Х. Есенжанов. Ақ жайық. т3

тап сую ге дайын едк Муны ол йшнен «маган тагдыр- ДЫН тап кылган кы д ы р ы . деп санады. Ж ан cepin болар- лы к адам деп бьлдь Ол темен карап 6ipa3 ойланып тур- 1 ды да, эбден кецип жайланып, кутылганына кез1 жет- кеннен кейш Гречкога размет айтты. — (йзге мен боры ш ты мы н, Иван Андреевич. MeHi 6ip аж алдан алып цалдьщыз..'. К утцаруга ж эрдем бердь Ц1з» мен м уны еле-елгенше умытпаймын. Цолымнан келсе кайтаруга ты ры сам ы н ,— дед1 аздап к ец Ш босап сейлеп. Гречко оран карай калды да басын шайдады. — Мен кутдарганы м ж о д , 63in дуты лды д. Мен ой- лап efliM: б у г т тунде донган. ж ерде даш ырармын, eaiM де даш арм ын, деп. Оган жетк1збедщ, ез1д дутылдыд. М аган р ад м ет айтпа, ез1цнщ тапды рлы гы да, ж астык; албы ртты гы да радмет айт, ж ш т . А тьщ и м ceHin, балам? — А ты м XaKiM, фамилиям Ж уны сов... Олай емес, Иван А ндреевич, ci3 ескертпегенде мен ж у р е . берер ед1м , цаш уга бел байламас та ед1м , «Ж э ел!м, ж э eMip» деген eKi-ак тачдау, eid тацдау емес, 6ipaK тэуекел дыл- ган соц не де болса KepfliM дед!м. А л , тунде конган жер- д е каш ы раты н ед1м д е г е т д 1зге тагы да радмет. Мыц ракмет. А са катты шаппай, желе ж орты п тевдректеп келе ; жаткан Амандулга багыт керсетш, Хашм Мыдшуч- кы рга тусп ей, кы ратты ч устамен аса 6epfli. Ал, бул ж ерд1д ды ры н кары стап, ойын суйемдеп ескен Аман- Кул буларды д Ц особага беттегенш Kepin, ж олы н киып тусу уш ш 6ip б у т р зулады. «Б ул XaniM балшабайларга д осы лды . Ty6i осы м ы кты болы п Ф ыгар эль Еч м ы кты деген Ж анш а хан- ды аналар Цызылуйден куып шыдты. ЕндМ журтты 6ip ш ыбыкпен айдайтын дэу Ш угылдыд' баласы емес, Ж уны сты ч осы баласы болар тубд Бул болады, дарга- дайынан Текеден шыкпай койды. Аузына орыс б!ткен- Hi4 бэр ш даратады дейда свйлегенде. Эй, езш 1д э к е й де м ы кты ед1, м аркум . А лдынан адам OTin кврмеген бел- г Ш Ж у н ы с. Ш угы лы чны ч езш ыктыратын efli жеме- жемге келгенде. Муньщ енд1 баласы да уйезд1 билейтш K3KiM болар. Х а к 1м деп аты н тауы п койган гой т у к и дош дар»— деп ойлап келе жатты Аманкул. Ол тастап кеткен ор ы сты ч мылтыгын алып, атып керсем деп 6ip одталды да, батылы бармады. «Жаза- тайы м 6ipeyre т и п з ш алсам Kecipi тиер. Бул дургыр- ды ч кундагы eeiMfli Teyin киратып та кетер. Ц ус мыл- 312 _

екеш дус мылтыц та кейде адамды шалдасынан ш кетед1 Kepi cepnin. А л , мынау болса кез уш ын- 1агы туйен! де огы кектей е п п кететан кексьл гой» деп ;озгап дойды ол, ер дасына ж е г е сш тем ен даратып ту- ;ырта 1лген узы н винтовканы. Екеушщ диялап алдын орап келш досылган А м а : |<улдыц 6ipiHmi ceei Гречкога багышталды. — Тамыр, ана кеткен сенщ агайындарыц енд1 6ip it nicipiMfle А щ ы ны ц еагасына ж ететш ж айы бар. Ца- |1рд1ц ез!нде дудай бдлед! деп айтайын, Сасай ©Mipeni- ац дыстауынан асып кет!пт1. 0м!рэлш 1д дыстауы тап 1сы турган Кара М ектептен он ш ады ры м га аягы н жи- (айды. Былтыр дурбан айтта сол 0м !рэл1ш д ды стауы - 4 т н ж 1бергенб1з б эй п аттарын айдап апарып. Т ура он (шадырым. Олар дайда барады, Ш алдарды айналып ■Гекеге аса м а? М еш д ш ам алауы мш а олар Kepi айнала- гын Typi жод. Bip тыдыр таянганын сезген дулар гой цеймш. 0здеръ а ? — дед1 ол. Х а к1м А мандулды ц 03i женЫ де еш нэрсе тусш беге- HiH басында-ад б1лген. Б1рад бул ад кец 1л сезуар жы л- |дышыньщ угы м ды внешне, асыра сейлесе де кеп нэр- |сен1 б1л!п алып ж урттан буры н елге ж аяты нына багып, ;ашыд сейлесуд! ж ен кердн T u rn ол «о с ы А м андулды ертш кетсем дайтед!. Керек ж ерде бул атда ж ец1л д у- башаны шаптырып алсац: муныц долынан келмей- |тш Hepceci ж о д — алып кел дегенщдг алып келед!, бе- pin кел дегешцд1 6epin неледи 0M ipi атпен ж у р у ге жа- лыдпайтын, кенб!ст1 болып алган к эд !м п ез1м1зд1д j.cemMfli ж й тг. М унан сешмд1 адам ж о д » деп ойлаган |еда- — Амандул, сеш д Кызылуй женш дег! айтданыц Зш ын хабар ма, арты д-KeMi ж о д д ой sfiTeyip,— деп ед1 XaKiM, А мандул оган аш уланып далды. — Мен Жаншаныц дашданына сенен адша сурай- ! Ды деп турсы ц ба? 9 лде Текеш казак-оры стар тастап, ! босып кеткен!не дордасыц ба? Ш ын болмаса Ш угыл |i ж ы лды сы н YftiuiKKe айдатамы н деп элек бола м а? Кэ- I;:iM баласыныч хал! шамалы болмаса келш ш долына Kepi xeuiipin алдырта м а? Бала екенс1ц гой е з 1д эль Мен ceHi ертец ел билейт!н к эк 1м болады деп умггтенш , [ 6epiH 6iaefli деп турсам! — Ж адсы, Амандул, шын болганы керек. А л, сен ана орыстардыц MeHi елтарш кете ж аздаганын б1лген жодсыц. Сен болмаганда, сен ш ауып келш 6i3re кезде- cin далмаганда белш м м е т енд1 дайтып керм еген де 313

волар едщ . Олар цашцындар. А йты п турган казак- оры старьщ , Текеден цашк,ан бузы цтар,— дедк Ceein efliM,— дед1 А м анчул тамсанып чойып.— KepiH in тур даш цын екендерь М ына тамыр да 6ipre чашчаны ма, элде сенщ cepirin бе? — б ¥л да ам алсы з ерген адам. Солардан цутылга- нына садача беруге дайын. — М ылтыгын неге тастап кеткен, бул тамыр? Элде енд1 мылтык, устаудан безгеш ме? — Сен алсач саган берейш , ж 1п т ,— дед1 Гречко Аманчулга. — Мен, ерине, ш ы н сыйласацы з... чашпаймын алу- дан. М ы лты ч керек чару. Б1рач оны атып уйрену ке- рек,— деп Аманчул iuii жачсы керш чалды. — BepfliM, ал. У йретемш атуды . Оцай. Уйренес1ч. А м а н ч у л чы зара бастады . Ол мундай мылтычты тек чана солдат болган адамдар устайды деп ойлайтын. Солдат болу чолдан келмейтш ic жене чорчынышты нэрсе деп тусш етш . — А ла бер, А м анчул. М ум кш сен т ш т б1збен 6ip- ге журеры ч. Ер я п п т щ чолы царусыз болмауы керек. Ka3ip esiH чоргауга да. eereHi чоргауга да чару керек, ч ар у сы з болм айды,— дед1 XaKiM оган. Аманчул бул сезге ойланып чалды. Аздан соч ол атын чатарластыра т у сш , винтовканы ерд^ч часынан алып, олай-булай айналдырып чарай бастады. »3 3 Кален сол кез айнала дагдарыста едь 0 р1мдей ш агында багы м ерт болган Загипаньщ ауы р хал ш де, казак-оры с чолында кеткен Х а к1м нщ чатерл! сапарын да учитель ypefti уш ы п кеткен уй inii- нен eciTTi. в ч ж оч , ту е ж о ч , элденеден урш кен ботадай елеуреп eKi кез1 ш атынап кеткен ж ас чызды мачдайы- нан сипады да, не деп ж убатары н, не ачыл берерш бш- мей, ол тем ен чарап, eKiHuii белмеге ш ыгып кетть Tin чатпай бармагын « с т е п 6ipa3 отырганнан кейш гана М эккага: — Сы рчатсы ч, 6ipaH ж азы ласы ч де. Тесектен тур- гызба, ешгамге йлдеейрм е...— деп, бачытсыз чыздыч жан жарасын ж урт кезшен аулач. ачыл-насихатпен умыттыруга тапсырды. CefiTTi де Кален, б у п н й сум д ы ч очиганьщ еч ауы- ры — Х а к 1м ш н казак-оры стар ч°лы на чалай тускеш н 314

иныцтанкырау уш ш жэне оныц соцынан адам ж1беру ниеймен Ж уны с хаж ы н ы кш е келдь Учитель уйге Kipe бергенде: — Хашмд1 алып кетта... Н уры м д а ж оц . Шиеттей мына eni баламен жалгыз цалдым,— деп, Балым кем- nip дауыс кетердь Eai бала ун салган анасыныц цолтыгына тыгыла 6epfli де, цатты добалж ы ган учитель Tepic айналып KeTTi. Аздан кейш ол теменнен жогары царап кез алмай чадала налган Э дш бекиц арцасынан чачты. Б у т л ауыл баласыныч iiniHfleri еч пы сы гы ж эн е сезге eTKipi «Учитель де жылайды екен!» деп тачдангандай ерж- ci3 кезш е ж а с алган К аленш ч ж у з ш е багы п чалып ед ь Учитель ага, мен орыстардан норыццаным да жоч. (сасчаным да жоч- Цочачдап Ачмадияньщ уйш ен шы- гып уш оры с б1зд !кш е чарай ш апчанда, мен Х а ш м агамныц чагаздарын да, алты атарын да тачтайдьщ |астына ты чты м. Эл1 сол ж ерде. К еп ч агаз,— дед1 Э дш - (бек. ! — Ж арайды, Э дш бек, жарайды. Сен ж и тни ц. Орыс- ш а муны не дейд1? — Орысш а? Оры сш а...— деп, Эдш бек б е г е л т ай- та алмады. — Орысша, молодец дейд1 муны, Эдшбек. — Ш э ю р п ш ч iciH дугттаган болып, ол е зш щ бо- сачсып кеткешн байчатпауга тырысты. — Эдалбек. сен улкен ж ш т с щ , агалары ц уй де жоц- та шешече чолчанат болуга жарап чалдьщ. 0 3 i келген- ше агачныч чагаздарын тыгып чойганыч цандай жач- сы болган. Даруын ешшмге керсетпе. Жарай ма, кер­ сетпе!— дей бердь — Ж оч, керсетпеймш. Тат баспасын деп ecni кш з байпагым imiHe салы п ч ойды м ,— д ед1 бала. Учитель оны тагы да арчасынан чагып чойып, енд1 ш ешесше т1л чатты — ецсес1 т у с т кеткен к е м т р /Ц ж у - батуга KipicTi. — Сабыр eTi4i3, жечгей, сабы р ет1ц1з. Цорычпа- цыз. М еш ч ш амалауымш а XaniMfli ж ол кор сету уш ш ертш кеткенге усайды. Бул адасып полкынан айрылып чалган казак-орыстар болуы керек. Кайдан бглейш, молда чайным... Bipi алай, 6ipi былай уйден жырацтап кетта... К ем тр мырсылдап ж у р т учительге шай чоюга кь picin едч К ален:

— Ж ецгей, ауре болмацы з. Мен K,aaip А санды тау ы п алып XaniMHiH соцынан ж1берейш деп отырмын Бгерде орыстар Сагага соцпай асса, онда Дуанага тусер Алдын орап, цалай жургенш байцап, конган жерде жо лы гуга ты рысар. Керек болса Сулейменд1 де коса м ы н,— дед1 учитель орнынан турып бара жатып. Бул е й арада нар-тацтайдыц астына 6ip суцгш шьщкан Эдолбек: — Учитель ага, мынау XaKiM агамныц экелген се­ р ы кагаздары ,— деп 6ip уы с жарнаманы Пеленге ус- тата бердь Учитель коре салып, бул езш е таныс м ахорка орай- тын сары кагазга жазы лган ipiai-yaKTH Совдеп ундеуь н!ц алды мен аягына кез ж у п р ттк «Тагы да Бацыт- ж анны ц колы ... TinTi ец алдында тур. «К арт» Tipi екен гой. 03i турмеде оты рса да у т келш ж атыр сахрасы- на* дед1 inxiHeH. Ж уны с хаж ыныц у т н е н шыццан бойы учитель жолдагы Асанджш е бас сукты да, й зе букпестен оган: — А са н , сен калайда Х а й м н щ соцынан ж ет. 0 3 i- мен й л д есу ге ты ры с. Керек десе 6ipre epin бар, барар ж ерш е. Ж а т адамдардыц арасында жалгыздыцтыц за- рын тарта к ер м есш ,— дед1. С ойти де, епй Асанды жолга шыгарып, ез1 уйше асыцты — коп ундеуд1 бальщшыларга оцуга, Шалцар- д ы ц eKiHUii бе п н д е п У й р екп кел м ектебш щ учитель- дерше ж1бермекип болды. Ж аца гана кейш де калган Эдшбек, ушне Kipin ке- ле ж аткан учительге царсы уш ырады . Дален шошып кеттт. — Эдшбек, сен калай менен буры н кел1п калдыц, ж аркы ны м , ж а й м а ? — деп сурап efli элденеден урейле- не калган учитель. Эдш бек: — Ж ай, учитель ага, мен Ж умайга ашытцан ку­ ш ала экел1п берд!м . EKeyMi3 тулк1 аулаймыз,— дед! ацш ылыц iciHe ж ет1к адамша салмакты ш ш ш мен.— К еш е мен цумацты ц у ст1не ш ыгып кайттым, eKi тул- Ki KepfliM. Ж ер каткак, ойды ц 6api м уз. Тыш кан азай- ды , eHfli т у л й ж ем ге оралады. Кар тускен соц й п т ! кул басына да келш отырады. Былтыргыдай куппк- ше шэушдейд1 эль.. Кален ец Kiuii ш эй р т ш щ улкен Kiciuie сейлейтш м ш ез1 мен ceeiHe таццалып, басы н шайцады. Оныц бе- й н е царап ойланып турды да: 316

— Эд1лбек-ау, тулкш е к,ак,пан курм айсьщ дар ма, ушэланыч не Keperi бар оган?— деп сурады. Бала устазы ньщ ацш ыльщ iciHe ж е т ш ем есш бай- ,ап: — Кацпанга тулк1 туспейдй ол сак ац. Bi3 аш ыткан у ш эл эш . етке ты гы п улап ел тр ел п з. Ci3 оны керген коксыз,— деп, оган акыл айта бастады. — Кушала с алуды KiM у й р е тй ? — Сулеймен уйретть Былтыр Нур-агам eneyi ку- шла аш ыткан итке саламы з деп. К уш эланы екпеге тык- ы да жылы кулге кемш койды. Уш куннен кешн ушы- ып кап-кара болып кеткен. Мен де мамамныц жасты- ■ыныч тубш де ж аткан куш эласы ньщ к е к тамы рлы - !ын тачдап алып ашыттым, жартысын е зш е калдыр- 1ым, ж артысын Ж у й ай га акелд1м. Ертец ертемен Кы- •ылкумакка шыгып кайтамыз — Кособаныц тубш е (ейпн барамыз. М ьщ ш учкы рдьщ 6epri ж агы нда ту л кь «Ч ini бар. Баланьщ эч й м ей учительд!ц кецШ н баска жакка 1ударып, уй iuiiHfleri келш й з кайреттен ой ды с е р т л т - кендей болды. Б1рак бул эч п м е ш ч KayinTi ж агы н Ка­ чен д е, уй iiniHin баска жандары да ойлаган ж о к едй Гек кана казан ж актагы бурышта тесек тартып жат- кан Загипа Ke6ipeK кулагын Typin, Эдьлбектщ экелш Йерген жарты куш аласы н Ж ум айды ц кайда жасырга- нын ачдып жаткан. Цыздьщ ойы е с й з ой, 6ipaK м эн й максатка тез жетшзед1 деген езгеше сешмнен туган жан безер жай-ды... ВДр кезде А м анкул Kipin келдь Сэлемдеспей жатып ол: — Кален ага, мен Хаш м д1 алып кайттым, жача гана уйш е Kipin калды. Цасыпда 6ip о р ы с бар. Баскасы менен ур к ш А щ ы ньщ сагасына карай асы п к е тть Cipe, мен! цызылдардыч кальщ аскер1н бастап келген fleyi деп калды Илем, артына карамастан зытты. Bip мыл- ты к олж ам бар — б1зге ерген о р ы с сы йлады ,— деп, созш еч ж ы лкы ш ы эч й м е щ ей ктен KipreH бойда акта- ра бастады. — Шыньщ ба, калжыцыч б а ?— дед1 учитель са- бырлы шпйнмен.— YpiKKeHi калай? — УаллаЬи шыным, Кален ага. Баскамен калжыц- дассам да, й збен калжы чдаспаймы н гой. К аж ы ны ч ба- ласы уйшде, нанбасачыз шакырып келейш. Bip туш р жалганы ж ок ceeiMHiK- Кашканда квдЦмп куйрыгы н екке туш п урш кен бузаудай ты м-тырагай, 6ipiHe-6ipi 317

жетгазбей цаш ты. Он бес оры с екен, он терт! тайып турды, 6ipeyi Х а к1ммен 6ipre келдь Соныц уй!нде к о -; нып отыр. 1^ален ундемедь Ол тек басын шайк,ап — бул дисы- ны кем хабарга сенбес ырай корсегп. «Аманцулдан I Капщан ол цандай казак-орыс? Муныц баска 6ip мэн1 бар ш ы гар» деп ойлады. Оньщ вз Tycim ri солай-ды. «Цаш цан ж ауга цаты н ер. Берекеы кеткен казак-орыс- тардьщ козш е корьщ даннан к ос KepiHin, Х аш м нщ : «Ж а у келдИ Цызылдар келдк кызы лдар!» деп у р к1тке- ш н ж ы лкы ш ы менен сескенд1 деп б т г е н . А з отырган- нан кешн Кален: — Онда мен ез1м барып ш ыгайын,— дедь Ол Х а ш м н щ амандыгын бш уге асьщ ты. Ж эне кай- тыс болран кажыньщ ар уагын сыйлап, баласына ба­ рып кещл айтуды жен кердк Ертемен торга тускен торгайдай, KayinTi сапарра ; 1epiKcie epin ш ы гы п «к уд 1реттщ куппмен» кутылган Х а - KiM алып-уш кан ж ур егш колы на устап келгендей бо- лып едь Ол ш еш есш тас К¥ш аКтап> eKi iHiciH суш п, уй : irniHiK Te6eciH кекк е ж етк1зд1 де, м зе букпестен Да- лендокше жуг!рген ep i. К ш ш п ж а ткан учитель ашылган eciKKe мойнын бу- ры п улгерместен XaKiM оны к¥ш аДтай алды. 0M ipi ап- тыгып кермеген салмакты устаз бул жолы езгеше ко- балж ы п кетт1. Балаша куш ацтап, Х а ш м н щ бетш ен су- | й т , кез1не ж а с алды. — А ман-есен кайттьщ ба, эй теу1р. А йнала бадыт- сыздыкка душар болып жатырмыз. Цажыны узак жол- га аттандырдык- Оньщ у стш е мына ж о к жерден кез- д ескен бале... BipHeme минуттан кеш н рана, кезцл! жайласкандай болды. — Солай болды . Х а ш м ,— дед! Кален бурынгы са- бырлы калпына к е ш ш :— Адам туган куннен бастап eMip уш ына 6ip табан ж акы ндай ту сед ь Оны TipuiiniK байкатпайды. BipaK ел1м коркы ны ш ты емес, ем 1рде ш ч л ш й ic icTefi алмай ету коркЫНЫШТЬ1- Ж у кеЧ аР‘ м ансыз. Ол сендерд! тэрбиеледь Дуние танытты, м ук-, таж сы з ecipfli. Сендер оган риза! Сендерге ол риза... Ол XaniMHeH кай ж актан келгенш , калай колга 1ль rin, калай к¥тылрань1н сурап, оныц тапкырлыгына ке- ц Ш толды. — Аманк¥лдыц айтканы да дурыс болып шьщты гой, казак-оры стардьщ ypiKKeHi ш ын екен,— деп езу 318

артты ол.— Улкен у р к у енд1 басталар. Ц ы зылуй бас- иылары да 6ipre уркер, cipa. Bip полк ж асадш ы лары >ас кетерш , уалаят офицерлерш де, басш ы кы зметкер- iepiH де к,аладан куы п ш ы гы пты . Енд1 Ойыл каласын- ;агы эскери мектепте окитын ж ас юнкерлерд1 ерт!п 1лып, кы зы л гвардияга косы лам ы з деп ш ы гы пты . А л, Геке де бугш -ертец атам ан эскерш ен босаты лады д есш гур Ke3i аш ы к азам аттар,— дед1 Кален. — Аманкулдыц бул хабары да дурыс болды гой.— 1еп кулд1 XaKiM.— Ж ы мпиты ж айы н мен ш зден буры н :одан eciTTiM. Бул куаныш ты ic. О ндагы-мундагымыз (осылатьш болдык. Муны коп болып п леп едж... Кален XaKiMHiK соцгы се зш е кулагын т оса т у е й де, муны байкап калган XaKiM учительге бьлген жайын калдырмай айтты. — ...Эбд1рахман Эйтиев iHiciH жэне б1рнеш е ж т т - Ti е р п п А кбулакка, одан api TeMipre ж у р т кеткен. Он- дагы Тама, Табын, Эл1м елдерш щ басы н косы п кеп ж 1- riT, мындаган ат-кел ж жинапты. Цурал ж е т к Ш к й . Ж а зд ы ку н п Ж аншаныц керуенш ен TycipreH м ылтык пен ок-дэршщ e3i 6ip полкке мол жетерлж. Ж ымпиты жасакшыларын катеру жэне Ордамен хабарласу Цапи Мырзагалиевке тапсырылган. Кызылуй «булнч» сол KiciHiK ici. Енд1 ол Орда мен Ж анакалада ж асакталган полктерд! 6epi экеледь Bapi штабтыц ж ум ы сы гой. Ан- дагы-мындагымыз косылатын болдык дегешм осы. — Онда 6i3 де карап калм айы к,— дед! Кален X a ­ KiMHiK сез1нен KefiiH.— А н а Сагадагы коп балыкшыдан бастап ер К0ц 1лд1 я й п т т щ 6apiH атка MiHriay керек. Отрядына жарайтыны жазылып, Эбекеке солдат болар. Жарамайтыны ат-келж, тамак дайындар. Сен кашан журесщ? — Мен ертец ертемен ж у р ш кетем ш . Кален ага, 6i- рак кешжпей кайта ораламын. Отрядыкызды дайын- дай 6epiKi3, ©3iM бастап экетем. — Ж олык болсын. Онда aeipre Аманкулды е р т т — Муны 03i де айтты. — С ерж болады, мьщты cepiK. Ж эне ш абармандык- ка Аманкулдан ьщгайлы жан жок- Eni арада хабаршы болып турсы н. Эбекеке. сэлем айт, ж т т керек десе Ж1- riT дайын, к ел ж керек десе к е л !п дайын. А зьщ -тул ж табамыз. Казан жак белмедеп эйелдердщ дыбысына кайта- 319

да^та кулац тосып , Х а ш м карай 6epin едд Кале:нноныдЭД алдын орады. — Загипамы з сы ркат. Б у п н суы к т и п з т алган ба. далаи ...— дед1 ренжп-ен ш ш ш мен. Х а ю м ойланып калды. «Ертемен сап-сау отырган кы з далайша ауы ры п ка лд ы ?» деген сешмшз 6ip ой келд1 де, 6ipaK аргы ж агы н туптеуге уялды. Ол кетер- де Цаленмен жене М эккамен коштасып, казан жакка ущ л е т у сш еда, кы з тесегш де туры п оты р еден. Е ю ке- 3i жайнап Х а ю м г е кадала карады. «М ен бар эцпмеле- рщда ecTin ж атты м . Сен алыска бара жатырсьщ . Мум- KiH кез керм еске... енд1 кайтып керш песке?» деген су- рак ж у п р д 1 кыздыц аласурган жузш де. Х аю м басын игендей ищара бьвд р дг де, «кош ту р !» деуге уялып, ер- HiH гана ж ы бы рлатты . Цыз кез ш арасына бу т ш Х аю м - fli ту т а с сы йгы зы п алгандай ж ута карады — адтыд рет карады... Е ртедш е Х а ю м кун ш ыга алые жолга бет тузед1 — А м а н к у л м ен Гречконы epTin Эйтиев отрядына журш кетт!. 4 А л , кы з ел1мге бел байлады. А д а м ойы н, еш каш ан да адам ж ете бшмейда. Оны тек ш амамен болж ай ды . Кыз бен ж 1п т ж еш н д е: «Кез- дер1 айты п тур гой суй е т ш ш » десед1. Болмаса: «Typi келгеннен тущ л м е» дейд1 б1реуден жаксы лы к куткен кезде. М уныц 6epi сы р т т ш ш д е у гой. А л , iiiiKi сыр? Бул — тарауы мол, кеп жумбадтыд 6ipi. Талай адам Загипаныц сырын да сырттай болжаган. 9 cipece Шол- пан: «Хаюмд1 коргеннен-ад дулагына дешн дызарып ж уре бередь Бш емш сырыдды» деп сан рет далжыд- даган. Кыздыд шын сырын еш кш талдап, таразыга са- лып е л ш еп -т ш к ен ж ок - Х а ю м г е кед ип ауганын ша- малагандар тек дана: «Ж астыдтыд сагымга да дол создыратын балалыд ici гой. Аталас адамдар ад некел1 ж а р болам ы н деуге аузы бара м а?» деп эд п м е ш apire апармайтын. А л, Загипа биыл жаздан бастап Х аю м ге гашыд бол- ды. Нагыз гаш ыд. в з 1 одыган «Ж усш пен Зылидадай», «К ы з Ж 1бек пен Телегендей». «С ейфулмалш — Жамал- дай» гашыд! К ы з гарап epTericiH кеп ecTin, кеп одыды . Ж асы - нан молдадан одып хат танып, дисса мен жырды ду- 320

ранмен катар устаган api. сезш та л , api Д1ндар, ертек дариясына шарьщтаумен вей. Ол: «гашьщ тэщ рш щ жазганы, гашьщтар бул дуниеде косыла алмаса, ол дуниеде табысады» деген т э т а угымга ш эк келйрмей «CeHi Mauri суй д1м. Сен MeHiKi» деп тацба басты За- гипа Хаш м ж аз елге келгенде. Ш олпанныц «аталас адамдарсыц» дегешн ол: «куннйлдш, ез басына бурга- ны » деп 6Lnfli. Ж а з бойы Ш олпаннан Х а ш м д 1 кы згану- мен болды. А л, Х а м м ше? 3 Ж аксы керейн кыз ниейн сезсе де, Х а м м жастык |эу е с й п н е н api аспады. Кей кезде коз лэззаты мен сез лэззатына бой уры п, кызбен ол эц йм е-дук ен КУРДЫ. Bi- рак «суш ки карындас, жаксы керейн царындас» де­ ген сезден терецге бармады : Оньщ суй ш й М укарама- сы бар гой... Муны Загипа кайдан б м сш . | Сэске кезш де бейгам ж аткан ауы лга к е з д е с т , 61л- I генш icTen кеткен кан1цын казак-оры стар кы з OMipiH табанга салып таптап кета. Атын да, затын да бурын ecTin бм м еген В олковты ц айуандыгынан кеш н кы з | узак куш мемреу жанша отырды. Улкен бакытсыздык- I ка душар болганын ол ж аксы сезд ь BipaK бу л ерескел | icTi акылга салуга капел1мде ш ам асы келмедк немен ; тынарына да Keai жетпедг. TinTi не болганын да, ка- ; лай болганын да ол анык айыра алмады. Ж ауыздык 1 зорлыктын; ащ ы -тущ ы ж агы н талдап улгермедь 1лш : урей, жанталаскан карсылык. дэрменшз кимыл, ыза- лы корлык, бурын ceein, бммеген тэн жаракаты — квзд! ашып-жумганша ow n к ета , бейне 6ip кара да- уыл ycKipiK ж ы гып-жанш ып кеткендей болды . Bspi |сулык басылды. Ж ансы з адамш а тас сез1мде калды. Тек элденеге урейленгендей магынасыз елеурей бердь Ады л-ой, суш н у-куш н у 6ip ж а кта калды... Кеш ке XaKiM Kipin келгенде дуние езгер Ш п к е т а . К;ыз TeceriHeH уш ып турегелдй С у й ш й жаннын; д аусы , Календ1 куш актаганы , учительдщ катты кобалж ы п сез бастаганы... 6api кы з кулагы на у з д ш й з eHin ж ат- ты . Цайтадан басталып эдем1 ж аз, кы зы кты жайлау, алып-ушкан ж ур ек леб1 куш агына алгандай болды. Ол акырын ж ы лж ы п, пеш жанына к е л т кулак тос­ ты. Пеш тасасынан Х а м м н щ жан тоймас ж узш е ка- далды Ол озгеш е нурланып кеткен Х а ш м ш е карай бердь Караган сайын,. ойлай-ойлай алые ш ейне азап- пен кол созган асыл арманы тагы да колденецдей калды. Келденендеп койган ж ок , о л енд1 кенеттен эр- 321

мендеп бара жатцанга у сады. Bip тоцырап, 6ip л у т л - деп жаи таппаган буйгын журект! 6ip кез оцыстан килш кен эзфеЙ1л-элемет ж улцы п еткендей болды Бар у м !т , бар ш атты ц 1лезде сеш п цалды. Балгын шацты оацы тсы з халге Tycipin, элдек1м рацымсыз колымен езй л е п -т л п л е п ж о к e rri... Саби сез1м жаргацтанып цал- гандай, ш убарланган куйге уш ырады. «Саби емен эйел м ш ...» дей берд1 ол iurreft. Солай! Ой акыл елш еуш е TycTi. А сы л арман без- бенге салынды. Кол жетер жагы алыстап бара жатты, аспандап бара жатты. «Мен эйелмш! Мен Шолпандай эй елм ш ! MeHi KiM алады! М аган ш м к езш салады! Ме- Hi эйел е т т кеттП М аган ещ ц Х а ш м жок;! Ол ушты! К езден гайып болды . Эне, кетш те цалды !» деген ащы т уш н келш т1релд1 кы з кем ейш е. Ол булы гып цалды... 1щ рд е ш ыгып бара жатцан XaKiMre квз1мен осы ны ай- тып улгерш едь М экка ала тацнан турып, кундеп эдетшше шам ж а кты . KHiHin казан ж а кка келдь Ш амды казандыц- тыц жиегше койып, ертецп шайга цазанга су куйды. Сейтш о т тутатпацшы болып пеш устш е цойган ырец- кеге кол созганда буры ш та турган Загипаны K03i ша- лы п калы п, ол ш ош ы п KeTTi. Сэске туе болмай басын кетерм ейтш кы з KHiHin алган ж эне турегелш бурыш- ка суй енш тур. Ж а зд ы кун м KHiMi: бeлiн кынап бур- ген к о с етект1 кы зы л ш эш кейлек, аягында кексауы р Ke6ici, у етш де кы зы л мацпал камзол. К ейлек астынан тас цылып тацып тастаган кы з KOKiperi том пия Tycin, ж а зд ы ку н й д ей камзолы н Kepin кеткен. Эйел ки1мнен жогары кыз бетше коз ж!бердь 6ц ж оц: ущрейе тус- кен к ез уясы нан нуры каш кан жанары ш ртие карай- ды . Ш ек е там ы ры бш еуленш , ж а к eTi де солып калган сияктанды. К имылы да баяу, кас-кабацтарын кара келецке буркеп тургандай карауытып кершедь — Карагым-ау, молдакыз-ау, саган не болган? Ту- н1мен уйыцтам аган жанны ц... кез 1лмеген адамныц ту- рш дей ец 1ц калм аган. Ш енин, ж ат. Ойлама еш нэрсе- Hi! Ж а т!— дед! эйел урейлене карап. Кыз ундемедй Тек кана колына уыстап цыецан ыс- ты ц нанды ж ум арлай бердь Нан — о м 1рмен коштас- тыратын нан болатын. Кеше im ei Ж умай Эдшбектщ экелш берген кушэ- ласын сол куш мен пеш тубш е iprere жасыра салды. Бала бул уды жасырган да ж оц: — Ертец ертемен тулкш е тастай м ы з,— деп Kiii3 322

астына, пешке такау iprere — жылы жерге цойган-ды. Т у т бойы кез ьлмей шыццан кы з бул нанга ораган улы куш эланы елденеше рет к,олымен устап ке р ш едь Нан, нан iuiiHe тьщк,ан бес тиын к,ара бакырдьщ улкен- д и ш дей куш ала барлаган с у к к ° лга ж у м са к , TinTi ыл- гал тиедй «М уны калай ж уту керек? Шайнап жуткая дурыс па, элде сол куйшде ж ута салу жен бе? Кемей- ден етед1 гой» деп ойлап едi кыз устаган сайын. Аргы жагы не боларын туптеген жок- Онцц бар.арманы : ол дуниенщ терше ету болды. Оган сулу элем елестедк Жан тэннен белш ш кекке — гарьшща асады, елген ата-бабалармен кауысады, бэрш ен де шаттысы — суй- ген рашыкпен кол устасады,— дед! оныц кезге керш- гендей елестеп турган ой тин... — Карагым, ецщ кашып кеткен, жатсайшы... М экка ceei оган элдекайдагы алыстагы ун сиякта- нып кетедь Ойткеш оныц ойы да, барлык ж ан-тэш бас- кага ауган... «Кушэланы жуткан сод не болмак? Ж ан б1рден уш ып кете м е? М эчкур-Н уцш р калай сурай ды ? Ж азык жок кой! Кунэыз жандар азапка туспейдк Мэц- 3 ri-бакида, Гаршыныц тершде. Апаммен 6ipre. барлык ■ гашыктармен 6ipre. Мен де гашыгымды кутёмш ... Цыз уы сы ндагы жумарланган ы сты к нанныц imiHeH ылгал тарткан кушэланы аршып алып аузына салды. Ауыз- га удай кермек ащ ы дэм келдь Ол жалма-жан жу- ты п ж1берд1... — Ойпырмай, 6ip нэрсе болды. Тегш емес. Молда- кыз кысылып жатыр. Туршы, туршы,— дед! 6ip кез Мэкка учительд1 иыгынан шайкап. Орнынан турмай Кален не болганын кез алдына келйруге тырысты. «Кыз бала бакытсыздыкка ушыра- ды. Ауыр бакытсыздык- Цусамен саргайып, жудеу1 м у м т н . ©ai ж ука бала, ете сез1мтал бала. 1штей катып, KOKipcK ауруга ш алды гуы негайбыл. Bipaii; Ka3ip не­ ге кысылады?..» Ол т у р е г е л т шалбарын кид1 де, беш петш иыгына жамылып, казан жактагы Загипага келдь Жакында- май жатып, онын кулагына кысылган адамнык демщ •зорга алып ж атканы ш алынды. «Б 1рден калай ауы ры п к а л д ы ?..» — Карагым, Загипажан, немене? Кай ж ерщ ауы- рады? Салкын rain калган шыгар... Каракелецкелеп турган терезенщ жабындысын ол ысырып тастап ед!, кИшген к у ш тесегш де ж аткан кыз- ДЫЧ ж уз1 кулдей ке р ш д ь Учитель жакы ндай т у е й . 323

С уп-сур боп, TinTi кеплд1р тарта бастаган ж ука жузде киналган белы — ажал белп с! елштей тартылып жа- Кабак цинала шытынап, азап сызыгы тартылып I калган. Элденеден урейленш, бойын коргагандай, оц I колы м ен ку р ауаны cepnin-cepnin тастайды. EpiH кезе- ] pin танау кусырылып кеткен. Кез жанары сенер шац- Ка таяу, тура карамай аласурып жатыр... ■— Ш ы рагы м, диналып жатырсыц гой, не болды ? '3 Ж ауап берудщ орнына шап 6epin учительдщ колын ! устай алды да, кыздьщ етй з саусадтары кысып жы- пывып бара жатты. Элйз кыз колына бул куш калай б1ткен, сы гы п барады. К ален жалма-жан кыздьщ сау- сагынан колы н босаты п алды. Енд1 e3i кы сы п устап бьтепн сипап едк дене flipia кагып тургандай кер1нд1. ] Ол себеп iaflefli: Н е болды ? А я к астынан кездескен 1 не ауру? Оба емес пе? Баска мундай кенет ауру бар Ч .ма?.. А ласурм аса да, учительдщ салмакты м1нез1 тез I osrepin KeTTi. Ойы кешеден бе р и окиганы шарлай бас- • тады. «Казак-орыстар. Соракы окига. Хашм. Аманкул. | Баска KiM келд1? Э дш бек!..» — Ж ум ай ка йд а?— дед1 Цален орнынан уш ып ту- 1 регел1п. — Сыртта жур. — Шакыр! Сырттан ж упр!п келген жука сары баланыц кез1 уясынан шыгып кете жаздады. — Кушэланы кайда койдыц?— дед1 Кален одан. i Бала коркы п кетт1. — М аган Э д т б е к .б е р д ! оны . Т у л ю аулаймыз деген сол. Мен емеспш. — Алып кел, 6epi. Кайда койдыц? К т з д щ ipreciHeH бала койган нанын таппады. — Осы жерге ты гы п ед1м ... Ж о к — Э ц пм ен щ уга й р елген ш Кален анык сездк Ол жал­ ма-жан Ж умайга: — Кубайраны шакыр, тез!— дедь Кыз аж ал аузы нда жатты. Оныц ж узш е уц!лген са- йын Каленшн ойына ауыр нэрселер жупрдь «...Кеш е гана ец бектеп.терге ж етш , каз турып ке- реге бойын кармаган н эз ж денел1 Загипа. Эке-шешеден ж асы нан ж е й м калса да кемиплйсшз Qcin efli. т р а к , вте шамшыл, кам кещ л бала болып ecin едь Молда- ныц алдында зерек Загипа атанган бала едь Кеп оки- ты н ед ь Орысша да окы п, ж аза бастап едк в р ш тал- 324

1ай балрын д ы з. 0 MipnreH дош тасдал ы ж аты р. Оныц JciriH аш ар-ашпастан дуниеге д ош айтпад. Кушала... S-' im ri. Не у ш ш ? Зулы м ды д зардабы на ш ыдамай iui- ri...» KipreH бойы тазесщ б у й п улгермеген К убайрага Ка- — Жангали фельдшерге шап, Кубеке. Загипа ауыр жатыр,— дедь — Не наудас дейш ?.. — У нлкен... — Сут iuiKiey керек,— дед 1 К убайра. 03i уйден ж уи ре шыгып атына ер салды да, отыз шадырым жердей ByKi Жангалига шапты. Ажал адамга эр жадтан келш жатты. Ол тузде де, уйде де аузын арандай ашты. Ж аз айран-ш алапты талш ы к етш , аш ы д-тесш ш ым ды стауды д коледкесш де кун Kepin келген сы бы згы ш ы К айыпдожаны д ж е й р KeMnipi ку з т е се к тарты п алды. ;Т есекй д аты бар, заты ж од — ш ыдылтыр алашаныц устане жайган еш ш тулад пен не замангы дурама кер- |пенщ далдыгы efli. К ус тесек , д ус ж асты дтардыд дал- дыдтарыныд дайда далганын да табу диынга согатын, олардыц орнына сыбызгышыныд кене ш и д е т н щ 6ip eHipi ж асты д, 6ip ет ей керпе. А у р у кем ш р д щ алгаш- д ы кезде к ед ш ш сурап ж ш -ж ш Kipin ж урген абысын- ажындарыныд кун дара суыдда айналып, азынаган аяз бала-шага мен бузау-торпадтарды дазан жадда И'ргел1 мурш алары да санаулы далды. Ертелькеш отын тутатып, коже-Датыгын дайындаган Тояш тыд Мэди- нейнен езге Балым кем ш р б1рнеше рет там ад э к е л т , «уйш жинасдан болды. Ш еш ейнщ басын суйеп, сусы- нын беретш шшкене Кали да 6ip куш бугежектеп уй­ ден шыдпай далды. Балымныд тапсыруымен esi ыстыд сорпа-су iurin кетей н , ш еш ейне с у т апаратын бул дол- ды-аядты бала от жагып, тутш тутетуден де далып дой- ды. Х а к1м д 1 казак-оры стар е р т т кететш к у ш ш ш кене , К али куш бойы ауру ш еш ей не ты гы лы п, 6yp icin отыр- ды да, ертедше ауру кемшрдщ ж упы ны .тосейне да- тарласа дисайды. Тадертец хал йлуге келген Тояш, меддеген кемшр- дщ жанындагы 6ip уыс болып жатдан баланыд басын устап едд долы ш одда тигендей сездд баланыд дызуы б е т шарпыгандай екен; додгелек ж у з! бейне 6ip от iui- 32S

ш де калган ж ез табаныц тудандей, кез жанары магы- насы з, оикастап Kerri. — Калижан, басыц к у й т барады гои, кай жер!ц ауырады? дед! Тояш, бала жауап катпай, оган тура карамастан сыгырайган сокыр терезеге багып козде- piH аударыстыры п-TeKKepicTipin елденеш 1здегендей болды. — Сен ауы ры п калган екенс!ц,— д ед! Тояш оган ете салмакты пшйнмен. Оныц бул тап осы сиякты кезге KepiHin турган шын- дыкты eui6ip е с т п б1лмегендей жацалыц есеб!нде айта- тын эд етш бала ачдады ма, ацдамады ма KiM б!лс!н, бар болганы em6ip ж ауап катпастан кез жанарын тец- Kepicnpe берд!. — Су imeciK б е ? — дед! о н а н Т ояш сэл уакы т кез!н айырмай, баланыц албыраган деп-децгелек ж уз!не ца- pan отырып. Бала бу л сур акка да ж ауап катпады, элденеден цо- рьщ кандай урейл! nimiH керсетт1. — А уы рган ы на б!рнеше кун болды. М ен!ц эл1м к еткесш басы мды суйеп, сусы н 6epin жатпай ж ур ед!... Б у п н ...— деп куб!рлед1 кемп1р тамсаны п. Ол сусы н сурагандай Тояшка элс!реген п!ш!нмен кезш аудар- д ы .— Б у п н кы зуы катты , сандырактап жатыр... — К ызуы катты болса сандырактатады,— дед! Тояш темен карап. А з отырганнан кеш н: — Киын бол­ тан екен саган ,— деп, ж ецгесш е аяныш б!лд!рда. — К удайды ц ба ск » салганын керд!к. Тек KepiMra- ли ж аны м аман ж ур се... Уйге аман оралса... Алдымен сол жылгы апатты сузектщ жаздыгун! кек1рек аурудан кайтыс болган Цайыпкожа сыбызгы- ш ыныц уй!нен басталатынын, оныц артынан улкен ауыртпалыкпен бу й н ауылды аралап шыгатынын Тояш б!лген ж ок - BipaK ол к е п и керген ж эне шалдардыц тэ- ж !рибе-болж алдары н KeniperiHe ж аксы туйген ж ан ед!. — Ж убай, сенщ наукасыц да, мына Цалидыц нау- Касы да сузек,— дед1 Тояш аздан кеш н.— Сузекке ку- TiM керек, к у т !м болса тез кэтерш еещ дер. 9 йел тагы да там саны п, Тояш ка к е зш mrin еда, 6i- рак оныц не й л е й барын ацдай коймаган enKmi шек- пен бешпент!н!ц цалтасынан шакшасын суыра бастады. — Ш ебер цайным, Мэдине кел!п кетсе. Аз-муз су­ сын царастырса... Сонсоц...— А ргы жагын айтпай ауру кем ш р олс1з цолын ептеп кетерш , сылк eTKiein Tycipin 326

— Мэдине келедь.. яйберейш , Ж убай, ж 1берейш . !усын экелед!,— дед! ол жалма-жан ёсш ке карай ж у- iin. Эйел!н ел!м хал!нде ж атдан Ж убайга ж !бер!п, ’ояш ады л сур ауга Каленге кел!п ед!. Ец!реп жатдан Макканы керш ол ш ошып Kerri де, ipai; аз отырганнан кешн бойы уйренш, Каленге кел­ ен ж умысын айтты. — Жангали фельдшерге адам ш аптырдым. Келген :од даратармыз сорлы кемш рдь Баласы тузде, eei уйде \\уние салу деген осы . Каленнщ бул сезш Тояш удпай калды. Ол эскерге ш ынган К эр!м галидьщ ж айы н ecTireH ж о д едь Е кш пп белмеде М экка тагы да ун салы п efli, Кален :оныд дасына к ел ш : — Сабыр ет. Докторга ж 1берд!м . У лгер ш келе алса | жанын алып калады,— дел жубатты. 0 3 i аз уадыт темен тусш кеткен едсесш зорга коте- pin, диналып жатдан ды зды д norinflip жуз1не дайта бадты. Ол оз к е зш е 03i сенбедь К ы з бет1нде озгеш е 6ip нур жайнай калган. КаС пен дабадтыд арасындай дыс- да мезетте жан мен тэн мулде oerepin кеткен: элп деп дату цабав; кенеттен ж а р к eTin ш атты к нуры н ш аш ып ж 1берген. Э л п д е п д ула туздей куды л бетте д аз!р жан шырайы алаулап тур. Бул не гаж ап?»— дед! Кален iuiiHeH.— Ж а с дене у аш уы н ж ед геш м е? К ы сы лш ад 'к езед о т п б1лем...» i EciKTeH eHTire KipreH Ш олпан д ы з дасында едкейш турган Календ! Kepin Kepi ш егш дк BipaK оны Загипа байдап калды. — Шолпан,— дед! ол акырын гана.— Шолпан... мен онымен дауысам... Аргы жагын айта алмады. Шолпан жакындай ту- cin efli, кы з K03iH ж ум д ы . К енет оны ц Tyci суы п ж ур е бердд Кален едкейш кыздьщ колын устап улгергенше ж ас дене жаИ тапсы рды ... Ол мед-зед болы п 6ipa3 тур- ып, екшпп болмеге шыдданда, Тояш насыбай атып, томен дарап жер ш укып отыр екен. — Бады тсы з жандар... 6api ба ды тсы з. А йнала ба- дытсыздык,— дед! Кален уй ш ш д еп лер д ! кез!мен су- 3in.— Уйде д е, туз де. Кашан бггед!?! Ол содгы с е зш щ элдек!мнен ж ауабы н куткендей турып калды. 327

5 Х а ю м Эбд1рахманга ж етуге асы дты . Ол Богдановкадагы тапсырылган жумыстардан взге де кеп 1C б т р г е н д е й болды. Бадытжанныц вз долымен жазылган ундеулердд жасырын штабтыд жарнамала- рын елдег! йлектес учительдерге жетщзумен катар аса керект1 адпарларга уш ы рады : Ж ымпиты жасадшыла- р ы ны д ереуш к е т е р т хан ордасын талкандаганын eciT- Ti. Е сй п кана койган ж о д , оны ц адидат одига екенше уш жузден астам дарулы жМ ттердщ вйтиев отрядына досылуга шыдданына эбден кез1 ж етй. Муны жалгыз Амандул емес, Кален учитель мен Жымпитыдан сол кущ келген адамдардыц бэр! айтып келд!. «Бул хабар- ды тез ж етш зу керек. 9 бд!рахман отрядыныц дай жер- д е екен!н айтатын ш апдыншы ж 1беру керек. Бул ер- ж ур ек й жасадшыларды дарсы алу керек. Мен сол дар- с ы алуш ы ларды ц imiHfle болуы м керек. Н урымды дарсылап алсам, сонсоц Мукараманы керсем арманым болм ас едП Ж од , мен далайда досы луы м керек. Ка- лайда отрядда ж етш 6ipre Текеге KipyiM керек. Текенщ босатылуы аныд. Бул адидат. Бул куш ертед коз кере- Т1Н д уаны ш . О, inipKiH. Д усяны керсем, оны д ардадты екесш щ босаганын керсем? Шешен Дмитриевтщ сей- леген1н кер сем ! 9 ттец, осы арманга жетсем...* деп ой- лады ол Есен Аддатысынан асып, тура Цабанбайга бет тузеп келе жатып. Х а ю м н щ кун 1 ке ш е п ел1м аузынан далганы 6yriH eciHeH ш ы гы п кеткен сиядты . Оныд ж уз!н де даз!р 6ip тал peHiin келедкес1 де далмапты. Ж айнаган ш уадты кун сиядты. Кезшен ш аттыд нышаны ушдындайды. в т е-м ете 6ip ж арды н сездер iuiKe сыймай, бейне ернек- теп тур га н T3pi3fli, epiHflepi ж ыбырлап-ж ыбырлап кете- д 1. Сызыла тарты лган e3yi ж !бектей ж ум сад, шугадай жайнайды ... «М ы нау... Гречко. К эд !м п дос Гречко. Bip гана Мещцгерейд! дутдарган жод, менщ дутылуыма д а б а с себеп болтан iari ж ан. Бул болмаса мен тэуекел етш дауш т! амалга бел байлар ма ед!м! Бул болмаса мен Ащ ыдан api асы п Бударинге дей!н ана сотдарлар- д ы д арасы нда кете барм ас па ед!м ! Кете беру емес... ж од , бул ieriHiK ierici. Ж ауы здарды д дан irnep ниетш дулад д а сы бы р erri. М ундай д ос, мундай i3ri ниетй ж анаш ы р сирек кездесед1. М ун ы д !стеген ж адсылытын еипрде де умытпан. Айтдандай, Гречко Бородин полкы- ны ц тас-талдан болганын ез кез!м ен керген жан. Keai- 328

керш дойган жод, кэд1мг! оныц пшнде болган. imiHAe болган Tipi айгад. Цы зыл гвардияныц юйдын димылын бар жанымен, т этм ен сезген жан. у н ы Эбд1рахМанга TeeipeK ж етш зш , ез аузы нан сей- т п бергеншц oei даншама жацалыд! Мунан цандай ;орытынды ш ыгарар екен?! Ж од , тез ж е ту к е р е к »— (еп теб1не т у е й ол А м андул «сы йлаган» к е к атты . XaKiM Гречкомен датарласып, ж ол дьщ д атдад шо- ;алагынан даш дадтай ш еткер!рек жур1п келе ж атдан .м андулдыц алдына Tycin ж ортацтай бастады . Ол жеушен tarepi озып кеттъ Оймен надыштаган оныц |рман сарайы бейне к ез алдына елестеп кеткендей, со- \"ган тез ж етуге ум ты ла т у е й . А л , ж ол ж у р у ге ж алы гы п сермеген жэне eMipi аузы эц п м еден босап уйренбеген Амандул ей -д е р й Гречкомен сейлесу эрекетш де ед1. • Юны дызыцтырган бу л м омадак жузд1 ор ы сты ц цазак- р а с е й л е й й т , сейлегенде TinTi д ы зы д eTin мудамдап созып, мадалдап cenneyi оган датты унап кетть Эй, оры с отагасы , ci3 м уды м , дэмдеп сейлейм з. Кэ- qiMri 6i3flin елдеп тамсаны п свйлейтш А дм адияш а !сейлеййз. Адмадия кейде келкйрмей бузып алады, !]пацданам деп элек болады . А л, ci3 бар гой, дудай бьле- |дЗ деп айтайын, тап азаншы А й гож а сиядты сы з. Typi- т з д 1 айтам. Айгожага удсайсыз. Оныц да шодша са- 1далы тап ы здш ш дей , б1р ад сэр ы ем ес, дара. Оныц да атда отырысы ауган ж од, тап й зд щ отырысыцыз: дуй- рыгынан шаншылып далады, бейне ерге дадап дойган тебен ине сиядты . TinTi бар гой, и з г ш уста уы ц ы з да А йгож ад ан аум айды : м ына ci3 д усап долы н i.Trepi сб- зып оты рады. М уды м долы талмайды гой дейм 1н, ci- рэ. Меи олай устап отыра алмаймын. А йгож а да арыд, ci3 сиядты ж агы сопайган адам. Ж а сы б эл ю м с1зден улкен шыгар. Елуге келген адам гой. (Лздщ ж ылыцыз не?— деп сурады Амандул Гречкодан. К ы зы гы : Г речко ж ы л цайыра 6inefli екен. А м а н д у л гаын ниейм ен сурап едь Оны сынау уппн емес едц ол орыс та жыл дайырып ж ас санайды деп туеш етш . Биыл жыл жылан болады. Жыланнан жылан Дырыд тогыз. Менщ де ылым жылан,— дед! ол Аман- дулга дарап.— Сен А й гож а д ейсщ , анау дейсщ , мы- пау дейсщ. Адам адамга толыд удсамайды. Мына сен де басда жы лды ш ы ларга удсамайсы ц. Bi3re epin кеттщ . Сен1к1 м адсат басда. М адсат кана у д са с бо­ лады. А мандул не дерш бщ мей далды. Ол дайта-дайта 329

Гречконыц бетше дарап, оныц сезш щ шын магынасын ура алмаганын байдатты. — Сен т ец д ш й ж адсы коресщ . С е т тец ететш ана дызылдар. Мен де сол дызылдарга досылуга шыдтым. Мен де те ц д ж 1здейм1н. MiHe, м адсат 6ip деп осыны ай- тады. Амандул басын шайдады. — Орыс отагасы , сен адылды адам. Б1здщ Ш угыл- дан кеп ады лдысы ц. Сенщ ады лы д К,ален агамдардыд ады лы мен ш амалас ту сед ь Катын-бала бар ма? — Бар. Соларды тец дж ке ж е т т з у ymiH, ез1м де тецдж ке жету унпн энеуй кеткен бузыдтардан дашып далды м, ж !г1т. Мен Ьрыс кедеш , сен дазад кедейь — Сен де малшы? — Мен малш ы ем есш н. 3 o6 ip керген крестьянмын. А т ы м бар, сиы ры м бар, ж ер1м де бар. Б1рад, соны ты- ныш отырып пайдалана алмаймын. Казак-орыстар жад- сы жерд1 бермейдд ж адсы ш еп й шаптырмайды. А т керек болса — сен ш ш алады, арба сыны д болса — се- н ж ш ж егедь Адам керек болса — атаман алдымен с е т айдайды. «Сен хохол, сен казак-орысда тец емессщ. Сен де, киргиз де 6ip. Х айуан» дейдь А л , согы сда зор- лап жазады. К ердщ бе, мен олардыц атын суарамын, ж ем ж ей зем ш , ерттеп беремш, отын жагамын — тура малай боламын. Амандул тары да басын шайдады. Оган мына момадан орыстыц хал! аса нашар керш ш Kerri. — Цадол дарашекпен бе?— деп сурады ол. — Х ахол деп малорустарды айтады. Дарашекпен деп егш еккен шаруаны айтады. Казак-орыстардыд байлары олардыц дайсысында болсын езшф* кем са- найды . Т еп н ж у м ы с ш тетедд заб1рлейда. Буларга ж ол да em6ip бегет кездеспедк К еб1несе ел- ден аулад epiCTi даламен асты. К у з п дара датдадта се- леул1 д ы р, yftip-yftip жы лды табаны жыбырлаган ул- кен ойпаттар шодаладты, жылтыр табанды ауыл жо- лынан алдедайда журшке жайлы тидь Кей жерде оба ыгында паналаган жылдышыларга тодтап, олардыц тор сы д б у ш р ш 6ipre сырысып, дорж ы н т у б ш дагысты, кеш ке дарай ж алгы з уй отырран шеткер1 дыстауларга тунедь Болыс, билер кездесш далган жерде: — А дтебе уалаят буйрыгын жетгазетш шабарман- дары мы з деп ас-су imyfliH сыйлы ж олын да тапты. К ебш есе кедей-жалшыларга донадтап: — Тецд1к ж оры гы на аттанган Эйтиевтщ адамдары- 330

[ыз. К еш ш пей келем1з. Бостанды д эперем 1з. Тере би- еп, бай тепмлер заман 6 iiri,— деп сыбырлады. Уппнпп к у й Шьщгырлау тубшде далыц жасадшы сатыр деген хабарга да кезшта. Буны кешшпей вз кез- ;ер1мен де к ер д ь А лы стан сурап, дарасы нга дарап ту- ia болж ап уйренген Х а т м мен Гречко булад бойында- ы езгеше кыбырды б1рден ш амалады. — Сонау nimeHi кеп ш етю улкен уй мен ойдагы Ki кы стаудьщ арасында ерсШ -дарсы лы ж ур ген атты- 1ы тег1н ем ес,— деп ед1 XaKiM. Гр ечко к е з ш ш уйе да- — Штаб бар ол жерде.. Цырга дарай кеткен екеу >арлаушы. Мен баганадан 6epi байдап келем ш ,— д едь Калай болганда да ездерш щ acKepi екеш н ан ы д бьлген- (1ен кейш XaKiM сол nimeHi кеп уйге карай бет бурды . Алдынан ш ыгып докум ен т сураган у ст ш д е шинель, ба- рында ж уры нды б ерк1, аягы нда байпадты к а за к eTiri iap шала солдат.кара ж ш й к е Х агам : — Штабка алып жур, бастыгьща айтар дупия се­ й м бар,— дед!. ЗШггг «бу л кандай а д а м ?» деп ойланган да ж ок - — Мынау орысты кай жерден туткындадыц? Сыры вар сайтан ш ы гар,— деп ш табка бастай женелда. | Аманкул оган штабка жеткенше 6ipa3 сез айтып та салды. — Мен муны туткынга алган,— дед! ол.— Цашып бара жаткан казак-орыстарды таудан аса бергенде ди- КУлап ш ауы п... к..... т у сш 6epin ед1м, аты ж аксы лары Кутылып KeTTi, аты нашар мына агайы н долга Tycin далды. Бул 6ipaK, казак-оры с ем ес, дадол к ер ш едь Ца- долдар момы н, д азадда 6ip табан ж а ды н гой. Ш инель киген дара ж ш т оган K03iH аларта 6ip да- рап дойды да: — Biere сендей суай т ж т т т е р де керек,— flefli о л Амандулдыц жауга шауып тутдын алар Typi жогын байдап. — Сен де суайтты кермеген екенсщ , ж ш т м . Суайт цеп сен б 1зд ш Радым галиды айт. К|азад <<кез!н ж у м ы п BTipiKTi доя бередЬ дейдй А л, 61зд щ Радымгалилар ке- йн жумбай айтады. Анау кун1 Текеге барганда Радым- ’яли атаман М артынныд у т н д е болы пты . Сулу дызы >ар еден, сол дызбен би билеп, 6ipre ш арап iniinTi. А та­ ман Радымгалига: «Сен, Радым аш ка, молодец. Цы зым «ir iT тацдап ж у р ед1, сен унады ц, кел1п ж у р » — депть Ешннй барганда, А м андул, с е т ертш барамын. К уйеу 331

жолдас боласыц. Бэлдам сен жанарал Адкетеннщ кы- зыи алып дашып кетерсщ. Ол да дазадда тием!н дед! Дазадда тимей дайтсын, ceHi мен мендёй ж тттерд ! ке­ рш турганда,— дейд! Радымгали. Мше, осыны айт айт- цыш деп. Мен!ц 6ip орысты долга тушргешме сенбей- сщ, муньщ Tin-ri Keaici келш тур гой... I SKiriT басын шайкады да дойды, шпнен «мынаган сез айтып болмас» дедк Гречко мен Амандулды кеп жйчттщ ортасына тас- тап, 03i басшылардыд устше Kipin келгенде Хадамнщ журеп алып ушып бара жатдандай болды. Жазда кер- ген жас Андреев терезе алдында карта бетш шимайлап жатыр. 9бд!рахман сэры дагазга шылым орап, к!шке- не столдыц айналасына долдан icreg салган дарагай скамейкага т!з1ле далгандардыд дад ортасында туре- гелш тур екен. — Уа, Жунысов, 6epi кел. Аман дайттьщ гой Teyip,— деда ол ес1ктен дысыла жылжыган Хак1мге долын созып. Хак!м жагалай отыргандарга дол 6epin амандасып erri де, хал-жайды баяндай бастады. Сад-ыпкерей мен 9бд1рахман да, оныц дасындагы ГалиаСдар мен жыга танымайтын дара Kici де Хашм сезш зейш салып тыцдады, кеп адамныц алдында . ге- селш п л безеп кермеген бул Ж1пттщ асыгып сейлеп дызара тускенш байдамаган болды Садыпкерей: — Жадсы, жадсьд Радмет, ерлйс штегенсщ. Енд1 тыныд, тамадтан да уйыдтап ал,— дед1 Хаюмге. 9бд!рахман орнынан турегелш, Хаюмшц дасына келд! де, од долын иыгына салып: — Жунысов, сенщ жаздан 6epri отрядда тигазген кемепц умытылмайтын кемек. Ал, мына даз1рп, осы жолгы уш болысты аралап erin, ондагы кез1 ашыд азаматтарга Совдеп сэлемш жетк!згенщ, саналы ж т т - терд1 отрядда тартданыц. Жымпиты хабарын толыд мал!мдегешц — cenin революцияга жас солдат болып nicKOHinfli дэлелдейд!. Ал, даз1р жагдай мен мшдет мына турде: Цызыл гвардияньщ 4-армиясы Орын- борды босатты, Оралды уш жадтап дыспадда алды. Осы айдыц гойнде... осы ай емес, осы жуманыц iiiiiH- де Оралды адтардыд данды шецгелшен дутдарады. Шз соны досыла дутдарысамыз. Шздщ орыс, дыргыз болып дураган отрядымыз сол Оралга арда бет пен ба- тыстан ат дойган 22-дивизия мен 25-дивизияга кемек- 332

■ecin 6epri жадтан тшсем1з. Анау дара Kici — дед1 Эб- ррахман Мембетй керсетш.— Жымпиты жасадшыла- >ын бастап 6i3re алып шыддан батырдыц 6ipi. Олар >сыдан дырыд шадырым жерде Ойыл офицерлсрш ку- далган кершедь Оларды кутйрмей осында шады- |рып келуге сенщ замандасыц Оразды шаптыргалы тур- 1ыз. Ол басы-дасында болып. сол ер жасадшылардьщ расында журш дем берген жас. Сен даз!р Садыпкерей гад айткандай, жат та дем ал. Кешке жйтгтер жо- ■ыдда шыгады... Бэр1м1зде кетер1лем1з. Оралга да- >ай...— дедь Хак1м Эбд1рахманды душадтай алды. — Эбд1рахман ага, мен шаршаганым жод. Кеше •ip шаруаныд жылы уйше тусш, уйдыны дандырып |лдык. С1зден йлеййшМ: мен Оразбен 6ipre сол жа- адшыларга дарсылап шыгайын. Ci3 осыган рудсат Ierini3...— деп втшдй Калайда Жымпиты жасадшыларыныц алдынан шы- гуды арман ейп Х а т м Эбд1рахманньщ аузын бадты. Карсы алдында турган бул ici epTeri бола бастаган дай- 1ратты басшынын жауабын KyTTi. Эбд!рахман Мэмбет- 5ке 6ip дарап алды. — Мына Оразбаевка досып сен! ед диын icKe, 6ipan щиын да болса ер ж т т т щ колынан келейн абыройлы >жерге жумсайын деп ед1м. Енд1 йлек етеец амал жок,—дед1 ол тагы да Хаюмнщ иыгына долин салып. JСонсоц аз бегелд1 де ойын туптедь— Сенщ орныцда болсам мен даз1р уйьщтап тынЫгып алып, тацсэрщен 1 полкпен 6ipre Текеге ат дойысуга аттанар ед1м. Есщ- де ме, Жунысов, жазгытурым атаман казак-орыстар отряды элыз Совдепке адсызда бассалып, басшыларын турмеге тыдданын? Енд1 сол ардадты азаматтардьщ [ босанганын кору де Tepic болмас ед11 бзщ 6ipre арала- ] сып, «батыр казак-орыстардьщ» батырлыгыи сынау да |ж т т к е керек-ад нарсе. Тап сол минутта Хаймге Эбд1рахман езгеше керЬ Hin кетт1. Оныц шымдай дара мурты мен дара дасы. ecipece ад ей багдарлаган мойылдай кезд кел!сй. мур- ны, Tin иыдты сулу денем тек дана осындай дылапсыз кепйц сушкй басшыларына б!тейн сиядтанды. Ол Эбд1рахманныц озше мыдтап ceHin, сынды сапарга бе- Шмдей, оны дайрай TycKeHiH елемедг. Тек дуанган- нан ол: — 9бд1рахман ага, жасадшылардын арасында ала жаздай кермеген дос-жарандарым бар едд— деп жуз! 333

□ — Жарайды,— дед1 Эбд1рахман,— Ал, 6ipan полк- ■гы дуып жету оцай болмас. Бул ic артда дарайлауды кутпейдь.. Сеййп Хамм мен Ораз Ащысай басында далган далыц жасацшыны полктыд ieiMeH TepeKTire бастап келуге жиналды да, 4-армиядан тыгыз жарлыд алран Эйтиев пен Парамонов бел1мшелер1 Акутин дивизиясы- нан берга беттей жуздштерш бушрлеуге аттанбацшы болды. 6 Тацсэрще Мэмбет Шыцгырлау тубшдеп елден ек1 тулып алып келД! де: — Жасыцда дайсыц бэйгеге кеп шаптыц?— деп сурады, доршалап ушрьле тускен жшттерден айдайлап. Журт оныц сурауын тусшбей далды. Айнала жым- жырт, 6ipiHe-6ipi дарап «не айтайын деп тур?» деген туйсшге йрелш бегеле туей. Жасында бэйге атына мшбеген дазад баласы аз, ед болмаса муше алып да- шып уйренген дала ду тадымдары гой. Б1рад бэршщ бвгелгет даз1р: «Мэмбет 6ip енер шыгармай дойган емес. Элдедалай оныд дегенш орындай алмай далып, пушайман болганша ацдысын аддып, жауап датпай туру абзал шыгар» деген тосырдау едь Ацдатыдан келш досылган Хаймнщ 6ip орыс, 6ip дазарын Мэмбет ani тани доймаган. Олармен й л даты- сып та корген жод-ты. TinTi вз жнтгтершщ дасында KyHi кеше келш олардыц бупн внер кврсетуге жарары бар деп ойламаса керек. Квпйц алдына жуйрш шы- — Мыдты ага, мына мен кеп шаптым бэйгеге. By- Kin Дуан мен Аддатыныд, Дашарсойган мен Ащысай- дьщ бойында мен1д тадымым тимеген бэйге кек, мудым болып керген емес. Жэне оныц уейне Шугылдыц мыц жылдысыныц 6opi шейнен бэйге бермеген дыдыра жалды дыл дуйрыд, ал, соны багып ейрген, дулыны- нан бастап алты жасар ат болганша дуладтап уйреткен осы алдыцда турган жаман шщ гой. Ана жылы дас- да айгырмен Турлан балаларыныц атадты тойында бэйгеден келген де осы...— деп, Амандул желд1ре же- нелш ед1, оны Мэмбет: 334

— Эй, сен цайдан шыга налган eKi кулагы TiK, жер стынан ж ш ?— деп акырып калды. Аманкул шошып кетть Kepi шегше туей. Bipan (аусын бэсецдеткенмен айтканынан кайтпады: — Дау ага, мен жэне атца да женрлмйн. Денен ту- чл кунан да мен! жук кермейдь BepiK сиякты да кер- иейда. Оныц тэсШ де бар гой... атка шабудыч деймш- ху. Шапкянда аттыц жалын. кушып жатып цалсач, eKi 1ягын жузш бара жаткан адамныц сирагындай созы- 1ып Kepi кетедк ез1ч бейне суга сучгитш жанша кейл- •ен атпен ат болып, алдыцнан сокцан желд1 найзадай сузейч. Кой, мен бэйгеден далып керген eMecniH. — Ендеше сен тустен кейш мешмен 6ipre жорьщка шыгасыц. Текеше бацылдап кергешц бар ма?— дед1 Аманкулга сэл езу тартып. Суеты улкен кара ж ш тч ч бастапкы ектем у ш т ц жумсара бастаганына Аманкул да, езгелер1 де жайла- са тускендей болды. — Теке болып кергешм жок, 6ipaK кошкарша бхрер [мейренетчшм бар еда... —■ Меюренген адам бацылдай да б1лер. Элде oepi- 'Ше улитын ба ед1ч? — Муны мешц Kaci6iM дей бер, дэу ага. 1щрдеп апг каекырдыч сычсып улуы керек пе, элде тач алдын- дагы токмеШл 6epiHi4 торкалы бикешш шакырган |ейк-уерезей жок иейз кыстаудыч ачыраганындай гу- леме yifli керек пе? — EKeyi де жарайды,— деп Мэмбет сезд1 кыскарт- ты да,— атычды банта. Kiiui бесшде шыгамыз. 03i4 6ip сезшен неме екенйч,— дедь Мэмбет ж тттерш щ арасынан шыгып, штаб жакка ■кетй. Керуге, б1луге эуес Аманкул Мэмбет кейймен ту- лыптыч неге кажет екенш мукшауга KipiCTi. Эцг1мен1 алыстан бастады. — Б1здач хажыныч уйшде гана бола ма десем, мы- на ел'ген бузаудыч TepiciH бул жакта да керек етед1 екен гой. iKirirrepre ойнауга керек екенш бшгенде мен оныч турлЬтурлшш экелетш ед1м : буканЫ керек пе, бузаудМ керек пе, кулындЫ ме, козынМ межэне оныч кай тустей кажет — бэрж де табатын efliM. Ха­ жыныч шоланы толы: тш й неше жылгы тулып керек болса, сонша жылгысын. Хажыныч туган жылынан берпйн де табар ед1м,— дед!. — Эй вз1ч де кебш ауыз xciriv екенйч, евз емес, ау- 335

зыца тускеннщ 6opin свйлейсщ. Муны ойынга керек 1 деп пе едщ соншама,— деп, 6ip ж й т оган рении 61лд1- pin салды. — Жок,-ау деймш,— деп apineg туей Аманцул,— ? Экелген соц 6ip овдысын экелсейпй. Мынау не? Шала ' туган 6ip ала бузаудыц Tepici. Жэне езш ныгыздап кеп- темепй де. Бугаи сиыр да ьщыранбайды, кврерс1ц. — Бузаусыз сиырды шту ушш емес, надан неме. Бул жау уркггуге. Жаудыц атын урттуге,— дед! элп жйгг чабагын туй т . — Бэли. 1шше сабан тыгып цатырган елген бузау- дьщ TepiciweH жау уркпетш болсац, онда согысудыц череп не! Орыстарга царсы мен Шугыл хажыныч шо- ланындагы бар тулыпты шыгарып чояйын онда. Таныс емес ж1пт Аманкулга наразы пшпнмен те- pic айналып кетть — Аманкул, муньщ неге керек екешн Мэмбет агай эйтады гой. Косшылыцка ceHi тацдап алды. Енд! тек айтканын тапжылдырмай орындауга тырыс. Оцай 6i- тет1н ic жок,' 6opi де табандылыкты керек етед1,— деп шыцдай тусп XaKiM оны бул эцпмеден белш, Аманкул сонда да коймады. — Жоц, енд! дегешм-ау. Б1лмеу жак,сы емес. Тулып екеш тулып ты да енесшщ чай жагынан апаруды ке- рекйтедь Мынаны мен орыстардыч жел жагынан впа- рамын ба, ыч жагынан апарып кврсетсем бе? — Тфу,— деп жерге туюрдо элп яйпт. Алайда, бугши жорычтыц мэн-жайын толыч туеш- ген euiKiM болмады. 8 cipece тулып жайы квбше жум- бач болды. «Жау ургатуге керек» деген ж1г1тт!ц болжа- ды да дэл болжал емес ед1. Аз уачыт откеннен кейш Мэмбет чайта оралды. Оныч часында Эбд1рахман Эй- тиевт!ч e3i бар едь — Ж Мттер!— дед1 ол езгеше 6ip ныч унмен. Сон- соц аз кдарш айнала анталай чалган Ж1пттерд1 кезь мен 6ip сузш втш : — ЖМттер! Атаман вскерМц атты полкы Жайычтыч осы бетшде. Оныч 6ip бвлшег! Шыц- гырлауды ерлеп Ачдалага жетть Бул болшекпч саны 6ip-a4 жуздок. Bopi де кад1мга Орал бойыныч казак- орыстары. Осы жузд!кке чарсы амал жасаймыз. Егерде iciMi3 0 4 га басса жауды келген ieiMeH Kepi чашырамыз. Ал Kepi чашчанын да, ТасчуДычча чарай ерлеген екш- uii ж уздж п де Белан отряды 6ip бушрден согады. Соч- чанда ондырйай согады. вй т к е т жау куш!нен б1здщ купплиз анагурлым басым. Жэне 6i3fli4 суйвнШшйз 336

f rum — вз ел!м!з, ез жер1м1здем!з. Сондьщтан асчан Ьермен, цайраттылыцпен, цайыспас табандылык.иен ке мршчдер. 03eKTi жанга 6ip ел!м. Азаттьщ ушш, |вд1к yiuiH чан мен жан пида. Дайын болыцдар! — Дайынбыз!— деп чалды жачынырач турган жь ттер.— Баста, Эбеке! — Баста! — Баста!— десп жамырап.. — Мэмбет, жинал,— дед! 9бд1рахман, Оразбаевца арап. Сейтй де eei кайтадан штабча карай журдь — МШцдер атца!— деп буйрык 6epfli де, Мэмбет- >3 атына беттедь Мэмбетйч он ж ш й «бэйгеге кеп шапк,ан» Аманчул- ■ы косып алып, он 6ip болып женеле бердь Ацбулактан шыга 6epin, Мэмбет eKi ж т т ш , мыл- гычтарын ерлерййч цастарына туцырта tariein, алга карай женелтй. Енд1 Спраз жургеннен кейш Аманцул- ды к,олыныц ушымен нусцап езше шацырды да: j — CeHi жылцышы дейдь Алдьщнан 6ip ушр жыл- чы шыкты, сол жылчыны берлжйре чуып кетуге тура (келдь Сонда сен бацташыга бой бермей налай цуып кетер ед1ч?— дед!. I Аманчул оныч бетше чадала чарап алды да, езу !тартты. j — Бврл!кт!ре ЧУУ деген 6epinie ЧУУ деген сез. Ал, I 6epiHi4 6ipi жатып чалады да, б!р! алыстан бугежектеп кел!п жылчыны урк!т!п ж!бередь Уршкен жылчыны жанамалап шауып, чайырмалап, жатчан 6epire чарай айдайды. Жатчан 6epi деч!не келгенш чаргып барып шаптан алады да жарады... — Мен саган 6epim4 чалай жаратынын айт деп тур- ганым жоч- Bip у т р жылчыны ез1ч чалай ч у ь т эке- ' тейч, соны сураймын. — Алдымен тонымды айналдырып киемш. Сонсоч чурычтьщ бауына чара качбач байлаймын да, ысчыра шауып, чалаган жагыма б!р у р к т п алып с!лтей бере- м!н. Bip eaipin алган жылчы eMipi точтамайды — тек | тоньщды желп!лдет!п, чара чачбачты чалтачдатып ке- зше тусе берсеч болды, жау чуган малдай жосып бе- редь — Ендеше, чаз!р ана кушчд1 айналдырып ки. Сон­ соч ала тулыптыч мойнына ж1ч!шке чыл арчанды байлап ж!бер!п, б!р ушын тачымына бас та сонау те- 12 х. Ес

бенщ басына царей шап. Жылцы алатын жайыцды кв- 1 pefiiH,— дед! Мэмбет Аманцулга. Аманцул буйрыцты eni еткен жоц. Ол к утсш ай- налдырып киш, суппа беркш1ц innd eaTipi жагын сыртына царатып KHin те алды. Ала тулыпты артына бвктер1п, цанжыгасына байлап соцында келе жатцан ж1йт жалма-жан ж!цпике цыл арцанды шпн кергцц- теп цатырып тастаран бузаудыц мойнынан тузац- тап 6eKirri де eKirani жагын Аманцулдыц цолына ус- татты. 0Mip бойы ат устшде ecin, жылцы цуып уйренген Аманцулдыц аты да езше лайыц екен: ж т т ысцырып цалып, ат жалын цуша inrepi умтылганда бул жылцы бейне цасцыр кугандай цос цулагын жымпитып алып кеале женелд1. Алыстан караген жанга Аманцул ат устшде тацулы жатцан 6ip жануардай кершдй Ал узын цыл арцан тагып суйреткен ала бузаудыц тулыбы бей­ не 6ip жынша ceidpin, царгып цулап, цайта турып, терт аяры эр шекешц басынан 6ip аттап жатцан элдеб1р урей шошырлыц жанды хайуанаттай-ац селтецдетед!, Аманцул ысцырыцты удетш, шабысты кес!лд1рщк1ре- ген сайын ол 6ip мал тупл адамды урштерлЬс дэу-пе- piHiK eei болды да к е т ... — Жарайды. BipaK алдыцнан шьщцан жылкышы- ныц цолында царуы да болады. Содан жасып цалып, езщд! де, взгеш де шерменде цылып журме. Ер ж т т елед1, елмесе icTepiH icTen шыгады,— дед1 Мэмбет, Аманцулды Kepi шацырып алып. Он 6ip адам Шыцгырлаудыц жагасымен теменг1 Аццалага царай аса бердь Аццала Ацбулацтан отыз бес шацырым жер-fli. Бул eKi селентц над ортасында Тшсай жатыр. Кеше кешк! хабарга Караганда казак- орыстардыц барлаушылары Т1ксайга дей!н ерлеп ке- л!п, 6ipaK элденеден ypiKKeH жандарша езшше кер! шапцылап кеткен. Мэмбет жарыцта сол Тшсайды басып етуге тырысты. Ол ж тттерш жалгыз аяк цыр жолы- мен цасцырша шубыртып, сирек шоцырацтап, жш-жи! аявдаумен отырды. Куз KyHi цысца, Kemi узац. Далада кеп жортып дагды алран Мэмбегйц ойы кун уясына Kipep-KipMecre Тшсайдан ет1п журт орынга отырып жетпей Аццала- га кулап кету ед1. Бул кездеген жерше ж е т т жыгыл- ран кезде арт жацтагы цальщ кол да Т1ксайдан етш Ацкалага теши улгермек. Егерде жау карсы кездесш жол бегелмесе, бар эрекетт1 1ц1рде 6iTipin алып, тун 338

1ойы торып, т а « ата к!ш кене далага дидулап к !ру рана алмадшы. Тжсайга TeHin келгенде жортуылшыларды дара ас^а атты дембелше сэры миги дарсылап алды. — Жол ашьщ, батыр. Аялдап ас жеп, атыда тыные ер. Аргы жагы сой туесе кезд! ашып-жумганша б!те- 1н нэрсе,— дед1 ол Мэмбетйд жанамалай кел!п долын лып. — Малшыд даяр ма, соны айтшы, Ергали,— деп урады Мэмбет,— ас жеуге уадыт жетпей далар. — Он бес, он алты шадырым жерге кез байланбай *сетейд. — Жеткенде...— деп бегелш далды Мэмбет.— Кеш- j<i ат суарудан далса, м й д TepicKe айналганы. Мына «адаган суыдта тадды далада тосу диынга согар. — Дегенмен жылынган жен, Мэке. ] — Малшыны айт. — Малшы дарсылайды... — Онда Ергали, 6ip-6ip тостаган дурт. Тек тез!рек болсын. Басдасын Kepi оралганда дэмдерм1з. Ергали Kepi шагггы. Сай басындагы уйге Ергали ардан бойы-ад озыд келсе де, Мэмбетйд айтдан 6ip-6ip тостаган дуртын да, дарпып жеййн дойдыц салдын ейн де дастарханга дойып улйрткен екен. Аттарын ейкйц кезше 1ле са- лып, жау-жорыд салтымен уйге екьек1ден Kipin он жМ т э дегенше дой сорпасына езген дурт ciMipin, дос долдап ет асап шыдты. Мэмбет содынан Kipfli. Терге IYHCie сэлем erin, 6ip йзерлей дастархан шетше отыра кетп де, табад 1ш1ндег1 оцаша далган бастыд маддай дуйдасын сыдырып аузына салды, таддайын жедь Бар- магымен басып, кезд! уясынан шыгарып асады. ¥сына Сергеи эйелдад долынан алып тостаган дуртты тутас Йм1рд1. Сонсод: — Рахмет, жедге,— деп орнынан турегелд!. Орта жасда келш далган бидай едд1 эйел длесе шы- гып, Мэмбетйд дасына таман жадындай туей. Мэмбет оны аттандырар деп ум!ттенд1 6iaeM, йзгш!н устап, атын келденеддете туеш едд эйел од долымен жагын

ж!г1тй жечге аттандырады. EKeyiH де керген шыгар- »| сыц. Ал, мен апалыч етешн, жолыц болсын!— деп, ойел \" квлденевдеген атца жейп келш мачдайынан сипап етй. 7 Жортып отырып жей-сепз шацырым жер алганнан кейш Ергали: — Мынау, Карасайдьщ цыркасы, кдз1р Айкала да керш ей,— дед1 Мэмбетке. Мэмбет бул жакта болып керген жок еда. — Кала езеншч кай бейнде?— деп сурады онан. — Аргы бетте. — Онда кай жерден етем1з? — Жаман еткелден. Суы ат бауырынан келмейдя биыл жачбыр аз жэне муз катып калган. 9cipece Аксу- дан epi езеншц кеп жер! ат кетерерлш,— деп Ергали оган бшейн жершш сырын баян ете бастады. Мэмбет енд1 сурактамады, ол ез ойымен шугылда- нып, айналаны кезге шуйе берд1 де «зэнталак 6ip оц жанбастан келсе» деп куб1рлеп койды. Оныч бул сезш Ергали Акналадагы казак-орыстарга айтканы шыгар деп топшылады. Булардыч сочында шыкканнан эчг1мелер! жарасып келе жаткан Жапалак пен Аманкул тура калып, батыс жакка колдарьш шошайтысты. Ергали оларга: — Ж ур!нк1речдер!— деп айкайлап efli, eKeyi элде- неге eci к е й п алыстагы кала ж акча кадала туст1. Олар каланын шйнде аттылы адамдар барын байкады. Кан майданда eKi жак жагасында саптагы колдыц эскерл1к eHepi, куралыныц басымдыгы жэне оган кол- басшынын тапкырлык Oflici тец келсе жау камалын бексер!п жупре 6epepi хак- BipaK кей кезде курал мен сол куралды колдану eHepiHin мулт1кс1зд!йне карамай кара басатын эскер де болады. Соньщ 6ipi сакадай сай- ланган атты корпустын генерал Акутин баскарган ди- визиясы efli. Бул дивизия ала жаздай «жалач аяк» Ча- пайдан таяк жеп, Орал каласыньщ батыс жак арка бе- йнде майдан me6iH 6epiK устай алмаган-ды. Ал, 25-ди- визияга 22-дивизияныч бригадалары косылып декабрь- д1ч бас кезшде калага eKi жактан ат койганда Акутин- ш ч атакты казак-орыстары тозган бездей TiriciHeH ыдырай 6epfli. Каменканьщ туб1нде оныч 6ip полкы Кы­ зыл гвардиямен каруын тастай берш ой бауырымдап 340

абысты. Буган бас себеп: адамшыл мадсатты упт пен исихаттыц нысанага дэл тигендШ болса керек. Окоп- *а, жауынгер арасында: «Жер шаруаншЬ, «Завод жу- иысшышкЬ, «Орыс едбешшй орыс ецбекиййнщ жауы iMec», «Совет ешмей данаушы алпауытда гана дарсы, >ныд таягын согушы ад генералдарга дарсы» деген ^ран-ундеулер талайга ой салган; ой салумен гана дой- май, дылыштасдан eKi жадты душадтасып табысуга жетектеген... Муныд усине, ойда, дырда, село мен станцияда, Tinw алыста жатдан бейгам ауылдыд шпнде ардасына аулымдыд батдан жандардыд дару устап бас KOTepyi «ер журен казак-орыстарыныд» ерлж салтын туп ке- тере взгерте бастаган. Басыну орнына бас доргау, ша- буылдан repi шепну ceeiMi кеб1рек билеген-дй Буган бурынгы «тук сезбейтш дара шекпен» мен «тары ескен дыргыздыц» imTeH шалран айла-тэйл1 досылып, Жай- ыд бойын 6ip шыбыдпен айдаган казак-орыстыд кун санап берекей даша бердь Б1рад содры содды шекей- не тие доймаган генерал Акутин Будар беттеп парти- зандыд димылга дарсы 6ip полкда жуыд казак-орыс- ты Меновой двор мен Тереки станциясында устады. Непзп жауы Самара мен Саратовтан шыддан дызыл гвардияны тодтату ушш im жадтыд тыныш туруы ке­ рек болды. Б1рад бул 6ел1мдерд1 де тынбай ыгыстырып келе жатдан дызылдарра дарсы аттандыруга тура кел- дд Осы сагатта Будар беттеп жузджтердщ орнын ба- сып тылды 6epiK устап турура Оралдыд Войско еюме- й Жымпитыныд жасадшыларын алдыруды мадулдап ед1. Ал, 6ip полкда таяу жен жузджтщ 6ip тунде бесеуш Орал даласын дорраура алдырды да, далган eKi жузджй Жаншаныд жасадшылары келгенше орнында далдырып дойды. Цалдырып дана дойган жод. партизан отрядтарын дордытып aperipeK ысырып тас- тау ниеймен казак-орыстар абай-додай димыл жасады. EKi жуздисй Терекиден Цабанбай Цадпадтыга дешн, онан да 9pi Шыдгырлау бойына врлеп бой керсегу маневрше жгбердд Осы бой корсету маневр!не шыддан казак-орыс жузджтершщ жолын тосып, 6epri жагынан Белая, ар- ры жагынан Эйтиев дозгалган. Булар казак-орыстыд данша жуздж екенш куш бурын бшдь Оралга тыдыр таянганын алдында Ташлыга барып дайтдан Андреев айтып келген. А дтардыц лагып шыддан жeтiм жуздж- TepiH тодтату гана емес, Андреев Оралды алганнан 341

кеМн непзп Войско эскерш казак, бетше шыгармау, | тегш тамак пен теин жем, шептен кагып, Жайыктыц елшз жаткан оц жак жагасымен ысыру максатын кез- деп едк.. О заманнан 6epi кеч сахарада 6ip кундак, eKi кун- дш жердеп душпанына кара куйын шабуыл жасап yftpeHin калган казак ж1пттер1 бар енерд1 жаудьщтв- бесшен тусуге, казак твсыймен карсы тараптыд атын алып кара жаяу калдыруга жумсады. Буган Эбд1рах- ман ец сешмда, еч мыкты, eMip бойы жылкы куып вскен, орыс арасында сан жыл болып, бшепшч куш1- мен бас течдагш коргап келе жаткан Мэмбетт! жум­ сады. — Цалай, алсач, олай ал, Аккаладагы атты казак ж уздШ тч атын куып ал. Жаяу журш койшыга да кол квтере алмайтын батырлардыч артына содан кейш мен мына караларды каптатып керешн,— деген ол кеше. Сейтш, мэмбет Аккалага TOHin келш кун екшдаге таянганда казак орыстарды алыстан торып турды. Ол ымырт ушрше ат алу шабуылына Kipicy;u4 камын жа- сады. Даладан тал алуга жансыз eTin Эйтиевйч кай- нагасы партизан Ергалиды женелтй. Цалгандары жар астына т у с т ыктасынга бой тасалады, корага тусер каскырдай, эр жерден 6ip бас кылтиып карауыл карап, жылжи-жылжи Ергали айткан Жаманеткел аузына да жетть Ергали актам кезшде-ак кайта оралып, он ж т т т ! енд1 каланыч тубше жетектеда. — Kaeip бакташ ы ды бы с бередк— дед1 ол, еч шетк! ш ш кене ш ы м корага Tirin. Шым кора-жай езеншн койнауына ушр1лген кала- дан KopiHe окшау турган 6ip жарлыныч жалгыз уй! болса керек, б!рак осы кез оныч иес!з екеш алыстан-ак KepiHin тур; тенАреНнде не мал жок, не шшен жок. KemKi сыгырайган шам жарыгыныч орнына сокыр жанныч кезшдей, к1шкене терезелер1 анадайдан ynipe- Шп кершеда. — Дыбыс емес,— деда Ергали аздан кейш, жачы- лыс айтквнын байкап калып.— А на и е«з шым уйд1н терезесшен «шайтан шырак* жылтылдаса болды, 1лге* pi умтыламыз. — Каз1рден-ак сонда жетш буксак болмай маг— деп efli Жапалак, Ергали оны тойтарып тастады. Казак-орыстар акымак халык емес. Олар кешка

фай каланын тубш торып ету1не де мумкш. Ал «шай- шырак» KepiHic, «ацдушы жок;, атты суатда ай- |ды* деген сез. Ат суару, суат ою десе бш гш тгш 6ip байцатып ца- [атын Аманкул да сез улесш алды. — Суат нешеу екен eei? Б1з бул жагынан кутш отырганда, цаланыц екшпи жагына айдап кетпесш •мэстектерщ. Аксакал, сен о жагын ойладыц ба? — Саспа. Суат аузындагы кутар анау шым кора, бзеннщ калага ец жацын жершщ esi осы. Эрмен карай ийдаса 6ip киыр жол. Казак-орыстар акымак халык емес. — Акымак халык емес, акымак халык емес... Ма­ ган солардыц акымак болтаны керек ед1, аксакал. Сен кайта-кайта акылды дейс!ц, куда тусет!н адамша, — Ай, сен суайт бала, созд1 азайт. Кеп сейлейтш неме екенсщ езщ. Бос эцпмеш койып онан да ана ту- лыбыцды калай «ойнатудыц» камын кездесец erri. — Бос сез емес, аксакал. Казак-орыстыц акылды болганынан акылсыз болтаны артык... Батанадан iCTin неден басталып, немен тынарын долбарлап келе жаткан Мэмбет аттан тусш айылын бек тч , берк1н баса кидЛ, белбеу!н жендед1. Сонсоц кала жакка ецкейт 6ip карап алып, элденеге к ?латын тос- — Казак-орыс акымак та емес, айласыз да емес, оны кой. Аттарын цаз!р 6ipiH жетектеп, 6ipiH айдап суатка келедк 9не козгала бастады... Цорцац адам колга тусед1, коркак адам ic бтрм ей д!. Алдымен осы- ны ойла. ЗКылкышы, сен Жапалац екеу!ц урк!тес!ц, баска сабалап элп еткелге айдайсыц, Ертали екеум!з карсылык eTepi табылса, жанын жаЬаннамга ж1бере- м!з. ¥ктыцдар ма? 9з1рлен1цдер,— дед1 Мэмбет атына MiHin алып. Bapi де етек-жец!н жинай TycTi, т!зг1ндерш тежеп такымды кы суга дайындалды. Аманкул басы на ш ал- масын орай салып, 6ip уш ын колты гына кы сты . Сейт- Ti де ол: — Ой, тонды айналдырмаппын гой,— деп шапшац- дап усйндег! ак тонын uieuiin, оны айналдырып ж!бе- pin цайтадан кид1. Шалмасын да кайта орап, суппа бер- к!не белбеулеп 6eKiTTi де, узын ушын сол колына орап алды. Сонсоц ол бектерген тулыпка да «ак кейлек» ки- г1здь Бэр1н ктеп болып, даусым шыгар ма екен детей

адамша eui рет iuiiH тартып тацертецг! цаншыгымен цауысатын цасцырша, ун!н булыцтырып нптен шыга- рып «улып байцады». Бул цасындагыларга бейне алыстан келген бершщ жан турнпкйрер уншдей кум- шлдедь.. Шым уйден «шайтан шырац» жылтылдамады. Жар астында буццан он адам кезек-кезек бас цылтиып ца- рап жатты. Уацыт созыла бердь Шым цыстаудыц ту- б!нде кыбыр да кершбедц уадел1 шырац та жагылма- ды. — Bip нарсе болмагай едь..— деп куб1рлед! Ергали шыдамай. Bipan осы кез жар жиегше атымен кетершш цара- уыл цараган Мамбет Kepi бурылды да: — ЖМттер, ерщдер соцымнан!— деп езеннщ жие- имен цалага жорта женелдь Ол богелместен жар астымен леюте inrepineft бердц em6ip цауш-цатершз, бейне ез уйше келе жатцан цо- жайындай, елец етпестен асты. Артындагылар шубыра туей. Элден уацытта Мэм- бет жардан й к кетерЪпп, цыр басында цазыцтай шан- шылып цалды. Ол жак, бул жагына кез тастай салыл, кешндеплерге цолын сермеп: — Тарт, Жапалац! Жылцышы, женел! Ана арт жацтан!— деп кезедь Сейтй де eai цалага царай женей бердъ Цыр ба- сына шауып шыццан Жапалац пен Аманцулдыц ко* з1не дощнен eTin кеткен 6ip yftip жылцы шалынды, Ол yftip жылцыныц алдында уш аттылы, артында цайыра айдап ею адам жинацтап барады екен. Алды- мен жапалац ысцырып цалды да Мэмбет кезеген кала мен ею ортадагы бос алацра царай цуйындата жене- лш efli, ззшше атыныц басын тежей Tycin, Аманцул теке болып бацылдап-бацылдап алды да, меюрене шапты. Ол суатца айдаган кеп аттыц соцынан тура шапты. MYшeлiк жер арызып кел1п тагы да бацыл- дады... Сонан соц тагы да меюрешп алып, енд1 дуц- юлдете келш дауылпаз цацты. Кешю inip элем1нде цойнауды не жын, не шайтан жайлап кеткендей бол- ды. Цаладан 6ip шацырымдай жерге шыгып кеткен ойында тук жок казак-орыстар цуты цашарлыц теке- Hin бацылы, дауылпаздыц сатыры, ысцырыц пен эл- fle6ip жер бушрш тушрерлш элем-тапырыц дыбыс мидай араласып ыгы-жыгы болды да кетт1. Мундай жайды бурын керу тупл цулагы ееймеген казак- 344

>рыетар мен нокта-жугешн басына турш айдаган эс- сер аттары дур е т т жецки туста. Тап осыны куткен- 1ей не болып далды?* деп елевдеген атшыларга Аманцул енд1 тура шапты. — Иисус Христос!— деда 6ipi, соцында жын ceKi- pin, ак шашы шубатылып жанынан ете шыццан жан- ды елест! кергенде. Жолдан жалт берген казак-орыстыц аты царгып- царгып кетта — элденешц Ty6i Tycin кеткендей жанды йлестщ ен бойы тагы да сатыр-сутыр, кутар-кутар ет- кендей болды. Ат та, адам да енд! дурк1реген шабысца салды, ала желедде не болганын айыра алмады. Шубатылган ак шашты албастымен катар, онан да урейл1 кара албас- |ты пайда болды, 6ip eKipin, 6ip iniiH тартып, жапырып cyein бара жаткан зэул!м кара бука сипаттас албасты еда. Бул, ак тонды, ак селдел!, ак тулыпты Аманкулга карама-карсы ек1рген «кара тонды кубыжык» белг1п! Жапалак болатын. Цаладан шетке карай жецмген аттарга енд1 Мэмбет пен Ергали жэне баскалары араласып Kerri. Булар белец алган аттарды иеымен коса куып, ес жиюга мурша бермей, оларды урып жыгып кетуге KipicTi. Бул ниет оп-окай орындалды: жолын кесе шауып куып жетт! де, 6ip атшыны Мэмбет соккымен урып аттан Tycipfli, eHfli 6ipiHiK камалап жур!п баскалары мойны- на тузак салды. Б1рак кеп аттыц алдындагы уш KiciHiK eKeyi б!р бущр шауып жетк!збей к е тт де, енд! б!рш!к кайда жогалганын булар б!лмей калды. Тек элден уа- кытта, бул алпыстан астам атты ездер! келген Жаман- еткелге жетк!згенде кала жактан мылтык атылып, у- шу болган берекес!з дыбыс шыкты. Б1рак кугыншы болмады. Так ата Эйтиевтщ каптаган кара-курым аттылы ecKepi Аккалага тешп келгенде Kenieri жузд!к жаткан бул шагын кала жым-жылас efli. — Казаков не выдашь— спалю хату',— деп акы- рып тусшен жан коркарлык Мэмбетке, орта дэулетт! т е т ю мекем-жайдык шокша сакал арык neci: Вси повтикалы. Нимае никого12,— деп басын и!п, шапшакдап 6ip шокынып алды. Жан жогы рас екен. Тунде б1рнеше арбага тиелш, 1. Кааак-орыстарды устав бермесеа, уйщд! вртеп иРберемш. 2. Blpi калмай аытып турды. Ввтен адам жок. (Украинша). 345

арба жетпегеш жаяу-жалпылап, атты казак-орыстар ! екшесш кетергеш аныдталды. Эйтиевйд отряды Белая батальонына досылып ад казактарды буШрден туй- йштей беруге бет тузедк Ар дадан, батыстан жэне шыгыс жагынан килтп, Орал даласын, кел!ге салып туйш жатдандай, зецб!- рекпен тодпадтаган Кызыл гвардияга шылбыр тастау- га асыдты. АЛТЫНШЫ ТАРАУ Кара жел шпн тартып тур... | Кей кезде адамныц ен бойын куннщ дубылысы би- леп кетедь Несерлеп дуйган дара жацбыр бойды сер- ; г1тпей, иыдтан басып, жард еткен нажагай мен шатыр | ете далган кун элденеден epiKci3 будтырады. ' Нурым ВДрде сыртка шыга келгенде жер тербелш, аспан селгалдеп турганга усады: ардадан соддан ду­ лей ызгырыд шарбад дораны сындырып бара жатыр; дамыс шеген басы шулап, мая Te6eci желп-желп етед!; уй жапсары турШп, муржадан жогары ысдырган жел бебеу даддан бадсыдай. Уйхдеген ызгырыд, сыдырла- ган шарбад, дап-дара тун панасыз дала, буйыддан ауыл — 6epi досылып кед1лге дайгы дуйып ж1берген- дей болды. Элденеден елепзш, элденеге журеп туйт- к!лденш, ардасы шымырлап доя берд1 де, Нурым шар­ бад дораныц ыгына отыра Kerri. Тула бойын далтыра- тып еткен 6ip суыд леп отырган сод бесед тартты. Bi- рад тап сол мезетте жел тына далып, жадагы айнала ысдырган yinfli дыбыс жод болды. Енд1 алдеб1р кезге кершбейтш дэу жан тадданып imiH тартып-тартып далган сиядтанды. Нурым шарбадда дулагын тосты, шшен тубшдеп би1к шегеннщ iiniHfle турган аттарга мойнын созды. Шарбад дорадагы уйысып жатдан да- лыд дойдан жабагыныд жылы леб! ecTi, усад куШстЦ дытыры дуладда шалынды. Басда дыбыс жым-жылас, елде ат па imiH тартдан? Жел дайта у1лдеп, елпден де к у п т сарнап Kerri. Шарбад дора бурынгыдан да темен буга туей, дабыр- галары сытырлап сынып кетердей, жермен-жексен бо- лардай, iniTeri далыд дой дур етш адтарыла жел етше шыдамай, элдедайда ыгып кетердей... 346

«Апырмай! ¥йтдып бара жатыр. Бул не деген да- арлы тун!» — Кун жагымсыз. 0те жагымсыз,— дед1 ол уиге ipin. Онын, ардасы дурыстаган сиядтанып дабагы тыры- а бастады; ен бойы дайта шымырлап доя берда. Элде- [еден шошынган журеп аттай тулады. — Жыршы, неге дурыстап турсыц, ардацнан суыд гстаган жод па? — дед1 Орадов. — Кун ете жагымсыз,— деда тагы да Нурым.— Зейне 6ip элем сарнап, элденеге iiiiiH тартып тургандай к)лады. ¥дайы ат устшде, дара суыдта узад жол журген |вдамдар дешеден 6epi жылы уйде тыныс ала бастап едь ByriH жайланыса тускен — Ke6i ез тершде жат- дандай, сем1з ет, ыстыд сорпадан кейш керше ecinen ауыз басу жшленген. Эзш-далжыцды эцпме сешлгеннен кейш шынтад- тап дисайып, nefti мызгып кетш отыр. — Нурым, мына журтты елецмен серпшпп таста- майсыц ба? Дас дараймай уйды баса бастады,— деда Орадов. Ол Нурымныд ардасы дурыстап, квщл дошы келмей турганын сешлтпек болды. Б1рад Нурымныд аузына батыр адынныд: Баданамды бас бвктер1п. Касыма жаттан жолдас ертш. Кун-тун датып жургешм: Ана Нарында жатдан Жас баланыц дамы уш1н...— деген влед1 тусш еда, оны айтуга селдос квдШ тарт- пады. — Ж1г1ттер кез шырын алуды кездеп отыр гой. Мен1д де елецге аса заудым жод. Оныц устше ана жад- тагы эйел балалар мен жас сэби элдедашан жастыдда басын салып жайланысып далды бглем,— деда. Орадов оны дыстамады. «¥йыдтаса уйыдтасыншы ж1пттер» деген ой келда оган. Бэр1н1ц де бупн кешеден 6epri елеуреген ушпа кец1л1 жай тапдандай — «Ойыл- дагы офицерлер 6ip жепдаз келмейд1. Оган дейш Мэм- бет те оралады» деген ойга берш иек суйеп еда. Казан жадта да дамсыз ецг!ме бар-ды. Кешеден бе- pi бойы уйренген шшкене Зеуреш Мукараманыц ойын думарлыгын кергеннен кей1н иыгына шыгып алган. Шешес!: — Зеуреш, апа шаршады, болды енда. Жат, тесегщ- 347

fli салып берейш,— деп зорлап жатдызганнан кейш де, ол ойнап жатты. — Тагы-тагы,— дед1 сэби, дыздыд «коза рогатая* деп ойнатдан саусадтарынан козш алмай. — Идет коза рогатая... идет... Мукараманыц неп-нэзш ад саусадтары ладша жор- галап, ез1не жадындаганда бала бетш бурней салып, нерпе астында сыдылыдтады. — Тагы!.. Тагы!.. — Цой, Зеуреш, жетп. — Идет коза рогатая... — Хи-хи-хи... — Кой, Зеуреш, жеттк Кыз басын шайнап шешесш1ц дегенше кенбейтШн, нойгысы келмейтшш бьлдардь — Зеуреш оган кене доймас. Апамен ойнайды. Со- лай ма, Зеуреш? — Тагы... — Зеуреш, сен нешедесщ? Кыз од долын KGTepin бес саусагын жазды да, со- нан кейш сол колымен eKi бармагын басып жумып, ушеуш керсетт!. — Уш жастамын де. Ой адылды Зеуретай. Бала «адылдымын» дегендей басын изейдк Сен «адылдысыд, Зеуреш. Сен доктор боласыд. I Доктор боласыд ба? Бала оган да басын изейдь — Болады. Улкен доктор болады. Жаралы адамды у кейп емдейтш доктор болады. Айша шошып Kerri. — Астагыпыралла. Kecin емдейтш дейс1з бе? Мукарама жалма-жан TyciHflipe бастады. — Айша, ауру турлЬтурль BipiHe flapi 6epin емдей- | Д1. ауруханага eHfli 6ipiH алып емдейдь Адамныд аягы I шыгып кетсе, же долы шыгып кетсе. Ал, жараны жа- | рып, ipiniH тазартып емдейдь Kecin емдейд1 деп осын- • дайды айтамыз. — Корыдпай далай кесед1?— деп далды ейел. Мукарама оны да TyciHflipfli — одып, уйрешп, дерЬ герлжке жeтiлeтiнiн айтты. — Мен ci3fli йлмаш болып журген Kiel екен деп ед1м. Бесе, лектыр екеныз гой. — Жод, мен доктор емеыйн,— деп жендеда Мука­ рама,— доктор болып шыгу ушш кеп оду керек. Б13 348

|ек докторларга кемешш болып аурудыц жарасын бай- [аймыз, доктор айтцан дар!сш 1шк1зем1з... — Ci3 неге кеп окымадыцыз?— деп сурады Айша. — Мына согыс Kecip болды. Согыс б!ткен соц Пе- ербургке, болмаса Саратовца барып оцимын. 1 Айша да 6yriH цыз сияцты бой уйрейп алып ед1. )л цызын шайцап цойып, цызыц эцймеге цумарта тус- 'i. Зэуреш цалги бастады. «Жас цыз... Жас та емес. Cyfteyi болмас. Кыз шыгар» деп ойлайды зйел. Аздан сейш ол Мукарамага царап койып: — ¥ят та болса йзден сурайын...— деп кезш темен гусардо. — Не нэрсе? Сурацыз. Неге уят болсын. — Ci3 ж а ссы з гой. М енен Kimi ш ы гарсыз. — A, cis нешедейз? — Мен биыл жиырма 6ipre шыгамын. Мукарама ац-тац цалды. — Ci3 Зэурешй он сепзвдзде тудыцыз ба?.. Kenii- pini3, таптыцыз ба? — Иэ. Мукарама басын шайцады. Ол Айшаны «жасынан бала кетерген екен» деп тавданды. — С1здац куйеущ1з жок, па?— деп сурады Айша. Eipaic 03i тары уялы п, к е зш том ен т у й р д ь Эйелд1ц сырласуга цумартцанын керш, цыз ашыц жауап бермеуд1 лайыц кермедй Жэне оныц усйне im- теп сырын мына сияцты мелд!реген цазацтьщ жас ке- лшшейне ацтару айып емес сияцтанды. Tinri сол сэт Айша cemMfli замандас, жацсы дос тэр1здендк «XaKiM сияцты бШмдц KepiKTi езгеден анагурлым артык, тур- ган, жан-тэшмен жаратцан жанды жасыру цажет пе? Сол ymiH емес пе, осы ерлж жолда эскермен 6ipre тун цатып, ц а у т й сапарда саз кеппп келе жатцаны?» — Бар,— деп Мукарама терезеге царады. Тас карацгы тунде томсара мулйп турган кузй да- лада мына шшкене уйдщ кершщ кезшдей куцйрт тартцан цималы эйнегшен api не барын керсетпедь Bi- рац кыздыц ойымен бейнелеген езше таныс айкын бей- Heci коз алдыиа келш тура цалгандай болды. Ол 63i- нщ соцгы кезде тусшен шыцпай цойган XaKiMiHe цолын созгандай 6ip цимыл жасап, терезеге телм1ре туей. Алыстан... анау Жайыцтыц берй 6eTTeri ойлы- цырлы жагасынан цалыц аскер цаптагандай кершдй мына келе жатцан цара цоцыр жШттерден анагурлым кеп, анагурлым келбетй. Ат уейнде ойнаган, жалац

Чылышты жаркылдата шауып, желмен жарысып жуйт- KireH ерекше эскер: алдындагы ач тонды командир, ац боз атыныц устшде узечп циренш дурбнймен алцап- ты шолып келе жатыр. Кешшрек некерлер тобы кер1- недк Ач боз атты жарч етк1з1п чылыш сермегендей бо- лады, жер дуние зуылдаган чылыштыч, желмен жарысчан аттыц дыбысына толып кеткендей уьлдейдь.. — Сыртта жел кушейш кетт!,— деда Айша, терезе- ге телм1ре калган Мукараманы тагы да сезге шачыр- гысы келш.— Очыган жнлт шыгар. Ол да элп лектыр очуын очып шыччан жш.т пе? Мукарама жалт бурылып Айшага чарап чалды. — Жоч. доктор емес. Мумкш кейш доктор да болар. Мэскеуге очуга бармачшы сотые бггкен соч- Мен де... екеум1з де очимыз. Biaecie бе чандай ж !пт еке- н!н? Айша кулш, басын шайчады. Цазач ж й и . Bip жерде очыдыч, 6ip жерде журдок. Биыл тана eKi айырылып кеттж... казак-орыстардыч KecipiHeH. Ана жачта атасы бар, жыршы. Шзд1ц бэрь Mis де сол Хак1мдер туртан жерге барамыз. Олар да осындай эскер. Эскер болганда нагыз эскер. Цалын эскер. Мэскеуден 6epi чаптап келе жатчан гвардия. КенИкпей KepiceMi3. Bi3 сотая чарсылап шычтыч— — Сатынган екеныз гой куйеу баланы. Балалары- чыз жоч чой? Енд! Мукарама чызарып кетт!. — Жоч, жоч, мен ani жаспын. Ол да жас, 18-де. Косылганымыз жоч— Уэделескен жар... Сйзден кши- м!н. Терт жасы кшймш,— дед1 чыз сасып. Кыздыч уялып чалганына эйел езу тартты да, тагы да басындагы куд1гш чайталап айтып, соган 6ip ор- нычты жауап куткендей болды. — Bi3 де кеп деп естадж. Bipa4 адамдарды атып, мал-мул1кт! талап кетед1 деген1 коркытады. Элп боль- шевиктерд! айтамын. С1зд1ч айттыртан Kyfteyini» со- лардыч imiHfle екен гой. — Айша, айттыртан куйеу емес, 6i3 e3iMi3 уэде- лвст1к. BipiMi3fli 6ipiMi3 суйдак, сонсоч мэчП 6ipre бо- ламыз дедж. _ — Айттырмай куйеуге шыгута бола ма?— дед1 Ай­ ша тачданып. — Кыз тек суйгенш жар етедь

— Оцыган адамдар гой ол,— дед! Айша, елде ек1- HiuiTi, элде epci керерлш 6ip болбыр унмен. Сонсоц Мукарама Хашмшц жолдастарын да, мына назад ж тттерш щ талапты сапарын да адтай сейлед!. Айшаныц «журтты цырып кетеда» дегешне дэлелда, TyciHiKTi жауап береуге тырысты. — Жалган сез, Айша. Олар да мына ci3 бен 6i3 си- яцты цазацтьщ, ногайдыц, башцурттьщ ерк1нд!к суйген ер жнтттерь Орыстары да солай. Олар казак-орыстар сияцты емес, «цырып кетед» деп бекер айтады, сырт- тан жамандайды. Мына жЫттер, ана жацта отырган- дар цандай болса, келе жатцандар да сондай. Эйел ундемедц ол ендЦ тесен жабдыгымен болып Kerri. Мукарама тшкене сэбид1 тесекке жатцызып, цолымен цозгап цойып уйыцтауга KipicTi. ШешесМц цолын бегемей: — Зэуреш, уйыцта, уйыцта,— дед1 ол керпесшщ сыртынан ептеп дана тербете цозгап.— Бопе, уйыцта. Оскен соц улкен-улкен доктор боласыц. Мамац доктор болганыцды жаратады, еыттщ бе? Эйел Мукараманыц балажан екенше цайран ца- лып, ш ш ен: бишара куйеуше жеткенше асыгыс екен... оз баласындай Kepin, жатырцамай ойнатып, ершбей тербетедь Мусылман кызы гой, ногай болса да...» деп цойды. Аздан кейш Зэурештщ тесегше ба- сын салып, шешшбестен Мукарама да уйыцтап кетт1. Айша оныц жастыгын цызыныц тесегше жалгасты- ра салды да, eei цонацтар жатцанша уйыцтамады. Зэурентц цасында мелдареп жатцан сулу Мукарамага царап отырып, элдеб1р тэтп ойларга батцандай болды. «К1шкене цызым тап осындай лектыр болса» деп ар- мандады ма, к!м 6LnciH?l. 2 Ал, алдыцгы куш: — EKi кун етш yiuimui KyHi тац алды! Белга сол баганагы айтцан: ерт! Алдымен командир жатцан пэ- терд1ц уHi em ipiflyre тиш! Цапы калып, сан согу бол- масын, Абылаев мырза! Дацпа-дацтап тертш 6epin уйренген ескер старши- насыныц бул cesi де аузынан буйрыц есебшде шыцты; тапсырма емес, 6ip eai гана ойлап шыгарган жумбац жур1ске сай сыры 1шше туй!лген келте жарлыц. — 0 р т жалынына 6ipimiii тамыздыц сол уй бола- 351

ды, кырза. Буран дам жемец!з, жаца керген жауым емес,— деп, Абылаев атына мшш алган Эзмуратовда дулад дадты. Бул Сэлмен мен Жангожаны атып тастаганнан кейшп Жанша мен Арон терешц ец сетмда е т офиие- р!шц уэде-байламы ед1. Эзмуратов атына дамшы басып женей берген. Б1рад «6ip жумада Ойылдары юнкерлерд1 тап осы жерге жет- шземш. Табысар тебе осы «Ащысай» деп Мэмбетке айтданындай, юнкерлер Ойылда емес, онан алпыс ша- дырым 6epi 1^аратебеде далганы мал1м. Царатебе ек1 кунде айналып согарлыд — Ащысайдан небэр! елу ша- дырым-ад жер. Бейгам жасадшыларга Абылаев уйыд- тап жатдан жерде бас салып бастыдтарын дырмадшы да, ал ymimni кущ тунде жетш улгерген Эзмуратов далгандарын дару жумсатпай тац алдында жайпап са­ лу эрекетш жобалаган. Муны тек Абылаев дана б!ледд Абылаев дана орындай алады. Буган Эзмуратовтыц кез1 толыд жеткен. Серттескен уппнпп тун де келш жеттд Дайын жат­ дан жас офицерлерд1 К|аратебеден алып шыгып, жолда 6ip аялдатып ол Ащысайга да тендь Тун жамылып шубырып келген ордалы дасдырдай, айлакер офицер садар тауыры 6ipiHnii рет шадырранда над уэдел! жер­ ге ат мацдайын тредц Шетщ елу офицер орналасдан уйлерге eKi шадырымдай далранда ерттац бурд ету1н кутш, m pin in турып далды. Аттыц fly6ipi, дару-жарад- тыц сыбдыры, адамныц Ky6ipi дуладда шалынарлыд жер болса да, дарауыл жасадшы тап сол куш елец ете алмады, буран дара тун тц дара суыд жел! келденец турды — аярын ацдып басдан жау ыд жадтан келдД; жене езектщ екшпп сагасынан алые, кад1мгс Эзмура­ товтыц e3i орналасдан пэтерге жаяу жерде бегелген болатын. Бул кезде елу юнкер де тунг! шабуыл дамымен жа- тад 1здеген жыландай жоргалап жатты. Олар 6ip уйден 6ip уйге бугып келш, 6ipi ат арасына, 6ipi niuieH inri- не ецбектед1; Kefi6ipi сенекпен Kipep есЬепц жолын TiMicKinefli, т!пт1 терезе Ty6iHe тен!п уйдщ inriHe кез ж1бергендер де болды. Ойткеш Эзмуратовтыц жобасы бойынша эр уйге eKi адамнан белш!п ацсызда Kipin ке­ лш бас салуга тше едь Буларра дарсыласданын атып, багынранын тутдынра алу эрекеи мшдеттелген. Б1рад бул жобаны Абылаев езгертш ж1берд1. Ол 1ц1рде юн- керлерге «жатдан жерде жайрата берейцдер» деп жар- 352

1ыц берген. Оныц ойынша бул бузылган жандарды цол- а Tycipin элек болудыц кереп жоц, цуртып ж!беру жен деп шешкен. , вз касына 6ip офицер epTin Абылаев журт Teric уй- чыга Kipfli-ay деген шацта басшылар жатцан ец nieTid уйге ецбектеп жетта. Алдыцгы куш тацертец тыц тыц- !дап, шарбац тубшде сейлесш турган Сэлмен мен Ну- рымныц эцпмесш естшеннен кейш бул уйд1 ол кез жу- |мып табарлыцтай болган, кунд1з алыстан бацылап, кешке жацыннан керш цора-цопсысы мол дэулетй уйдщ маялап уйген тшенш, nimeHre жалгастыра сал- ган улкен шарбац ауласын, цыстаудыц 6ip бурышына ирелген биш шегенш кезбен елшеп-тшкен-д1. Енд1 ца- 3ip сол шшен мен цыстаудыц батыс бетш ала 6ip жагы пана, 6ip жагы цора етшт тартылган шарбац аула- |ныц ipreciMeH жагалап келш, оныц аузын ашып шпне паналады. ¥рыша буццан екеуд! керш Te6eci ашыц ! кец ауланыц imiHe цамаган цалыц цой дур етш eKiHmi . бурышына льщсыды, пысцырынып, ypnHicin кейб!р ‘ еркек цойлар жер тарпып ед!рейе TycTi де, 6ipTe-6ipTe Keei уйрен!п, адам екенш керген соц тыныштала бас- тады. Цоймен 6ipre Абылаев та ентшкен тынысын бэ- сецдетть Жан-жагына кез ж1берш, тещректе цыбыр жогын байцаганнан кейш ешшкен офицер уйде жат­ цан цас жауыныц п М ю н кез алдына келйре бастады. Оныц 6ipi оган: эскер тэрмбш бузып, басцага бузыц- тыц улй керсеткен жалпац 6eTTi, балуан денел1 Жол- муцан, eHfli 6ipi — цолын сермесе цулаш жерден шаларлыц узын цара цаскунем Жунысов болып керш- дь Ал, ymiHmi душпан — бар жасацшыга басшы бола кеткен опасыз жуз басы Орацов едй Осы ушеушщ осы уйде екенше Абылаев куман келмрген жоц. «Енд1 6ipep сагаттыц т ш д е кулщ кекке ушады, сендей сурция зулымныц. Цылыгыц бастан асты, дшнен безген кэтр- лер» деп кiжiндi Абылаев эрцайсысыныц тур-TyciH оймен ап-айцын бейнелеп. Оныц элде ызгырган цара суыцтан, алде ецменшен еткен ешпендШктщ ызасы- нан Tici-TiciHe тимей сацылдап Kerri. Цолындагы гра- наттыц шырыршыгын тауып, цолтыгын жазып, цула- шын созып лацтыруга алдын ала эз!рл1к жасады. Сейт- Ti де цасындагы жас офицерге: — Элп сендердщ аузы-басы кегерген старшинала- рыц кел1п ясете ме айтцан сагатында, элде той еткен соц дацгара, ап-сап болган жаудыц орнын сипаумен абырой ала ма?! Келсе де келмесе де эз1рлен, керо-

синд1 шшеншц бурышына шаш та, аздан соц от кой!— Дедь Сейты де ол, б1рден-ек1 дарШ молайган денесш жы- лытып, жауырынын цайшылап-цайшылап койды; к,ай- та-цайта орнынан оцыс кетерипп, юлт отыра калып, цайтадан уша тура келш 6ip кез бойын да кыздырып алды. Сонан кейш саусацтарын жумып-жазып, жу- мып-жазып, жаны кетуге айналган биялайсыз цолын да жылыта бастады.— Бармацтыц e6i кайта оралды. Дене жылынып, кол козгалып, коп куткен сагат та жа- кындап, офицердщ кецип 6ip жай тапцандай сэл уа- кыт отырып, жерге койган гранатты тагы устады, шы- гыршыгын сук саусагымен 1ле тартып, калай шыгарып алганьш ол сезбей калды. Шырт еткен дыбыс кулакца шалынып кетть Офицер орнынан ыршып TycTi. Сан ажал сыйып турган бул улкендЫ кунан кой- дыц ортан жШпндей болат кауашак енд! жарылып кетпек. Алдымен оны устап турган Абылаевтыц 03i кул боп кокке ушпац. Ол жанталасып колын Kepi серпуге де, болмаса оцталып отырган уйдщ терезесше лакты- руга да бшмей KipniK кагып кана улгерерл1к 6ip сэт Козгалмай катып калды. Егер колындагы гранатты ке- pi карай лацтырса ашыц ауланыц imiHe барып гурс ет- пек. Ойткеш оцы мен солы б т к шарбакпен коршаган улкен кора — кора inii толы гой. Гранат жарылган шацта даусынан бутш уйкыда жатцан халык дурлдге тысца жупрмек кой. Онда... Абылаевтыц аргы жагын ойлауда дой шыдамады. Онда бар операция боска ке- Tin, келген i3iMeH Kepi кайту гана калмац! TinTi елу офицерд! жанынан безген булшпплер жаншып, таптап жок eryi де гажап емес. Алдымен Абылаевты бас са- лып курбандыкка шалуы даусыз... Абылаев колында­ гы гранатты жасакшылардыц бас штабы жаткаи уйдщ тереэес1не лактырды. Ол туралап-ац лактырды, алайда оныц колы ерк1не конбей, дэлдеген муршага сокпай, гранат оцга ауыткып кеткен сиякты болды. Ол енд! екшппсш дэл1рек лактыруга эз1рленда... 3 Сыртта не барын уйдег1 жан сезе ме! взара жай ец- пмелес1п отырып, кезек-кезек ауылды торлап цайтпак- шы болган Жоламанов пен Ораков жэне Нурым Жу- нысов ояу еда. Oclpece елг!де сырттан келген Нурымныц кецЬп каяу жандай тунжырап отырган. Шала шепц-

„Лп, шинел1н жастыд ете дисайган езшщ кэд1мгх ала Збиел1 жасадшысы босага тубшде дор ете т у с т де, Ну­ рым соган мойнын бурып дарай далды. Кэд1мп Жол­ мудан жуытпай езше он 6ipiHini жасадшы етш алган сарысы. «Бишара» дед1 Нурым imiHeH. Сонсоц кез ал- дына Жолмудан келделецдедь Жалпад, балуан Жол­ мудан. «Сен узын дара» деп сейлейтш Жолмудан! Bip беткей ескен жанга бой бермейтш Жолмудан!.. Цаз1р Жымпитыда жайдап журген шыгар... — Мен шырып келейш,— дед1 Жоламанов, оныд ойын белш. Жуз басы ес1ктен шыга бердо... Bip нэрсе гурс е т т де, гурс етден дауыспен 6ipre уйдщ тебега тундокше желп еткендей болды. Мезет да- зан жадтыц жарымен досыла ортадагы узын пеш бей- не 6ip жугамен ауган арбадай дисая Kerri. Тысда шы­ рып бара жатдан Жоламанов элдененщ ектш мен ашы- лып кеткен есштен epi тоцдалац асып барып сенекке жыгылды да, дос долдап жер тред!. Ал, тердеп тере- зеге таяу жерде ойы белшш кеткен Нурым бокселеп, бар жадтауы сытырлап, сынып, дайшы ауыздана дал- ган терезеге согылды. Оныц еш нэрсен1 керш-бшш, амал-айла жасауга шамасы келген жод, тек бетше сабалаган жалынды желдщ лебшен басын ауладтат- дандай узын денеймен согып уд1рейткен тейкт! долы- мен омырып-омырып ж1берд1. Элде эйнек, элде дацыл- тыр, жаладаш долды тшш Kerri. Б1рад кейлген жердщ ашыганын, содтырып кеткен элденеден дененщ уйып далганын ол дапел1мде сезбедд жан-дэрмен кун сырт- да кецге дарай умтыла бердо. Суйрет1ле, дысыла, элде- 6ip тастай нэpceлepдi согыстыра барып, 6ip мезет жа- нын шыгара жаншып, езш жатдан ауыр уйме-жуйме- лерден денейнщ толыд босанганын сезш «уЬ» деп етпетшен жатып далды. «Бул не? Жер йлкшдо ме? Зелзала даптады ма? Аспан жерге туей ме?..» Ол ап- тыддан журегшщ т1збектеген сурауына жауап 6epin улг1рмей, кей!нг1 жадтан: — Бу не? Бу не болды?— деген туншыга шыд- дан дыбыоты дулагы шалды. Жалма-жан иыгын серпи туйп, кер! бурылып, eei шыддан терезе уцпршен кершген Орадовтыц долына долын жалгады. Суйрей тартып, омырылган жадтау- Ды доса, ш тен сыртда дарай шагын денел1 cepiriH ду- дыдда дулагын серкедей eTin суыра бердд Ек1нш1 рет гурс еткен дауыс уйдо енДО тунд!г1мен доса кетерген

дауылдай етш екшип жакка б!ржола жыцты. Омырыл- ган, сынган теректщ, шлеттщ, жацтаудыц, опырылган жардыц, тебещц сатыр-сутыр, куйр-куйр ете калган адам шошырлык апатты дыбысына косыла элдеюмшц ыцырсыганы; жаншылып, езйпп туншыккан ущ, демь шц булыккан кырылы, желдщ азынаган сарыны — oapi косылып кетть Кешнде уй кулап, жаншылган жандардьщ устшде копырата тастаган улкен 6ip ушщцге айналып калса, далада шарбак ауланы солкылдата жапырып дурл1ге уршкен калыц цойдыц олай да булай жецюген дуршц мая тш еннщ ыгындагы аттардыц шуркырай KiciHere- Hi, ауланыц шегендерш жулкылап еш иыгын жулып жеп желшлдете азынаган алай-тулей желдщ сарыны элдекайда тарс-турс атылган мылтык дауысыныц к¥* лакка тунып келген дуцкШ, элде команда, элде айдай- дыц KyM6ipi ес жигызбай тунп ацыр заманныц азапты, урейлц кыргынды жаЬанамше айналып кетть.. Bip кез бурк еткен жалын жер дуниеш тепе жалап кеткендей болды, жалп етш жерге nierin калды. 1зш- ше кара тутш eKi колымен жер Tipen отырган Нурым- ньщ к е м е т мен кезше сабалап етш, демш тарылтып ж1бергендей, етпеттетш басын жерге йредь — Найдасыцдар? TipiMicinaep? TipiMicinflep? Юн бар?— деп аптыга жупрш, элдекайда кол созып, ку- лаган уйд! карманып журген адамныц дыбысы шыкты. — Мындамыз. Мындамыз,— дед1 Нурым Жолама- новтын даусына зорга ун катып. — TipiMiciH? Жау капыда сокты... Ораковтыц ceeiH мылтыктыц eKi адым жерден шык- кан гурсШ жалмап жутып ж1бергендей болды. Нурым- ньщ кулагына: — Ah..— деген дауыс шалынып калды. Ол каргып барып жудырыкпен мылтык иесш жа- палактай Tycipfli. 03i кулаган адамньщ уетше барып шеге калды да, жерге 6ip-eKi рет жаншып-жаншып, колындагы мылтыгын жулып алып Kepi карай умтыл- ды. IHerin калган Ораков оган элдек1мд1 керсетш: — Ана жакта офицер кезешп тур. Нурым...— дедц Мылтык таре ете туей, 6ipaK Нурым куламады. Еш- KiMre сокпай ок элдекайда зулап асып кеткендей, куц- прт жацгырыгып, желмен 6ipre гуш-ызыцга айналын кетп. Ок аткан адамды eKiHmi кайтып кезен1п кезге алып, кайтадан мылтык шуршпесш тартып улгерген- 356

(ше арыстанша даргып Нурым шекеден жудырыцпен сарт етйздй Кулатцан жаудыц тумсыгын жерге тыга гоццайып далганын, оныц оц жагындагы ек тпп 6i- реудщ кезене салып атып далганын, дайтадан оцтай- лана тускен1н аныц керш далып едь Бул eKiHmi адам да taKi cepiriHme омадатып кета. Б1рад оны Нурым бой жаздырмай долынан ушып кеткен винтовкасын ала сала дундагымен содты да мылтыд Heci тоцдалац асты. С!ол eKi арада Нурым iflKi дулатдан адам ес жиып дал- гандай, орнынан eKi долымен жер йрей турегеле бердь Оны да мылтыдтыц дундагымен соддан Нурым, ещц бас кетерместей eiri, солдат сылд дулап туей де, жерде кершщ далды. Бул кезде алысып, жулысып, атылган мылтыдтыц yHiH emipin жатдан cepiKTepiHin дай шамада екенш аныдтап Жоламанов демш зорга алган Нурымныц ка- оына жетй. Ол да демш зорга алып: — Ойпырмай, аманбысыцдар? Уйде KiM далды?— дедь — Бйшеймш данша адам шыдданын. Орадов шы- гып efli менщ ieiMme терезеден... 9не жатыр. Жа- ралы... — Уйдейлерд1 шыгарайыд. Жауап орнына Нурым терезеге дарай умтылып, да- рацгыда дармалап жур1п, езшщ шыддан терезе шама- сын сипалап ед1, жым-жылас жатдан уйшдщен, асты- уейне допарылган жар мен тебеден, быдсыган туйн- нен езге нэрсе таппады. Ол есш жадда дарай жуйрда. — EciK жад опырылып далды, мен далай шыгып далганымды бшмеймш, isiMme буйн уйдщ 6api солай дарай гурс етй,— дед! Жоламанов. Сонда да eKeyi уйдщ астындагы далган жандарды шыгару ниеймен жанталасты; не icTen, не доярын аныд бшмей айнала жупрш, дарадгы о жер, бу жерге cypiHe дулап, дарманып журш еснстщ шамасын дуыс- тап, 6ipTe-6ipTe элде не 6ip допыраган заттардан есш й аршыгандай болды. Bipai? уйде далган жандардыд елЬ TipiciH, дай жерде жатданын бШ п болмады. 9 p i дарац- гы , epi алай-тулей дауылдатдан тун адамныц да, мал- ды д да есш тандырып ж1бергендей болды. Уадыт ейп жатты. Б1рад данша уадыт еткенш, не болганын ебден айырып жетпеген 6ip адам, 6ip кез ду­ лаган уйд1 TiHTy ниейн тастай 6epin, жаралы Орадов пен соддыга жыгылган eKi адамныц дасына келш уциад!. Етпеттеп дулап жатдан адамды Нурым жул- J57

кып тартып, жузш жогары аударды. Оныц шинелшЫ нырындагы офицер погонына цолы тидь Офицер, дед1 ол. Элденеден жиренген адамша Kepi тартып алый. — Офицер екеш езшен eei белгип... Цан йпер офи­ цер болмаса, тун жамылып келш, жатцан адамга бас сала ма? Булардыц созше жауап бергендей, аударып таста- ган офицер ыцырси цалды. — Tipi жатыр мына ит... Жаралы офицер ыцырсып, басын квтергендей бол- ды да Нурымга царап: — Абылаеп! Цайдасыц?— дед1 сезш буындап, ацы- рын рана. Нурым оны аныц eciTTi. «Бул цайдан келш цал­ ды?» дед1 ол денем жиырылып, тула бойы муздап кет- кенге усады. «Элм басца соццаным сол...* Нурым жацагы мылтыцтыц цундагымен урып жыцтым деген адамды 1здедь Абылаев царацгыда басына тенген мыл- тыц цундагынан аман цалып еда, ол жалт бурылып 1л- repi умтыла тускенде Нурымныц соццысы бексес1не тиген. Абылаев жер сузш цалды да, б1рац дене цызуы- мен ол ецбектеп шегеншц бурышына жетть Баспаналап отырып eciH жиды. ¥йыган жамбасыныц 6ipflen-6ipre жаны Kipe бастады. Ол бурып отырып енда царацгыда аласурып журген жауын козбен 1здедк— ¥зын Ну­ рымныц елу цадамдай жерде ецкейш жер сипап, цайта бойын жазган биш бейнесш наган ушына алды... Бул кезде Жоламанов касындагы екшпи уйдем жЬ riTTepfli хабарлауга ж у п р т efli — ол уйдщ шпнде де мылтыц атылып у-шу болып кетп. — Нурым! Цайдасыц, Нурым?— дед1 ж у п р т кел- ген Жоламанов. — Мындамын. Орацовты... Нурымныц дыбысын цатарынан шыццан наган дауысы алыстатып ж1берда... — АЫ— деген унда рана естш цалды Жоламанов. Енда цайтып ол Нурымныц да, Орацовтыц да не бол- ганын аныцтай алмады: цатар-цатар атылып жатцан мылтыцтыц гурФлц элдеадмшц айцайы, жылаган ба- ланыц, ойбайлаган ейелдщ жан турппгер шарылы, алыстары аттыц шурцырараны мен жацындагы байлау- лы аттардыц арбаны тецкерш, осцырьш тас-талцан

S aH элепне араласып кета. Bip жадтан шарбадтагы дурл)ге далды, езен басындагы уйден ерт гаьщты. « бабын тапдысыз элекй дыргын басталды. Бул асай басындагы тунде тосекте жатдан бейгам жа- аыларды Озмуратов пен Абылаевтыц TericiHeH i-жылас еткен данды дыргыны болатын. Олар сол еш алып едй 4 Цолы дара дордад келедь Ойыл офицерлер! жиыр- ма шадырым жердей Мэмбет жуздилне бармады. Оныц аржагында Эйтиевйц полкы жатыр деп сескендь Тек Ащысай басын адам жаны турпйгерлж дан дылды да тынды. Тунде Абылаев басдарган елу офицер ею жуз жасадшыны тосекте жатдан жерде дырды — уйдЬуйге Kipin келген бойы од атты. Цашданын дылышпен ды­ рыдты. Тац бШне келш ат дойган Эзмуратов отряды тунде пшгенге, дорага, мал арасына тыгылган жасакшылар- ды тутдындаумен болды да, тек дару жумсап дашып дутылмад болган Жоламановтьщ ж ей ж ш т н дылыш­ пен туратты; жуз басын Tipi далдырды. Сейтй де ат пен дуралды, тамад пен басда жабдыдты есептеп обоз- га артты да, богелместен Kepi журдд TipiciH Ойылга ай- дап кета. Эйел ун салып, бала едареп, еркек куйзелш, Kapi курйнген ауылга жтттер1мен Батырбек жейп едь Оныц бар бтрген1 уйд! елштен тазартып, eci кеткен enfli жубатумен болды. Ал, Шыцгырлаудан суыт жу- picneH жеткен Ораз бен Хашмд1 коргенде, ол ой бауыр- ымдап ещреп доя бердь Хашмшц йл! байланып далды. Ол аппад дудай бо- лып кета. Кезшен жас, аузынан ун шыдпады. Ол тек ауылга шыгарып кегендеген дозыдай датар салган данды елжйц iiniHeH адам 1здедь.. Ол тапты. Ш етй тебей ортасына Tycin, допарыла дулап далган улкен уйдац жанында Нурым жатыр еда. Нурымныц дасында Орадов. Екеушщ де басы кейлген. Хак1м Нурымныц бассыз кеудейне т е н т , йзерлей мойырыла отыра кетй. Б1раз уадыт отй... Оныц ойына 6ip кез ypeftai нэрсе сап етй. «Мукарама дайда? Жау долында!.. Жау долында!..— дей 6epfli ол шггей.— О, тедарИ Неге елмед1 жауга олжа болганша! Неге данга 359

квмШп жатпады ач дене! Неге... Неге!..»— Бул тлен пе, элде ашынган 6ip ащы чайретйч елесй ущ ме? Оны XaKiM бшмедь Тек: «Неге!.. Неге мына жерде жат­ пады! Неге жау крлында к,ор болды! Неге..! Неге!..» — дей берд!. Ол 6ip сэт назарын Нурымнан баска жачча аударгандай болды. Касында чопарылган уйд!ч асты- нан 6ip топ ауыл адамы влпс шыгарып жатыр екен. Хак1м магынасыз кезш сол жердей уй астынан шыц- к,ан ел1кке бурды. Ол б1рте-б!рте орнынан тура бастады. Эйел елж... Жас эйел. Келшшекй eni адам кетерш шетке шыгарып салды. Тагы эйел... оны да кетерш ке- лшшекйч цасына экелдь Kapi эйел. Bip кез... о, Teqipi... бгр эйел... б1р бала... чыз бала... эйел емес. Шашы те- йлген... Аппач— чагаздай аппач жуз... Жачагы кысча тшек! Жачагы тар илек чабыл болганы ма!.. Ха- KiM умтылып келш елжтщ басын чушачтай алды. блш Мукарама едь. 5 Ертечп шач. Аяз. Жел жоч- Барбастау мен Мына- мынай арасындагы кеч жазыч аппач- Цатач жер чар жамылган. Тучгыш жуча чар— Циыршыч чар. Бул ой- пач жер мен темпешштерд1 тейс жауып, уюл1 пшпндер мен ер жерде чолшатырдай течкершген некен-саяч агаштар да ак кимешек буркенген. TinTi алыстагы ча- рауытып жататын Жайыч бойыныч орманы да буйн ач жоталанып чалган. Айнала аппач, айнала чыбыр- сыз. Бул мачды бейне кузд1ч батпачты, ечйз чара 40- жалач тур1нен б1ржолата тазартып ачка орай салган. Келденеч чулачча шалынар дыбыс та жоч. Тач алдын- да алыстан куршреген кундей, apifleri зечб1рек дауысы чатарынан дучк-дучк ете чалып едч 4a3ip ол да еспл- мейдь 1лб1шшнен аргы Жайыч жарына ч¥лап, чулач- тан таса, жогалып кеткендей. YHci3, чыбырсыз ачаяч даламен ею аттылы гана жерд1 айгыздап сызып келедч А т туягы суйрете басып 360

аткен ак жолда кара шубарланып жосыган is калып жатыр. Екеуд1ц алды Мынамынай, арты — Теректь Бул суйген жардан, тел ескен бауырдан, 6ipre окы- ган жолдастан айырылып, аз кунде вц1 елж жандай кукыл тартып кеткен Хак1м мен оныц жолдасы Ораз едь Хашмнщ тек ещ емес, imi де кукыл, дене жансыз, неуде бос куыс, ой муздай, кецШ суып калган тэр1здь Ол ундемейдь Дарамайды. Сезге тартып, ойын белуге тырыскан Оразга: «Бар», «жок» дегеннен езге т\\л кат- пайды. Цалага, Мынамынайга жакындаганда Ораз ка- лайда оныц ойын белуге тырысты. Оран каланыц босар алдында кездескен ауыр жайды айтып жеке бастыц кайрысын халык муцына бургысы келд!. — Жиырма yniiH дарга аскан KyHi калада Андреев болыпты. Ол астыртын келш журген жйдт кой. IliuieH базарыныц улкен алацына жиырма бес дар агашын орнаткан дейдй Б1рак. Дмитриев yKiM орындалатын тун1 камерада у iuiin елген... Хашм селт ете тускендей болды да, кезш алмай келе жаткан Оразга 6ip жер1 шаншып кеткендей каба- гын шытты. — ...У irnin е л й т . Жау колында корлыкпен жан бергенше, жендетке мойнына тузак салдырганша, езше 63i кол жумсаган. Жетпей кетта сабаздар. Зулымдар едей1 жетшзбед! гой. Эйтпесе Кызыл гвардия «Кырыц гурбадан» кеше шырарып алар едь Солай емес пе? Хашм басын изедь Ораз сезш epi жалгастырды. — Жиырма уш емес,— дед! ол э ц п м е т эр!лете ту- cin.— Жиырма уштен кеп ол куш каза тапкандар. Ба­ ла мен кызды айтсайшы. Турмеде отырган Гадшшина дейтш эйелдщ жалрыз баласы мен Дмитриевич жалгыз кызы. — Оган не болыпты?— дед! Хашм кабагын шытып. — ...Дыз аман. Ал, баланы атты казактар цылыш- пен турап тастапты. Тунде алавда асулы турган елш- Ti дардан киып Tycipin, суйегш алып кетешн деп жат- Канда дозор Kepin калып, баланыц басын шауып. TycipreH. Кызды устап алып кеткен. 361