс ш ы гы п хорунж и й eKire б у п л д 1 ; ол Ш олпанныд езше дарай дэрменш з турде, долымен жер тарейш деген адамша едкейе бергенде, дарсы умтылып, вжет Шол­ пан оны дос долдап тары да итерш далды. Жанды ж ерге двп келш , дандадсата тиген тенпрден талыдсып кеткен Захар Tiseci epiKcie б у г Ш п кетап, жы гылып тус- Ti. Делегейлеген долы су толы шелекта адтарып салды. ЖумыстЫд булай дауырт бй е далатынын да, хорун- жийдщ талыдсып кеткешн де тугел уга доймаран Ш ол­ пан KipniK даддандай уады т езш е. риза болган жанша, дулаган ж т т к е уцше далды да, басын кетерш жан- ж агы на дарады. М экканы д б1рнеше куннен 6epi тод- ты ш а дты д тер т TepiciH илеуге салган улкен кубЬмал- м асы т у р ед ь Ол жалм а-жан сол улкен Ky6iHiH iiuiH- деп. ецез басдан ащы айранды суйыд-муйырымен ба­ сын кетере алмай жатдан хорунжийдщ уетше тедке- ре салды да, уйден шыга жупрдд Ж олдагы сенектен, ауладан, онан api кездескен ордан Ш олпан ж у п р ш еткен ж од, доянша даррумен асы п Tycin, KipniK дадданш а ез у й ш щ ауласына суд- rin кетта. Сыртта да, ж олда да, ез ауласында да оныд

кезше еш йм туспедд туесе де ол ешймд1 керерлштей, байдарлыдтай халде емес efli — оны ц е ы -д ер й багана- 1ы езш щ е й дойдан жасырып, бетш досажай шеппен келкештеп б1теп дойган дуы сы н да болды . Ол д уы с Шолпанга жан бй м ей тш , жан таппайтын жене еш й м ала алмайтын 6epiK доргандай KepiHin ке т й . Куысда ол дадпа алдына суйеул1 турган езш щ суй- м енш — езеннен м алга ж ы лы м ояты н уш ты суй м енш ала nipfli. У ц п р дщ цш не Kipin алып, дойлардыц тапап жентектеп тастаган астагы дымдыл ш еп и душадтап гыгып, оныц аузын б е й т й . Цуыстыц Ty6i едаyip жер­ тв деш н баратын терец жане in ii кеп-кец екен. Ол сэл жайласданнан кейш: — Бэлем. жаныцнан у м М ц болса к е л т кар. Мен саган мына суйменмен онан да зорын керсетермш ,— дед1 сырт ж адда дулагы н тосы п. Оныц албырт димылдап, жан уш ыра жупр1п, аттай шапдан ж уреп аздан кейш далпына келе бастады. Оган сырт жадтан адам дыбысы еейлм едь Тек дана дуыеда ед1рейе дарап, ды ты р-ды ты р ш вп шайнаган 03iHi4 eKi буаз саулы гы ны ц таные д ы бы сы гана дула- гынан узшмедо. Bip-6ipiHeH ш адыры м дай ж ерде турган е й у й д щ арасы XaniMre 6ip кеш жер кврш дд ол уйде ашыд дал- ган доржын мен жасты д астындагы алты атарды тезь рек жетш , хорунжий келгенше жасырып улйруге асыд- ты . Оган атпен epin келе ж атдан Kepi солда т соцы нан далмай даугалайтын аса ыждагатты адам сиядты ке- ршбеда. Бул у етш д е ecKi шинел1 бар, атда оты ры сы салад, ернэрсеге тацы рдай дарайты н ш аруа niniiHfli адамныц жуз1 жылы, басдаларындай 3epi ж од, мулде оз бепмен келе жатдан жандай айналага асыдпай, коз Hci6epin, кезш келкеш теп ал ы стагы ды р дабадда, йлкемденш жатдан епстш жадда тодтап турып да- райды. Келденецш ен оны ц icTiK м урны м ен шодш а садалы артына жалт дараган Х а й м ге дырга дарай алденен! ш ош айты п кер сетш тур ган д о с сау са д Tepi3- денш KeTTi. Сол кеп нерсеш сур а п тастарл ы д еде yip Жер бойына ол Х а й м г е сы ны д леб1з д е сынды рган жод. Сез лебшен дандай адам екенш байдау уппн Х а­ й м онан: — Ацдатыныц дай жершен етйщ здер, шздер елде к е т р л ! жагынан келешздер м е?— деп сурап едь сол- Ю X. Есенжавов. III к1тап. 289

дат шошып кеткендей оган сескене парады да, жауап 1 цатпай, й з й н ш щ т у й ш цойган ж ер ш 6epiripeK етш I кайтадан туйе бердь «Мынаныц мешмен ici шамалы. Муныц кезше ту- ] й р м ей ам алдауга болар. Эттеген-ай, ец болмаса кор- | жынды шоланга к1рйзе салсам ет й , эйтеу1р кезден ' таса жатар едь А й, ш атастырган кудай! Бул казак- ; оры старды ц тебеден тускендей с а у ете калатынын KiM ойлаган. Дай ж ердж к кайдан келе жаткан казактар е к ен ; Бударинге карай, А щ ы га ж етк1з... дейдь Сонда булар мына бас жактан — ж э Цабанбайдан, ж э Терек- й д е н ш ы кканы м а? Онда калай болтаны, буларды ц ор- дасы ойранга уш ырап, Текеден кашкан болмас па?! Ж ур ш тер 1 суы т. А ттар ы да цаж ыган аттар...» деп ой- лады Х а к 1м , бул кутпеген жерден кездескен казактар- дыц кай ж актан, не пирылмен келгенш тусш е алмай, 6ipaK ол булардыц казак екенш бш генш ен не кылып ж у р ген ш ай ы руга м у м к ш д ж болм ады . Ундемес Kepi казак та кы рды ц ericTiriH кез1мен елшеп. езш щ 6ip кауырт шаруасын тана ойлап, баска дуниеш мулде умытцан жанша w6in келе жатты. Уш не жацындаганда Х а и м н щ ойына 1лк1ден де цорцынышты, ете к а у ш п екшый 6ip ой орала к етп ; <кеп адам болы п, б1ркатар б1здщ уйд1ц асты н-усйн е ш ы гар ы п ж атса не icTefliM? К ар у мен корж ы нды тауып алса не бол д ы ?! А н а К алендж ш де калган ж уан кара Kipin келгеннен «больш евикш сщ ?» деп тушле келш едк ундеу мен алты атарды керсе не болмакшы?! Оныц тула бойы шымырлап кетть Шрац жаксылыктан жа- м анды кты ц у ш кы р екен! мал1м, о л уй ге жакындаган- да-ак дабыр-дубыр дауысты кулагы шалып калды. Те­ резе алдына, ку н ш у ак ж ацка ы к к а байлаган ерл1 ат- тарды ц uieTKi 6ipeyi кезге т у сш к е тть Оныц алып уш ­ кан ж у р е й с у ете калды . <-Жок жерден ж ау колына in irin , ец болм аса, ж а сты гы м ды ала елм ед1м ... Ш ыны- мен тенгеш ме ж ау цылышы!..» Сенектей дабырлап сейлегендер оган аса назар сал- м ады . 0 з iciMeH болы п ж атты . Олар тебенщ келденец агашына й рсей нен w in койып сойып жаткан койдыц TepiciH сы пы ры п ул й р ге н екен. К е м т р д ж сыпыргыш - тап тазарты п койган се н е й Kecin тастаган кои басы. oepi араласып, ...... .......- XaKiM кой теш к е й м е н ш угы лданган бул ж ур -ен ж ер! булж -соткарларга басын изед! де, асыгып уиге 290

Kipin к е т й . У й депл ердщ о р е к е й онан кем к е р ш бед 1: кы рма сакалды eKi казак кем ш р д щ ц умы рага жинап журген nicKeH кайм агы н таба нанга цосы п, со гы п ж а- тыр екен. Bipi пеш тубш де келбей ту й п . шынтацтай ж аты п т у ш л ш й де eKiHmici керпе-жастык, бй к е н д 1 ж и ­ нап куйрыгыныц астына басып, орындык, eiin алып- ты. Кемшр колы калтырап шымшуырмен жанып жат- кан тезек й жанган у с й н е каласты ры п, пышен Ky6ip- леп дуга окы п, ж албарыны п к алган- Yfire Kipin кел- ген XaKiMfli Kepin, ол д ауы с салып ж ы лап ж 1бердь — Кой, мама, кой!— дед1 Хак1м сасып.— Ж ыла- ма. К оркы п кеткен ш ыгарсыц. BipaK оз бет1м ен ж у р - ген зиянсыз солдаттар сиякты. Акы рын, мама, акы- ры н,— дед1 жалы нгандай ш еш есш е ж акы ндай т у сш . — Несше жыламайын, саган келд1 ме деп зорем ушып кетй, садагац кетейш, кулыным... Келгеннен тас- талкан кылып, куранга дешн аягымен Teyin жы ртып жатыр. Сешц коржынындагы кагаздарыцды да, эл- й туй ндететш щ д1 де кесш . ж оны п бур кы р аты п, уй* д щ iniiHiK мынау кекпецбек т у й н г е толган ы ...— д еп ж ы лады кем ш р, eKi и ы гы солкы лдап. — Мама, акырын, акырын. Ж арайды... — Каска тусакты сойып тастады... Малы курсын, бас садагасы. Тек сендер аман болсацдар... — М ама д ейм ш , кой енд1. С абы р ет. Ештеце ет- пес,— деп ж уба та т у е й , XaKiM он ы и ы гы нан суйеп. Казан ж акты к тактайыны ц асты нан Эд1лбек ш ыга келд1 д е : — Сою кайда, бауыздаган да жок- Балтаныц уц- гысымен басына 6ip койды да, квзш акшац ете ту й р- дк Арам в л й р т , тернпн сыпырып жатыр. А рамга шы- гы п, оры ска буйырды ж а у алгы р т у са к ,— дед1. Ол аз- дап кынжылгандай кабагын туйш, басын шайкап койды. — Сен не цылып ж у р е щ тактай а с ты н да ?— д ед1 коржынды актарды дегенге т у й бузылып кеткен Х а- — CeHin алты атарьщ ды т ы гы п кой ды м ... Кагаз- дарьщныц да калганын жинап жасырып жатырмын,— деп сыбырлады ол Хашмге. XaKiM icoaiH кы сы п оган ундеме деп ер нш й стед о. — Кожайын ба?— дедi жантайып нан жеп жаткан аузын толты рып сейлеп .— Вне ceHiKi м е? К айдан кел- ДЩ? XaKiM оган тура карам ай :

— Из. кож айынмын. Кырдагы жылкы га барып ед1м. Ж ы лкы алыста, оты з ш ацыры м жерде тебш де — ж айы лы ста,— nep,i к е к биенщ тер каткан тур ш керген екен деп. — Ж ылкы кеп пе?— деп сурады аздан кешн сол­ дат. — Бар гой. — Сен окыган жнлт, з? — И з, Оралда оки мы н. К аз1р у й дем ш . Мектеп жа- бы лы п калды ,— дед1 ол ш апш ацдап, езш щ окуш ы екенш келденец тартып. Ж аткан да, оты рган д а ундем едь EKeyi 6ip таба нанды, жарты кумыра ауыздан дэла кетпеййн к узй саргаска каймакты да куп согып алып, шылым орау- га KipicTi. Х а й м eeiniK екпе т е м е й салган дорбасын да, й тапты ц калывдыгындай етш текшелеп, белшен кенд1рмен 6ip буган ундеу кагаздарын да анадайдан Kepin, ж у р е й келгендейден де катты сога бастады. У лкен д1й й т а п бетш дей ундеу кагаздьщ 6ipeyiH алып жыртып, сояудай т е м е й й аса шиыршыктай ал- м ай дерейлеу eTin орап ж аты п , ж а сты к устш де оты р­ ган ешшш кагазга ущле т у е й . А р аб зр й м е н жазыл- ган бул ж ат кагазга ол сикырлы нэрседей тацыркай карап. басыныц кайсы, аягынын кайсы екенш ангара алмай, аудары п eKiHnii ж а к 6eTiH к ер д ь С ей тй де Х а й м ге бурылып. «Не жазылган м унда?*— деп су- рады. Х а й м онын казакша оки алмайтындыгына кумэн- данган жок. Ж эне онын кагаз устауга ете ебедеййз колына карап «хат танымайтын адам ш ыгар»— деп ойлап калды. Ол жауапты тез тапты. — М акаров, Акчуриндер компаниясыньщ реклам ка га зы — соларды н товарлары нын арты кш ылыгы н ба- яндайды . Осы кагазга приказчиктер сабы н орап бере- д1 хал ы к окы сы н деп. Осы ж е р д е й таные саудагерлер- ден ш ылым орайын деп сурап алдым,— дедь Б айлы гы на imiH тартып карайтын белгйп миллио- нерлердщ атын естш солдат казак тавданып басын ш айкап койды да, ж ауапка толык канагаттанган адам- н ы ц nimiHiH к ер сетш Х а й м г е басы н изедь Захар хорунж ий мен Архип келгеннен кешн казак- тар топырласып к °наК болмеге жиылды да, Х а й м ат еоттеуге ш ыкты. Аздан кейш кой теш кесш аркалап И ван А н дреевич келш , epiHiH арты на квлденеч салды. Оны мукияттап береш шк кайыспен жылжымастаи етш 292

байлап болып, биесш щ жалын тараштап турган Ха- KiMre ясакындай т у е й д е : — Сен большевик пе е д щ ? — дед1 XaniMre цазак- шалап. С ой ти де 03i уй ж акка к,арап ц ойы п: мыналар жаман ой ойлайды... Бударинге ж акы ндаганда ceHi ел- й р у ге ойлайды... Х а к 1м оны ц аузына карал калды. Оныц миына Гремконыц бул сездер1 узШ п-узьлш зор га талып ж ет- кен сияцтанды... Кешжпей кыс алды кара цатцац суыкта сол кунй какаган аяздан да катал 6ip топ жандар Ащыныц са- гасына карай асты. Ол рацымсыз жандардыц артында бетке устарын алдырган аяулы ауыл калды; урпигеи эйелдер, тыгылган балалар, таяк жеген еркектер калды. Цасцыр тарткан токты дай тецселш , буры ш ты ай- малап, жарга суйенш, кезде урей шатынап, жузден нур ypKin, багы м ерт болган ж ас кы з калды. 0 4 мен тустей 6ip кайгы. 6ip умй- уейнде кездескен бул карулы солдаттардыц арасында куралсыз, дэрмен- ci3, торга тус’ кен торгайдай буй ы гы п Х а ю м KeTin бара жатты. Татар дэм1 мен бй ер дем1 безбенге туеш , ол арт жагында келе жаткан ш окша сакал Гречкога ца- райды. Оныц аянышты у т мен сыбырлаган сырынан |к ейin тагы да не ш ырай бар деген адамш а ж у з ш е н жы- лы лы к iefleftfli... БЕС1НШ1 ТАРАУ Х а ш м ш ц аласурган ой ы : «Б ул KiM ?» М ына м ей ь р!мйз жандардьщ ]ш ш дей бул кектен тускен шапагат- ш ы м а? Элде... олде бул да мендей ацсызда колга йнк- кен пенде ме? Царуы, Typi казак-орыс кой. Айырмасы й л бж едк Ж ок — й л гана емес, ж узш де мешрбандыц, у ш нде жы лы леб1з бар. Рахы м ды ш ырай бар. Ж о к , ж ок , айы рмасы ж ер мен кектей ...» деген болж ал ум1т- ,с« й р ел ед ь Сейтед1 д е отрядты ц соцы нда келе ж аткан шошак мурын орыспен цатарласа калады. Онан тагы да 6ip жылы леб!з кутедй.. XaKiM бул ш оцш а сацалды ш аруа niiiiiHfli оры сты ц Гречко екенш Гречконыц булардан ойы да, бойы да белек екенш бйпген ж ок-ты . Ол со н ау Я м булатовка езе- щ нДе MeKflirepeftfli аж ал ау'зынан алып ш ы ккан адам 293

екенш бш се, ашыцтан-ашыц агайынды адамша сейле- сер едк Сейлесщ цана цоймас едц ацтыц цимыл жасау- га, цалай цутылуга ацыл сурар едь Ацтык; цимыл! Ацты ц цимыл жасау бастан шыгар ой м а! XaKiMfli 6ip ж анды ры п, 6ip тоцды рып келе жат- цан осы е л ш ц уш агы ем ес пе! 0л1м... цай пендешц OMipMeH оцай цош тасар н и е й бар! М ына турган тугаи жерд1, ана м ен н и ш , досты , замандасты ш м ш ц iteei ц ияр! Серттескен ж арды 6ip кершей, 6ip й лдеспей, 6ip цушацтаспай ш м аттанар! Алысца, келмеске, мэцйса- парга KiM аттанар! Ш м м уны ц бэр ш тастап суы ц жер цойнына суц й р ! Ж оц! Ж оц! Х аш м ш ц кезшен ыстыц ж ас ыршып кетй . Ол жауга бул жасты керсетпедц жец ушымен бейн суйкеп етй... «Эттец дуние, цапыда т у сй м цолга,— деп жыбыр- лады оныц тоцазыган ерш .— Ойда жоц жерден тусйм цолга. Ж асты гы мды ала елей н ашыц жерде, айцаса т у с е й н 6ipre 6ip кездеспедь Ц арусы з оты рганда бас- ты, ацсызда басты, аяц астынан келш басты жау. Цу тагд ы р д ы ц цуры гы н iciM болж ар... Оныц ойын подхорунжий белш кетй : — К иргиз, аттан т у е !— дед1 ол атыныц басын Kepi бурып. CepiKTepi де ту р а цалды. XaKiM шошып к е т й — шп- н щ flip ете туск енш сезд ь «К енеттен... элде...» деген урейл1 узд ж ойлар аяцталмай шашылып, жогалып ж а тты . Ол KiflipicTen цалды. А ты н ан Tycin жатцан под- хорунжийден квз1н алмастан: — Ж ацсы, подхорунжий мырза!— дед1 ол эл й з ун- мен. К енет жарлы цтан ж аны ту р н й й п кеткеш н ол бай- цатпаган болды. Атынан тусе бастады. Уздпс ойдыц «элде... ата м а ? »— деген кемейдей б е л ш ей цайтадан ауы зга келдь «Ш ы ны м ен 6iTKeHi ме д ем ш ц ...» А р гы ж а гы тагы у зи п п Kerri. — Б и еш ц epiH сы п ы р !— деген еш нпй буйрыц Ха- KiMHin ц улагы нан агы п е й п кеткендей болды . Х аш м туешбей цалды. — Тез! — Х у п !— дед1 6ip кез Хаш м, цаЬарлы бастыцца жалт царап. Оныц аузынан «yh* деген леп те носа шыцты. ьул буйрыцтыц мэш енд1 ж етй . Ж урей жаца гана орнына тусе бастады. «И ттщ кездеген1 кок бие екен гой. Бага- надан 6epi айтпай, cyp i цылайын дед1 м е бул н и ейн *. 294

Х ак)м ж алма-жан би есш щ ай кл ы н агы тып epiH лып тастап маган берейш мынау ш ыгар деген адам- га, подхорунж ийдщ асты ндагы атда к е з диы гын са- ып efli, ат оган ете белд! жы лды сиядты ке р ш д ь Е т й Золмаса да доцды , сауы ры кец ж эне Teric, к в к биеден глдедайда бш к, б1рад т у р д ы д ы сдарад дара ат екен. 1tfeci дак ейп жерге тусе далды, й згш ш ушынан устап уазакша бьлейн ш ош ад м ур ы н ор ы сд а усы нд ы . Ш о- над м уры н оны ц н и ей н б1рден у д т ы ; ол аттан ceKipin гycin бастыдтыц долынан дара аттыц й згш ш алды да >ньщ epiH сыпы рды. — EpipisAi биеге салайын б а !— деп сурап efli шо- пад м уры н Kici подхорунж ий о г а н : — Солай етпегенде ол ермен езщ д! ерттешн деп пе едщ, ады м ад, квк м и,— дед1 ж ш -ж 1щ ш ке ж угы м сы з цауыспен. Жер-жеб1р1не ж етш зе евккен бу л е р кеш р ек мырза- ныц сез1не дазадш а бш етш о р ы с ж ауап датпастан квк биещ ерттей бастады. А л, Х а й м жазыдсыздан-жазыд- сыз суйектен втерлш бул й л тийзуд1 дел езш е айтдан- дай сездд Ол у н й з , кы рж ы ц даба дсы з, бэр1не квнген niniiHMen биеш м уди яттап ерттеп ж а тда н бул ш одш а еадалды, ш ошад мурын, ш аруа шшшд1 сабырлы жан- га ж алт-ж улт дарай далды . IniiHeH оган ж аны аш ы п, б1рад ара т усер дэрмен ж од , iuiTefi елжЗрей т у е й . «Бе­ се, бул сорлыныц да хал1 мен сиядты м у ш й л ж ан болды. Мына согылгандардыц тепй сш де журген ба- еында epici ж о д пенде екен. Тускен ж ерде атын ж ем - деп, суарып, ерттеп, дызмет штейтш дулы гой бейша- ра. Булардыц ат досш ысы осындай ж азы дсы з евгу, жерлеуге квне 6epefli екен. Бул байгусты ц м аган сы- рын айтуы да мына мейманасы асдан бузыдтарга ри- за болмай ашынганнан болды» деп ойлады ол бул 6ip уыс адамныц арасында да тецйздш барын керш . — А , сен не ку й п турсьщ, киргиз-большевик,— дед1 шырылдад ущЦ подхорунж ий.— Элде атыцды мен ерттеп беред1 деп к у й п ту р сы д ба? — Маган дай атты б е р е й тщ з д 1 биш ей турмын, подхорунжий мырза. — Дара, тукке туешбеущ . Мунымен евзге келудщ д ауш й екенш туешген Ха- к!м, ер-тодымын долтыдтап дара атда жадындай бер- fli. Ол алдымен атты ц MiHep ж а д алды цгы ая гы н с уы - ты п турганы н квз1 шалды. ерттеп ж аты п оны ц ж аты р- дай дараган жанарыныц жасаурай тускен тем енй жа- 295

гында ад тарыдай агы барын да байдады. «А гы бап ж агы нан ур кетш ш ыгар. Б1рад MiHi м унысы гана емес, аяры кете бастагансы н ауы стырган екен», деп ту и д ! ол 1шшен. I^apa к ек биеден айрылганына ек ш се де, Хашм оул одигадан езш е керекй е ю нэрсенщ шет-пушпагын аддап далды. Ол: дазадша бш етш ж уас орыс буларга амалсыз ерген «мобилизованный» ш аруа болуы керек. Бул нагыз казак-орыс болса, онда сол казак-орыстыд ш пндег1 баты рагы — мыналарды д 6ipeyiHi4 жалшысы. Болмаса Ж айыдтыц 6epri бетш деп кеп дарашекпеннщ 6ipi. EKeyiHin дай сы сы болса да 61зд1д дызылдарга бе- ftiM, Советке й л е к ш ь М уным ен ебш тауы п тш десу да- Bipae жургеннен кей!н Х аш м сез тартты : — KeiHipini3, м з д щ аты -ж енй р з далай ?— д ед1 де адырындап, eei б1рнеше рет тамагын кенеп дойды. Дазадш а б1летш о р ы с атын ш аужайлай т у е й . Ол Х аш м ш д сурагын ееймеген Kici сиядтанып алыеда кез тастады , ж ол ды ц бой ы н сузд д tarepipeK кеткен серш- терш щ сездерше дулад тосдандай болды. — А т т ы д аяры кеткен екен,— дед1 XaKiM, 6ipiHini сурарына жауап ала алмаган сод. Ц азадш а бдгсетш о р ы с туеш беген адамш а оган ма- гы насы з ш нннм ен 6ip дарап дойды . Б1рад тары да ун датпады. Булар Ж алгансайды д iniiMeH келе ж атыр едь Сай- д ы ц тепсед дабагы н дуалай дара ж о л жатыр, 6ipaK ат- тылы отряд ж олдан томен, арбалы ж ургш пй козге ту- й рм ей тш жылганыд туб1мен ж урш , алыстан дараган адамга тобелер! эр жерден дылт-дылт етедд Бул жыл- ганыд жазга салым су турып. кузге дарай шодалад д ататы н квлтабанын, HpiM-HpiM 6yricTepi мен ж азыд аладандарын XaKiM бес саусагындай б1ледь Ж э томен взен бойына ойысатын, ж э жогары тау жонына бектер- лейтш салалар да оран аян. Алдында далыц елд1 сага бар. Сагада Meflipece мен м едпт бар. К ел мен езен ш д дунарлы нэрш cy3in отырган далыд балыдшы бар. Бул жерге содса мына аяд астынан тап болган казак-орыс- тардыд басш ы етш езш айдап бара жатданын, нией- н щ ж аман екенш XaKiM айтып кетер едд MyMKiH ел- д1-кун дутылуды д 6ip амалыд квздейтш ж т т т е р бас досы п эрекет жасар ма едь.. — М ына сагага согып жылынамыз ба, элде...—

И — Дос болсац, ацсацал, шаба бер ш е с т ,— дед! Ха- j ш м булыгып сейлей алмай, сезш щ аргы жагын жутып, ! Вган эл1 де жалтавдай царап. А з уацы т цуйры цтаса шапцаннан кейш Гречко та- ыда соз ба стад ы : — Неге булай карай шабаеыц. Ауылга неге шап- айсын? XaKiM оныц бетш е цадала к а р ад ы : — Кермейсщ бе, кария, мына вттыц... аягы... жер- е тимей калды... — Оны уйге таста. — Yiire жеткенше анау...— деп Х а м м казак-орыс- ар кеткен жакка колын сермедь Гречко оныц ат ауыстырар ниетш тусш д! де унде- чедк А ты н аса цыспай, кара атты ц солтацдай шоцац- аранына epin теш ректей бердь Бул екеуш коре салып, ;алыц ж ылцыныц арасына Kipe бастаган Аманцул чоянша i3 тастады — ол бурыла салы п 6ip 6yftip шап- ы, аздан кеш н цайтадан Kepi бурылды. — Аманцул! Ау... Аман... кул! Х а м м т ц айцайынан бурын Аманцул булгаган ' <;олын кврд1. Ол к ш тура цалып, баганагы ц ыр басы - чан ш ауып тускендеп сш дей , бул екеуш щ м м екенш >бден айырып алайын деген адамш а ш аншылып ту- )Ып цалды. Хак1м оран тары да айцайлап, тары да цол булрап, <6epi кел?» деп шацырды. Эцпме цумар, жацалыцты журттан бурын еытетш, кунше елдч ек1 айналып шыцпай к е ц Ш кеннпмейтш А манцул жылцышы Х а м м ш ц шацырган-шацырмага- нына царамастан келуге тш с efli, б1рац ол оны ц мына орыспен келе жатцанына цайран цалып бегелдь EKeyi цатарласа ш ауып келед1 — 6ipiHe-6ipi ж а у еместей-ац узецп цагысып цалган. Аманцул тусшбед1 Аманцул X а м м н щ орыстармен 6ipre кет1п бара жатцанына да, енд1 басцасынан белш ш мына 6ipeyiH 1л е сп р е шапца- нына мулде миы жетер емес. — А т! А т !— деп айцайлады Х а м м ацырап цалран я ылцыгаыга.— Тез, Аманцул, ат уста. «Буларра ат керек екен рой. Кэд1мга балшабайлар тап осылар екен. Бэсе. Х а м м балшабай болганына коп болып едц А т керек болса сендерге мына Шугыл- дыц бар жылцысын алдыца салып берейш». Аманцул шеткер1рек ж айы лы п жатцан алты ipi жылцыга царай цуйындатты да, оларды жын соццан-

дай куалап, екеу!нщ алдына карай келденецдете берд!. А лты ж ылцыныц алтауы да ат екен. KefliMri Шугыл- дыц кек ала жы лцы сы ныц тел тукы мы , ipi кара кек аттар. Бэрппц де коды жаксы, 6ip eneyi ете-сем!з ке- piHfli. — К айсы сы н уста й сы ц?— деп кику лады да, Аман- Кул ж ауап кутпестен алты атты к екеуш белш алды. Б е л т алган аттарды аса желш йрмей, кайыра ай- дай TycTi, сонсоц e a i: — Kiui- м ш !— деп ыскырьщ кырап койып, атынан каргып Kerri, шылбырын ш убатып, астындагы биесш тастай салып, аттарга карай журдй Танымал жылкыш ыга К¥лактарын ед1рейте карап койып, eKi кара кек аттыц 6ipi оган карсы барды, — Kiui-Kiui!— дед1 оган тагы Аманкул. Етегш туре дорба eTin KeTepin о л кек атка ж еи п барды да, оны жалынан устай алып, жалма-жан бел1н- дег1 белбеу!н uieuiin ж 1 б ер т мойнына салып жетектей 6epfli. Бул кезде Х а м м мен Гречко да желе булмлдеп ж е й п ep,i. — Айналайын...— дед1 Х а м м енйгш .— Айналай- ын, ма, мына кара ат саган. Басымен берд1М. — Бул сакойды мен кайтейш?— А манкул Гречко- га карады. — Мен уйге дейш м ш т кетей1н кек атты... А м анкул Х а м м г е eHfli ел жайын баяндай сейлед1. Кептен кермеген Х а к1мд1 ол кеп эцпм еден кагажу калды деп т у ст д к Клем. — Х а м м , алдымен хаж ыны кутты жер1не кондыр- ды к. А лд ы езш е, арты 6iere кайырлы болсын... — Ракмет, А манкул. EciTTiM... уйде болдым... — А л , ауы лды д баскасы те п е аман. Аман болган- мен ж аманат кеп. Кеше кешке Н урым келдй ол бурна- гы куш Кызылуйге кеткен. Сурама, онда болып жаткан жайды — бу^ш гаскер балшабай болып кеткен. Атта- рыньщ куйрыгын ш арт Kecin, нагыз балшабай болып- ты да, Кызылуйден хан Жаншаны куып шыгыпты. Орыстарды е л й р т й . 0 здер1 колдарына ту устап Теке- нщ кеп балшабайларына косылуга аттаныпты. Ехлас агай Текеге к ей п п — ауру' дейдь Жамалды Нурыш мунан 6ip ж ум а бурын к е п п р т келген. А л, енд1 ауыл y e n у да ш у. Ш угы л хаж ы жылдЬшы темен Уйш1кке айдатамын деп едк Н урыш YftmiKTe казак-орыстар тур, жы лкы ны коймай алып ж атыр деп айдатпады. Хажы KyHi-TyHi уйыктаудан калды, меш ерте де, кеш те шакы- 308

рып алып жылдыныц жайыи сурайды. «Мыцшуцдыр- дан» шыгарма, елге келйрме, Кособага апарма деп дадсайды. — Тодта, А м андул, то д та,— дед! XaKiM, оны ц се- 3in белш .— М ына атты ерттеп алайын. Ол тез-тез димылдап атыныц epiH сыпы ры п, квк атда салды да, 63i жалм а-жан оран MiHin те алды. 1 — А л , енд! сен биеце MiH, 6i3fli К особа га дейга шы- гарып сал. Эцпм ецд1 ж ол да айтарсы ц,— деда. Ж уре туснпмен-ад айта бастап, е р ш н з уз1лген ха- 1бар-ошарын А мандул дайтадан лекггй. — Ел iiuiH оры с жайлап кеткен. Кеше кеш ке б1здщ |иуылга оры стар келш , бклгешн штеген. Кален агам уй- де болмапты, уйде болса бассы зды д icTeTnec ед ь Ка- д е сй ц атын алып к е т й , езш уры п, квзш ш ыгарган. Ой, сурама, дш йздердец дылмаган дылыры ж од ... Загипа- ны зорлаган... Кай ж адда ж ур ер ш де, к1м ге epin ж ур ер ш де эл! аныд тусш беген Гречко ауы сты ры п ж а дсы ат MiHin, ж уруге бет бурган XaKiMre ж а й -м з ю сй удтырайы н деген ниетпен: — М ешц а т ы -ж е т м Иван А ндреевич Гречко. Тре- буханыц KaeariMiH... барана айтура болм ады , серпсте- piM нашар адамдар. Сен1мен сейлескешмд1 керсе зу- лымдыд жасайды. Солардьщ кезшше сейлесе алмадым. Енд1 олардан б1ржола белш д!м . Требухара дайтам ын,— дед!. Требуха деген сез Хаш мнщ дулагына жылы ушы- рай кет й . Б1рад мына адамныц онда неге баратынын аныдтай TycKici келд1. — K a3iP онда фронт ш ы гар ?— дед1 ол eKi-ушты унмен. — Ф ронт бм кен ш ыгар. BiTnece д е Требуха казак атамандарынан босанган ш ыгар. Мен ол тустан вткел1 ei«i кун болды. К ызылдар Текеге д е келген. XaKiM Гречконыц ж у зш е дадала дарады. Оныц ойы- на Требуха да, бул селомен байланысты Мецд1герейдщ 'одигасы да енд1 к елш т у ей . Ес1м1ц1з ш м д едцрз... Иван? iciM/ti' бш е й з , — Иван Андреевич Гречко. — Ci3 ол ж ердщ дазадтарынан Гречко?.. — Бэрш де бш емш , 6epri жадтары Эйтиевтердц Еп- марамбетовтерд1 ж а дсы б1лем1н... — Э йтиевй? И э, олар д аз1р дайда екен? 309

Х аю м н щ айлалы сурагына Гречко шын ойын айта жауап патты. — Мен бэрш бш емш , олар большевик. Bepri село- лардагы ана Богдановка, Федоровкаларды айтамын, сондагы Довженко, Беландар таныс. Мен Беланныд от- рядына ш рем ш деп, Kipe алмай кеткенм ш ,— дедь — Ол цызыл гой,— дед1 Х а к1м кулш . — Сен HtiriT, м е т тусш бей д! деп цалдыц ба? Ды- зылдар кеппкпей бэрш де алады. К еп жечедк эдьлдш жецеда. Сен оны ж аксы бьлесщ... — Я м булатовкага с у ч г т п ж 1бермей киргиз комис- сарын А былцайыр Эйтиевке э к е л т берген шз бе, Иван А ндреевич?— дед1 Х а м м оган суй сш е царап. — Сен оны цайдан бш есщ ? Ж ауап берудщ орнына Х а м м оган к ос колын 6epin KepiCTi д е : — Ж у р 1щ з, Иван Андреевич, Беланга мен eeiM кездесп р ем ш « з д к —- дед!. Аманкул булардьщ орысша сейлескен сезш укчан ж о к едк BipaK Х а м м т ч колын алганын керш , мен де Калмайын деген оймен: — Тамы р, ам ан,— деп, ж анамаласа келш Иван А н ­ д р е е в и ч ^ ол да колын алды да,— ат керек пе? Мешш жылкы кеп,— деп койды. Иван Андреевич оган болмашы гана езу тартып: — М енщ атым мьщ ты , жолда калдырмайды,— де- fli казакша. Оньщ м л бш генш е Аманкул куанып кетт!. — У а, кы зы к. Судай екенЫз казакшага. А йд а ауыл- га барамыз, баран соямын, той жасаймын. Балшабай боламы з 6i3 де. Цызылуйд1 де балшабайлар алган. Те- кеш д е алган. Байлар кашкан. Кеше iuiKi беттен кел- гендер айтты : казак-орыстардыц маржалары, картта- ры, мулшмен, жиЬазымен, балаларымен босып жатыр дейдй А лды Кердер1 сагасына келш те калса керек,— деп лем тм Аманкул. BipaK Х а к 1м А манкул ды ц эч п м е сш тывдап бегел- rici келмедк ол кашкан казак-орыстарды кайта орала- ды деп корыкты. — Сен ш ап, А манкул сеш ч атыц журдек — тез Ж ыланкыраныч басынан бар да карауылдап кайт, элп оры старды ч карасы керш бей ме екен. Егерде олар Kepi оралса — 6i3re тез ж ет. А л, 6i3 К особага карай аса бе- рем1з. К особаны ч Ty6iMeH темен Tycin, ауылга орала- мыз,— дед1 Х аю м оган.

Амандул бул сиядты «диын-дыстау icne» жумсага- 1ын езш е улкен дэр еж е KepAi ж эне оры стардьщ бетш Зайдап дайтуды ерлш деп санады. — Мен даз1р кезд1 аш ы п-ж умганш а барып барлап дайтайын. Бугш Ацш ыныц ж олын сонау кез ушына де- йш тштеш н,— дедй 03i атыныц й з й н ш бура сала, ш апдылай ж енелдь — Тодта, тодта, Амандул, дед1 оган Х амм . А м андул ш оды радтай т у сш Kepi бурылды. — Мына ш сш щ мылтыры далды ан ау ж адта... Iпан Андреевич, дай ж ерге ладты ры п едщ 1з? Иван Андреевич 6ip ш адыры мдай ж е р д е й 6ip тем- iere дол шошайтты. — Сол шама шырар деймгн. Винтовка керек. Мен йздерд! ур ю тпеш н деп сенд1ру уш ш тастап к е г л и . — Анау темпен! кердщ бе, Амандул? Соныд ма- (ында м ылтыд жатыр. А л а дайт. Bi3 тоса м ы з, ей т- тщ бе? -г- М ылтыгын тастап... ж аны бар адам мылтыгы- ан безер ме? Т уу, тамыр-ай бала екенсщ рой езщ ,— еп, А мандул дуйы ндата ж енелдь Х а к ш оныд твмпен1 е й айналып, олай-булай шап- дылаганын, сонан кешн аттан тусш мылтыдты алып, ердщ дасына келгенш, дайтадан биесше донып api шап- *данын кез алмай дарап бара ж атты . А мандул Ж ылан- дырданыд басына жеткенше булар жылдыдан 6ip буш р Мыцшудырга т у сш кетта. Б 1рад бул элденеш е yftip ^жылдыны да келденец кезден жасырарлыд жыдпыл- жыдпыл жыралы, доралы дой сиярлыд сансыз шудыр- лардыц дойнына енш кетпедд дауш-датер бола далса алыстан атойлап хабар беретш Амандулды тосып, дыр ч басында дылтиып дана бой керсетт1. Бул одира басынан аягына дей1н небары он-он бес минуттпс уады т алып ед1. 6л1м душагынан жырылып шыддан XaKiM енд1 ете-мете садты д ж а са уга ты рысты. Ол тш й елге оралмай-ад Богдановкага и к е аспадшы болып та ыцрайланып едд б1рад м ына одиганы Цален учительге бидармей жэне керекй мэл!метлц бэрш тугелдемей кетуд1 мадул таппады. Ол далайда 6yria кешке ауылга согып, тунделетт болса да ез отрядына журш кетуге бел байлады. Мына Гречконьщ сешмд1 жан внеш не ол шубаланган ж од . Ол TinTi, бул шодш а садалды ш ошад м уры н шаруа Мецд1герейд1 дутдарга- нын дэлелдемесе де, 6ip гана «сен! Бударинге барган сод е л л р уге ойлайды» деп сыбырлаганы yuiiH душад-