Х. Есенжанов. Ақ жайық. т3

— Карацгы уйде KiM бар ед1? — деп куб1рлест! кей- 6ipi. Bipan турмеде отырган жнлтта де, оныч айыбыныч не екешн де енпим ашып айта алмады- Жан туршжйрер «к,анды цыргынга айдайды» деген урейл1 сез1м енд1 бастычтыц тертш таразысына ауды. Жапырласа дала жачка чарасты. Атты эскер сапца турган жер чала мен арча беттеп бачша арасындагы келем1 шаршы шачырымдай кег!лд1р тартчан келта- бан едо. Бул жерд1ц чуйчасы шымыр болганмен удайы ат туягы туршлеп тачыр тулачтандырып тастаган-ды. Цаз1р ертечй жел1 тымьщ, ауасы туныч шачтыц езшде де жуздеген аттылардыч аягы ач бордач eTin шац буалдырына айналдыра бастады. Мушелш жердей казарма мен эрейрек турган езен жагасындагы гаупт- вахтаныц аралыгы гана шацсыз, бейне 6ip жел урме- ген айдынныц ычтасын жагы сиячты чепе тартып булдырап тур. Ауруханадан аргы Жетжелге улкен ча- ра жол уеймен epicKe шубырган малдыч, чалага асыч- чан арбалардыц шацы салач ораган жаулычша шуба- тылып жатыр. Кеппкпей сол гауптвахта жач тепсецнен eKi атты- лы, 6ip жаяу адам шыга келдь Аттылыныц 6ipi алда, 6ipi жаяудыц сочында тачымдап келе жатты. Жаяу адамньщ узындыгы алыстан да кезге езгеше шалына- ды... Оныц басындагы шлем1 алдында келе жатчан ат- тылы адамныч чатарласа чалганда чолтыгына йрелш келе жатчан сиячты. Б1рач бул eKi аттылыны да, олар- дыч ортасындагы узын «жауынгерд!ч* тутчын екенш саита турган эскер жачын келген соч сезд1: узынныч exi чолы KiceHfli, уейндей эскер формалы KHiMiHi4 иычча тачдан йлдей сары шуберей мен омырауында- гы жез ж г е к те р т ч жулынганын олар енд! байчады. — Элй сотталган мына собалач болды гой,— дедг Жолмучан елдеюмге. — Бул KiM еда? — KiM болса да мынауьщ ойында тук жоч, ыржи- ып тур- кврд1чдер ме? — Кврд1к, сочыр теке ойнайтын баладай, exi 40- лын артына устап ыржия чарайды,— деей жМттер. Нурым чылмыстыны б1рден таныды. Айдап кел­ ген аттылы солдаттар оны топча жачындатпай очшау жерде устаса да бесенеден белгШ алпамсадай тулга- сы, улкен мурны, чалдиган чулачтары «мен KepiMra- лимын» деп-ач тур. Шшкентайынан 6ipre оскен, энеу-

гуш гана Жол старшина т!з!мге Шкмрш, хан жйгатте- pi болысда айдап кеткен Кэр1мгали. Тек дана устшдеп жыртыд шекпеншд орнына эскери сур кейлек, сур шал- бар, аягына ет!к киген. Бул формалы кшм оныд узын бойын бурынгыдан анагурлым узартып, бурынгы кеч шекпещ долбаддап туратын сиды сыптыгырдай. «Муны не деп жазгырып eKi долын артына тас бай- лап айдап экелд1? Не icTeMeKmi? Элде элп... Ci6ip ж1бе- ретш 6ip бэлеге душар болды ма? «Сорлыныц аты — copra, дайтып кел т орга жыгылады» дегендей, SKeci анда дайтыс болып, iHiciH Шугыл дуып ж1берш, Ну- рыш сабаган, memeci зорга кун керш отырган сордас- даныд ез басы эскерге алынганы аз болгандай, мунда тагы 6ip дысымра тускеш ме?..» Нурым датты добалжып кетть ат устшен жан-жагы- на бурштше кез тастап 6ip орында тура алмады, б!рад мэшсш сурап бшетш мацында адам да болмады. Кэ- р1мралидыц ез1нен барып сурауга «тем1р т эр тт» руд- сат етпедь Жане оныд устше он-оннан буындалып, ат устшде датарын жада гана тузеген жузд1ктщ сапын бузу ез 6wfliriMeH журген Жолмудан сиядты 6ip бетм ж т т к е де даз1р мумк1н нэрсе емес едь Б1рад не шыдса да ме- нен шыгады, басдад ештеме 6iTipe алмассыц дегендей: — Эй Нурым, мынау сенщ Kemeri айтдан собалад туысданыц емес пе? Бойы да, сойы да тап езщ сиядты сырыдтай неме екен. Жане дыз алдында турган ж1г!т- тей ыржияды, ду-думанра жада долым жетт! дей ме, калай e3i. Элде ceHi керген сод арда суйеп босатып алады деп дуана ма?— дед1 Жолмудан Нурымга. Оныд бул калжыды Нурымга да,' iiumeH тынып турган урей- ni ж1г!ттерге де унаран жод. __— Тышданга ел!м, мысыдда ойын керек деп, мун- дай юрштарлыдда кулу орынсыз,— дед1 дасындагы 6ip ж1ггг. — 03i ыржиып турганда, сол ушш мен дайгыра- мын ба, кулмегенде не 1стейс1ц,— дед1 Жолмудан дау- сын кетерщшреп. Нурым дабагын даре жауып, Жолмуданга зешп жауап датты. — Батырлыгыц e3i4e. Аяд-долы кшендд жазыдсыз сорлыны жазалауга экелгенде мундай сумдыдты есер- лер рана далжыцга шаптырады. Кулетш нэрсе емес, бул жылайтын нэрсе. — Жыласац баста, достаушы табылса! 153

Нурым 1штен тынып цалды. Оныц ашулы тур!н кв- pin, Жолмудан да енд1 цайтып сейлемедь ЖЫттер Кылмысты адам мен ол жвнде т1л кагысып налган ба- луан мен жыршыга кезек-кезек нарасты да, енд1 алач- га келш енген эшмдерге банты. — Жауынгер сап, тапжылмай орьтндарычда ка- лычдар! Бастарычды жогары устандар!— деп айпай салды жуз басы команда берш. Тым-тырыс, унйз т эр т т орнай к,алды. Кара кек ар- гыманна мшген узын орыс командир!, насына ерген eici-уш cepiriMeH алачга екпшдеп ендь Ортага келш тура калган кезде командирге жан-жактан шапнылап жуз басылары ж е™ , 6ipHeuie минут норшалган жуз- дпстермен и л алысты да, командир колын юлтеп нал- ды. Жуз басылары кайтадан орындарына шапты. — Тынышталычдар! Бастарычды квтер1чдер! Тап­ жылмай орындарьщда турычдар!— деген жарлык-ко- манда жан-жактан жамырай носылып, алачды ай- найлы унте толтырып ж1бердь Каншама тыныштык тэртш сакталса да, кобалжы- ган жандардыч езара ныбыр-кимылы, аттардьщ уздш- ci3 тыпыры мен nip-nip пыскырысы, таман кенеген- дердщ «кык-кыктаган» дыбысы, жуген айшынтары- ныч шылдыры 6ipine-6ipi уласып улкен командирд1ч даусын нуланча тепе шалдырмады; арттагы сапта тургандар тупл, wrepi жактагы йзбектерд1ч esi созд1 айнын еепмедч оныц ycTiHe тип аса оралымсыз бас- тыктыч шалалау казакшасы ест1гендерд1ч аса кеке- шне кона коймады. — Тэртш бузгандар... нылмыс жасагандар натты Натты жаза алатын болады,— дед1 6ip кез командир. «Байкачдар! Тортштен бас тартканыч катты-катты жаза аласычдар!» дегендей бул сочгы сездерд1 басшул- гып куптаган жуз басылар бейне 6ip кеч басындагы кораз сиянты кокачдай налды. Олар ед1рейте турген шлемдер1н одан бетер ед1рейтш. ат йзпн ш ныса тар- тып, узечпге niipeHe туст!. Командир сезш 6iTipin, кошаметпп eKi адамныч ка­ тарына тура калган кезде, екеуд1ч оч жагындагы алачга жаяулап Kipin, кейшп жагында турган 6ip шо- гыр адамга иек каккандай ишара етт1. Бул 6ip шогыр алты-жет1 адамныч him екенш эскер анык айыра ал- ган жок. тек кана олардыч шпндеп вздерше таные Ехлас доктордыч ак кительд1 формасы, алтын кезш-

flipiKTi an куба жузц бойшац денес! кездерше шалын- ды да: — Лектыр... — Лектыр да келштП— деста езара куб1рлеп. Нурым езгеден белек узын бойлы, эдем! кшмд! су- лу Ехласка 6ip, онан epi uieTKepi турган полы юсенд! едгезердей Кэр1мгалига 6ip кез тастап, булардыц не iCTepiHe кез1 жетпей iniTefi тынды. Bipan ол не бола- рын булдыр болса да болжауга тырысты. «Муны жа- залау ниеймен экелген жоп. Бул цалай, элде ата ма?» деген муздай ой денесш iniMipKeHflipin ж1бердь «Не унпн? Ораздыц айтуынша KepyeHiH талатпан атаца на­ лет офицер сол тунг! шабуылдан ез басын зорга алып шыппан. Бнд1 соган кшел1 Кэр1мгали болганы ма? Кэ- р!мгалид1 жауаптаганша офицерд1 неге цолга алмайды. Баспзлары кашып кетш, агынан жарылып соцына ер- ген Кэр1мгалига бар кшеш жаппацшы ма? Бул не деген жауыздыц?..» 3 Бар KiHaHin Кэр1мгалига жабылганы удан да ащы шындыц ед1. «башен он есе кеп жауга KiuiKeHe отрядым nahap- мандып ерлш KepceTTi. Цолма-цол урыста жета ж ш п м паза тапты да, 6eceyi ауыр жаралы болды... Bip ж М й- М1з бас поргап арба астына тыгылган екен, ж ылап-сык- тап тацертец соцымнан жетй... Бул арба астына тыгыл­ ган пара баспырдыц айтуына Караганда оган:— <Bi3 Кызыл гвардиямыз, паруыцды таста да елге кайт. Bis кшацд1 кеиирдж»,— деп yriTTenTi. взш босатып ж1бе- pinTi деп мэл1мдеген ед1 Абылаев тереге пару тасыган керуенн1ц тунде полды болган себебш жалган далел- деп. Тергеуде Абылаев Кэр1мгалидщ кунесш онан да epi терецдетй. Агынан жарылган Кэр1мгали офицерге тунде керуен устшде келе жаткан XaKiMfli Kepin цал- I ганын да ацтарып салган едк Бул окиганы Айтцали Абылаев: «Карулы отрядымныц йшндеп мына KapiM- гали Кайыпкожаулы деген большевиктердщ ж1берген тыцшысы Хак1м Жунысовты кере тура маган мэл1м- демед1. Жунысов Кайыпцожаулыныц туганы. Больше­ вик басшыларына парсы турмай бул солдат уалаят ал- дында берген антын бузып оиасыздьщ жасады, каруын тастап цолга ершмен бершдь Бул тунп шайцаста се- >55

piK-repiHin даза табуына, керуеннщ долга тусуше бас себепкер болды» деп дэлелдедь — Койылган кшэн1 мойындайсыц гой. айыпты Кайыпдожаулы?— деп сураган Tepreyniire, Кэр1мгали ыржия кулш дана дойган. Бул, овды-солын шавда айыратын жарлыныд на­ ла*1. баласы кергеш де аз, бшгеш де жодтыд дасы му- conip жандардьщ 6ipi болатын. «Старшина мыдты ма, болыс мыдты ма?» деген замандастарыныц келеке су- рагына да «Б1здщ Жол мыдты» деп ыржиятын. Оньщ ете шагым угымында старшинадан дурметй жан жод. «Осы старшина сиядты атда мшш ел араласам» деп ойлайтын. «Ал, сен елде босда жургенше ат мшш, мылтыд асынып адам бол» деген Жолдыд «адылын» ол б1рден дуптап едй Сол арман еткен мылтыд асынуы долга еркш тигенде ол дуд1ретт1 старшиналарга тедел- RiM деп удты. «Ал, KiMfli к!м жедбешш, неге жедбек- mi, «уюмет», «билйс», «басдару» деген тусшжтерге талдап жауап беру оньщ угымына шад келмейтш нэр- селер-дй Сондыдтан да ол Абылаевтьщ айтданына бас шулгумен тынды. Оны «зиян iCTen тур» деген ойдан да аулад болды. Соттыд: «эскерлж антын бузып, жау- га дарсылыдсыз 6epinin опасыздыд жасаганы ymiH сапта турган аскер алдында атылу жазасымен жа- залансын» деген yKiMiHe де ол решш шырай керсет- кен жод. Бурынгы eKi eeyi eni дулагына жылжитын далпында тура бердь KiM б1ледд жасынан жумсалу- ды гана б'лш, айтданга журе беретш уйреншжм бас июге мойын созды ма, элде OMipi em6ip жанга дия- нат етш кермеген жан езше де eiu6ip адам зиян ет- пейд1 деп тусшд! ме екен! Командир сайлеп болып аскер сотыныд бастыгына кезек келгенде тым-тырыс далпында турган аскер енд1 толыд дара Kicire кездерш Tire далды. Орта бойлы, муртты, денелд алыстан дараганда кезге ате-мете дара KepiHeTiH бул сот агасыныд устше кигеч шинел1 да дара екен. Ол жылтыраган барлыд туймей тепе са- лынган сол узын шинелшщ етеп жерден eKi eai гана котерщген Kyiii inrepipeK шыгып, басындагы эскери бшк кара фуражкасын алып долтыгына кыстырды да, e3i кеййшректе калган сот хатшысына мойнын 6s- рып элденеш сурагандай болды, писарь оган тез-тез адымяап келш кос колдап папка тэр^зденген норсе усынды. Судья асыкпай, сол усынган дагазды алып, колтыгындагы фуражкасын писарьдщ долына устат-

ты; муртын сипады, кеудесш керщвдрей туей ; жуан доцыр дауыспен 6ip сазда уюм окуга KipicTi. «Халык, налагай и п жадсылардьщ тепе бас косып K im i дурылтай межШсшде 6ip ауыздан цалап, алка- лаган Батые уалаяты атанатын автономия атынан, шаригатца хилапсыз зац низамы мен гадалаттш кек- ceyuii эскери дала соты, сот агасы Кепжасаровтьщ баскаруымен осы уст1м1здеп 1918 жылдыц октябрь айыныи 28 жацасында уалаят эскери баскармасыныц хузырында эскерлш кызмет аткарушы жауынгер Кэ- р1мгали Цайыпкожаулыныц эскерлш уставты аяк ас- ты еткен ауыр кылмысты ic-деласын карады... ...Уалаятка опасыздык еткен солдат Кэр1мгали Да- йыпкожаулы уалаят эскершщ алдында атылу аркылы ел1м жазасымен жазалансын...»— деген содгы сезбен 6ipre турган журттыц жуз1 тепе Кэр1мгалига бу- рылды... Кец аспанньщ астында тарылар демнщ актык ащы минуттары самсаган жанныц кез алдына айкын кел- гендей болды. «Жузшде не белп бар?» дегендей жа- мырай караган кэп кездердщ туб1нде таи сол шакта талай тамшы ep incie домалап, талай кабак паре жа- былган да шыгар. Талай кеуде KypciHe калып, талай тацдай eKiHiuineH кагылуы да ыктимал гой. BipaK сол турган кец алацындай бейгам, жалпак даласындай момакан, кеудес1 кере кулаш аигал жМттщ жуз1нде оймацтай наразылык нышаны жок едь Саптагы сан- сыз кезге жай калпындагы езуш жимай турган куш, аладга келгендеп аржайы n in iiH i елестедь Оный кез алдында 6api баягы: аспан да, жер де, журт та баягы, уйлер де, казарма да сол куйшде, 6gpi де каннен-ка- nepci3, каз калпында тур... Оный елиргендей ешшкен KiMi бар? Ол не жазыпты? Журттьщ 6api де жаны бар. иманы бар, 6ipi туган, 6ipi туыскан, тамыр-таныстар мен достар, жаны ашыр агайындар гой... Жуз басы Жоламанов кернектькернект1 жЫттер карамагына келгенде аса куанып кеткен едь Ойткеш .Нурымныи жыршы екешн, кез1 ашьщ, хат танитын ecTi адам екешн ол жуздж курылмастан бурын бшген. Оный айкай салып домбырага косылып елекдетт жат- канын элденеше рет керш, кейде уймелеген ж тттер- мен косылып «куаттап» та койганы бар-ды. Бул мунан б^рнеше жума бурын, жацадан дайындаган казарма- ныи 6iTin, оган «коцыр солдаттарды» топ-тобымен ор- наластыра бастаган кезде едь Ал, соцынан «ысылып 157

цалган» «ара коцыр солдаттарды жузджке жштеп, он- оннан жуптаган кезде сол баск,алардан бойы да, ойы' да озык узын пара улесше тигенде оны б1рден ондыд eTin тагайындаган ед!. Нурымньщ цасындагы шакпач денет Жолмунан да оган ете колайлы, белд1 ж!г(т есебшде кезге тускен-дь «Teprimi тапжылдырмай сантап, жен-жосык кврмеген ш и т жтттерд1 6ip уыс- на сыйгызуга бул eneyi эбден керек» деп ойлаган бо- латын. BipaK ойын уйрету iciHe курт KipicKen кезде бул eKi ж1г1тт1ц ею турл1 жан екенш уккан. Нурым и л алгыш, ал Жолмунан дегенге кез кенбеййн мшез керсетт1. Оган айкаймен келу бул мшезд1 одан эр! eniiKTipe беру екеш де байкалды. Bip кую Жолама- — Баранов, сенщ ана кек биел! ж1птщ шырынты буза берсе, алдымен сенin ез1цд1 гаупвахтага отыргы- заммп, неге дурыстап уйретпейс!ц?— деген. Жолмунан оган багынышты солдаттын эдет бойын- ша «н¥п» деуд1ч орнына: — Уйретюш болсац ез!ч уйрет. ал, гаупвахтац жай- лы болса мен ушш вз!ц отыруыца болады,— дед1 6ip- ден сойкандын м1нез керсейп. Кып-кызыл болып кеткен командир жалпан жшт- Tin наснырша куд1рейген TypiH Kepin командирл!к на- тацдынка бара алмады, ол Жолмунаннан кврер козге ыга туей, эчймеш баскага бурып, взге ондынтармен айналып кеткен ед!. Ал, imiHeH «бексесшен туртсец найырылып бас са- луга жуз жанбайтыЯ 6epiHiH Typi сиянты, судпнпз не- ме» деп нойган. Сонан 6epi ол «шойтабан жалпан бас» Жолмунанга TiKTen келуден бас тартнан. Бас командир шакырып алып упйнпп жузд1кке: — Он жауынгерд! уюм орындауга шыгар, жузба- сы Жоламанов!— деп жарлын етй. — Хуп болады, аса мэртебел! мырза, yKiM орын­ дауга он жауынгер дайын болады!— дед! Жоламанов честь 6epin. Сейтй де ол Kepi шапнылап ез жуздтше жетт1 де, келденечдеп турган жалпан жауырынды Барак,овк,а парады. «Бул дэуде болса 6ip нарсылын керсейп ка- лар-ак» деп ойлады жуз басы сол мезет. Сонда да ол: — Он ж!г!йчмен, Бараков, уюм орындауга шыга- сыч—— дед1 солкылдактау унмен. Оныч жузшдей осы куд!кй ойдыч нышанын таса баспай топшылаган адамша Жолмунан да нарсы жауабын камти налды. 1S8

— Жазыцсыз адам цанын шкендей Жолмукан 83ip жауыздыцца уйренген жоц>— дед1 Баранов эде- инше жайбарацат цалпымен узецпге бабымен ппрене Ty c in . «Соныц жацсы... ез1м де бшгенмш, сенщ аяк, баса цоймайтыныцды» дед! жуз басы шпнен. Сейттч де ол цатардагы Жунысовтыц жузше кез тастай 6epin ед1, тышцан алатын мысыцтай оныц цимылын авдып, бар назарын 6ip езше тутас аударган Жолмуцан: — Жунысов та бармайды. Анау езу тартып тур- ран жазыцсыз собалак, оныц туысы. Жунысов цана емес, баска ж ттте р щ де колын кетере бермес оран. Ал, бузыц Абылаевты ат демей-ац царауылдыц ушы- на алура Teric дайын осы турганныц барь— деда. Жолмуцанныц Tyci езгере цоймаганмен, соцгы сез- дерд! ол аузынан «стене шырарды, жацагы жайбара- цат цалпы мулдем жогалып Kerri. БелгШ сотцар 6ip бет жЫттщ бул бойусынбауын жуз басы табири нэрсе деп 61лд1 ме, элде мына кысыл- шац тар кезецде онымен сезге келу артыц деп тапты ма, eftTeyip ол оган да цайырып мл цатпастан Жуны­ совтыц да жауабын кутпестен, жуздагшщ жуз цадам- дай жерге созылган eKiHHii басына царай и згш бурды. Оныц 6ipiHuii жарлыгы да, жарлыгын еы еткен Жол- муцанныц сездер1 де жуздш цулагына Teric шалына койран жок-ты. Сопдыктап ол жуздщ eKiHmi цанатын- дагы жуца ецд1 сэры ж1г1т басцарган ондыцты тез бе- лш шырарды да, куш бурын эз1рленген yKiM орында- татын аскер воты уэшлдершщ цолына табыс erri. Кешшпей цатар-цатар изШ п, men элдецайда со- зылган жуздштерге: — Бастарыцды жогары KOTepin, тыныштала цалыц- дар!— деген цазацша команда бертадк TericiHeH жуздер1 арка ветке цараган аттылы ала- мандар тыныштала цалды. 0л1мге yKiM алган адамныц цасындагылар вз жумысына KipicTi. взгелерден ала- беле цынжылган Нурымныц Keei Кэр1мгалидыц ца- сына таянган бес адамныц 6ipi Бхлас доктор екешн алыстан-ац таныды. Бурын мундай ел1м жазасы тупл жай ек1м e d i n кврмеген, TinTi сот деген сездщ тек аты рана болмаса, «здтын» жацсылап кез алдына кел- мрерлштей жете бтамейтта Нурымга доктордыц ара- ласцаны epci сияцтанды. Ол ел!мге буйырылган адам­ ныц елт1р1лген-влмр1лмегента доктор царап айыраты- нын есйген жоц-ты. «Шугылдыц мына ац жагалы, ца- 159

ра далпадты адсуйек баласы, дызыд уш!н, Цайыпдо- жа кедейдщ баласын далай атар екен деп келд1 мё екен? Уа, дудайдан безген дайырымсыз жандар! Адамды адам елирш, оныц далай олйрглгенш тама- шалап дарайтын дара бауыр дасдырлар. 1згипк деген- нен. эдолеттипк дегеннен б1ржола безген дш тд ер ! Bipi тунде алдырган дару-жарагын жазыдсыз KepiM- галига жауып, оны елйруге ушм шыгартса, ешнипй далай елйрер екен керейш деп басына келш тур. Бу- лардыц дузгын даргадан айырмасы бар деп KiM айтар. блж тщ басына келш дадылдайтын дузгын, малгун- дар!» деп йстенд! ол Ехластан кезш алмай. Б1рад Ехлас доктор атылатын адамныд дасына барган жод, кеШшректе далган эскери сот бастыгы жуан дазадпен жэне эскери кшмш киген 6ip эй м ш ц дасында далды. Нурым енд1 Кэр1мгалига кез й к й . Дасына жейп барган ад шалмалы полк молласы Хайырша Дазидщ ол бейне дарап 6ip соз айтдандай болды. Б1рад оныц ce3i дуладда келуге eKi ара ете алшад едь «Шамасы иман айттырып тур гой» деп ойлады Нурым. Ал, K63i молдадан бурын Кэр1мгалига дайта дадалганда оныц сейлеген адамныц аузына дарап кулейн елдей бурын- гы эдей козге айдын шалынды. Кэр1мгали аныд кулш тур... Цазидыц аузына да­ рап кулш тур. Оныц не айтып турганы Кэр1мгалидыц миына жетпеген сиядты, кэд1мй елдей улкендер адыл айтданда ыржия дарайтын кулккп!.. TinTi балагаттап жатсац да езу тартатын эдей... Нурым бейн басып, ат усйнде тецселш KeTTi. Ас- тындагы кер ат оныц ерден сэл ауытди тускенш тузе- шн дегендей аягын йрецйрей Tycin белш дарсы да- йыстыра далды. Сойти де турган орнынан дозгалып, irnin тартты, курсше демалды. Нурымныц ойына жаздыкут шоп басындагы Кэ- р1мгалидыц дызыд MiHeei туей. ...Тояш, Бекей, Нурым Шуцдырсайдыц белуардан келейн кок дасда бидайыгын датып кетед1 деп журт- тан бурын уш шалгымен ерте келш, кун сэскелшке ке- тершгенше жайпап шауып тастады да, демалуга дыс- таудыц колецкесше келш отырды. Соладпандай больш келе жатдан ipi Кэр'1мгалиды олар: «жэрдем бере ке- лед1 гой шамасы, шалгыга олад едд дамбалауга ерте, буган не штесек екен?» деп кецеей. Bipeyi: (Тояш бо- луы керек). «Асда ж1беру керек, ауылга барып жур- генше, осы жерде тамадтанып кешй салдынмен сайды 160

жецш алайык» деп ацыл берда. Цалгандары. acipece Нурым муны «табылган акыл» деп ойлады да, 6api6ip аргы беттег1 ауылдан барып 6ip торсык; айран, нан мен май экёледа гой деп, Кэр1мгали кел!с1мен бар сусынды соньщ алдына тартты. — KapiMrann, шелдеп келген шыгарсыц, мына ай- ранды iui те, сонсон 6i3re аргы беттен тамак, жетмзш бер. Сешц жардем1ц осы болсын,— десть Аягын жай басып келген Кэр1мгали, эдетшше Ну- рымга ыржия езу тартты да басын изедь «Макул» дзп icne KipicTi. Ол асыцпастан торсьщ тубшдеп айранды сары тостаганга куйып алды, сойти де оны баса 6ip ci- Mipin ортайтты да, тостаганды шайцап-шайцап айран- ньщ бабын келпрш болып, туб1не шешн урттап-урттап тауысты. Од колыныц сук саусагымен аяктыч жиегше жуккан айранды сыпырып ж1берш урттап койды да, сонсон тостаганды жалап-жалап алды. Царны ашып келгенш отыргандар айтпай сезш, тагы да торсыкца коз кырын салган Кэр1мгалига: — iniin кой, 6api6ip ай­ ран экелесщ гой,— десть Кэргмгали тагы да 6ip тоста­ ганга жуьщ торсык тубшдеп айранды куйып iniin, ор- нынан турегелш: — Мен кашан экелейш асты?— дедь — Kaeip барып экелсеч де болады,— десп ораданы- лар. Орныиан турып босаган торсыкты алып иыгына са- лып жаткан Кэр1мгалига Нурым: — Кэр1мгали. сен 6i3re жэрдем бере келд1н бе, эл- де жумыссыз ершкеннен журс1ч бе?— дед1. Кэр1мгали сонда гана эдетшше езуш жимай турып: — Кайыпкожа деген Kici кайтыс болып еда, соны айтайын деп кел!п ед1м,— деген едь «О, сорлы,— дед! Нурым курсшш, Кэр1мгалидыц aneci елгенде де жайбаракат журген сол свби л тн кез алдына келпрш.— Эулиеден де аккещл сорлы! Бар- лык сырычды жауыз офицерД1Н алдында актара салып, оз басычды ез1ч жуттыч. Бейкунэ сэби! 0м1рде 6ip кызык кермей еткен бишара! Бакыттан кур калган соркаска!» Нурым кенет басын жогары кетерш алды да сели erri — курс еткен мылтык даусынан .улкен ойпат 3ipK еткендей болды, аттар селт ачтарылып кулактарын кайшылады, Kefi6ipi пысцырып-пыскырып ж1берд1 ; oMipi i«03i кормеген адам ату сумдыкка ypefti ушып кеткен жандар уршкен кшктей eflipeftice калды, кей-

flipiHin аузынан «алла» деген сез шыгып кетй. Жаца ! гана Кэр1мгалн турган жерде отауланып калган ак боз тутш, арба соцындагы буалдыр шацдай, ацырын- дап шеге бастады. Сол ал1 бозгылданып турган селд1р тутшнщ 1шшде орнынан тура алмай, тек кеудесш ке- тере Tycin, сэжде кылган адамша жер сузщ калган Кэр1мгалидыц ipi деней Нурымнын, K63iHe аныц ша- лынды. Аргы жагын Нурым байкаган жок. Ол жузш Kepi казармага бурган куш пстенш к,алды. Нурым канта уакыт еткешн де айырган жок, тек Kepi карай лоблы- ган кеп дурмекке inecin ат устшде жансыз каракшы- дай калкиып бара жатты. ТОРЫЗЫНШЫ ТАРАУ Казарма irni жэрмецкеге айналып Kerri. Кущцзй окига езгеше веер еткен жауынгерлердщ yHi уйге кел- геннен кешн ала-беле шыга бастады. Yiu жуздш орна- ласкан бул узын уйдщ уй сиякты сикы аз-ды. Агайын- ды купецтер Муса мен Жаншаныц жун мен Tepi жи- найтын бул коймасын жаца хушметйц эскери баскар- I масы тез уакыттыц шпнде коймадан казармага айнал- дыра салган-ды. Алдымен жпршке терезелерййц TeMip торларын эйнекпен алмастырды да, узын жарын жа- галай ек! жагына Tiein агаш тапшан конгызды. Бк1 мацдайга eKi улкен eciri бар, бул ат кора Tapi3fli ете узын, 6ipaK eHi жiцiшкe уйд1ц ортасы тура кеше бол­ тан да койган. Ана шет: мен мыва шей не жеткенше б1ркыдыру уакыт етед!. Ал. жауынгерлер кешid тамак- тан кешн тепе жиналганда жамыраган койдай у да­ т у , адам сез сейлеп, эцйме тыцдарлык емес. Тек кана бурыш-бурышта оцаша калып шуШркелесе сейлескен жандар болмаса шудан кулак тунарлык. Kaeip осы у- шудыц ец ортасыида отырган Жолмукан, эцйме де Жолмукан женшде. Жолмуцанга- Ke6i дш койып J карайды, оныц кунд1зй жарлыкка багынбаганын кез- й з ерлш деп туйнедк Б1реулер басын шайцап, 1штей куджтенсе де, кепйц ыцгайымен «fiiipKiH, ж!йт емес пе! Атадан тусац осылай ту!» деген мадак к°шаметке | унс1з кол кояды. Б1реулер атылып калган жазыксыз Кар1мгалиды аяп тацдайын кагады; б1реулер: «На- ; 162

шармыз!» «Коркакпыз!», «Бэр!м!з тепе Жолмукаидгй батыл болсак ол аман цалар едь Ушнщ ондыгы табак- сыздык еттП» деп кынжылады. Ал, KenTi керген кей- 6ip орта жастьт кара сакалдар: «Балдар, байкацдар! Орыстын кагазына inirifr калып журмецдер. Бул елде- ri бас жарылып, кол сынса да жабулы казан жабуы- мен 6iTice коятын агайын-туганныц ортасы емес. Ат- шапан айып та, аксакалдык билж те мунда журмейд!» деп акыл айтысады. — Ай, Жолмукан,— дед! 6ip ipi сары жЫт Жол- мук'анныц ж!йттер! жататын орта жердей улкен торт цырлы карагай баганньщ тубше кимеленмреп кел!п,— Жолмукан сен катерйз болма. Сак бол. Жаман айт- пай жаксы жок, жарлыкты ei<i етй деп жазалауы мумк!н. — Сак болганда кайт деййц, жанынды шуберекке туй!п, калтацньщ тубше тыгьщкьфап кой демект- сщ? — дед! Жолмукан тапшанына шынтактай Tycin. — Жок, сен эз1л-калжыцга шаптырма, Жолмукан. «Сактансац сактармын» деп иец айткан. Батырлыктьщ да e6i мен орны бар. Мен1ц TiniMfli алсац, орын алмас- тырып жат, менщ тосейме бар, мен мунда болайын. — С ет к тосегщнен м е т !здеуш!лер таба алмай ма? — Тапканмен б1рден устщнен тусе алмайды гой. — Б1рден уейцнен туспед!, ал сонда аргы жагы калай? — Аргы жагы ойлануды кажет етед!. — Каш дейсщ бе, !здеп келет!н болса? — Мен енд! тап солай ет деп турганым жок кой, ойлан деп турмын гой. — Жолмукан штеййн !ст! уакытында гана ойла- нады. KyHi бурын ойлап-шшш ic icTeceM Жолмукан емес, Сакмукан, коян журек Коймукан, жэ болмаса уркек Мукан, кашаган Мукандардьщ б!р! болар' ед!м, мырза. Акылыца ракмет,— дед! Жолмукан. Нурым жакындай туей, 6ipaK ол ундемед!. Кунд!з- ri ыза мен кек кернеген куй! жуз! кейлд!р тартып са­ пы ж1йтке коз токтатып карал калды. Сонсоц мойный Жолмуканга бурып: — Жолым, мен калага барып келемш,— дед1. — Жолыц болсын,— деп Жолмукан кала бердь Нурым казармадан шыга бергенде, ейк жактаи: — Кел!п калды! К елт калды!..— деген 6ip ащы дауыс узын казарманьщ eKimui жак басынан шыр ете калды. 163

Нурым селк етй де, мойнын eHfli дауыс шыцкан жацца бурды. BipaK дауыстыц KiMfliKi екенш, «келш калганныц» не екенш де уга алмады, meriHin, вз ор- нына карай жылжыды. — Ойбай! дед! екшпн 6ipey, тап Нурым мен Жолмуцан жататын жерден.— Арон терешц адамы!.. Bip кез шпнен тына калган кеп жандар кулагын тосып, кезш inKi ащы дауыс шыккан жакка Tiricin еД1> шырылдаган дауыс кайта шыкты, узын казарманы жарып еткендей шыкты. — Жау жорыкка айдайды, жау жорыкка!.. Шешшген жауынгерлер тесектершен ypnHicin бас' тарын KeTepicin алысты да, шешшбей кисайгандары орындарынан атып турып дурлше козгалды. Келш калган юм , кайдагы жорык, кай жакка ж уртбекп п, Муны сураган да жан болган жок. Сурау тугш бул урейл1 сездщ мэнш угынуга тырыскан адам да шыц- пады. Ehri уржкен койдай дурлжкен топ казарманыц eciKTepiHe карай кез TiricTi жэне кару-жарагын тез;.- рек колдарына тктаруге жанталасты. B ipi шинельдщ де туймесш салмастан кылышы мен винтовкасын ба- уынан суйрей ыгысты. Шреулер1 кос каруды колтык- тай алга умтылды. Ал, eHfli б1реулер! шала-шарпы та- гынган кушнде 6ipiH-6ipi жапыргандар катарына ум- тылысты. Елде «кыз алып кашты», «барымтага екетй», «ко- рыкка малы тустГ», «шабынга жылцысын жапты» де­ ген кикулы дурмекке жш араласып калган казак жь riTTepi камшы сштесш, сойыл Согуга ежелден беШм гой. Кейде мен-мэшсше тусшбей де жага жыртысып аттан аударып, басын жарып, такымга басып женеле берет1н жайсачдар эскер ойынын ойнап, тастай тэртш- ке уйренсе де ecni эдетше басты. •— ¥рып жьщ! ¥рып жык келгешн! — Тумсыкка сок соткар теренП — MemiTKe KipreH иттей eTin куала! — Тапкан екен булар табанына салатын теленпт- Til— деп кушлдесть Дурлжкен журт 6ip мезет судай тына калды, тына калды да ит керген мысыктай жиырыла туей. Цасын- да мылтыкты eKi ж ш т бар жалац кылыш асынып, белше наган таккан Абылаев казармага ершндеп eHin келе жатты. Ол топтанып, урпшекен ереу1лд1 топка аса назар аудармастан, i4repi карай, казарманыц орта ше-

яшдей Жолмукан мен Нурым ж т гт е р ш щ жаткан ор- яына беттедь Бул белйл1 офицерД1ц тегш келмегенш ж1йттер те- >есш кергеннен-ак топшыласа керек. Бейне 6ip тулад <ерген орман кусыныц шу ете калган дыбысындай -«жау жорык! Келш цалды!» деген урейл1 сездер аузы- т н epiKcie шыгып кеткенге уцсайды. ; — Барацов, 6epi шыц!— деп жарлык етй Абылаев, 5асцалар дурлшсе де эл1 орнынан цозгала цоймай ши- яельйз отырган Жолмуканныц тесейне тенш. Жолмукан орнынан турмады. Ол эдетшше, кезшщ (ласымен 6ip карап алын: — Сэлем, Абылай мырза, терге шыц, шаруац бол- :а отырып сейлеселш,— дед!. Жолмуканныц м!з бацпай отырган турше, жер ас- '■ынан шыккандай дуцк ете калган унше офицердщ дэ- •i шыдамады. — Тур, KHiH! Эдепйз айуан!— деп ацырды, Абы- иаев оган тепсшш,— офицер келгенде жабайы жауын- 'ер аягынан тщ туруга THic! Цара муныц, тойда отыр- андай шалкиюын. Нурым да урке коймай карсы беттей 6ip топ ж1йт- ен api казарманыц цабыргасына талу жерде турып ка- 1ып ед!. Ол бул келген адамныц баягы ез ауылында, су >асында, XaKiMfli устауга келш эз1ретлдей тиген офи- iep екенш Абылай деген атынан бшдь «Бул суркия Абылаев тагы кездесй ме? Ещц Жолмуцанды устауга селгеш... Сол багынбаганы унпн гой» деген ой шарк урды. Ол офицерге кезш алыстан т!кй . Оныц сезш де, йшшш де жадында эбден т у й т алардай тейлдь Жолмукан орнынан турегелш 6ip адым iarepi жур- ii де, акырган офицерДщ жузшдей еттей зэрд1 онан >pi ушыцтыра туей. 1 — Кайда апарасыц меш? Б1здщ елге кыз 6epin, суда туйп, соныц тойына шакыра келдщ бе, элде? — Eni колын байла артына!— деп жарлык етй Абылаев ем ж ш тн е карап.— Уалаятца каны мен жанын беруден бас тарткан бузыц! Каумалап турган калын топтыц унйз тунерген пхык жуяшен сеск етп жэне 6ipep адамга тейнджпен о>лын байлата кояр Typi жок балуан денел1 жалпак ж!пттщ кескшшен тайсалып офицермен келген екеу пшалага жалтац-жалтац царады. «Мына nepi... сол са' )ы — кэд!мй кек кез сары гой! Ж азды гут Сулейменд1 габайтын! Аттан аударып алый, жаяу ж1берген, энеу- 165

гун! атыма жармасдан бузыд Маймадов!» дед1 immeH Нурым. Жолмуданга бас сала алмай турган KimipeK келген солдатты танып. Bip мезет Нурымныд онына «осы сумырай MeHi танып доймаса ий ед1?» деген ку- д1к келдь Ол аса жадындай доймай, бул аяд астынан кездескен шатад одиганыд аягы немен тынарын кут-. Ti. Нурымныд кез алдыиа iuiTeH тунып турган дабагы датулы ж тттерд щ 6ip сойдан салары да елестей бер- fli. «Жолмуданныц озьад даз1р мойнын жулып алар муньщ. 03i жулмаса басдасы icTep. Жолмуданды ус- тап 6epin мына туксиген дара балалар дарап далмас- ад. Калай-далай деп зек1ред1, а?! ¥рып жыгып, дару- ын тартып алганда бул кепке ол не icTeMeKuii? Бэлшм оныц ieiMeH басда 6ipeyi келер. Келйн! Bipi емес, оны келйн. Сонда не ктемекпй. Тас-талданын шыгарып, командирлерд1 буып тастап кетпей ме журт. Царулы дальщ долга бастыдтар не ^темекнп? Тек димылдап далу керек?» деп Tyftfli Нурым Абылаевтыц Жолмудан- га шутлген дылыгына аиадайдан щжшш: — Байла!— деп, Абылаев ekfli ез адамдарына жер тебшдк Маймадов шап 6epin Жолмуданды сол жад бшей-. нен устай алды. EKiHuii ж т т жадындап улгергенше селекеттеу niniiHMeri кезш1д аласын eKi ж т т к е 6ip, Абылаевда 6ip алартдан Жолмудан бшейн устай ал- ган Маймадовты од долымен шыдшыттан сарт етк:з- fli — кек кез сары дылжац ете далды. Ол 6ip долымен жагын басып, екшнп долымен элденеден басын дорга- ган жандай дулап тускен куМ ербец-ербец етй. Жол­ мудан жердей адамга енд1 дайтып умтылмастан, «не icTep екен, не дер еден?»— деген жанша екпшд1 офи- цердщ аузы мен долын бадты. — Бунт! Он басы дайда? Жуз басы дайда? КоМан- дирлер дайда?— деп айдай салып, Абылаевтыд туй бузылып кетй.— Мен сен бузыдда керсетейш... — Кене, керсет!— дед1 Жолмудан 1лгер1 жылжып. Абылаев Kepi шейндь Ол сузейн будадай мойнын irniHe алып, жудырыгын туйе езше дарсы журген мац- дайы тайпад, жуз1 дызыл, деней дуйып дойган сада- дай ныд ж1йттщ туршен дордып кетй. Цасындагы езь н1нс ipi солдатына да жадагыдай байла деген жарлы- гьш дайталамады. 03i де дол датудан б1ржола безген niuiiH KepceTin шег1нген куш шейншектей бердь Жолмудан сабырлы едд e3i ти1спей езгеге eMipi дол жумсап керген жан емес-й. Ал осындай ду жерде

ежелден арцасы цозып кетет!н Нурым оньщ жанына цалай келш калганын журт байкамай да цалды. Бул ек1 арада Жолмуцаннан сескенген\" Абылаев, адам ала- тын улектей цирата-жапыра иьщтап келш калган узын кара «irirri Kepin кайда шегшерш бшмедк Жандзр- мен кып бас сактау ниеммен ол белшдеп наганныц кабына колын апара жатты. BipaK бул кимылын Ну- рым байкаган жок едь Ол ецмешн созыцкырай тенш келш: — Мен он басы!— дедь Оныц даусы КУР келше дуцк еткен келеаптыц дыбысындай, сырын бйшейтш- дердщ иманын 3ipK, етшздь Шыны ма, OTipiri ме деген жанша Абылаев Нурым- га сенер-сенбесш бшмей кудштене TycTi де, 6ipaK жуз1 суеты коршгешмен кызынган Typi байцалмагансын: — Бул кандай тэртшс1здж, он басы! Мынау сенщ карауычдагы... ж ш т пе?— дед1 босавдау унмен. Абылаевтыц алгашкы екшш кайткан судай cepni- лш сала бергенш Hopin, Нурым да шк1 бетшен бас тарткандай болды. Ол баста офицер: «байлап алу» жарлыгын тагы да кайталаса, бас салып езш байлап алуга умтылып едь — Бул MeHin карауымда емес... Алайда, муныц не жазыгы барын бшуге болмас па екен, мырза?— деп сурады Нурым, ете сыпайы яНпттей акырын унмен,— «бузык» Деген созге туешбей цалдыц. вйткеш бул ж ь riT ец момын адам. Сержтерше кылдай киянаты жок жан, колда барын дос-жарандарына б о л т берерлж ер. Абылаев куш ала бастады. Мыиа к°лапайсыз узын кара оныц «едшеттЬ кадамын куптайтын. тэртшйз- дерге тыйым салатын, хуюметке бершген он басы сияктанды. — Оныц жазыгы коп, он басы! Бул жерде оныц бэ- piH узын сурелеп туруга уацыт та ж ок , зац да кос- пайды. Сен .хук!мет атынан бершген жарлыкты орын- дас — Бараковты туткынга аламын. Полковник сул­ тан Арон теренщ буйрыгымен келд1м. Буйрыкты ек: (.-ткендер болса, оныц жазасы баршен де ауыр. Бойын- да каруы бар ма, болса тшт те ал! Султан Арон теренщ жарлыгымен XaniMfli устау- га кблгенш, Кален учительд! nimeH басынан алып ке- •пп, бушл елд! берлшНргешн жацеы бьлетш Нурым •нагыз кездесер адамым келген-ац екен» деп туйдк Сойти де осы бале цате жасамагай деп ойлап: — Ci3, мылтыц суырмацыз, мырза. Казац жШт- 167

Tepi осы ойыншыцты аса жарата бермейдк— деп Абы- лаевтыч кабын ашып наганын суыра бастаган оц ко- лына мурнын тыржита парады.— Елде де верен! алушы едi осы 6ip тацкылдаган неме. Ана Маймацов мырза талай тарсылдатцан... Тарсылдаткан жоц-ау, тарсылдатамын деп ауре болган... — Сен жарлыцты орында, он басы, кысыр сезд1 колденец тартпа. TiHT Барацовты. — Жок, т1нту болмайды, ол жацсы ж т т . — Цыск,арт! Сешц ез фамилияд юм? — М етц фамилиямныц кереп не, мырза? Барадов- тыц жазьн'ы не, жйаттер соны б1лйй келедь Жопе жЬ пттер жаман хабар ecrinTi: 6i3fli Текеден api казак- орыстармен 6ipre согысца ж1беред1 екен. . — Кыскарт! Бул сенщ миыц жететш нарсе емес. u— М етц иным жетпесе, йзд1ц миыцыз жетед1 гой. мырза. Сонсоц сурап турмын. — Мен cem Ci6ip ж1беремш, мына сез1ц упин... — Шынымен абацтыга жабасыз ба, Жолмукан- ды?— деп сурады Нурым кенеттен TiciH цайрап. — Булнс шыгарушыныц орны абацты. Оган баска орын жок... — А ,— дед1 Нурым, оньщ туй бузылып Kerri.— Кэр1мгалидай етпекпийц бе?.. Нурымныц узын колы Абылаевтыц жагасынан устап 6ip-aK й л к т калды да, кулап бара жаткан офи- церд1 Жолмукан iiuKe теуш ж1бердь — Байлацдар!— дед1 Нурым каптап турган кара- ларга.— Кол-аягын байлаган кандай болады екен, бы- сш . BipHeme ж ш т Абылаевты умаштап астарына бас- ты да, анталаган коп, кармакка шаншуга царжыган сэры шейрткедей етш, жерде ецбектеп журген Май- маковты уыстарына алды. — Ойбай, yuiiHHiici кашып кетть — ¥ста! — ¥стацдар!— деген айкай шыкты казарма iniiHfle. YuiiHuii солдаттьщ калай кашып кеткетн журт басында у-шумен байкамай калды да, ал дуршдееш- дур1лдейп басылганнан кешн ол женшдеп эцгщен1 мулдем догарды. — YmiHmiciH цайтейц, мына малгунды айтсац- даршы... Босагага байлап койып не 6iTipeMi3, уй кузет-

TipeMie бе, бул тебетке?— дед1 Жолмудан Абылаевты керсейп. — ©лиру керек,— дед1 арт жадта турган 6ip жа- садшы. Сейтй де ол, элдешм керш далды ма деп, жол- дасыныд тасасына тусе дойды. «©лиру деред» деген сездщ йм нщ аузынан шыд- данын журт елеген жод, тек сол сездщ ете ауыр сез екенш салмадтагандай TericiHeH темен дарасты. Аз уадыт yHcia бегелшй. Бул бегелшй де Жолмудан буз- ды. Ол ундемей ойга кейп дабагын тушп турган Ну- рымга: — Жыршы. сен айтшы: сен тимесец мен тимеймш бадырад дез, абзалы жайыда жургенщ мадул, деген еден 6ip дазад сузеген будасын жондап-жондап алып. Сол сиядты мына 1шцк1лдекйц адылы юрген шыгар, «Аяз, элщд1 6 1л, думырсда жолыцды бйл»,— десек дай- тед1?— дедь Нурым бул сезге жауап датпады. — ©лйрейн адам Кириллов едь Мэкец оныц да жанын сауга еткен гой. Жолмудан дурыс айтып тур,— деп, баганагы «сад бол, орын алмастыр»— деген сари ж й т келйпмге деле бшпк айтуга KipicTi.— Агайыншы- лыд керек. Бул Абылай да штешн деп штей ме, нашан- дш жумсагансын келген шыгар. Енд1 сол нашанджке «жшггтер балуанын берейн емес, абзалы доялыд, ха­ лыд айтса далп айтпайды» деген. Bia шатад i3flen жур- reHiMie жод, б1зге эдшдж керек. — Рас, Кирилловты дурту керек едь Сот дургызган да сол малгун. Жазыдсыз елйршген Кэр1мгалидыц да­ ны сол жаЬаннамга кетйрдщ мойнында,— деп, енд1 6ipeyi сары ж М тй долдады. — Эй ж тттер, осы Мэкец дайда? Bi3 Мэкецй не- ■ ге тауып алмаймыз? Bip адылын сол айтар едд — Мэкещц мен де кездесйре алмадым... Ол орал- майды гой,— деп Нурым екшш басын шайдады. Сейт- Ti де ол Жолмуданга; — мен 6ip жерге барып делемш... агайындарга. Анапы не штесец де ез1ц бйгесщ. Боса- гага байлап доямын десец де вз еркщ. Итт1кке иттш етпеймш десец де езщ Юл,— деди Нурым казармадан щыгып кетй де, оныц i3iHme ■Жолмудан Абылаевты босатып ж1бердь

2 Элденеден оянып кеткен Ораз тесектен басын ке- Tepin алып, к езш т е р е з е т ч кшпсене эйнегше кадады да, кулагын сырт жадтагы болмашы 6ip дыбысча тоса калды. Ол кеше кецседе узач отырып, толып жат- цан ж абд ы ктау докумен ттерш й р кеу м ен болып, пэте- р!не ж у р т т е п е ж аткан ксзде гана келш едк Цанша уацы т уйычтаганы н, ту н н щ чай Ke3i екенш ол чапе- л!м де ш амалай алмады. Сырт ж а ч тас царацгы, ай 'т у м а г а н .ш ачты . Улкен кеш едеп эр жерде 6ip ел1м- cipen сы гы райган фонарьдщ ж ары гы оньщ neTepiHe саулейн де туйрер емес, бул т у к т р д е п уй, келденеч кезге туспейш деген жанша, бой тасалап карацгыны буркеш п турган сияцты. Сэл гана кегйвдр тартцан эйнек тунде аулада журген жанды кезге шжйргендей- ац, 6ipai; тамыры талганша тш се де Ораздыч кезше eui6ip елее ш алынбады. Кулак, та еш нэрсеш 1ле алма­ ды. Тек чана казан жадтагы уй иесш щ орнынан тур­ ган сыбдыры е ей л д ь Ол чарацгыда кебш ш 1здегендей болды да, оны коя салып ейкке чарай журдч Уй ией- Hi« жалач аяч журген болмашы сыбдыры Ораздыч чу- лагына айчын шалынды. «Сыртча ш ыгып бара жатыр гой .ш амасы» деп ойлап улгергенше, е й к й тыч-тыч чаччан дыбыс еейлдч — Ш м б а р ? — деп уй н е й шгген, ачы рын гана. Ол уйчы да ж атчан ойел1 мен баласы ояны п кетер дед! 6i- лем, дыбысы ете сабырлы шычты. — Ж эр к етд уш ме? — И э. KiM бул? — Ж олауш ы м ы н. EciK аш еацыз, йлдесуге... Уй н ей eHfli Kepi ж у р ш ш ам ж а гу эрекетш е Kipic- Ti. Оны ч чарачгы да чазандычтыч мойнын сипала- ганын, сылдыр е т й з т йречке алганын Ораз аныч ecirri. «Бул ш м ?» деген сурачты жан-жачтан ачтар- гыштап, 6ipa4 жауабын таппай, ол орнына .чайта чи- сайып. eHfli тек ч улагы н гана тосты . У й и е й ш ч чимы- лы мен келген адамныч сезш чадагалады. Э й некй з беетш ш амньщ саргы ш с эу л е й уйд1д те- бейне алдымен шаншылган ж !ч!ш ке чара жалынды бьдтеш ч т у т ш ш ойнатты . Оны ачы рын журген уй иейш ч келедкеймен 6ipre ейкке чарай жылжытты. Ортадагы пештен Ораздыч кезш е оныч eai туспей, ж огарыдагы келедкей гана ш алынды; е й к й д аргы жагындагы келген адамньщ бейней де оган кершбедь 170

Тек кана iniKe Kipin келе ясатып сэлем берген бейта- ныс адамныц дыбысы есйлдь Дыбыс жас адамньщ жщ1шке YHi еиядтанды, б-iрак, уйдыда жатдан жанды оятпайын деген ниетпен бе, элде ете дупия жумыс- пен журген жан ба, эйтеу1р келген адам есйлер-есйл- мес сыбырмен: — Айыпда буйырмацыз. Жолаушымын. Галиас- дардыц жолдасымын, соныц сштеу1мен таптым ci3Ain уйдд— дедь Yft Heci inKi тосы рдаган сурауды доя дойды . Гали аскардыц амандыд б1лд!рш ж!берген ж олдасы гой деп ой л ад ы . — Ж адсы, ете жадсы. Жалгызбысьщ? Галиасдар аман-есен бе? Кеп уады т болды ...— деп кугйл ж д а ол. Ораз басын кетерш алды. «Г алиасдар?.. Бул KiM Галиасдардан келген?» Ол ж алма-жан шалбарын кие салып, уй иесшщ тунй донадты ш рйзген дазан жагы- на пеш усй нен мойнын созды. Ол р ап ид ы дере сала «агай» деп дыбыстап ж1бере ж аздады да, уй иесш е сыр бермеу уш ш ез!н eei й зп н д е й еш нэрсеш де 61л- меген, ест1меген, кормеген болып Tecerine дайтадан жатып тыцдады. — Галиасдардан кеп-кеп сэлем, отагасы. Аманшы- лыд. й зд щ уйд! сырттан кездеген сол. «Тусейн жерщ ж од дой, сол Kicire мен ж!берд1 десец1з уш не донды- рар» деп едд 9рец таптым. Каланьщ TyKnip-TyKnipiHe бармаган жер1м ж од. — Кеше ете дарацгы. Тауып келгетщ з жарайды. Уй тар болса да бешл кед, шырагым. Ептеп сиысар- сыз. Уйде донагым да бар...— Жарке эйелше буры- л ы п :— Катын, тур, донад келдд шай дой,— дедь — Оятпацыз. отагасы, шай Ш тейм ш ... Буйырса тадертец iniepMi3. Тун ж арым ы болып далды. Маган тек дисаятын жер болса ж етй. — Кисаятын жер табылады. Шай пикешщз мадул сдд шырагым. — Ж од, жод, шай дегенд! ауызга алмадыз,— дедь Капи уй иесш шай дайнату ниейнен безд1ре Tycipin.— Ж ей тунде к^реп не оятпадыз... Маган тек дисаятын жер болса жетш жатыр. - Ымм, уйде донагым бар. Сол донагым жатдан белмеге ептеп орналасып донып шыгарсыз. Ораз шыдай алмады, оянып кеткен болып, тамагын кенедд — Bepi ж у р 1д 1з, мына ж адда, мына ж а дд а ,— дед1 ол не болса да керейш деп.

Басын квтерген Ораз бен донад амандасу га асыд- пады. — Таны с адам б1лем донагы ды з... квргеп ж 1 г т м бе,— дед1 де дойды келген адам уй и ейн е дарап. — Келщ1з, Kipinie. Ж огары , мына ж адд а ,— деп Ораз оган тер керсете бердь.. Ораз оны б1рден таныды. — Апырмай, ш ай-су iinin ж атсацыз...— деп абыр- ж ы ган TiriHmire т у н п донад” дайырып ж ауап датпас- тан nieuiiHin: — Осы жерге дисайсам болады гой, уйды басып т у р .— Деп терезеге таман оты рып ш ылы м орады. — Kaeip, дазгр, осы жерге... Уй н ей нерпе жайып, жасты д экелш салды, абыр- ж ы ган ку й ! тагы да куб1рлеп. донадты ц ш ай-су iume- генш е дапаланган nimiH к е р с е т й де, белм ей не Kerri. Ш ылым орап тутатып, адырындап оны сора бастаган бул одымысты адамга Ораз да шепплш эдйм е бастай алмады — ез! бастар деп кути , в й тк е т, Терецсайда болган м э ж Ш с й басдары сы п ж урген бул белйл1 KiciHl ж а с ж т т сол ж ерде гана керген. Оны басш ы ны д 6ipi деп топшылаган. Сезше, жур1с-турысына дарап, «ете байсалды , адылды Kici екен» деп ж оры ган. Енд1 оныд ж е п тунде мына жерге... Алаштыц туын тшкен жерге ж ет ш келуш ол тегш ем ес деп ойлап едь Б1рад эц пм е сур ауга да, ез1мен ж адсы лап танысуга да Ораз бата алмады. — Сенщ елщ ж оса дазйп, соны К ейп етупп ме едй далай efli?— деп сурады донад Ораздан. — Ия, Капи ага. Капи шылымын соргыштай бастады. — Ж оса дазу ж адсы кэй п. Осында, одып па едщ, мына Казиев мектебшде? — Ж од , К апи ага. p a p a cy м ектебш 6iTipfliM. Ж ол- дыбаев Молдагалидыд ш эш рймш . — Ымм... «Н еге оспадтай ды . 9л де сенбей ме? Элде Мецд1ге- р ёй дщ ж1бергенш бш мей м е? >>деп Ораз шыдамады. — Ci3 9M ip Е пм агам бетовты кездесйрмедщ 1з бе? К асында К улш ан ж ецгей бар... — Оны дайтесщ ?— дед1 Капи жылы шырай бермей. — Капи ага, ол менщ жолдасым гой. Экей мында, абадтыда... - Капи Ораздыц бетше дарап сэл отырды д а : 172

— ¥йыцта бала. Ертец де уацыт бар аман-сау сура- суга,— дед!. Капи жастыцка басы тийпмен цор ете туей , ал Ораз кез !лмей жатты. Ол ойдан ойга к е ш й , 6ipan мына уйыцтап жатцан адамныц мшезше туешбей цайран цалды. Bip кез ол жаман ойга да epiK бердь «Бул Капи Мырзагали болыстыц баласы. Ал. Мырзагали атацты Курленшц Мырзагалиы; Реальное училищею б т р г е ш - не коп заман. Балиасцар Эл1бековтермен 6ipre б т р г е н . Онан кейш Саратовта ма, 6ip жерде оцыган студент... Осыныц e3i революционер ме?.. Карына тартып журген ж оц па?.. Кой олай болмас! Олай болуга р е й ж оц. Эй- тиевтермен 6ipre жасырын съезде болды. Богдановка- дагы уацигаларга цатынасцан адам емес п е?» деген ек1 уш ты ойлар тац саз бергенше 6ipi келш , 6ipi к е й п жатты. Кун шыга Капи да оянды, оныц кез ашуын куй п жатцандай Ораз да тесектен басын кетердь Т1лдеоудщ орнына Капи шылымын орады, оны тутатып, асыцпас- тан баптап сора бастады. Тез-тез Kninin, ж уы ны п ке- л т , cypTiHin, Ораз уй иесш е цызметке ерте кетей н!н ескертт!. Конац сол шылым тартцан куш , узац уацыт элденен1 ойлап отыра бердь Оразбен ic i де болган жоц. Ол ж уы нуга да асы га цоймады. Сыртца ш ы гы п цисыц табан одем1 цара е й г ш щ ш ацын cypTTi, шалбарын ца- гып, цылшыц-цыбырдан ары лтты ; беш пейн с ш ж й . Со- нан кейш цалбацдаган Ж эркеге цолына су цуйдырып, сабындап бей-цолы н ж уды . CypTiHin, шаш ын тарады!.. Шай уейнде «ацеуйекйк» мшез керсетй. Bip шын- тацтап жастыцца цисайып жатып, шайын ацырын ' урттап цойды да: — Бубайдолла учительге сэлем 6epin цайтуым ке- рек едц отагасы , ci3 маган атын жалдайтын ногай тауып акелмейыз б е ? — дед1 жалтац-жалтац царап отырган Жаркеге. Ораз томен царады. «К ы зы ц адам екен. К урленнщ терш де отыргандай сыздайды » деген цонац м1нез1н цуптамайтын ой келд1 оган. — Табармыз, табармыз. Шайдан кейш царасты- райын,— дер.1 Ж арке, с о й т й де эй е л ш е : — Ш айыц суып к е й п й , ш огы цды жацарт. Бул Kici Балиасцар цайныц- мен 6ipre оцыган жолдасы кершедц алыстан келген Kici. Сыйлайтын цайныц, Балиасцар сияцты ,— деп, Балиасцарды бетке устай бердь

— Ол дайны м аман ба е к е н ?— дед! ейел ерше ка- pan. Эиелге ж ауап берудщ орнына Цйпи Оразга мой­ ный бурды. — Бала, сен дай жерде дызмет штейс!ц? Капи — Интендантствода, Цапи ага. А з Kiflipin, тагы да ш айын урттап дойы п, Оразга: — И нтендантствода ю тесец сен Орадты б!лесщ . Ма­ ган соны тауы п ж1бере аласыц ба? Ат-келЫ солардан тез табылар,— дед1. — Ат-келнс эр жерден де табылады гой. Орагыцыз кай ж ерде ды змет ш тей й н K ici?— деп сурады Ораз,— мен м ундай eciMfli е с й г е н ж од ед1м. — EciMi ем ес, фамилиясы. Осында гаскер жумы - сы нда, Kimi офицер. — Орад деген дызыд фамилия екен. Сурастырып тауып алайын. Осында келсш бе? — Осында келсш . MeHi Губайдолланыкш е апарып тастасын. Кеше Мергеннен почта айдаушы Сагиттыц арбасы м ен келд1м. Оразга Капи ж у м б а к адам болы п кер ш дь «М ерген ж а ктан келсе бул Эбд1рахманды да бш мейдд OMipfli де коруге raic емес. Бул калай? 9лде менщ жаздыгун! кергеш м баска Капи м а? Элде мунда баска 6ip сыр бар м а? Ол сы рды менен неге ж асы рады ? Элде MeHi ба- ласы на м а? М енсш бей м е? Элде...» деген ш ыргал ой ды змейне к ей п бара жаткан Оразды онан api шырмай т у е й . BipaK ол. «н е де болса м уны ц Орагын тауып алайы н» деп, полк басдарм асы на келш , Kimi офи- церден: — Ci3 Орадты б ш м е й й з б е ? — д ед!. — Мен,— дед! офицер кулш. Орад орта бойлы, езш ен бес-алты жас улкен, жуз!- нен оты ш ыгып турган пысыд дазад екен. «Орад» деп дойган Heci деп тацы рдап, Ораз офицерд1 кезбен сынап е т й де, Капи М ырзагалиевйц сэлемш айтты. — Ka3ip барамын. Ж эрке й йн н п н щ уйж де дейсщ бе? Kaeip, Ka3ip,— дед1 пы сы д офицер. 3 Сол т у ш Мецдшерей KipniK дадпай ш ы гы п ед1. Кутпеген жерден Ж аншаныц алдына апарганы, оны ц ж у м ба д ic i мен eKi уш ты сездерд е'ш Халелдщ xceicipici мен eTi ж арылган Typi даж ы ган тутдынды далпынан ш ыгарып ж1берш едд Адырында уалаят

басш ысыныд «ертед жолга шыгарьтцй'з» дег'ея ту сш ш - ci3 буйрыгы кез 1лд1рмей туш м ен тедбекпиткен-д1. Цан- шама тырысса да шым-шытырыд ойдыд кввдл тодырар турадты туйнй 6epi оралудьщ орнына эрйгей бер- гендй Тац аппад атданша оныд K03i аш ыд жатты да, кун уясын&н шашырап шыдданда га на Ш н ш кеттй Сонда да дус уйды болып, дылт-дыбырга селт етш уйренген жан eciK сыртына келген солдаттар iuiKe енш улгерген- ше кезш дайта ашып ж1бердь Медгдгерейд! жолга ш ыгарды... А т жекк’ен жайдад арба opioKe ш ыгарган даланыц сиырымен 6ipre улкен дара жолга дарай аяддады. Бул KOfliMri Булдырты устамен Царатебеге асатын ж о л едь А тш ы делбе устап, кеш еп eKi солдат салт м ш ш дабыр\" галасып келе жатыр. Б1рад тап кеш еп сиядты дЫ рлей доймай, eKeyi де жайбарадат келе жатыр. ¥зы н ж ол эр кезде де жай димыл мен сабырлы сезге беШм — екеуш щ асыдпай сейлеп, эред аяддауы д а соныд сал- дары шыгар. Оныд устане 6ip доржы н жайдад арбаныд арт жагына тедкерипп байланып, енд1 6ipi ж асы рад солдаттыд бектерше орналасдан. «Ойылга ж у р п з ге т м е?» дед1 Меддшерей, к еИ н п ж адда дарап адырын KypciHin. К ейш п жад... К ей ш п ж адта жиылып бас досып, ел дам ы уш ш ор кез эдпме-дукен дурган уйренпикп Цызылуй далып бара жатыр. Онан api Кедалдап. Жайлы тубек, Ж айыд ж агасы. Уй, туган-туысдан. Дос-ж ар. Опынышы мен Kyfliri мол кундер, датер!нен ш атты гы басы м тартыс- тар сол жадта далды. Улкен у т т , б т к мадсат та сол ж адта коз шд1рмеген... Bopi даш ыдтап бара жатдан- дай. Кашыдтаган сайын тынымсыз кедшге тынышсыз 6ip м уд себелегендей. «9Mip... ж ауынгер достарга аман жеуер м е еден? Аман жетш мундай жайды кез алдыда елестете алар м а? Онда дандай езгеш елж бар? Борш ен де бу р ы н : мунда болып жатдан шым-шытырыд димылды, айдыш- уйдыш тартысты ож ет димылымен, OTKip сезбен, онеге- л1 1спен 6ip арнага дуйдырар м а? 9л де бас 6iphcneft тентек-тел вскен ер к ед 1ЛД1 ж 1пттер ж ауга ж ем болып кетер ме?! Эм1р дашан оралар? Кулш ан... в ж ет жан, алгыр жан, cepiriMeH табысар м а?..» деген ойлар орайды оныд алдын. К ейш п жадтан ж узш uirepi бурганда да сол ойлар дарсы алдында тура далады. 175

Ойылга апара жатданын айдаушылар айтпаса да, Медд1герей Д¥Рыс шамалады. «Текет тыдсырып келген майдан iue6i Жымг.иты уалаятын жай далпында нал* дьтрмайтыны аныд. Булар кейш inerimn, Гурьевте туын' tIkkgh ад генерал Толстовтыд дол астына ыгыспад- шы шыгар. Булардыц эскери мектеб1 де, аммнплш орындарыныд (йрдатары да- Ойылда. Кешер орталыгы- ньщ кеш басшысы е т т м е т аттандырды гой шамасы» \" деп езу тартты ол б1рдалыппен бултлге басдан мэш- Teic торыныд сауырына дарап отырып. Оныд мшш деле жатданы жайдад тарантас, дасын- да делбесш устаган бейтаныс шаруа Отыр. Ал, ек1 жа- уынгер салт аттылы арбаныд соцында келедь Иыгы жаралы, отыруга дэрменыз жудеу адамды ешдайда кетпес деп.ойлады бшем, еш ж1пт даладан жиырма шадырымдай жер шыдданнан кейш тутдынныц арты- на байлаган долын memin арбага бос дойды. ОНЫНШЫ ТАРАУ Тадертец Арон торе Жаншага «булш» шыдты деп мэл1м етй. Ол эскер басын жамандай сейледо: — ¥лы дэрежел1 Жанша мырза, эскер арасында бейбастад сездщ молайганын ecTin, командир-басшы- ларды арнайы ескерт1п ед1м. Алайда полковник Белоус пен Кирилловтыц о бастан TeMip тэртшке жупвдйрмёй босбелбеулж еткендпднен адыры булш шыгартты — тура булш! Жарлыдтан бастартдан бузыд ондыдты гауптвахтага салмай, жауапда тартпай, б1рнеше кун бос устап, ещц мына м е т ц тутдындауга барган офице- piMe бас салганы. Булай ж1бере берсе эскер датары те- г!сшен бунтарлыдда айналады. Айыптыларды тез э с - . кер сотына соттауга тэртап 6epyi«i3fli сураймын. Бу­ лш шыгарган жуздшй доршап, басдадан бэлектеу дажет. Буган шздщ тэтенше жарлыгыдыз керек деп б!лемш. Неге екеш белпшз, сол кундер1 уалаят басшысы Арон айтдан датад тэртштен бойын аулагырад сала бастады: Ол теретц бул сезше аса зор магына бере доймай: «Жау шапты, булш туды» деп журтты дамау- га эз1р туратын осы полицмейстр султан жодтан езге- ге араласуын доймады» деп ойлады да: 176

— Султан, ci3, бул женшде полковник Белоустьщ 03iMeH акылдасып алуыдызды сураймын. ЖауынгерЬ не де, он басы мен жуз басына да жауапты алдымен сол мырза гой,— деп, Аронды эскер басына яс|берд1. Bipai< кешшпей Кириллов келш: — Казарма inii булшке айналды, митинг жасап, ундеу жариялап жатыр. Большевиктж ундеу,— деп мэл1м ети. Жанша ойга калды. «Бул не болып кетй ?— дед1 Жанша езше eei Ky6ip- леп. Содгы кезде ол кеп отырмай, келген адаммен сей- лескенде де турегелш й л датысатын. Халелден басда- ныд 6api, улыд отырганнан кейш, дол дусырып турып сейлесш йзе букпестен шыгып кетейн-де. Одаша далып элденею ойлаганда Жанша eKi долын дусырып. терезе- нщ жадтауына суйенш турган адамша темен дарап далатын. Ka3ip де терезе алдында турып кеп нэрселер- ге болжал-бага бердд кеп адамдарды ойша гишшдедь Одымыстьщ «ау» десш бас досуга келмесе, иагер- ni жасыи ескер дызмейнен бас тартса, и й жадсыц 6ip мойындыдпен ез 61лгенш icTen старшын мен болысты сабауга шыдса не болды, не елдж далды?!» — Штаб м эж ш сш шадырыдыз... Жод, оган уадыт жод. Гаскерд! алацга жинацыз. Мен ез!м барамын. Гаскерге сез айтамын...— дед1 Жанша белш-белш ceeiH жута сейлеп. Кириллов Kepi штабда шапты. Б1рад штабтыц тэр- й п орнатары ейталай едi.2 2 Подполковник Кирилловтыд «булш» деген одига- сы былай басталып едь Штаб начальник Кириллов пен командир Белоус жуз басыларын жинап алды да командованиешд буй- рыгын еглан ети. Оныд 6ipinmi бабы: «Жузд1кй басда- ра алмаганы ушш, жуз басы Жоламанов орнынан алынсын, атагынан айрылсын, e3i жасадшылар дата- рында солдаттыдда KeinipinciH. Екший бабы: Эскер тэр- йбше багынудан бас тартдан, командир буйрыгын орындамаган солдат Жолмудан Барадулы эскери сот- да бер1лсш*— делшген едь Штаб начальнип Жолама- новтыд погонын ез долымен жулып, 6ipiHiiii ондыд Жу- 177

нысовтыц царамагына ж1бердь Калган жуз басыларга ескерд! жауынгер тэртшпен алацга жинауга жарлыц бердь Bipan жасацшылар тап сол сагатта казарма алдын- да митинг жасап жатыр^едь — Жасацшылар советшщ атынан барлыц солдат- тар мен Kiiui офицерлердщ тетенше мэжШ сш ашыц деп жариялаймын. Мэжыйсп жасацшы Жамантайулы, ондыц Барацулы жэне Kiini офицер Орацов басцар- сын деген niKip бар. Мацул дегендерщ дол кетерщ- дер,— дед1 жайдац арбаныц устше шыгып айцай сал- ган Батырбек. — Мацул! — Мацул!— десм тус-тустан шулап, абыр-жубыр мойындарын созган жасацшылар. Bipeynep цолын KOTepin, б1реулер: «Не дедН Не дед1?»— деп жатцан кезде жуз басылар да келш жетш едь — Тарцацдар! Аттарыца мшш алацга шыгыц- дар!— деп айцай салды eKiHuii жуздштщ командир!. Журт жапырласып, арбаныц жанына жацындаган жуз басына царап ацтарылысып цалды. — BipiHuii жуздж, тыцда мешц жарлыгымды! — Тарцацдар да аттарыца мшщдер! Алацга! Ба­ зар алацына!— деп Студенкин дейтш писарь жуз басы­ на inece айцайлады. — Мынау KiM?— дестц мойнын бурып улирген 6ipiHuii жуздоктщ жасацшылары,— Жоламанулы цайда? — Ойбай-ау. Жоламанулын цайда ж1берд1? Мынау не дейдц 6ipiHnii жуз м е т тыцда дей ме? — Бул не? Кайда апарады? — 9 ли. Текеге айдау басталган шыгар! Дурлжкен топ урпшсе цалды. — Тоцта! Тоцта!— дед1 м эж ш си ашцан Батыр­ бек,— Орацов, Барацулы, Жамантайулы, 6epi келщ- дер! Орацов жацын тур екен. MiH6e-ap6ara ceKipin мщ- fli де: — Шуламацдар! Тынышталыцдар!— деп цолын сермеп жасацшыларды ушрме^ей TycTi.— Bip межйпс басталып жатцанда eKiHuii мзжшкке халыц бармайды, бул 6ip. 9скер советше хабарламай жуздштерд! алып Шыгу — бурынгы патша заманыныц тэрмбь КазФ тэртш басца, зац басца, бул eKi... Yriiimui: цаз1р спздер- 178

ге мына Батырбек жасадшылар совейпщ маглумдама- сын одиды. Тынышталыцдар1 * Журт тыныштала далды. Жуз басылар 6ipiHe-6ipi дарасты, олар мына турде жуздштерш алацга алып шыгып, Кириллов жарлыгын осы сагатта орындай ал- майтынын айдын сездь — Командирге маглум ету керек. — Ол жер тепк1лейд1 жэне ieiMine дайта дайы- рады. — Сонда не 1стейм1з? — Мына межШ сйц адырын куткен жен. Жуз басылар езара кецескен шацта, Батырбек ун- деу жариялауга Kipicin те кейп едЬ — Агайындар, жасадшылар, мынаны тьщдацдар. Бул нагыз дара дазадтыц дамын жеген азаматтардьщ шздерге жолдаган сэлемь Ашыццырап айтсам бул Орал даласындагы ке&тем кезшде ад атамандар куш- пен дулатдан Орал совейшц ундеуь Орал совей даз1р Орал даласын ад казак-орыстардан босатдалы жатыр. MiHe, осыны йздерге еглан ейп, азаматтыд борышта- рьщды етеуге шадырады. Тыцдацдар! Ал одыдым... «Казадтыц дад1рл1 ж1йттер1! Патша ушмей адам датарына доспай, дальщ дара дазадтыц жер мен суын езше билетпедд буган алпауыт пен помещиктер — мыдгырган дэулетй байлар не бол- ды. Баста билпс, ерде ерш далмады. Крестьянский на­ чальник деп аталатын xyKiMeT ией далаган адамда- рын болыс дойды, болыстан темен старшиналары мал баддан елд1 6ip шыбыдпен айдады. Момын шаруага теп-тейс салыд салды; дазынадан далган 6ip жердщ шурайлысын шабындыгым деп 6ip, ericTiriM деп eKi — елдей бай мен би, молда мен дожа иемдендд Кедей мен малшыга, жейм мен жейрге жердщ тисе ец дут- сызы гана тидй тимесе мулдем тимей далды. Дазадтыц дад1рлД жшйтерП К®ра дазадтыц ул мен дызын одытуга ж етй лш й е й » мектеп ашпады, ашдан б1рен-саран мектептерге алдымен правительдердщ, дуд1ретй байлардыц, болыс пен судьялардыц балалары алынды. Ауырган-сырда- ган дара халыдты емдеййн елде даршер де, аурухана да болмады. Журт тейсшен надан далды. ЦастерлшД дарусыз, куймс1з мехнат шекй. Ал, адам датарлы аскер жумысына цазад жастарын йркемей дорлады, согыс шыццан кезде одарды мал есебшде шейнен й зш

айдап окоп даздыру ушш дара жумысда салды. Ал, даз1р автономия боламын деп, дазадда тецдш эперемш деп арамтер болып журген Жанша мен Халел Досму- хамедовтердщ курган уалаяты жогарыда аталган пат- ша кезшдеп хуюметтен 6ip де айырмасы жод: булар да салыкты кедейлерге салды, кедейдщ балаларын epiKcie жинап эскер етта. Булар да сол бурынгы билеп келген атадты адамдардыц айтданын icien дара халыд- ты атып, асып, сабап, заб1рлеп eKi аягын 6ip етшке тыгып отыр. Тецдш деген сез босда далды. Цой устше боз торгай жумыртдалатам деген гадалат ici алдау болып шыдты. Осыны Kepin, бШп> малшы мен жал- шыга, Kapin пен дасерге, жетам мен жес!рге — буйл момын елге шын бостандыд эперу уппн Совет хук1мет! дейтш кедейлер хуммет! дурылды. Осы кедейлер ху- KiMeTiH барлыд жерде тепе орнату ушш ецбек ететш шаруа мен жумысшыга, малшы мен жалшыга epiK алып 6epym i Кызыл гвардия жаеадталды. Кызыл гвар­ дия Ресейдщ барлыд жершде бурынгы патша чинов- HiiKTepiH, алпауыт байлар мен генералдарды дуып жь 6epin, ел билеу iciH даратабан жумысшы мен жалшы­ га алып бердь Kaeip Кызыл гвардия Самараны, Орын- борды, Саратовты алды, Теке даласын доршап казак- орыстар мен олардыц атамандарын дуып жатыр. Сол ymiH бул бадытда, тецджке дол жетк1зетш, шын бос­ тандыд орнататын Кызыл гвардияны душад жайып дарсы алыцдар. Алдап журген Досмухамедовтерд1 дуып шыгып Жымпитыда, онан аргы Ойыл мен Киыл- да, Жем мен Сагызда, Атырауда, Уйппкте, барлыд дазад жершде Совет хушметш орнатуга ат салысыц- дар. Бул жада хумметке мал баддан шаруа мен кедей жалшылар сайланады, олар ез биличн ез долына ала- ды. Кедейдщ Keei ашыд улдары ауылдыд, болыетыд,. уездш басдару комитеттерш басдарады. 0з баласын одытуга мектеп ашады, ез ауруын емдетуге емхана уйымдастырады. Егшдш, шабындыд жердщ шурайлы- сын кедей шаруага белш беред!, салыдты байларга га- на салады. Бул Кызыл гвардияныд долындагы туы — бадыт туы — Кызыл ту деп аталады. Кызыл ту ерлер долга алган л<олы. Жер 6iTin су адкалы адам улы Жете алмай даpan кез1 талган жолы. Алыцдар долга бостандыд туын! Жогалсын зулымдыд! 180

Оралдыц губернияльщ советник атк,ару комитет! атынан: . Бакытжан Каратаев. Петр Парамонов, Эбд1рахман Эйтиев, Сакыпкерей Арганшеев. — Жасасын бостандык!— деп айкай салды Ораков. Батырбек жалма-жан арба устшен ceKipin тусш кепич арасына Kipin кетта. Оньщ сезше аузын ашып карай калган кальщ кара коцыр жш1ттерд1ч шпнен 6ip-eKeyi: — Жасасын бостандьщ!— деп калды. Кеп арасына 6ipTe-6ipie енген улы кобалжу 6ip кез дур ете туей. Жапырылган журт 6ipiH-6ipi иьщтай inre- pi умтылып Батырбект кезбен 1здедн — Ау, кайда Kerri элп азамат? — Сурак бар! ы — Бул калай? Текеге айдаймыз деп жатыр гой. Сонда?.. — Ия, ия, айдаймыз дейтш кершедк Батырбект1 коз!мен жеп коярдай-ак кадалып, оныц 'бар сезш жутып турган Нурым: — Айдар атасыньщ басын. Айдауына кенетш мал ж ок !-— дед! тунере тусш. Ол: «осы ж ш т нагыз... сол Хак1м айткан ж тттердщ 6ipi болмагай. Клайда кетм e3i, еч болмаса 6ip ауыз сез сурап калатын...» деп ум- тылды. Нурым Батырбектщ шм екенш бше коймаса да шамалагандай болды. Шеттен келген шыгар деп топ- шылады. Кимелеген жандар оны арбага жетюзбедн Жарга соккан агын судай лыксып, Kepi шепщцрш экет- Ti. Жан-жактан: — Айдар атасыньщ басын? — Bi3 мал ем естз айдаганга журе беретш!— деп жатты. — Мэмбет кайда? Ол неге келмед1 б1зге? 9лде оз беимен баска жакта жур ме?— деп айкай салды Ну­ рым Ораковка карап. — Мембет Эбд1рахман Эйтиевйч, Галиаскар ЭлЬ бековтыч, Капп Мырзагалиевтч отрядына кети деседк .осыдан epTin кеткен ж1пттер!мен 6ipre барып косыл- ган да шыгар. K»3ip ак атамандардыч шетке шьщкан жуздштерше берщей fllin журмесе нетсш. Жолдан сэ- лем айтыпты. Тез 6i3re косылсын, esiM карсылап ала- мын дептк жалдамалы Кирилловтьщ таягын согуды койсын, бас кесер казак-орыстардыц KyHi санаулы. 181

Kaeip Орал каласына, ондагы бауырларга кемектесуге аттанамыз. Абактыдагы Бакытжандарды босатамыз. SKirirrep тез козгалсын!— деп сэлем айтыпты. Есгг-' Ti^flep ме?— деп айкайлады Орацов, Мэмбеттщ тап ’ к,ай жерде екешн бЬшесе де сырттан болжап. — Ес!тт1к! — EciTTin! Жарып шыцпаганда. оны niM устай алады? — A, ceHi к1м устап тур? Мыналарды тас-талвдн I е т т цаладан-куып шьщ та, сен де 9бд1рахманньщ эс- ! KepiHe барып косыл!— дед! Орацов Нурымныц жанын- дагы ж ^ т н е кезш Tirin. 5KiriT ундемей цалды. Оныц орнына Нурым жауап I катты. — Енд! eniKiM устай к,оймас, устай калса KapiMra- лидыц...— деп бегелд! ол.— Кар1мгалидыц ел1м! 6i3re акты — ак, караны — кара дегйдк Мундай гад1летс1з- д!кке eHfli кайтып жол берсек, б!зд1 ешмм адам екен ’ деп санамас. Ундемей калган ж!ггг: —■ Онда 6i3 де Мэмбеттщ соцынан кету1м1з ке- ! рек,— дедь — Ал, каз1р казармага юрщдер. Тамактаньщдар. Тэртш бузбацдар. Не 1стейт1нш жасакшылар совет! ха- барлайды,— деда Ораз. Сейтй де, ол Нурым мен Жолмуканга казарманы j кузетуд! тапсырды. 03i тагы да Цапи Мырзагалиевке | кетть3 3 Элдекалай, инен!ц жасуындай ушкыннан лып ете калган от, ап дегенде кезге Шкпей, кУраган шепм ж!- I щшкелеп жалап, шекеден швкеге ceKipin, бейне 6ip дастарканга тегшген майдай-ак жайылып журе берд1. Оны токтатудын; эд!с-айласын ойлап улгергенше, жел- nin кеткен сахараныц 6ip суганак жел! лап етуге дайын турган комагай кауданга кызыл жалынды жьгга сала- ды да, кез !лескенше болмай узыннан-узын шуак Кы­ зыл арканды суйрей жвнелд!. Кара каудан мен шецге- швленд1 кылгымай жута бастаган кец кемейл1 epniireH жалын тутйй кезге, жалкыны бётке согатын, жоргала- ган жолында сынык салам калдырмайтын, уйдей мая- ларды кылк етюзетш. теректерд! в дегенше куйел1 ке- сеуге айналдыра салатын жалпак ертке айналады. Са- 182

хараныц мундай epTi ceHflipyre бой берм ейй н йлс1з куш , коркынышты апат... Сол кунг1 дур ете калган цалыц колдыц бей саха- раныц кутйш турган сарша тамыздагы цызыл-жалын- ды ерт1мен тец едь Оны тоцтатуга амал-айла жоктыц цасы ед1, ол цапырьщ кауданды, пайдасыз шеленд1 жа- ламай тынбайтын, тазартпай токтамайтын жойцын куш едь Кешжпей: — Атка мййцдер! — ЖМттер, атка умтылывдар! — Атцй! Атка!— деген айкай казарманыц 6ip ба- сынан ешнпп басына жацгырьщтай согылып жатты. Бул айкай салган Оракулы едь ' Ацтарылып Kepi лыксып, не icTeyre, кайда баруга бйрсей токыраган топ енд1 казармадан сыртка акта- рылды. Ежелден атка ,у т р , оньщ уейне эскерше ойнап, сап туруга беЖмделт калган казак ж тттер1 кезд1 ашып-жумганша ат багандарыныц бойына epiflfli де, эп-сзтте лек-лепмен толцыган fly6ipai кол, дурмекй топка айналып кетть Элй айкай тагы да ектем-ектем шыгып, уМрШп калган калыц аттылыныц ipMeriH кол- мен жазып ж1бергендей болды. — Базар алацына, марш!— деп команда бердибая- гы Ораков. Базар алацы бос болатын. Жалгыз-ац жылкы ус- тайтын Konip жак бетте тиеген ек1 арба nimeHi бар 6ip Жаугашты тур едк лап 6epin почта жак беттен сау ете калган калыц аттылы сол шшеннпге тура тартты. Леш- Tin жортып келген бойы арбаны коршалай туей. Ал- дында Ораковтыц eei жуздой, оныц екшесш баса Жол- мукан ж тттерр оган жалгаса басцалары да уйреншш- Ti ондык тэрт1б1мен казармадан топ-тобымен козгалып едь IlimeHmi сасып калды. Ол бейне, мына жаланган атты аскер «шеп жетпей калып, аттарына шшен ала келд1 ме?» деп куджтенш едь BipaK туп-тура келген атка отырысы берш, келбей де айбатты, мурты кою, етйр кезд1 кара ж1йт алдыцгы арбаны жанамалай келш ер уейне дж ейп шаншылып калды да, царгып тшеннщ уейне шыгып кетй. Оныц соцындагы бip ж ш й жерде тацымынан босап калган аттыц йзгшш устай алды да, узецйеше пирене туеш, кешнйлерш цолын KBTepin бэгеп, катарынан асырмай, шшенд1 ар­ баны коршай койды. Арт жактан лек-лепмен ентелей жеткен аттылар алдыцгыларга богелдь Б1рнеше минут- 183

тын нпшде езшен e3i децгелене калган улкен аттылы чорган пайда болды, цорганныц ортасында арба шшен- н1ц усйне эдеШлеп тургызган мшбедег! шешендей цол алтеп Орачов сез бастады. Оныч бастапкы анцайы ; кешнп жачтагылардьщ fly6ipiHe туншыгып, дабыр-; шуына тетеп бере алмай жогалып жатты. — Жт-йт-тер!— деп щубатылды арщеп адамдарга влйз есйлген дауыссыз дыбыстар. Аздан кешн журт цимылы саябыр тартты. Пилен | усйндеп 'шешен дауыстыц жетпегенш цолымен мечзеп, жшерлене туйщцрдь Ол 0 4 чолын жогары к етерт ; саусачтарын санацдар деген адамша жая TycTi де, жу- дырыгын т у й т , алдыцгы жацтагы, алыстагы олдеюмге куш керсеткендей гаяйндк Жацындагыларга оныц «стен е тускен жагыныч булшыд ей булйлдей калга­ ны да кезге шалынды. Алайда оныч сездер1 бейне 6ip жэрмечкеге жиналган чаракурым жандай, чаптаган аттылы жауынгерлерд1ч чулагына Teric жетпедь Осы- ны сезген Жолмучан арбадан кейдарек турып, Ора- j човтыч сезш чайталап жетшзе бастады. —г Уш адамнан басшы сайлачдар! — Уш адамнан басшы сайлачдар! — Жоламан басшы болсын! — Жоламан басшы болсын! Бул сездерд1 жалгыз Жолмучан емес, кейшплер де чагып алып, алачныч шетшде аттары inine, калыцга юрмей ойчастап жургендерге де жеттздй Bip кез Жол­ мучан: — Цоешысы Орачовтыч esi, ештйцдер ме, ж т т - тер. Орачулы! Орачулы! — Батырбек болсын ушеуд1ч 6ipi... — Батырбек!— .деп айчай салды. Алдьщгы саптагылар Орачулыньщ ceeiH жадына жачсылап туйгендей болды. — Bip жагадан бас. 6ip жечнен 40л... 6ip адам бас- тамай ic бггпейдй BapiMie 6ip басшыга багынамыз. Эйтпеген кунде береке болмайды...— деп угындырды. . Оньщ 6ipa3 сездерш журт жачсылап тычдап улгермей, арт жачтан 6ip адам: — Почта! Почта! Телеграмма!-— деп барчырады. Цапел1мде журт бул сезд1ц мэнше тусшбей толчи туей. Б1рач кешпшей дур ете чалды. — Почтаны чолга туйрем1з...— деп шаба жонелд1 жачагы барчыраган адам.— Айда! Почта!.. Bip топ атты барчыраган жйчтйц сочынан шапты. 184

Элденеш ойына мьщтап туйгендей, Жолмукан к,а- сындагы ж тттерш е: — Кеттш!— дедь Оныц acirinepi белшш, топтыц ортасынан суырт- пактан созылган жштей, 1ртлместен жылжып, шетке карай журе 6epfli. Нурым шшен тиеген арбага таяу жерде турып Орак- улыныч сезш басынан бастап тычдап едь Ол жакын- дап келген Жоламановтыч жасагына цосылды да, жуз басыныч териб1мен полктьщ интенданттьщ цоймасы- на ат чойды. JleKiTin келген кырык-елу каралы зскер- ге карсы турарлык коймада адам жок едь Уэлид1ц флигель уйжде буккан кайма бастыгын Нурым тани кетт1. — Агайын, койманыч кйгпн бер, эйтпесе eciriH киратамыз,— дед1 ол езше таныс татарга. Бул татардыч атын б1лмесе де, тап осы флигель уйдеп Оразга сан рет келш жургеннен, Нурым онымен сырттай таныс-ты. — УаллаЬи, м е т харап еттщ, малай. Лучше Цалы- бай эпендешч eeiH келпру керек едк— деп татар кар- сыласа коймаса да, жалына-жалбарына GTiHim жаса- ды.— Сен малай, таныс малай едщ... Ол татарга жауап 6epin улгергенше, саудагердщ ул- кен уш жагына Орак шыга келд! де, сезге араласа кет- — Жшттер, бул мулж кепич мулш, мына езде- pi4i3fli4 мулки^з. Сондыктан бул полковой складтьщ юлин ездер1Ч13 альщыз. CemMfli адамнан бакташы Койьщыз,— дед! ол анталаган жпчттерге. Сойти де 03i KenTi4 арасына Kipin Kerin, Жоламановтыч касына же- Tin барды. Eneyi очашалана калды. Коп кешжпей Жо- ламанов бурылып: — Жунысов, сен мына койманыч шлтш оз колыча аласыч, ж 1пттер1чмен 6ipre мулжке ие боласьщ. Bip жанды мацынаи журпзбейсщ, куш керсетер офицер- лер кездессе кару жумсайсыц. Штабка хабар етесщ. Калган жарлыкты 03iM беремш,— дедь — Хуп!— дед1 Нурым. Капи Мырзагалиевич iciHe де, м1незше де тусшбей, 6ipaK элденеге йитей сенш, интендантствога келген Ораз оз кулагына 03i сенбед), оз кезше 03i нанбады. — Em6ip адамга Kipyre де, шыгуга да руксат жок,

писарь мырза. Кшм-кешек, мулштщ 6api гаскер коми- тейшд дарамагында,— дед1 Нурым, Ораздыц алдынан ШЫРЫП. Ораз к у л т ж1берд1 де: — Хуп, ондыд Жунысов,— деп. оц долын дуладда аппрды.— (Лзге гарза беруге бола ма? Нурым «Гарза беруге бола ма?» деген сезге жауап таба алмай далды. Ол тек дасындагы жшггтерше: — EnnciMfli ж1бермец1з!— деп iuiKi кецсешц Kipe 6epiciHe басын судты да, Оразга Kip деген ишара берд1. — Юм дойып кетй?— дед1 Ораз сыбырлап. — Орад. — Орадтыд KiM екешн шамаладыц ба? Не айтты? Нурым еш нэрсе бйшеййнш, тек дана жасадшылар к ом итей тд буйрыгынсыз 6ip жасадшы даладан шыд- пайтынын, эрюмшц езше жуктелген мшдейн орындай- тынын айтты. — 0з дулагыма ез1м сенбей, ез коз1ме ез1м нанбай турмын,— дед1 Ораз. Сойти де Нурымга: — Жадсы, Нурым. 0те жадсы! Мен кетйм. 0з жу- мысыма...— дедь Ораз улкен ойга далды. Оны ойландырган одига- ньщ 6ipiHin содынан 6ipi т1збектеле бергеш, аз уадыт- тьщ imiHfle тып-тыныш жатдан дала мен жайбарадат журген жандардыц седдей согылысып, элдедайда ул­ кен 6ip арнага жедйгеш болады. «Осыиыц 6spi 6ip адамньщ дегетмен журш жатыр ма, элде бет-беймен, 6ipiHe 6ipiHi« байланысы жод, KiM далай толдыса со- лай кейп жатдан стихия ма? Бас себеп неде? Неден басталды? Енд1 немен тынады?.. Орад KiM? Батырбек дайда? YpiKKeH жылдыдай журт жонге ойыспай кет- песе не етй. Муны тектен-тек тастамайды... Басуга' гас­ кер шыгып далмаса дайтсын!..» Цала кппкене болса да, жаяу журген адамга о шей мен бу шей 6ip кеш жердей едЬ Мекемесшен пэтерше, пэтершен казармага жеткенше Ораз алдынып далды. Ыгы-жыгы болган жа- садшылар казармага 6ipi Kipin, 6ipi шыгып жатыр. Bi- реумен б1реуд!ц ici жод, элденеге елейзе тускен халыд. Демш алып, тррш сурйп отырып Ораз, дарапайым жасадшылардьщ не болып жатданын тусшбеййнш адгарды. — Командирлерщ дайда?— деп сураган Оразга 6ipeyi: 186

— Командирд! цойып. енр.1 аман-есен елге жетш алсац болар едк— деп кекейшдеп ойын айтты. Батырбектщ, Орактыц да K,a3ip к;айда екешн казар­ ма шшдеплер йлмедь Тек кана казармакы бакылаган ондьщ барын айтты, 6ipaK ол ондьщ асханага кетй,— десй. Кун бесшнен темен тускен кез едк «Элде ' пэтерге барып дем алсам ба екен. Мынандай цаланьщ асты-уета- не шыгып жаткан кезде жатура да болмайды. Элде турмеге согып, ебш тауып Мевдггереймен акылдассам ба...»— деп бегелген Оразга жок жерден Батырбек кез- десе к;алды. Бул е й арада сейлесуге де мурша бермей казарманыц арт жагынан шауып шыга келген 6ip топ аттылынын алдындагы командир ждт.т келе айцай салды. — Он бес адам, тез аттарыца мшщдер де, мына Батырбектщ соцына ерщдер. Он бесщ маран ересщ. Тез! Атк;а умтылыэдар!— деп команда бердь Бул Ораздыц кеше рана Мырзагалиевке ж 1берген Орагы едк Ал касындары Батырбек Оразга: — Ойбай-ау, сен не icTen журсщ, мунда, атыц кай- да?— деда. — Ат болмай калды. Цалекец жегш кетт1,— дед1 Ораз жаяулыгына корынрандай. — Тез бар да, конюшнядан ат алып мш. Озщ жэ маран, жэ Оракца ер. Ораздыц аягы жерге тиместен конюшняра карай жуире женелдк — Ka3ip 6i3 абацтыдагыларды босатамыз. Абак,ты- ны алуга келген KiciHi бшесщ бе? Кэд1мп Мэмбет!— дед1 Батырбек катарласа шапцан Оразга. Ораз ундемедк Бул TyciHiKCi3 цимылдыц басында да Мэмбет, аягында да Мэмбет болатынына ол шэк келйрген жок едк Ол Батырбекке б!лемш деп те, 61л- меймш де те тал цатпастан оцай табылран эскер атын тебше-Tycin iflrepi умтыла бердк Абацты булар жетпей-ац ап-сап болган екен. Bip кора жаяу адамды соцынан шубыртып интендантствога карай женелген аттыларга келш косылран Батырбекке Мэмбет женд1 жауап бермедк — Интендант К^алыбай бар ма, элде кашып кетт! ме? 187

— Соныц езш де ерту керек,— деп, Мэмбет вз ойын ортага салгандай болды. Ал Батырбек оган: — Интендант жок, мулж басында бшдщ Жу.-ысов деййн ж1г1йм1з тур.— деп едь Цай Жунысов?— деп, Мэмбет кулагыи Tire цал- ды. Батырбектен бурын оган Ораз жауап цайырды. — 9лед1ш Нурым дейтш ж т т . Фамилиясы Жуны­ сов. — Бшемш. 9лен,ш1 кара. Онан баска сезге орын болмады. Мэмбеттщ nimiHi- не, атда отырысына риза болган 9раз «Шойк,ара де- се — Шойцара екен гой. Bip-eKi адамды камшымен урып жыгып кетуге де шама'сы келерлйс» деп ойлады. — Небэрщ канша адамсыцдар?— деп сурады Мэм­ бет абактыдан босагандарга карап. — Bip санаганда алпыс eerie адам болып едйс. Ка_ 3ip онан кем болуга raic,— дед! 6ip эскер ктмд1 Тут- кын inrepi шыгып. . — Неге кем болуга тше? — Кашып калгандар бар... — Кашып далса кала 6epciH. Калгандарыц да же- тедь Сендерге мына жерден ей к пен шинель берпземш. Егерде гаскер катарына KipeMiH деуиплер болса, олар- га ат-турман, кару-жарак беремЫ. ¥ктьщдар ма? — деп айкай салды Мэмбет. — ¥ктык! — ¥ктык! — ¥ к сацдар сол. Гаскерге KipeMiH дегендерщ бы­ лей ш ы гы вдар. 9лг1 жауап каткан эскер юймд! жйдтке uiecin, бере- кейз топтьщ imiHeH гимнастерканыц погоны, туймеле- pi жулынган, белщде белбеу1 жок бес ж1йт белше бердь — Bi3 взщмен 6ipre боламыз, Мэмбет ага,— деей олар жамырап. — Мыналарга жаца шинель, жаца ейк, ер-турман бер, Жунысов,— деп жарлык етй Мэмбет. — Хуп, Мэке,— дед1 йлдесуге б!лмей турган Ну­ рым куанган шшшмен.— Акыры кездеетш, Мэке... Сейтй де ол ж тттерш е иек кагып коймадан керек шинельдер мен ейктерд1 шыгарта бастады. Ейк пен шинельд1 кэргенде, куш бойы не кыларын б1лмей тур­ ган казактар озара куб1рлей калды. 188

— Жасакшы болгандарга ат-турман да бере ме, сонда? — Ат-турман туйл мылтьщ. к,ылыш, ок;-дэр1 бередк — Bi3 де жазыламыз десек дайтед1? — Мэмбетке ерсец... — Су тубше кетерйч дейетц бе? — Жоц-ay... — Жазыл... Нец кейп барады... — Пэле болып журмесе? Куб1рлескен шаруалардыц бата алмай турганын Kepin Мэмбет акыл айта бастады. — Сендер гаскер болмай-ак; цойыцдар. Онан да елдер1це к,айтып, бузык, старшындарьщды ауыздыктач- дар. Ал мынадан 6ip-6ip аяд кшм, цаласацдар шинель алыцдар,— дедь — Кожац берсе койныца сал деген. Керек тастыц ауырлыгы жок.— деп, шаруалар шинель мен eTiKKe жармаса бастады. Мэмбетпен бастапцы йлдескен жасадшы жМ т Ну- рымга карап: — Ага, мына уйде тамак жок па екен?— дед1 кой- мадан i.nrepi кеше бетте турган саудагер уйше кезш сатып. Жасацшы болганнан 6epi тамакча кецШ кете берейн Нурым, бул ашьщчан жгйтй аяп кетй. — I^aeip йздерд1 тамак iund3in, казармага орналас- тырады. Бул уй саудагерд1ц yfti гой. Мынау к,ойма со- ньщ шоланы болса керек,— ден жубатты езеп талган жас солдатты. — Жунысов, муны сен штеййц, бесеуш де тамак;- ка тойгызып, ат-турмандарын щолына 6epin, ез кара- магыца аласыц. Кешке маган жолыгарсыц,— деп Мэм­ бет чозгала бердй — Кай жерде жолыгамыз?— деген Нурымныц су- рагына ол: — Табасьщ гой.— дед1 журе сейлеп. 0здер1 тобын жазбастан дару-жарак; коймасына асты.4 4• ■ Кешжпей Жымпкты кешесшде шолак, аттылар пай- да болды. ¥лы жолдан аулак жатдан бул аядай каланьщ ус- йнен бейне 6ip сел ж у р т кеткенге усады. Ойкастаган жасакшылардан езге кешеде 6ip жан аягын кия бас- 189

пады; жай халык терезелерш тас б е к т п уйдЬуйше букты; саудагёрлер дукендерш кос кулыптап улгерд1 ; чиновннктер мекемелерш тастай салып бет-бет1мен i шашылган сынаптай жок болды; басшы правительдер улгергеш каланы тастай кашты, улгермегет берж ; шоландардыц TyKnipiHe тыгылды, кейб1реулер1•мелит пен пцркеудщ койнына суцпдк 9скер басшылары да, уммет адамдары да бул булштщ неден туганын, не­ мей тынарын шамалай алмады. Тек кана лап койган ! аттылы-жаяулы жасакшылардыц бет алдында турмау- | га тырысты. Турм ет, кару-жарак коймасын, интендантствоны ! басып алган топ 6ip кез узын кешенщ бойымен жуйт- Kin мекемеден-мекемеге тенда. BeKiTyni есштер топса- сынан кайырылып, жактауымен коса опырылып шал- касынан Tycin жатты; какпакты терезелер ежелене ; туйген мылтык кундагына тотеп бере алмай курс-курс сынды; кешеде кагаздан боран борады: кецсе дело- [ сы жарылган жастыцтай буркырады; правитель кед- | ceci мен Земуправа уйшде коптеген ic пен сан кабат ду-. ниеш от жалап жатты... Бас кезшде, базар алацынан штабка жецкшен жи- ырма-отыз жпчттщ уш-терт офицер жолын бегегендей болып едо, 6ipaK тацкылдаган наган даусына emire ум- тылган калыц аттылы карсы шыккандарды жапырып тапап еттк eKi офицер мылтьщтыц кундагы мен кы- лыштыц кырынан-ак цаза тапты. Ал, асауга анадайдан бугалык тастап уйренген казак ж ттте р ! 6ip-eKeyiH мойнынан шылбыр тузактап тацымга салып екетть.. Мунан кейш офицердщ «тэртш орнатуга» тырыс- кан акырыс-же1ар1ы су сепкендей болды. 9cipece Мэм- | беттщ араласканы жасакшыларга жел берд1 де, штаб I адамдарына урей тугызды. Белоус пен Кириллов «казак атамандарына бас имейм!з?» «Жогалсын казак-орыстар!» «Жогалсын бас кесер Кириллов! Бас кесер терелер!» деген шу кушей- геннен кешн бас коргау эрекетше Kipicin едь Булар i кешке дейш аттарымен мал дэр!герлш пунктшде бугып отырды да, карацгы Tycin кез байланган кезДе кала- дан шыгып кетп. Абактыдан босангандардыц шинде Мецд1герейдщ жоктыгы Оразга куджт1 ой салып efli. BipaK 6eTiHe ка- рауга жуз сескенерлж Мэмбетке бул женшде сез ай-

туга бата алмай, дурмекке epin ол 6ipa3 журд1 де Ба- тырбекке: — Батырбек ага, 6i3 осы ец зиянды адамдарды не­ ге тутдынга алмаймыз? Булар ес жинаганнан кешн аямайды гой,— дедь Батырбек оган жауап дайтара поймай олдене ой- лардыц душагында келе жатданын Kepin Ораз тагы да: — Ен болмаса полицмейстр TopeHi долга Tycipy ке- рек ед1,— деда. Бул сез Мэмбеттщ дулагына шалынып далды. — Ж тттер, ерщдер соцыма!— деп команда 6epfli ол кенеттен. Мамбет бастаган жадда далгандары да шаба же- нелдь BipaK, Ораз да, Батырбек те оныц дайда баста- ганын аныд б!лген жод-ты. Эдем! дадпалы, кэшеки терезел1 улкен уйдщ кец ауласына Мэмбетке 1лесе топ аттылыныц Ke6i eHin кет- Ti, тек 6ipep ж ш т дана дадпа алдында далды. Не ит дыбысы, не дыбырлаган жанныд wcypici жод бул сал- танатты жай сырт дарауга бейне 6ip иемз далган уй сиядты кершдь Б1рад уй иесшщ зоре-дуты далмай I yHcie будданы жайнап турган жиКаз бен жаюлы жат- I дан тагам жайлардан KepiHin тур едь Мэмбеттщ со- |дынан ере KipreH Батырбек пен Ораздыц кезше екш- iui бвлмеде эйел жургендей болды да сол мезет: — Bepi журйде, Мэмбет ага,— деген дауыс ест1л- 1 д1. Терге дарай адымдай озган Мэмбет улкен белме- цщ ортасында турган столды айналып OTin, eKiHnii белменщ eciriHe беттедь I — Мынау к1мшц yfti e3i, тузадда Tycin далмай- в йыд.— деп сыбыр етта Батырбек. Бул сезге елец ете далган Ораз uirepi умтыла бер- д1, б!рад Мэмбет дыбыс берген эйел белмесше Kipin те улгерда. — Айттым гой, Мэмбет ага келед1 деп. Цалайда ке- лед1 деп ед1м, адыры айтданым келдк Жогары шыгы- цыз, Мэмбет ага,— дед1 баягы европаша кшнген улкен кезд1 сулу дара торы дыз. Шайзаданы Батырбек те кврген жод едь Мундай ,дыз кездесерш Ораз да б1лген жод. Уйдщ де, дыздыц да KiMfliKi екенш бшмей eKeyi де ацтарылып далды, клрген бойы босагада турып далды. Мэмбет дызга сэ- лем-жауап датудыц орнына: — Тере дайда? Bepi шыдсын!— деген сурад пей буйрыгын досарлай жегардь 191

Кыз Момбеттен жасканбады да, кабак; шытын кат- ты ун1не ашуланбады да. — Мэмбет ага, cie мешц шакыруыммен келген: конаксыз. в й р ж десец1з айтыцыз. Тунеугущ келген- Де мен ci3fli уйге шакырып калдым. Цалайда кел1ц1з дед1м. Мше, келд1щз, жогары шыгыдыз,— деп езу ; тартты. Мэмбет катац унш жумсарткандай болды. — Тер осы гой... Маган алдымен терею кору не- рек, бикеш,— деда. — Отырыцыз, отырыцыз. &здер де отырыцыз- ' дар,— деп, кыз eciKTeri екеуге де орындык усынды, столга карай мекзедк — Мен Арон TopeHi керуге... жумысым болган сок [ келд!м.— деп Мэмбет аса екпшдемей, отыруга бет ал- ; ды. Батырбек пен Ораз кайда келгенш белйл1 Арон теренщ аты ауызга алынганнан кешн гана туйндо. Уа- : лаяттыц Жаншадан кешнй басты адамын колга туй- ру ец шуйде.й жэне оцай ic емес екенш сезш, екеу! Мэмбетйц талабына косыла кетй, цыздын, сикырлы C03i мен жузше карап «батыр» баяулап кала ма деп састы. — Дарындас, 6ia амандасуга, болмаса экймелесш j отырып шай iinyre келгенШз жок. Арон тере кай уй- де, шакырмасак eaiifia де алып шыгамыз,— дед1 Ба­ тырбек. — Жйтгтер, кэне, 6epi журщдер. Мэке, 6i3 бастап KipeftiK...— деп, Ораз uirepi журе туей. — Ол белмеде емес, «га , баска уйде. Папамды e3iM шакырайын... каз1р,— деп кыз сыртка шыгуга ай- налды... — Шакыр!— дед1 Мэмбет. Сейтй дё 03i стол жанындагы орындыкка отыра кетт1. Дыз шыгып кеткен сок Ораз «кайтем1з?» деген- дей Батырбекй бушрден туртй. BipaK-Батырбек оган j сыр бере коймай, унйз кыздык келуш тосты. Ол: «Мэмбет ашуланып калар, e3i бастады, eei аяктасын» деген ойга келдь Дыз кешеу1лдей туей. Онык неге кешшкенш, экей- , мен не сейлескенш булар бшген жок. Тыпыршыган | Оразга да, шыдамай 6ipep рет насыбай шскеп улгерген Батырбекке де бул уйдщ ней мен кызы, ecipece олар- дык ойы мен максаты жумбак калды. — Kaeip келедк— деп хабарлады кыз, уйге асык- пай Kipin. 192

1лесе Арон да келдь Полковник чинд1 теренщ цасындагы царулы офи­ цер Абылаев eciK ашып оны етшзш ж1берд1 де, цау- малаган цазацы солдаттарды жол бер1цдер дегендей цолымен ыгыстыра туей. 0 3 i Kepin журген суеты тв- peHin формалы келбейнен сескенд! ме, элде бурынгы сэлемдесш цалган эдейне бацты ма, эйтеу1р бет цайт- пас Мэмбет орнынан ушып турегелдь Мэмбетй жене цаумалай тургандарды квз1мен 6ip шолып, Арон ке- щлйз турде: — Так, так!— дедь Аз кдарш, Мэмбет жецш сыбангандай 6ip цолын кезек-кезек KOTepin алды да Арон мен Абылаевца: — EKeyinfli де тутцынга аламын. Ce6e6i: штеген- дерщ зорлыц-зомбылыц. Kjapa халыцца звб!рден басца еш нэрсе керсетпей келешцдер. TyciHiKTi ме?— дедь Сейтй де ол Абылаевца тейле царады.— Сен ана цы- лыш пен наганды устап журе алмайсыц. Таста. Шеш тез. Абылаев селт етй. Ол не icTepiH б1лмей Аронга ца- рады. Арон оган кезш бурмады, ол тек Мэмбетке: — Так. Так, сонсоц?— деп жауап кутй. — Сонсоц квремш. Солдаттар не десе, у т м со бо- лады.— Ораз бен Батырбек кейшп жшттерге ым цац- ты, Абылаевтыц царуын сыпырып алуга шацырды. Ек! ж М т жалма-жан Абылаевтыц царуына жармасты. Цыз арага тусе цалды. — Мэмбет ага,— дед1 ол Аронныц алдына шыга келш.— Папам жалгыз емес, ел болып ауыз 6ipiKTi- pin жатцан жоц па? Мына ci3 де сол елдщ 6ip баты- рысыз. Ал, зэб^р-жапа керсеткен жер1 болса папамды кеш1р1щз... Кунэйз жан жоц... — Кунее! бастан асып кеткен Kici. — Олай болган кунде батырдан сауга. Екеуш де, папамды да, офицер Абылаевты да маган берйцз... саугага... Мэмбет цыз бейне царай цалды да, ШаЬзададан кез1н бурып: — Бикеш десе бикеш,— деп куцк ете цалды. Тары да Ораз араласты. — Мэке, бул тореден Мецд1герейд1 цайда ж1берге- HiH сурау керек. Жазыцсыз жанды сотсыз, сураусыз жазым етсе... онда KeuiipiM жоц,— дед1 ол. Арон Оразга «цайда керген ж ш й м * деп тейле тус- й . Тергеу-тексеруд! коп жург1з!п, адам сынап цалган7 7 X. Ессижанов, ш к!тап. щ

таре дараган сайын Оразга жеп доярлыд аш кезд1ц с у- гын дадагандай болды. ~ Жас ы з...— деп ол элденеш айтып далган- дай Оразга с у с керсетт! де, М эмбетке бур ы лы п: — Мед-' дшерей Епмагамбетов ел1м ж азасына кесйпген дылмыс- ты - Оны соттаган Войско царамагындагы Военнополе­ вой суд. Сондыдтан бул ж е н ш д е п запросты сол Войс- ко х у й м е т ш е багы ш тауыцы зды ж ен деп бйпемш. Мэмбет дабагын туйдо. Оразга: — Ол KiM ед1?— деп шуй1ле т у е й . — М эке, ол ез1м!зд1ц халыдш ыл одым ы сты . А та-i мандарды ц xyKiMeTi ж азгы туры ж азы дсы з кескшеп, оныц уетш е сырттан хуш м шыгарып дудалап журген кемецгер1м1з. в тк ен ж ум ада мен осындагы абадтыда оты рганы н керд1м . Ж ур тты ц 6api бшед1 Мецд1герей! Е пмагамбетовтыц осы нда KipinTap болып далганын,— деп М эмбетке туешдаре сейлеп, ара TycyiH сурады. — Сен д е соныц Kicici! Так! Т а к !— дед1 А рон Ораз­ га элде куш керсеткендей, элде аныдтай тускендей eici- уш ты турде так-тактап. Арон тура жауап бермед!. — А ты п тастадьщ б а ? — дед1 М эмбет А роига. — Ол В ойско х у ш м е т ш щ тер геуш д еп адам. — Онда В ойско х у ю м етш щ долына устап берген ш ы гар сы з?— деп, енд1 Батырбек те KipicTi.— 1стеген- д ер щ зорл ы д-зом бы л ы д деп М эм бет агай едал айтты. Зорлыд-зомбылыд дана емес, атып-асу, атамандарга да- зад дайраткерлерш устап беру де ш здщ кэс1б1даз, А рон сул тан. М ундай зул ы м ды дты дазад баласы, дазад ба- ласына ем1рде icTen керген жод. 1стщ диынга кетш бара жатданын Арон тере сезе бастады да тез ж ауап тапты жэне бул жауабы ете ай- лалы жауап болды. Б1рад муны дызу уетшде Батырбек те, Ораз да терещрек ойлап тус1нуге муршасы келме- ДЬ — Ж адсы, азаматтар, Епмагамбетов керек болса мен алдыртып берейш. Оны Жанша Досмухамедовтыд жарлы гы м ен Ойыл даласына ж ен ел й п ед!к. Ол сон- да,— дедк — Кеш е... Yin кун турасы нда осында ед1 гой,— деп Ораз кимелей далып efli, оны ц се зш аядтамай Мэмбет ез билдон айтты. — Епмагамбетовты уш кун ш пнде Ойылдан осын­ да алды ртасы ц, султан тере. Олай етпеген кунде буган ез басыцмен жауап бересщ. Менен ешдайда дутыла 194

алмайсьщ . Кене, ж птттер, ж ур щ дер ! — дед1 М эм бет ж ь riTTepiHe. — Рахмет, М эмбет ага. Офицер Абылаев аитцаны- цызды орындайды. Келйцз, ага. А ш у душпан, ацыл д ос. А ш уы ц ы з басы лган соц келщ1з. Сйзге eciriM аш ы ц, ага. Герой ага ,— дед1 цыз, ш ы гы п бара жат- цан Мэмбетке. Абылаев ясарты сагат етпей-ац Ойылга ш апты... KyHi бойы б1лгенш icien , цаланыц асты н-усйн шы- гарган жасакдиылар кун батып, цас царайганша казар- мага т е п е жиналып болм ады . К еш цайтцан б1рк,атары- ныц цолында кецсе, мекемелерден йпкйрген жайма перде тэр!зд1 вл1 буй ы м дар д а к ер ш дй ал Keft6ipi эдем1 папка, портфельдер у ста п ц айтты. Bipan; «ц ар а халыц- ты ц м ул кш е ти м е» деген ж арлы цты еш ш м д е eKi ет- педь Ж асацшылардьщ соцынан ере келген зэб1р-жапа- шылар болмады. Ертецше ертемен М эмбет елу ж ш т н сапца тургыз- ды да, е з ! аттан Tycin цалтасы нан улкен к,ара шаппа пышацты суырып алды. С ейтй де ол й згш ш цацта- рып, epiHin цасына inin цойган аты ны ц ц уйры гы н над TipceKTin дещ нен оры п-оры п ж1берд! де, цаз-цатар тур- ган жасацшыларына буйрыгын жариялады: — Б упн тап осы сагат, осы минуттан бастап мен Ж ы м п иты х у й м е й м е н ат ц уйры гы н к е п е й м . MiHe, мен шолац атты большевикпш. Царамагымдагы жа- сацшыларга буйырамы н: оц ж ац шеттен бастап аттан iycin аттарыцныц цуйрыгын кесщдер. Ш м де-йм бул буйрыцца бой усынбаса — ол хан жасагыныц тобында цалганы. Ондай адамдар б!зд щ цатары м ы здан 6ip>KO- ла кетеш . К эне, ба ста !— дед1 ол оц ж а ц ш етте турган Н уры м га царап. А т ы н 6ip Te6iHin цатардан ш ы ц ты да Н уры м ceKipin ж ерге т у е й , ш ы лбы рды ц уш ы нан устап туры п М эм беттщ ц олы ндагы пы ш ацты алды да кер ат- тыц цуйрыгын т1рсейне жетер-жетпес етш ш орт кеей. Сейтй де eei Ш ойцараныц жарлыгымен атына цайта MiHin, басцалардан белек шеткер1рек ш ы гы п турды . Н уры м ны ц соцы нан оган ж а лгас тур ган ж т т Lnrepi шыгып, ондыгыныц йстегенш штедк Кеш1кпей елу адамныц 6ipi шашау шыцпастан ат цуйрыгын к ей ей . Бурынгы култел ент уш ы жерге тиген узыны да, цам- шыдай сида сыптыгыры да, цылы жулынып кысцар ган шала шолагы да теп-тепс йрсекпен й р сек , келте 195

куй р ы к болып ш ыга келдь Ж аца тертйпт! халык еб- ден к ер й н деп, ш олак атты Шойцара елу адаммен кас- ныр тешрекке салып каланыц улкен кош есш щ узын бойымен шубай ирсектесе шоцырацтап ети . Терезеден цараган адамдар: — Астагыпыралла!— десть Балалар: — Бай ш олак! Ш ойын кара балш абай!— деп ай- кайласты. Таякты а т кы лы п MiHin улгергендер! ш олак атты- лардыц соцынан кикулай жуг!рдь 5 А к ы л га бой бермей кей кез адамды сез1м билеп ке- тед1 д еседь А л , сез1мнщ e3i де турл1 гой. От пен суга да бегелм ейтш ж ан уш ырган сез1м бар. Бул кебш есе ж е ел1м Kayni туган ш акта, ж е улы арман бойды би­ леп кеткен кезде ы ры к бермей ж етектейтш сез1м. Бул токтаусыз урей мен кайтпас кажыр талабыныц буйда- repi болса керек. А л , офицер, А былаевты сол *уш кара дауы л алдындагы кара кацбактай ж ец к1лтг эн сез!м баскаш а ед ь Оны езгеш е сез1м билеп кетть — Буларды ма буларды!..— деп тстенд1 ол шауып келе жатып. Султан Арон теренщ жарлыгы оган Жаншаныц жарлыгынан елдекайда перменд1рек. бйткеш Жанша оган тете жарлык 6epin керген де ж ок жене оныц ici А бы л аевка «к1ш-к1штеп» кой цайырган epicTeri койшы- ныц мардымсыз кимылындай гой. TinTi сол Жанша­ ныц баскаруы баскару емес. Дуре салатын адамды ол сыйлык тартып аттандырады. Абактыда устап кезш кегертетш жандарды каркылдап кулш уйше кайыра- ды. Осындай да тертш бола ма! Ж аздыгуш Дален му- гал1мге ат-ш апан айы п 6epri3in Царжауовка ш ыгартып салды . А л , кеш е уалаятты ц кас ж ауы Эбд1рахман Эй- ти евтщ кы зы лдарга там ак тасы п ж урген доннен безген катыны н босатты рды . TinTi А бы лаевты ц абыройын ай- рандай теки ... — Тф у! Басш ы болган ы ц а!— дед1 ол атты усй-.устЬ не камш ы л ап.— Осыныц e3i... м у м кш кызылдардыц жасырын тыцш ысы шыгар... Буларды ма! Буларды! К ерсетер м ш мен KepiMfli!.. Б ук ш кадет корпусын альш шыгайын! 196

Ол султан А ронны ц жарлы гы н ала сала Ойылга шауып едь — Ж э елщ тын, ж е 6ip жайлы ет!— деген оган Арон тере. Ол 6ip жайлы етпекш1. Ойылда уш ж у з елу адам дайындап жатцан, кэд1мг! казак-орыстыц сапалы-ар- . миясыныц терт1б1мен офицерлер ш ы гаратын ш кола бар. Ka3ip сол ш кола уш ж у з елу офицер ш ыгаргалы жатыр. Сол элекедей жаланган, ал! тауы шагылып кермеген, эскер енерш алган, кылшылдаган офицер- лерд1 булйспплердщ алдынан ш ыгарм ацш ы. Уалаят- тыц болашац полктернпц басш ы уй тцы сы н ертец 6i- pimni рет томагасын алып топца салмацшы! — Бу жугенс1з кеткен содырлардыц ж елкесж е цылыштыц жуз!н жалатыцдар. Рацымшылыц болма- сын. Муны 6ip езщ е гана жуктеймш . Bip езщ е гана сенем,— деген Арон тере. — «Рацымшылыц! Тоцтай тур !— деп тастенд! Айт- цали Абылаев.— Булардыц мейманасы асып болды. Bip ем ес, eKi ем ес, жалгасцан булпс. «Д эндеген цар- сац цулагы мен iH ц азады» деп — дэнд едь А т айдап кету, тэртш ке багынбау, офицерге бас салу!.. Бул да аз екен... Енд1 уалаят орталыгы н талцандап, булпс ш ыгаруга KipicTi. К|ап, тоцтай ту р !..» А бы л аев 6ip кез, 6ip ж ы л iniiHfleri сэт ы зд ш к е уш ы- рап cypiHreHiH санап е тм . 0 т е кеп екен. BipiHini cypiH- геш , ойлап бацса, бузы ц цаж ыны ц ауы лы нан бает ал­ ган екен. Аццаты басындагы тутцынга алган азгын студенттщ кере кезге жер соцтырып, су уетш де амал- айла жасап кеткеш ц арабасуды ц алды болды . Бул ца- пыда жацылыс басцан isi суымай жатып, тап сол аз­ гын Ж унысовтыц ж еи тунде ойламаган жерден керу- енд1 цызыл ш унацтарга уры нды рганы ец eKiHimTici... «Цудай бац бергенде, Ж анша мен А рон алдында дэлел тапцаным абырой болды». Абылаев вл ец й поселкесш- де Мецд1герейд! цолга TycipreH т у ш ез!н уры п ж ы гы п кеткен «сурцияны ц» тагы да со л Ж у н ы сов екен ш 6in- ген жоц едь Сондыцтан ол «уш нш и сурш геш м казар- мадагы бузыцтардыц бассыздыгы» дедь Сейтй де мун- дагы езш байлап тастагандардыц 6ipi... Нурым Ж у­ нысов екен! оныц тула бойын муздатып ж!берд1. Аздан кейш мацдайынан суы ц тер ш ыццаны н сезд1. «О, Ж унысов!.. Ж унысовтер! Ж э елермш, елмесем керген кунщд1 кеп етерм!н сендердщ! А сты булардыц 197

дылыгы! Bipi ана жадта, 6ipi мына жадта! Kepi дас- Кыр елде сойдан шыгарып жур. О, дасдыр атдан бас бузарлар! Тодтай тур, азгана тодта!..» Квс1ле ш ауы п келе ж атдан дула атты Абылаев й з- riHiH теж еп ш оды радда салды да, кителш щ жагасын агытып, тынысын кецейтй. Аздан кейш атты cap же­ л т к е т у й р д ц с он соц 6ipTe-6ipTe аяцга к е ш й . К уш жи- нап дурысдан тадымын жазды. Шапдан аттай жуйт- KireH у зд ш -у здш ойларын 6ip сарага салып жинадтай бастады. Ж ан-жадда кез салды. Булдырты дырдасын басып барады екен. «Каратебеге аялдап, ат шалды- рып тунделете ep i асам ы но,— дед1 ол ш н е н .— Бас- ш ы алу ж ен болар. Бул ж а дты ц ж олы н жете б1лмей- Ьцрде Каратебеге ж ейп ат шалдырды да, тац саз бсргенде тагы ж ол га ш ы д ты . Тускен у й д щ n eci дала- ныд сыртындагы улкен дара жолга салып турып: — Осы жол Ж адсыбайга апарады, одан api Аддо- зы , Сарбиеге дарай аса бересщ , м ы рза,— дед1. Абылаев аса бердь Жадсыбайга жетпей жол устш- де ж ур п н ш !л ер KepiHfli. Жург1нш1лерд1 алыстан айы- ра тан уга болм аса да, А бы лаев шуй1ле дарады. Ол олденен1 сезгендей, ат й з п ш н теж ей далды да, алыс- тагы дарасы нга кез тодтатты . Ж ургЬпп! у ш е у: ат- арбалы ж эне екеу салт мшген... — Yiu куннен 6epi ж уз ш адырым жер...— деп ку- б1рлед1 офицер.— Мен саган керсетей1н KepiMfli. Ол д ауы стап ж1берд1. А лы стагы ж урпн пйл ер оныц осы дан уш кун буры н Ойылга айдатып ж1берген тут- дыны ед1 — Мецд1герей едь А бы лаев жацылган ж од, арбаны ц дасы ндагы е ю солдаттыц KHiMiH де, иыгында- гы даруы н да, оныц KepiHiM жерден айыратын Kesi тап басты . Kemeri Ж ымпитыдагы одига, онан бурынгы ке- л 1сс 1з ж айлар, ез дарабасыны ц узбей тасда согы луы тап сол м инутте оны ц е зе п н ертеп ж1бергендей болды. Ол б1рнеше м инут TicTeHin далды. С онсоц ек1 кез1н ал- дагы ж урпн ш !лерден алмай дарап элденеш ойлап nim- Ti де аттан ж ерге т у е й , айылын 6eKiTTi, ез белбеуш жендед1. Ж а га сы н босаты п, тары лган тынысын кецей- те тускендей болды . С е й т й де ол жалм а-жан ер у ей н е д1к ет1п дайта донды да дула атда дамш ы басты. — Я ба д! Я А бы л ай !— дед1 ол дамшымен доса те- 6iHin далып. Ол «ба д орнар, аруад донар» деп ойлады. Онан ар- гы ойы оны ц: «бул бас бузарды уадытында женелтйк.

Ж аксы женел ™ к. Bip кун кешшкенде ана булшнплер абактыдан босаты п алатын ед1 де, хан кетеретш едi. Кэд1мй жалшы-кедейлердщ туын кетеретш басш ысы! Босагадан тврге умтылган тобырлардыц топжары. Кер- сетейш мен саган туды ...»— деген цара ниеттщ тещре- йнде болды. Ол ш к ! ш абысца цайта т у с т . Ж урйш ш лерге тезЬ рек жетуге, еш алуга асыцты. 0ш алганнан кеш н, Ой- ылда гы кеп офицерге «есш тен терге» ум тылгандардыц бастарын «ырьщтыруга асыцты. CiHipfli пула ат сол ел к е д е й 6ip inieK ж ануарды ц e3i едь Кунш е алты цасцырдыц соцына туссе де цайы- рып экелмей тынбайтын Ж аугашты Ш эцгерейдщ бел- rini шелек танау, ботай рсей ед!. Оган 6ip кун шабыс — муш е алганмен б1рдей, eKi кун ш абы с — бауы ры н жа- за т у сетш цыл цуйрыц-ты. KepiHiM ж е р д е й ж ур й нпй - лерд1 квзше цан толган офицер екшелеп те цалды. Сар желш келген бойы А бы лаев eKi солдатца ко­ манда бердо: — А рбаны тоцтат та, eKi солдат он цадам ш етке ш ык!— Оздершщ ж уз! суыц командирше ж етш келген- де-ац бул жайбарацат келе ж атцан eKi ж ш т ш ош ы п кеткендей йзйндерш жинап, цолдарын кулактарына тосы п, честь 6epin туры п цалып едь Енд1 не жарльщ 6epepiH урейлене куткен eneyi арбаны ш т тоц тата са- лып, ш абандау аттарын цамшылай ум ты лы п, шеткер1 ш ыга бердь «B ip ж ацпас ic болып цалды м а ?.. Б ул цан- дай суы т жури:?» деп састы олар, ат устш де 6ip цолы- мен шекпен-шинелшщ етегш жинацтап, иыцтагы ца- руларын тузей Tycin. Ыц ж ацтан орагы та келщ айдау- шыларга Абылаев тагы айцай салды: — Арбаны тастап, екеущ де мешмен 6ipre журе- с щ . Ол ymiH алдымен... Ж ел оныц с е зш аузы нан ж у- лып алып KeTTi. М ецдшерейдщ де, атш ы ны ц да цула- гы аргы ж агы н шала алмай цалды: Ж алгыз-ац оныц соцгы... «Эззрлен!»— деген жарлыгы желмен аудары- лы п-тецкерш ш жеткендей 6ipiHini буы ны айцын есйл- месе де... «лен» деген аягы самп ет й . Абылаевтыц 03i де енд1 муш е алып цаш атын адамдай оцтайлана ту- tin, арбага омыраулап к е л т цалды. — Т уе арбадан!— деп ацы рды о л М ещцгерейге eKi iteei уясынан ш ы гы п кетердей ш аты нап.— А й т има- ныцды!.. Ж еидет niuibwi бул. цанды цол офицердо айдалада цуып жеткеннен-ак «зулымдыц icTeyre келдЬ деп ой- 19».

лап efli Мецдн-ерей. М езет ол «оты рган куш м отырган» деп и ст е ш п цалды. Ж азд ы гуш арбаныц у сй н д е iy,i- лышпен тураган eni бала мен Фроловскийдщ жан тур- ыикйрер бейней тагы кез алдына келдь «Апа! Апа- тай !» деп айцай салып, 1лесе басы кеудесш е «сылц» еткен Ы цатайдыц ацтыц цулында-цулыны шыццан ащы даусы цулагына шалынып кеткендей болды. Мевд1герей арбадан ацырындап асыцпай туей . Оныц eni к,олы бо с е д ь Ш сенш айдауш ылар тунде фон­ тан жерде салып, кунд1з айдалада адам кермес оцаша- да «жацсылыц ей п » агытып келе жатцан. Eni солдат алыстан керсе де, Абылаевты элдем м деп ойлап, ш- сенд! цайтадан сала цойган жоц-ты. — К эззап,— дед1 А бы лаев ш атынап. С ей тй де на- ганын цабынан суырып алды.— Цолыцды босатып алдыц ба? Босат, босат. Bepi6ip босайды!.. Б1лесщ бе, иманыцды? Элде иман айтуга да царысасыц ба? «...А ж а л !.. А ц ты ц дем... Ж а у ... Дас душпан... меш- piM cie... З у л ы м !..»— деген сездер элде ойда гана й - зшгендей, элде ауызга келш йрелгендей... Ж аяу журмей турмеде де, арбада да кеп отырып Me3i болы п налган дене уй ы п цалды м а? А я ц басуга дэрмен ж оц, элде айнала — бар элем царауытып кет- Ti м е? Бас айналгандай... Bip сэт кез ж ум ы лып к е т й ! Неше заман ей п кетй ! Канша ойлар шарлап ойран болган миды талцандап е т й ! Ой да ж ы лж ып, жер де ж ы лж ып бара жатцандай!.. Ойды сана, э л й з д ж й ж1гер билеп Kerri. Мецдire- рей K63iH аш ы п алды . А яц та inrepi аттай бердь Бул дуниенщ эз!реш лш е парсы барды... Оныц даусы да куцгарттенш, элдекайда жер асты- нан ш ыццандай ауы р д уцкш eHAipAi кулагына... — И ман деген сезд1 мен б1лемш. Иман — адамныц ceHepi. CeHepi бар ж ан ж ауы н а жалынбайды. Оныц ал- дында жоргаламайды. Саугалап жан цоргамайды. 0йт- Keni оны ц ic i езш е де, езгеге де аян. А л, ceHepi жоц адам да бар. Ол кеппр деген сезд1 гана цалца етедь Соны бетке устайды. Сол сез цутцарар деп цалтырай- д ы . Б ул м ына сенсщ . 0л1м деген Tipi жанны ц й рпйл ж - тен ты йы луы . Haeip мен ты йы лсам , ертец бе, аргы KyHi ме, элде 6ip айдан кейш бе — сен де тыйыласыц. BipaK сен щ сол ты йы лар алдыцда медеу ететш и гШ iciH жоц. Бул icTi «бар» деп озщ е де, езгеге де есеп бере алмай- сыц... Мен е з1м де, езгеге де элдецашан есеп 6epin бол- 200

дым. Ол есепйц аты : халдым уш ш дызмет е й п келем. Сондыдтан маган халдым рахмет айтады. А л, саган энеугунй сэбид! дылыштаганыд уш ш , эйелд! жерле- геш ц у ш ш , м ына м аган icTereH дара д ы л м ы сы д уш ш лагынет айтады... Сен ец дым бат нэрседен айырдьщ. П рпплш пен бостандыдтан айырдьщ. Мен й р ш Ш к ушш, бостандыц уш ш дызмет етйм... ; — Тодтат!— деп адырды Абылаев.— Тодтат! С ой т й де eKi солдатда б у р ы л ы п : — А т!— дедь — ...Саган KeiuipiM ж о д . Ж а с ур па д кенирм ейд!. Ана турган еш солдат кеппрмейдЬ Ана делбенп дазад кенпрмейдх Тацд етден наган даусынан денем селт еткендей болды да, Мецдггерей cypiHin д ети ... Ол едкейш ж уре ту ей де, кенеттен едсесш жазып алды. Bipax жалгаса шыддан мылтыдтыд ейз даусы оныд езш де, сезш де !жалмап ж уты п дойгандай болды... Ол дыбы ссы з далды. М ад далада... Ж ол у.ейнде далды. Офицер бей н де бурдетпей деткен, 6ip жыл »1шшде аж ал аузы на е м рет т у сд е н бул ая улы ж а нны д ;аяулы ж узш ызгыган жел гана ты ным сыз ызыддап, тынымсыз сипап жатты. Ек1 солда т пен А бы л аев api асты . О йылдагы кадет мектебш алып келш булж шыгарган терт ж уз жййттщ басын кеейруге асты. Ж э кесу, жа кешлу уш ш асты...