Х. Есенжанов. Ақ жайық. т3

— Сонымен Мембетм таба алмайды дейс1ц гой. Тапса да колга тусхре алмас дейс!ц, Пазеке, а? Уйге жупре KipreH Иба Нурымныц сезш белш ж1- бердк Пазылдыц жауабын кутуге де шакат келт1р- мед1. — Ана ppin кеткен солдаттар жиеншц атына жар- масып жатыр, шырагым-ау, сен б1рдеме демейсщ бе, шыгьш,— деп ер!не айкай салды. Нурым мен Пазыл жалма-жан сыртца умтыла бердь Бул eKi арада уйге домалана KipreH 6ip юшкенв K ie l: — Пазыл, мен экелгешм жок оларды. Оздер! ко- Йцорадан ат 1здеп, тац атпай тшту жург!з!п жаткан. ына конагьщды керген гой. Белгал1 эцгхме ат алу деген. Цайдан келген конак еда?— деп, 6ip жагы Па- зылдыц алдында актала, 6ip жагы конактыц жених б1луге тырысты. — Сен экелмесец шскелеп табатын ит емес кой олар... — ОллаЬи, мен вкелгешм жок- Ciaflin уйде сол­ дат екелш м е т кудай кара бастырып па, соншама. Айналайын, Ибажан, сен айтшы Пазылга, мен олар- дан бурын келд1м, мен уйге Kipe бергенде келд1. взщ кордщ гой, Ибажан. Актала бастаган шшкене nicire колды 6ip схлгеп, Пазыл да уйден шыкты. Аягын адымдай басып Ну­ рым да келецкедеп байлаулы турган кер атка жетш барды. Аттьщ Ti3riHiH шеппп колына алып улгерген казак солдаты: — Мынау кер ат KiMfliKi? — дед! Пазылга пацдана сейлеп. — HeciHiK аты,— дед1 Нурым катал унмен. — Жаке, бул мен1ц конагымныц аты, м етц жие- HiMHiK аты,— деп, Пазыл бастырмалата калды, Ну­ рымныц катал леб1зш жуып-шаюга тырысып. — Из...— деп созды еюм дацпа-дактап.— И-ием- шц аты! Дурыс жауап екен xyKiMeT адамьгаа. HeciHin аты KiM? Ол шмшц uiempeci? ППрене сейлеген солдатка Нурым кадала кев тшт! де, журеп луп ете тусть «Мынау сол жексурын... Б1р пеленщ басы болмагай тагы да...» деп ол аяк аст^гаан ушыраган катерл! ойдыц кушагында калды. BipaK ол жалма-жан жуз1н бул езше таные шамбыл сары- дан бурып вкетть — Жок. Жвке. Жиен танымай жатыр гой Ыздщ

кандай хашм екенщ1здь Эйтпесе ол тура жауап к;а- тады гой, хуюмет адамына. Оныч 03i де жасацпгы. Осында гаскерге жазылуга келген,— деп Пазыл жай- малай бастады. Tepic айналган Нурым Пазылга кезш цысып ча- лып, «KiM екен!мд1 айтпа» деген ым цак;ты. 9лдене 6ip керекс1з свз айтып чала ма деп цысылып, Па- зылдыц алдын орай, кай жерден келгенш бура сей- ледй — Сонау Дуана болысынан старшын гаскерге жазыл деп ж1бередй Ал мындагы гаскер «атычды аламын, KiMcin?» деп муцшайды. Пазеке, к;ызыц екен цалачыздыц TapTi6i,— дед! Нурым. Сейтт! де атыныц TieriHiH ауланыц жапсарына най- I тадан байлай бастады. Пазыл Нурымныц бул болысын жасырганын сезе нойды, 6ipan оныч неге олай еткенш тусшбедь Сонда : да ол ычгайга кешш: — Иэ, сонау Дуана болысынан келген жиен. Енд1 ‘ аты да, eai де чазыналыч болады гой ертечнен бас- тап,— деп «тусшд1рдЬ> ок1мдч Вул шамбыл сары жазды куш Аччаты бойында |елек салган, кэд1мп Сулейметпч биес!н тартып ала­ мын деп ез1н чамшыньщ астына алган Маймачов бо- , латын. Bipan жан! болып, ол Нурымды танымады, эйтпесе аттан аударып тастап, чару-жарагын сыпырып : тартып алып, жаяу айдап чоя берген. Жуныстыч тентек чарасын тани чалса, жачсылыч етпесе-ач ед1. Бул чу* fliperri eKiM бойняныч мал сойгыш Пазылы «чонач мен1ч жиен!м» дегеннен кейш е з т е туст1. — А, жиен1ч бе?! Жачсы, жачсы,— дед1 эк1м са­ ры мучамдап.— Дурыс екен онда. Жиен1ч солдат бола келсе атын мобилизациядан чалдыруга болады. Сен yniiH чалдыруыма болады. Ие, солай, реттеу!ме бола­ ды. Мал коп сойыла ма, осы куш, Шагатов? Маймачовтыч етке назар аудара налганы тег!н емес едь Сол тегш еместЫне куэ бола чалгандай оныч жув1 де чаймачши чалды. «Ештеме жоч па?» деген домету нышаны кокш!л кез1 мен ч т к !л бе ттд е шыл- Кып-ан Kerri. Ек1 кез! Пазылдыч аузынан не жачсы­ лыч шыгар екен деп ачдыды да, Нурымды мулде умытып Kerri. Ал, осы еч'рге белгш1 салыч жинау- шыны етш! Пазыл да талай майлы жамбаспен сый- лаган болатын. «Поледен машайыч чашады» деп ойлап, yfiiHe келген чонагыныч атын арашалау ние- 51

имен жене элденеге аты-жен!н жасырып цысыла тускен Нурымныц TypiH кергеннен кейш Пазыл ци- пачдай туст!. — Жаке, мал аздап сойылып турады. Палендей табыс жоц, сонда да eftTeyip сорпа-су 83ipre баршылыц. Кешке...— деп Пазыл цасап иек цацты. Шамбыл сары шапшацдап бас изедь Сейтй де «ic 6irri» дегендей: — Ал 6i3 журдш,— дед! жанындагы царулы ж!- п т к е :— Элп атаца нэлеттщ Kecipi,— деп цалды ол элденеге к!ж1н1п.— Корадан цора поймай сыгалауга тура келед1. ♦Bip пэледен цуты лды м » деген ой Нурым мен Па- зылга цаз цатар келд! б1лем — eneyi 6ipiHe-6ipi царал цабац кагы сты да, П азыл енд1 «атаца н эл е тй ц Kecipi» деген ce3fli туптеуге Kipicin к е т й . — Жаке, ол цандай атаца налет?— дед! тацданган nimiH к ер сей п . Б1рац ацпме Мэмбет жешнде екен1н Пазыл б1рден TyciHin едь — Мен баягыда айтцанмын, бар пале Мэмбет сияц- ты содырлардан шыгады деп. Кеше бастыгымен тебе- лесш, бупн тунде езшщ жШттерш ерйп цашып Kerri. Мундар! Соныц Kecipi емес пе, журтты алакелецнен атка мшпзген. EKi отряд цуып Kerri. Кайда цутылар дейсщ, устап экелед1 гой. Мен сотталасыц дед1м. Кэ- fliMri стройдыц алдынан OTKi3in жазалау керек дегенд1 цолдадым,— деп мацтана цалды сары шамбыл. Дурысы: Мэмбеттщ цай жацца кеткенш де, оны цугандардыц цай жерден 1здеййнш де бул аныц бш- мейтш. Оныц усйне цашцынды устап алып келгенше «бул оцига елге жарияланбасын» деген жарлыц та бо- лып едь Bipan эшмдшке эюм дш свз айтуга цумар, рей келген жерде езшен теменплерге бой керсетуге беЖм бул салыцшы Пазылдыц алдында «улыцтыгын» салмацтай цалды. — Апырмай, а!— дед1 Пазыл басын шайцап.— Он- дай icKe батылы барады деп KiM ойлаган. Царулы неме, цугыншыга куш жумсауы да гажап емес цой оныц. — Мешц цолым тимед1 оны устауга. Эйтпегенде вз1м-ац байлап экелейн ед1м. Ондай собалацтардыц талайын жуасытцанмын, талайын цойдан цоцыр ет- KeHMiH. Биыл Аццаты бойында, цулагына цол апарт- пайтын асау Жуныстыц ауылын да жымдай еткенмш. Цуд1ретй цажыныц 63i келш алдыма цурдай жорга-

[ лаган. Сол елд!ц жтггтершен мыцты дейсщ бе, Мэм- беттИ 03iMi3fliH алдымызда 6ip ауыз сез свйлей алмайтын Мэмбет кой,— деп к°дырая туей Маймаков. ■ Пазыл мырс ете калДЫ. Ал, Нурым кегерш кетть i «Мына итй не кылсам екен езш! Жапалактай ербшп, ат усмнен 6ip тартуга келмеген сумпек! Кара, мына- < ныц сырттан мактануын» деп к1ж!нд1 ол. BipaK ол \\ мырс еткен Пазылдыц Маймаковтыц OTipiriHe кулш |турганын Kepin жумсара туст!. — Жаксы. Мен согамын,— деп сары шамбыл атка fliK е т т конды да, ауладан шыга женелдЬ Пазыл басын шайцады. — Тфу, мундар. Мэмбеттщ шынашагына турмай- тын куйкентай, хан сыртынан жудырык керсетуш кердщ бе?— дед1 ол жерге Tynipin. Маймаковтыц ауылынан калай кеткенш, кандай сыйлыкпен аттанганын Нурым Пазылга бастан-аяк жыр етт. — Kaeip де соны icTeftTiH ед1м, эттец тек каланыц imi, жер тар,— дед1 ол. — Пазылжан, мен емес Маймаковты жетектеп уй- ден уйге сыгалатып журген. Оныц неге келген1н енд1 : тусшдщ гой. Мен элп... посемейный списокты тагы да | мукияттап тексерш шыгу ymiH шыкканым,— деп жок жерден пайда болган шуцкиген к1шкене nici оц колты- гындагы папканы алып, сол колтыгына кысты. Кушйц 6epi осында гой деген жанша оны жене оц цолымен си- пап-сипап койды. — Списокке тацсэрщен к1р!скен1ц1з бе? Элде бул журтты 6ip жакка цашып кетед! деп цорцасыз ба? — Орнынан ертемен баспаса, журттыц шаруасы бар, уйден таппайсыц... Оцасы жок, сенщ жаныц белп- ni гой, Иба келш мен езщ гана. Пазылжан, мына Ж1- г1т?.. Жацылмасам керд1м гой деймш... — Кермеген бсларсыз. Елден келген, Дуанадан. — Жок, керд1м, анык керд1м... — Мен ci3fli 6ipiHnii рет Kepin турмын. Сондыктан оныцыз кате,— дед1 Нурым, бул уры адамдай K03i 6ip жерге турактамайтын, керуге де суйк1мс1з KiciHi б1рден бойына жуытпай сейлеп. Шшкене адам да Нурымныц Typi мен ceeiHiK суп- суык екен!н ceein, эцпмен1 догара бастады. — Мумкш, мумкш... Жаксы, жаксы,— дед1 ол елденен1 коштап.— Мен кетешн. Сейтт! де куйбелектеп Пазылга 6ip карап, Нурымга 6ip карап алып, ез1не-езн 53

— Дуанада мундай ж т т кеадескен жок ед1. Мен [ онда талай болдым. Ол жердей Цыныктыц мен б1лмей- ! TiHi жок,— деп куб1рледь Пазыл оган жауап цатпады. Нурым атыныц тер цатцан сауырын сипап кетй. — Адамньщ жексурыны,— дед1 Пазыл кшжене | Kici цацпадан шыгып кеткеннен кейш.— «Кундейй осы, жетш келед1 де турады. Себеп жок жерден себеп табады. Жэне айтпайтыны жок- Bipece Жаншаны мац- тайды, бул патшамен сейлескен казак деп кумшлдете- дь Bipece кызылдар келш калыпты, Текеш алыпты. Еидi Жымпитыга келуге жиналып жаткан кершедк Кердер1лердщ эдресш б1лесщ бе!*— деп сыбырлайды. Нурым бул сезге кулак аса цоймады. Ол тек аты­ ныц енд1 жалын тараштап турып: — Мэмбет... апырмай, кешей сезш айтамын-ау. «Маган ер, менщ жасагыма жазыл» дейдь Ергенде цызык болады екен?!— деп басын шайкай бердо. YLUIHLUI ТАРАУ Ici жумбац, ер м1нез Мэмбетке Нурым eHfli цайтып кездесе алмады. Оган Мэмбеттщ аяк астынан тап бол­ тан жойкын окигасы себеп болды. Ол окига былай бас- талып едо. Жолда Нурымга кездесш, «Кешке кайта ораламын, ceHi де ертемш» деген Мэмбет атыныц басын атацты Рубайдолла 9л1бековтыц уйше Tipefli. Рубайдолланыц цысцы кыстауы да, жаз жайлауы да катар — Дамысты келдщ жагасы болатын. Камысты кел Жымпиты ца- ласынан он ж ей шацырым, атпен жорткан Мэмбет сияцты суыт журшй жандарга сут nicipiM гана жер-Ai. Сэлем де берместен ic-Mic жоц, уйге Kipin келген Мэм­ бет: — Руба-аца, ана теренщ басын кесш алып цанжы- гама байлап журмесем, мешц Мэмбет атым ешсш,— Дедь Он алтыншы жылы Луцпан болысты ауылынан ал- дына салып бузауша айдап алып кеткен, сонау mud Ресейдей окоп жумысынан кашып келген, калаган атын MiHin, кездеген жерше колы жетш журген ааман- ныц батыр Мэмбейн Рубайдолла учитель жацсы б1ле- 54

■пн. Ол оган бурын талай адыл да айтдан, жарамсыз 1стерден жолын да бвгеген. Сондыцтан Губайдолла Мэмбеттщ журшше де, сезше де тацданган жок- Оран суеты жузш бурды да, езппц нацылды ун!мен: — Мэмбет, сен кептен 6epi кершбей журс!ц, жу- мысбасты шыгарсьщ. Алайда, енбойы далада болган- ша сахарага жш шыгып туруыц кажет. Сен цаладан шыга алмайтын чиновник eMecciH гой,— дедь Сойти де, eKi кезш Мэмбетйч ерекше кескшшен айырмай, аузын ашып калган баласына: — Мержан, мына агаца кымыз жуткыз, ацсап кел- ген шыгар,— деп жайбаракат адамныц м!з бакпас калпын керсетт1. Ipi жузд1 улкен экешц ел1бшен repi, таразы анасы- на тартыцкыраган етюр кезд1 суду шэюрт, молда ал- дын Ke6ipeK керген балаша, едеппен бас иш шыгып кетт1. Учитель акырындап сацалын тараштап, калыц ша- шцн дурдшп турмасын деген адамша, сол колымен сипап жаткыза туей ; турул1 турган есштен далага кез ж1бердц элденеш ойга туйргендей, етй келген кальщ кабагын жазыцкырай бастады, басын да шал- кайтыдкырап орындыцка жайласыцкырап отырды. Ол Мэмбеэтч озше де, сезше де аса назар аудара кой- маган адамныд пшпшмен сабырлы цалыптя калса да, iuiiHeH ойлай бастады. «Терешч басын Kecin алып к®н- жыгама байламасам, мешд Мэмбет атым ешеш» дей- fli- Муныд колынан бас кесу де келер, бас коргау да келер. Bip келшпес жагдайга кездеей-ау шамасы. Бэсе, эскерд^ч атшы офицер! болып ат жабдыгын баскарып кана отыра алмас деп ед1м. Мундай жандар- дыч жапырып ic icTeMece кецШ кенипмейдь Журген жер1н шулатып кететпп де содан... Аз уакыт учитель yHcia калды. Мэмбет те inni ек- niHiH баяулата тускендей болды. Жалгастыра й л цат- пады. Yfi кожасыньщ руксатын да, иек кагуын да кут- пестен келген бойдагы адымдап озган уй терше талу к1лем ycTiHe отыра кетй де, тап сол мезетте шэк1рт Мерхайырдыч eKiHmi уйден кос колдап KOTepin келген улкен керсеч кьшызына бас салды, оны ойсырата жу- тып-жутып ж!бер!п, 6ip демде жарыдан томендейп-ак тастады. Fубайдолла ки!з уйд1ч оч жагындагы стол жа- нында аркасы й к, би1к орындыкта отыр едь ImiHe кырык-елу адам мол сыярлык eerie канат кеч уйд!ч 1ш1 стол мен орындыктар койганга тарылмаган, торге 55

таман отырган сом денел1 Мвмбет efleyip жерде, nimi- peiiiri калгандай KepiHgfli. Ол кымызымен болып жат- ты да, аз уакыт учитель ез жайы мен аз ойыныц ку- шагында калды. Eneyi eni жерде отыргандыдтан ба, KiM б1лсш, oftieyip 6ipi мен 6ipiHin ici жок адамдар Tepiafli. Шыны: царауга да бул eni жан уцсас жагы жок — eneyi е й баска; Typi де, ici де белек, eneyi де eKi влемнщ адамы дерлш. Bipi Европа салтына кашкен, ! учительдж семинарияны 6iTipin, кап жыл бойы бала окытып, 61л1мд1 галым, акылды устаз атанган атадты адам. Онык усйне сырт niniirn де iuiKi улыктыгына сай ете айбынды жан: жалпак беги, мацдайлы, ка- льщ касты, шецберл1 мурынды, кара сакалды, калыч кара коцыр шашты, толык денел1 адам. бзгеден белек кабйейне взгеше eye 6epin турран оныч узын жэне Кою шашы. Ол кезде шаш койган жандар сирек — 1луде 6ipey болрандыктан, Еубайдолланы кап журт: «Ж ей кат жер астындагы Нужум гылымын б!йрш ' шыккан Абурали Сина сипатты* десвйн. Онан молда- кожалар ыгатын, ешмдер аулагырак журейн. Оныч усйне Еубайдолла Эл1бек ауылы атанган дэулетй, окымысты агайынды 9л1бековтерд1ч улкен! болатын. Орыс-кыррыз мектебднде окып, орта 6iniM алган iHici Хамидолла ел билеу iciMeH айналысса, Kiniici Гали- аскар Эл1беков Реальное училищеш бтргеннен кешн «кызылдарга кол бергендердщ 6ipi* едь Оныч бул кунде не icTen жургеш журтка аса аян емес-й. Ал, журЫ мен туршен кермеген адамныч жаны шошырлык жене ечг1м е т т еретч басын кесуден бас- таган жойкьш жолаушы да атакты. Оныч атагы баска турде. Мектеп босагасын аттап кермеген Мембет орыс йлше окыгандардан жуйрж, кергеш де сахара хал- ; кыныч кебшен артык. Жас шагын Жайыктыц аргы жарасындагы казак-орыс байларыныч малый багып, i оны куз базарга айдасып, iuiKi ipi калаларга жетй- 3icin втк1зген жан. Ол кыска да емес, аса узын да емес, жуан да емес, 6ipaK сом келген жуп-жумыр, жулкынса узбей тынбайтын, кед1мг1 талай-талай кармактан да жырылып, мачайды жайпап, жолындагыны ур к т п , Sip келд1 6ip aai ен жайлап журген кара шубар шортан сиякты; ерегессе eKi кйплж ел! бар, кеудел1ге кег1н ж1берш кермеген, тойда жыгып, топырда жапырып келген Мембет-Ti; 041 кара кошкыл, ет бетй, касы си­ рек, кабагы жазык; Kaei елде желге, шацга кеб1рек тосылгандыктан ба, елде ачдаусыэда 6ip нерсе тиген

« е — eftTeyip агы цанталаццыраган цыэыл таргыл. Ал, ■оц нулагыныц калган iueMipiueri улкен ейп ойык сал- гандай, кет1к мурны бейне лайык — epi етекй, api ipi; бойы аса узын, e3i аса eTTi болмаса да жумыр сом 6iTK6Hденет отырган орнынан eKi Kici козгалтар емес, нык, бейнеб!р ецдеуге карсы бутагы мол, жонуга ка- быгы калыц, дауылга шлмеййн жатаган келген да- ^ланыд eMeHi сиякты. Мэмбетйц жасы отызга иек суйеп калган болуы керек, ейткеш Нурым сиякты жиырма-жиырма беске келген жйчттер оны жэ «Маке», жэ «Отагасы* деп й л катысады. Окымысты учитель мен кескен томардай осы адам- ныц арасында жел1м боларлык, нэрсе жок сиякты — |не мшезде, не ic-эрекетте, не сана-салтта eni6ip уксас- тык байкалмайды. BipaK казыгына айналган аттай, ■ суыт жур1сй Мэмбет окта-текте осы атакты адамга «селем» 6epin кетедь Эйресе ем1рд1ц 6ip окыс кезец- дершде келедй Акыл сурагандай огаш свздер тастайды. Будан eKi жыл бурын: «Лукпан болысты желкейнен кысып отырып списопн тузетйрд1м : м етм ен жасты { iHiciH отыз бесте деп жазыпты» деп 6ip келген. Сонсоц | « Корлыц-ызасы еткен Курлен правительд!ч Tipi жанга I устатпаган KyMicTen алтын жалаткан сэры ала шак- шасын устадым. Басканыч такымы THin кермеген ак байталын алып | келд!м деп баяндаганы бар-ды. Ол eKi icTi4 eKeyi де eKi | болыс елге б т с п е с дауга айналып, аягы Мэмбетйч J; елден кету!мен тынган-ды. Ал, Kaaip «Терецнщ басын СKecin алып канжыгама байламасам атым ешйн» деп I серт e n i. Bip жаксы жер1 бул сочгы ic eлi орындал- | маган, куш керсету гана сиякты, «бiлiмдi Губайдолла В не дер екен?» деп алдынан ету1 ме калай? Ол тосын | сез катып, ез1не лайык экелген улкен керсеч ащы , кымызды дем алмастан кэтерш жатыр, эдем! кара то- I ры жас ш эт р т оныч ез1не де, кымыз жутысын да 1 тачыркай карап тур. Ш эшртйч шэк1рт екеш, гимна- зистер киейн жука кара мауыт бешпет-шалбарынан }' да, таразы келген Typi мен эдепй тш турган калпы- нан да, учитель отырган столдыч шейнде жаткан йл | Нуралы мен есеп к1тапшасынан да KepiHin тур. Мэмбет саркылуга таяу кымызды жерге коя сал- I ды да: I — Куш санаулы теречшч, Губа-ака. Айттым гой, | басын Kecin алып канжыгама байламасам, Мэмбет

атым ешсш деп,— дед1 ол тагы да Губайдоллага сы- нагандай тура к,арап. Мерхайырдыц жука дабагы шытынай калды, ол элденеге дене<п турнпгш кеткендей, Момбет пен эке- ыне кезек карады. Оныц барлык, бет элпетше «папа, мынаган кой десейпп» деген жалынышты шырай жупрдь Вул жолы Мэмбеттщ бул ожар сезш акыл арнасына буру кажет деп б1лд1 ме — учитель оган енд1 гана туралап карап, оныц езгеше бейнел1 курт жузше кез1н тпсть Bip сет ол сыр тарткандай кезш бакты: талаураццыраган кезден ерлжтен езге босац- дык белп таппады да: «Бул ойлаганын орындауга бел байлаган екен. Tepeci кай тере? Егерде билеунп эшм- дердщ 6ipi болса, ол оцай бас KecTipe ме, KecTipce муны eareci элек етпей ме? Цалай болганда да бул 6ip окыс icKe белш буган жан екен» деп ойлады. — Сен, Мэмбет,— дед1 Fyбайдолла ектемдеу цо- цыр унмен.— 9жет ойыцды жасырмай айтып саласыц. Ke6iHece icTereH icinfli жайып тастап: мше мынаган не дейсщдер, муны калай деп табасыцдар? Мен сындырарымды сындырдым, жапырарымды жапыр- дым,— деп келесщ. Муньщ ерлйчц, ацтыгыц. Ал Kasip 6ip ойранды жарамсыз жолга бет алганыцды айтып тастадыц. Бул epi кел1сс1з, epi угымга цонбайтын ic жене TyciHiKcia сез. «Басын кесш канжыгама байла- масам ба.> деп серт еткенщ кай улыцтыц басы? Мундай жарамсыз icKe неге бел будыц? Кунэл1 жандардыц 6i- ршдеп басын кесумен кай ата-бабац эдьлдш орнатып вД1? Мэмбет бегелмедь — Калада бузыц торе 6ipey, Губа-аца. Оныц бузыц- тыгы елге аян. Жэне Мэмбет айтпайды, айтса айтца- нынан кайтпайды, ондай бузыкты аягынан тж бас- тырып коймайды. Ол осы сезд1 дэлелдегендей, безерген пшпнмен 6ip шынтактап, отырган орнында цисая бастады. Оныц бул 6ip беткей мшезше учитель кезшщ аласын керсетумен гана тынды, басцаларга баса айтып, ацыл тезше салуга едеттенген устаз бул жолы унш жумсартыццырап сей- ледь Кебше Мэмбеттщ ашыц сейлемеген сез булды- рын айцындатпакшы болды. — Тере деп, бул кунде журт хук1мет цызметшдеп лауазым иелерш атап жур. Ал бурын казак жалгыз гана хан болып нэсШ султандык атак алып келген ац- С'(йектерд1 «терелер* дейтш. Меселен: Нуралы хан,

Жэцйр хан, Царатай хан, Айшуац султандар таре |атанады. Б1зд1ц Кусеп туцымы да таре. Сондыцтан... ! — Мен 6ip гана тереш бглемш. Ол белгйй бузыц ! Арон торе, кадш й окопца Ж1Йттерд1 желбезейнен йз- ген сазандай ейп айдаган Арон. Менщ кесейшм со- ныц басы,— дед! Мэмбет оныц ceeiH белш. 03i жацында гана Жымпитыда керген сэры ала шенд1 полковник Аронныц басын кесш-ац алгандай, Мерхайдар козш жумып цалды. Нэп-нэзж бет тамыр- лары денесшщ ппм1ркене цалганын айцын кврсейп жиырыла туей. — Сен шыга тур, Мержан,— дед1 учитель баласы- ныц урейлене бастаганын байцап. Бала эдеппен басын иш цалды да, ацырын гана есжке жылжыды. — Ив, Арон торе, ол улыц торе. Сенщ жольщ бас- ца, Аронныц лауазымы 6ip басца. Сен гаскердщ ат- жабдыгын басцармайтын ба едщ ?— деп ед1 Губайдол- ла, Мэмбет ьлесе шйц мэн-жайына Keiirri. — Эцпме аттан шыгады. Ацметше берген уш квк аргымацтыц 6ipi жогалып кетй. Аттыц цашатыны бар, cipe жем 6epin баццан жерше кеткен болар. Соны подполковник менен кердц бул соныц мшейн аргы- магы ед!,— деп Мэмбет подполковник Кирилловпен шатасцанын, оныц гауптвахтага салуга тырысцанын, 6ipan Мэмбет ею солдатты урып жыгып, цайтып келш подполковникй байлап тастап, царуын сыпырып экет- кенш айтты. — MeHi Кириллов баягыдан б1лейн. Мергенев- каныц бай казак-орысыныц баласы. Мен олардыц ею жыл малын баццанмын. Маган бурын да талай колы тиген, мен де царап цалмаганмын. 3e6ip берген соц, ацым ушш атын MiHin кеткенмш. Буган коп жыл этй. Сол адам сабап уйренген казак-орыс маган коно- крадсыц деп ацырды. Мен оган: сен мыцты болсац, ана цызылдарга корсет кушщдь Ертец койце дуре са- лып цызылдар саган ат бацтырады дед1м. Егес осылай басталды. — Кирилловне кеткен кейвд! Арон тереден алмац- сыц ба? — Жоц, Кирилловне кейм кеткен жоц. Ал, Аро- ныц жер бейнде rtpi журуге тше емес. Мешц туб1мд1 цааып жатыр. Он алтыншы жылгы Луцпан болысты желкелегетмдц окоптан цашып келгешмд! бейме ба- <ып, сен цызылдарга цол берген бузыцеыц, с е т дарга астырамын деп жатыр.

Аргы жагын Губайдолла муцшап сурамады. Бул эк!м-карага бас имей келген «Шойцараныц» Жанша вскер!шц бастыгы Кирилловпен гана емес, полицмейстр Арон теремен карсыласып цашып шыккан эрекет! то- лык кез алдына келгендей болды. «Муны устаса сот- тайды. Соттаса не болары белил! гой. Муны кайда жа- сырып, калай арашалауга болады? Булар мешц ез ба- сымды да...» деген ойын туптетпестен Мэмбет: — Губа-ака, маган Галиаскардыц кай жерде жур- генш айт. Мен соларга цосыламын. Жэне жалгыз ко* сылмаймын — мына хан жтттерш й* Ьшндег! cepiK- TepiMfli ала кетем!н,— дед!. Губайдолла бул соцгы созге к¥лагын Tire калды. Тэж!рибес1 мол, ем1рдщ сан килы жасырын астарын байкап Kepin отырган учительге «Валиасцарга косыла­ мын» деген талап жок жерден табыла калган акыл сияктанды. «BipaK калай косылады? Галиаскар кай жерде каз!р? Хан ж!пттерш!ц арасындагы cepiKTepiH бул калай алып кетед!?0 з! барып цацпанга тус!п кал- са, екшшп кете ме? Арон терен1 елт!рем!н деу! де xayinTi i c ? » — деген сураулар оны сан туйыкка Tipen, курмей бердь Мугал!м бул киын жумысты акылга салып шешпекш! болды. — Мэмбет, сен б!здщ кырдагы кутарге бар да жат. Iiiii таза, ез! оцаша, кезден таса жер. 0picTeri жылцы- шылар кел!п мазацды алмаса, ешюм бармайды. Та- мадты жйчттер жетк!з!п берер. Баскасын соцынан сей- лесерм!з,— дед1. «Кут!рде жата тур» деген сезге ойланганнан кешн Мэмбет те кенд1. BipaK оныц ойы Губайдолланыц ой- лаганынан элдекайда баска ед!. Ол ез!нщ елден езге огаш мшезше бакты — оныц тагы да журттыц аузы- нан туспес 6ip iciepi айцындала берд!. Вамыстыкелден терт-бес шакырым темен, Цашар- сойган беттеп кос кутарге барып, жан-жацты кезбен б!р шолды да, Мэмбет ымырттатып цалага кайта оралды. 2 Ол Губайдолланыц «Кутрде жата тур, баскасын соцынан сейлесерм!з» деген ацылын алган жоц. Ол бул окымысты адамнан кецес те сурай келген жоц-ты. Тек кана ттейтш iciH жене icTen салган iciH дереу мэл1м- дейтш ecKi эдет!нше айтып салган ceei ед!. BipaK учи- тельдщ KyTipre иек цакцаны оган eKimiii 6ip жойцын

ой салды. «К уй р оцшау турган 6ip к,амал. Аргы жагы epic, epicTe жатцан кеп жылк,ы. Тоцтай тур, сен Ки­ риллов, м е т конокрад дейсщ?! Конокрадты мен саган eHfti керсетейШ. Tirepre туяц калдырмай полкыныч атын ондап-жиырмалап айдап экетейш де турайын. Кеп тарынын iuiiHeH тауып алып кер ала тарыны? Цабыл 1 мен Науырызалыныч есепйз жылкысыньщ iuiiHe ко- сып алып, 6ipa3 куннен кейш ат б1ткешчд1 Ачшат тауга, онан epi Ацбулакка карай кызыл туйгындардыч жаткан жерше жечкштейш бэлем» дед1 ол iiniHew калага карай атын аячдатып, TepiH кептрш келе жа­ тый. Ол 6ip кез TinTi Арон терен! енд1 кайтып аузына да алмай койды, бар каЬары Кирилловне ауды. Кеше, «Мишка, сен шын керме, конокрад деп ойнап айтып ем» дейд1 астымда жатып. Баярыда да соны айтцан. Б1рак колымнан босанып кетаымен Мергеневканьщ барлык ж1гЫ н жинап алып келш, ен далада жабылып урып кеткен жок па едь врште 6ip кун, 6ip тун жатып, дед Митрейд1ч ушне ечбектеп зорра жетш жыгылдым. Мынау соныч салган тачбасы емес пе?— деп, Мэмбет 04 жак кулагыныч калкан шем1ршегш цамшы уста- -I ран колымен сипап калды. «Бул и тп алкымынан алып б1ржола езе салмаган екенмш. Содан кешн мейл!, маган icTepiH бул сары ала погонды мырзалар детей |берсш. Тентект1ч акылы тустен кешн келед1 дейдь 0з1мде де бар, несш аядым екен! Енд1 кайтып колына туссем, Кириллов м е т ез колымен атар» деп ойлады Мэмбет, Keineri iciHe бугш есеп 6epin. Талай сабалып, талай тепшге ушырап кулак-epiHi элденеше рет жырыл- ! ран бул Мэмбет бейнеб1р ем1рд1ч оты мен суына тусш шычдалгандай. Оньщ em6ip жаннан сескенбеу! де, удайы тек ульщ бтсенмен айкаса кету1 сол каршада- йынан журег1не шемендей катып, ер!кйз думп!ген ! Tipi корлык пен ащы зорлыктыч ешпейтш зардабы болуы керек. «К|ап!» деп TicTeHin койды ол тары да Кирилловты 6ip жайлы етпегетне ек1нгендей. EciKTeH Kipin келген бойы терден 6ip-aK шыгып, тачдангандай карай калган улкен кезд1 суду кара то­ ры кызга: — Таре кайда?— дед! Мэмбет. Устшде эскери KHiMi болса да «шойкараньщ» ал- ка-салка турше карап жэне жан шошырлык чызыл таргыл кезшен кезш алмай кыз сэл бeгeлiп калды. Б1рак каланьщ да, даланыч да турл1 жандарын керш журген, ез! оцыган, opi eTKip кыз Мэмбеттен сескене 61

доймады. Ол Tiirri муны ертей, дисса-жырларда кез- десейн дэу першердщ 6ip адамра зияясыз, жэ 6ip кел- дх 6ip урттайтын, болмаса тау мен тауды аладанына салып салмадтап туратын «зумдара» ма деп далды. \\ Эйелдщ Ke6i нэзштен repi берен куш й, адылдан repi огаш icTi, кержйден repi шомбал турпатты адамды жаксы кере береда. Ocipece дулей ерлжйц ней, бет кайтпас дара дурсш Мэмбеттерд1 алыстан да сезш, 6inin дашудыц орнына оран ушрше кетеда. Арон те- решц жалрыз дызы гимназиска ШаЬизада да сол огаш жандарды суййш дыздыц 6ipeyi екен. — Папамды сурайсыз ба?— деп дыз дабагын ке­ ре далды. — Баратаев Арон тереш сураймын,— деп, Мэмбет алыстан KypKipereH кундей дуцк-дуцк eTTi. — Полковник султан Гарун Ахметович мемлекет совейнде — Батые уалаятыныц бастыгы улы мэртебел1 ЖаЬанша мырзаныц хузырында. Cis... хорунжиййз бе?— дед1 дыз аз муд1рш далып, Мэмбеттщ дара ма- уыт кед гимнастеркасыныц ишшдеп эскерлш чин бел- riciHe дарап турып. Мэмбет те дызга дарай далды. Одыган дазад эйел- дерш кермеген, TinTi бай казак-орыстыц адтиын iniiK, шэш кейлек киетш, долына алтын балдад салатын ул- шлдеген ад денел1 дыздарынан суду жан бар деп ойла- майтын Мэмбет мына дарсы алдында турран жайнаган ете KepiKTi дара торы дызды кектен тускен арудай кер- дь Муныц да уейнде эсемдеп тжкен асыл шэш кей­ лек, долында алтын балдад, дулагында мыц дубылган жадутты сырга, аягында алтын зермен одалап йккен дызыл садтиян ей к. Ocipece, дыздьщ езгеше нур шаш- дан eTKip кездер1 баурап-тартып бара жатдандай бол- ды. Ол eMipiHfle бул терешц уйшде мундай сулу дыз бар деген жод-ты. Сулулыгыныц уст1не салтанатты, одыган, сымбатты ару кездесерш ойлаган емеей. Ол бегелш далды, дызга не дерш таппай KWpiCTefli; оныц уейне даншама «бас кесемш» деп серт берсе де Мэм­ бет сан датерге кездескен езгеше ем1ршщ 1шшде адам е л й р т кермеген жан-ды. Губайдолла учительдщ уш- нен кеткеннен 6epi оныц eci-дерй кенет сол жерде ойга алган, полктыц атын дуып экейп, ежелден erecin ескен Кирилловты даражаяу далдыру едд — Бикеш, сен Арон терешц дызымысыц?— деда ол ойда жод жердей босацси далып. Оныц уш ектем 62

туршен курт езгерш, баланыц уюндей жш-жщ1шке бо- лып шыдты. — Офицер клубында болганыцыз жод па7— деп парсы сурадтады дыз езу тартып. Цыздыц дап-дара дасы мен узын м ртктерш е сай оц Жак бейндей дара мещ 6ipre езу тартдандай тебЬ рендь — Мен офицер емеспш гой...— деп куб1рлей туей Мембет езшщ адсуйек, тере, болмаса, атадты адамдар- дыц тобына Kipe алмайтынына дорынеандай. — Ci3 де офицерйз, хорунжий белйщз бар, оды- маган шыгарсыз, бэлйм. Одымасацыз да...— деп дыз ceeiH аядтамай, оньщ алда-салда турше, офнцерге ке- peKTi тэрбие-тэл1мнщ жодтыгына жэне дешр йлш е ке- uiipiM бергендей аяныш шырай керсетй. Сейтй де: — Отырыцыз. Иэ, мен полковник султан Гарун то- решц дызымын. Ол Kici кеш дайтар. Лейтенант-помощ- HHKTepiH epTin тотенше мэжйнске Kerri. — Отырмаймын, кетеы1н,— дед! Мэмбет тез даусый езгерйп. Оныц ойына казарманы бор л ж й рт, жолдастарын epTin шыгу ниет1 Tycin кетй. — Жай келдйцз бе, хорунжий мырза? Папама KiM келд1 дейш? Атыцызды айтсацыз,— деп дыз 6ip адым iflrepi журш, ш екенш бшуге датты эуестенгенш бай- датты: — дазадтыц балуан офицер! келд1 дейш бе? Эл- де батыр келбетй ер жшггйц 6ipi келд! дейш бе? — Мэмбет келд1 де, бикеш. Экец... бузыд Кириллов- ты жадтап менщ соцыма тусуш доймаса — айтпады деме, онда жадсылыд жод... — Мэмбет!.. Cia Мэмбетйз бе? Кед1мй подполков­ ник Кирилловтыц сыйын берген Мэмбетйз бе?.. Кыздыц одд1 жузше тацырдау мен шаттыд досы- ла жупрд1 — диылган дап-дара дастары керше дал- ды; кездер1 api оттай жайнап, api улкейш кеткен сиядтанды, бейндей дара мец к'ул1м дадданнан repi мэз-мейрам болып билеп бара жатданга удсады. — ...Журт anriMeci тек дана йздщ кешей димы- лыцыз жайында, Кирилловты масдаралаганыцыз тура- лы. Ольга ханум: «кеудесш кетерген подполковникйц eaiHe де сол керек еда» дейда. Цурбанга шалатын ад сарыбас дошдардай ейп, дол-аягын байлап кету — еумдыд дой, Мэмбет ага! Айтыцызшы, далай ейп бай- ладыцыз, оз аузыцыздан еетшн. Отырыцызшы, Мэм-

бет ага! Осы заманныц нагыа Хацан' батыры сияцты екеныз гой?.. Отырыцызшы! Цыз колцалай цалды. Оныц ойына: «Бул адам эке- ме де жазым жасар-ау!» деген жаман Ниет Kipin те шыккан жок- — Ацыр-ай, сумдык id Ешб1р жанныц цолыкан келмейтш, с!зге рана... с!зд1ц мына батырлык келбе- т1ц!зге сыятын ic! ЯСасынан эскер цызмеинде жейл- ген жауынгер казак-орысты байлап тастау!.. Эскер ба­ сы, штаб бастыгы подполковники!.. Мэмбет сэл Kiflipe туей де: — Жок, бикеш,— дед! тары да йш1 жер астынан шьщкандай дуцк еткен октем унмен: — мен бул уйге эцпме согуга келгешм жок— Мэмбет сезш тауы спай eciKKe адымдады. — Жок, Мэмбет ара, и з айтыцыз!.. Жацсы, бул жолы айтпасацыз, eKiHmi жолы айтыцыз. Кел1ц1з, Мэм­ бет ага. Ертец кел!ц1з, кунд1з. Келес1з рой, Мэмбет ара?! Мэмбет мойнын бурмады, тек кана есштен шы- рып бара жатып, басын шайкап-шайкап к°йды. Капел1мде Мэмбетйц бул тун жортып журген жу- piciHe де, айтып кеткен сезше де жете тусше койма- ран кыз керуге жан коркарлык жанныц i3iHe царап, сэл уацыт турып цалды да, сол тацданган куш eKiH­ mi белмедеп уй кутуш1 татар эйелше жуйрдь — Ci3 Мэмбетй Kepin пе ед1ц1з? Кэд1мп подпол­ ковники байлап кеткен М эмбетй?— дед! ол эйелге енйге тенш. — Жок, жок! KepreHiM де, есйгешм де жоц Мэм­ бет дегендь Ол KiM efli? — Уай, жецгей! Кэд1мг1 дэу Мэмбет! Нагыз Мэм­ бет. Нагыз алып адам! Цаз1р гана шыгып кетй. Эл! цорадан шыгып кетпеген шыгар. Сойти де кыз эйелд! колынан устай алып, сыртца царай суйред!. BipaK сырт карацгы екен, уйден шыццан адамныц кез!не em6ip карасын ьлшпед!. Тек кана какпадан шы- рып эр!леп кеткен аттылыныц дыбысы кулакка келдь — Ол келед1, жецгей. Ондай ер адам корыцпаура тиш. «Ондай адамга тиме» деп папама айтып койсам — тимейдь Кирилловтыц намысын коргап айыптауга болмайды рой бул сияцты eKi Kicire эл1 келерл1к хо- рунжийд!,— дед! кыз езш де, эйелд! де жубатдандай.1 1 Еск! киссаиыц геройы. 64

BipaK эйел кыз сезше зер сала доймады, оныц ш екенш, не ушш келетшш сурап жатпай, ыцгайга ко- m in: — Келсе, корерм1з дандай адам екенш, бикеш,— дед! де койды. Ал, жарты сагаттан сон; келген Арон торе, дызы- нын оцг1мес1нен шошып кетта. Ол сонда да сыр бер- мей тыцдап, жай-жапсарды езшше туйд1 де: — ШаЬизада, сен жата бер. Сагат он ек!ге жуыд,— деп офицер Абылаевты екшпп белмеге алып шыдты. — Бул булж жасауга келген. Подполковник™ жа- зым eTyi мумкш. Тез Кирилловтыц ушне жетщдер. MyMKiH, сол жерден долга тушрерыздер. Касыца уш- терт жауынгер ал да сол уйда торы. Турменщ кузет- иплерше хабарла, ондай бузыд турмеге шабуыл жа- сауы да мумкш. Тез димылдацдар! — деп буйрыд бердЬ Момбет те ойга алганын тез!рек орындауга Kipic- Ti; оныц ойга алганы: «алдымен казармадагы серш- TepiMfli алып шыгайын!» болды. Сондыдтан ол Арон теренщ уйшен шыга сала даланыц солтустш бетшде- ri казармага дарай жортты. «Цазад уалаяты дазад есцер1к дурады. Саналы ж1пттер долына дару алып, сол уалаятын доргауга тшс. Атда мш, азамат! 0з ал- дыца ел болып, й зи н алуга умтыл!» деген уран Мэм- бетке гана арналган сиядты болып едь Ол жазга са- лым ез соцынан ерген ж ттте р ш бастап келш, сол бо- лашад эскерге 6ipiHmi болып жазылган-ды. 9pi жшер- Л1, api орыс тшше жетш, оныц уст!не сан жшггке бас боларлыд батыр атадты Мэмбет™ «Командир ету ке­ рек» дегендер де болды. Б1рад эекерлш 6wiMi жогын еске алып, оган «Полк бастыгыныц 6ipiHmi cepiri» деген атад дана бершген болатын. Bipimui cepiKTi4 мшде™: болашад полктыц барлыд шаруашылыгын басдару efli де, оныц iiuiHfle атпен, ер-турманмен, жем- шеппен, дора-допсымен дамтамасыз ету 6ip гана Мэмбеттщ мойнына жуктелген. Атсыз келген жасад- шыларга ат сатып вперу, атымен келгендерд1 есепке алып тертттеу, дурал-жабдыд, дора-допсы эз1рлеп, казарма салдырып оны жабдьГдтау, жем дорын жасау, 'ишен дайындау Мвмбеттщ сыбагасы болтан. Ол дан- ша адша аламын десе алып, данша ат керек болса та- уып. данша мулш керек десе оны жинап, озше-ез1 3 — X. Есенжанов. Ill к!тап. 45

кожа болып келген. BipaK осы лауазым оган кенет жакпай калды. Жакпаудьщ алды подполковник Ки-| рилловты кергеннен-ак басталды. — Мен OMip бойы казак-орыстардыц жеюруш ес- ту ушш тудым ба?— дед! 6ip куш Жаншаньщ езше Kipin келш.— Тецдш алдым, аскер болдым десем — 6api баягы каз-калпында.— Аргы жагын Мамбет айт- кан да жок, кайырылып тшге де келген жок. уалаят бастыгыныч мекемесшен шыкты да Kerri. Бурыннан| сыры белгШ Мэмбетт! де yrirren, не коркытып устау- ды орынды деп таппай, Жанша: — Уа, тентек! Солай демесеч Мамбет боласьщ ба?!— деп карккаРК кулд1 де койды. Осыдан кейш ерХ Мэмбетйч Кирилловпен сезге [ келуь Оньщ cepiKTepi, ашса алацанында болатын cepiK- тер. Хан эскерше 6ipre кел!п, 6ip жазылган жМттерЬ j Hi4 6ipi Эж1гали-ды. Эж1гали он алтыншы жылы окоп- ка 6ipre барып, 6ipaK «жолы туспей» Мамбет аз беймен j елге женелгенде, Бобруйсшде калып койган-ды. Bip ; жыл жарымнан кешн гана ол «шойкарасымен» елде кездескен. Ал енрХ 6ipi Мамбет кайда журсе — сонда журейн, ат косшысындай болып кеткен к1шкене Жа­ палак. Жача гана уйкыга кеткен казармага Kipin келш Мамбет: — Эж1гали мен Жапалакты оят! Танымай турсыц ба, K03i4fli неге жыпылыктатасыч? Тез?— дед1 тунп карауыл жасакшыга зешп. Жасакшы оньщ aMipiH eKi еткен жок. — Ka3 ip, Мамбет ага. K;a3ip оятам. 9ж1гали ат ба- [ сында, кузетип,— деп бурыпща карай жуйрдь Царауыл жасакшы Мэмбетйч не оймен келгешн де, не icKe бет алганын да бшген жок- Журт кезпйч кырынан ыгып журе беретш Мэмбетке оньщ карсы жа- j уап катуы да мумкш емес едь Кешей кунд1зй iciH eMic-eMic ecrice де, бул мыкты жанды 6ip Кирилловне бола кашып эрекет жасайды деген солдат угымына сыймайтын да нэрсе гой. — Мамбет ага келдк Жапалак! Турегел. Жапа- лак!— дед! кузетпй бурьпптагы жасакшыны жулкылай Tycin. Жулмалап улгер^енше аягынан й к турып та калган Жапалак: — А, а-а, кайда Мэкеч? Цашан келД1? — деп к®4- бакша дечгелендь

Жапалач шенпнбей, ки1м1мен сур шекпен одеялы- ныц астына Kipe цойган екен, бейнеб1р «жау келдИ» деген атойга куш бурый 93ip жатцан адамдай умтыл- ды. Bipai; ол цанша тез умтылса да, Мэмбетке кузетхш жасачшы бурынырач ж ейп: — Ояттым, Мэмбет ага, мше!— деп мэл1мдед1. — 9 ж1гали ат басында, Мэке. Екеум1з жетем1з бе?— дед! Жапалач, бейнеб1р барлыц сыр 6ip езше аян адамша. — Жетпейсщ,— деп дуцк етй Мэмбет.— Кара жаугашты мен букпй, жиешч мен собалач сарывды ерте шыц. К;ару-жарагьщмен. Мен Эж1галидыч цасын- да тосамын. Мэн-жайды оган Мэмбет туйндорш жатпады. Бу- рыштагы Жапалактыч касында жатчан б1рл1-жарым- нан взге бас квтергендер болмады — уйренбеген ж1йт- тер ертеден кешке эскер ойынынан салыгып, чорылы мол чалыц уйцыныц чушагында жатыр едь Ал, бас квтерген 6ip-eKi адам Мэмбетй Kepin орындарынан чо- балжи туей — чапел1мде не болып жатчанын уга ал- май ацырды. — Кашып кетт! демеп пе efli? Цайтып келгенi ме? — Кашып чайда барады, келген гой,— деей олар балаша тацырчап. — Мэмбет олардьщ сезш еейген жоч, KiM бас ке- Tepin, KiM тацырчаганына да квз ж1берген жоч- Ол eciKKe таяу жердей мосылап ч°йган винтовканыц 6i- piH алды, чатарындагы жауынгерд1ц очшантайын бе- лше чыстырды, сэйтй де келген ieiMeH казармадан чайта шыкты. Кэп узамай Жапалач та аты аталган адамдарын тэсейнен тез тургызып, вртке женелген жандай ат баганага жуйртй. Буларга Жапалачтьщ айтчаны: — Ат басындагы Эж1галига жуйр!чдер; сендер;ц Мэкец куйп тур,— деген eip-ач ауыз евз болды. Мэмбетйч соз1н хан жарлыгындай KepeTiH бул адамдар сол сэтте жагалай жатчан йзбек-йзбек ат ба- гандарыныч тубше жиналып та чалды. Ал, Мэмбет­ й ч буларга айтчан ceei мэн-жайды ежелеп тус!нд1ру емес, йкелей буйрыч есеб1нде шычты. — Мына казак-орыстар жайлаган хан эскершде мен сендерд1 тепшге тастап кете алмаймын. Аттарыча мШчдер де сочымнан ер1чдер. в.-им барда ешшм мач- дайларьщнан шерте алмайды. Барар жер — Ачшат. Мына eni аргымач пен чара айгырды жетекке алыч-

дар. 9ж1гали, мунан баска Tayip ат болса тастама,— ; дед1 ол шашкелеп астауга салган шопй 6ip шайнап, 6ip тывдап турган цамыс кулак бойшац аттарды нус- кап. — Тастамаймын!— дед1 9ж1гали. Оныц жауабы сонымен 6iTTi де, ж тттерш е иек какты. Не 6api ширек сагат imiHfle казарма мен ат ба-, ган туб1нен еркек койдай бел ш т шыкцан 6ip шогыр! адам каланьщ арка бетше каРай жорта женелдь Бул шогырдыц саны шагын болганмен ici езгеше едь Ца- рулы кушке касакана карсы шыгып адамын ертш, I атын айдап кету баскага ой салатын, мунан да улкен булжке бастама сиякты ic-Ti. Шогырланып шыкдан не 6opi торыз адамныц жетейнде кос аргымак пен I жуйрш кара айгыр рана емес — алдарына ipiKTen салган 6ip yftip аты да бар ды. Ертец1не... Жасацтанып жаткан acnepi бар, iniKi терйбш бас- каратын эюмнплж орындары мен полиция басцарма- сы бар, карауыл взводы мен TypMeci бар, прокурату­ р а м мен соты бар бул Жымпиты ук1мет! ез тзй ш м ез колымда деген ниетте едь BipaK орынсыз зорлыц- пен соракы турде жазалау iciHe карсы бас кетерген елдщ кырын кабацтыры, ecipece Жуныстыц болыс кец- ceciHe ж1йт жинап келгет жэне оныц ycTiHe Эбдь рахман отрядыныц Орал атамандары женелткен ца- ру-жарак KepyeHiH езше бурып алый кеткет «уалаят» басшыларына ауыр ra in едi. Енд1 мына Мэмбеттщ ici келденец кырсык болды. EKi кун оны колга тушре ал- май эуре болып жургенде, аяк астынан шыга келш полицмейстр султан Арон терешц ушнде куш керсет- кен1, казармадан адам ерткеш, кузетт! ат корадан сан жуйрш айдап кеткет кастандыктыц улгайраны сияк- танды. «Бул тейн ic емес. Муныц туп тамыры аргы беттей кызыл бэлелерде жатыр, берй жацтагы оныц жалауын кетерупп Эйтивйц астыртын арекетшде жа­ тыр. Жасырын жиналыс ашу, буцара арасында ipiT- Ki салу, хук1метке царсы топ жинау соныц рана эдшь Мына елден шывдан Оразбайдыц бузык баласы соныц цол шокпары. Тал тусте штаб бастыгын урып-жыгып, каруын тартып экету тек осы сиякты бас кесер бан- диттердщ колынан рана келедц— деп туйд1 Арон те- 68

ре. Ол буган енд1 не 1стеу керек екенш ойлап-шшта.— Бул бузык кашканда кайда барады? Орал елкесшде оныц ашьщтан-ашык, цылмыс жасап бас паналар жер! жок. Елде cemMfli адамдар мол: болыс пен старши­ на, судья мен еальщшы жэне цупия кызмет атцару- шы азаматтардьщ кезшен таса цалуы мумкш емес. Оныц кутылар жолы жалгыз Эйтиевтщ тобына карай асу... Богдановкага жетюзбей тоскауылдау керек. Арон торе тунделет1п Цараоба болысына шабарман женелтта. Кабанбай мен Цацпактыга да адам шаптыр- ды. «БелгШ бандит Мэмбет Оразбаевты калайда устап, хук1мет колына табыс етацдер» деген жасырын жарлык ж1бердй Сейтта де полицмейстр торе болган жайды жасырмай, т ш т оны «бунт» деп этап, уалаят бастыгы адвокат Жаншага мэл1м етта. Жанша узак ойланды. Эдетшше тез жарлык бере салудыц орнына, ол теренщ сезше сын таккандай бол- ды. Оныц: «цугыншы шыгардым! Калайда таптырам! Ондай бузыцты тез соттатып, стройдыц алдына жаза- латам» дегенше басын шайцады. Ек1 иыгын селтец ете Tycipin, «мунысы ней?» де­ ген туйыц сурацца тарелген султанга: — KepepMie,— дед1 Жанша. Bipan ол Арон тере шыгып кеткеннен кейш адъю­ тант Каржауовца: — Б1здщ ж т т т е р адам танымайды. Тани цалса — оны орнына жумсай 51лмейд1. Мэмбет сияцты берен цимылды адамды e6iH тауып мыцга царсы шыгаруга болады. Ол мыцды да селт еттаре алатын кезздз ер. Biere осындай ж т т т е р керек. Оны алг\\ тере, ит ко- сып уркижен асаудай, эршетш ж;беруге цалды. Ме- шцше, Мэмбет беделд1 адамдардыц жетепнде; жете- г!нде болмаса да — соларга арка тацады. Муны тоцта- татын ана Еубайдолла сиякты учительдер. Мен оны Губайдолладан акыл сурап журед1 деп ест!генмш. Жы- лы созбен Kepi кайырып алу амалын кездеген жен. Мэмбетта ез1мен талдестарсе, ол 6ip жагы аталас та адам еД1,— дедь — Ол Kapi тарланды шакыртайын,— деп ед1 адъю­ тант, Жанша оган: — Шацыртпа. Губайдоллага езщ барып: «Жанша селем айтты. азамат бутш болмай, ел бутан болмайды. riircip таласы кастыкка емес, достыкца жетюзуге тиш. Уалаят Ойылга кешкел1 жатыр, соны б1лд!р деп ед1. Уалаят басшысы ел агасыныц есен-сау болуын талей- 69

Д1, осыны С1зге айта келд1м* дерс!ц. Сеэ арасында Мэмбет жайында эцйме болса «6ip тентек ел шйнде журмес болар ма. Адасцанныц арты жен,— цайтып YftipiH та пиан соц, ол сондай тентек дейди деп туйер- сщ. Аргы жагы ез бил1пцде,— дед!. Сеййп Каржауов Еубайдоллага жолыгуга, оган басшысыныц сэлемш тапсыруга аттанды. Ал, Арон тере басшысыныц «керерм!з» деген сол- цылдац сез1н басцаша уцты. «Булшпплермен куресш кермеген, сот мэжЬпсшде й л безеп шешендшке салын- ганнан езге eHepi аз. Аяц астынан жасырын уйым ашып, жасырын отряд цурып, inrreH шалуга отрядта- рын цаптатып ж1берген Эйтиевтердщ цылыгы насыр- га шауып бара жатцанын б!лмейд!» деп секи ол Жан- шаны imiHeH. Ол ез ойын туптеуге KipicTi. Турмедеп xayinTi адамдарды тез соттау жагын ойлады. Ал, «Ец ipi жау» деген Мецд1герей Епмагамбетовты тез Ойыл- га жетйзуге — сол жерде соттауга тырысты. Оны Ойылга жетшзудщ цажетйгш «турме ceHiMci3 * деп дэлелдедь Ол басшыларды «мына Мэмбет сияцты бас кесерлер кебешп кетсе алдымен турмеге шабуыл жа- сауы мумшн» деп цорцытты. Мэмбетй колга Tycipin, оган ец ауыр жаза беруд1 подполковник Кириллов Ароннан да цатты долга — Бул белгШ конокрад! Сахараныц нагыз жор- тып журейн кек 6epici. Оныц 6epiniriH мен о бастан бтлемш. Оны атып тастаган Kicire алгыстан басца ай- тарым жоц. Осындай кунэкар бузыцты басшылардыц эскер мацына жуытцанына тацым бар. Жуыту ез ал- дына, бул бас кесерд1 командирдщ жэрдемнпй ейп белйлеу идиоттыц гана ici. Буган одан езге бага жоц,— дед! ол штаб басшыларына. Кирилловтыц Мэмбетт! мал баццан бацташы кез1- нен бастап б!лет!н, жас шацта онымен талай цырцы- сып та цалып, ерепспен е л й р т тастамацшы болганы да кешеден 6epi кез алдына цайта оралган суреттер едь «Осындай жандардан арылмай эскер де, эскерден тыс цауым да адамшылыц цалыпца келе алмайды. Орыстыц осы типтес согылгандары патшага, Христос- ца, дшге цол кетерумен келед!» дед! imiHeH, Орал ат- ты казагшщ шен-шекпен!не ие болып келген ежелй, epi дэулетй, opi атацты жауынгершщ 6ipi. Арон тере мен подполковник Кирилловтыц Мэм­ бетт! цас душпан санауы тейн де емес сияцты. Мэм- 70

беттщ туп тамыры 6iTicnec тартыстыц терец тубшде жатданын олар сезсе керек. ©йткень.. 0й ткет сол KyHi, тап сол сагатта, сол цаланыц iiuiHfle, жалпад тебел1 квп дазады уйлердщ б1ршде eni жас яейлт сейлесш отырды. Олардыц свздер1 боз- балалыц свз емес, бул да сол KafliMri «уалаят» басда- рып отырган атадты адамдар мен эскер басындагы полковниктердщ долга тус!рем1з деген Мэмбеи жа- йында ед1. Бул жас жМттердщ жолдары да дилы-ди- яы. Bip сол жердеп Аронныц долында тутдында отыр­ ган Мецд1герейдщ баласы Эм1р болатын. Абылаевтыц 0 летт1 поселкесшдеп ойранынан кейга бар жайды Ха- к1мнен ecTin, 9Mip долга тускен экесшщ соцынан кел- ген. Б1рад жас жйгг тугш эйел Кулшанды да тутцын- га альш, бала мен шалды дылышпен туратдан датал жандардыц кезше туспей, 9м1р жасырын ж у р т , жа- сырын эрекет iCTeyre KipicKeH-fli. Ал оныц дасындагы- сы: сонау La6iuiiH тубшдег! Дуана болысынан шы- гып, iuiKi жадтагы орыс поселкелерш аралап, жоса сату сылтауымен журш, уш ай бойы жогалып кеткен, Мецд1герейдщ жабыд пэтершде боЛган, жасырын съезд! керген, Ацдаты бойындагы болысда шабуыл жасаган Жуныстыц ж!пттер1мен сейлесш, оларга дем берген, алты жылдыд Дарасу мектебш 6iTipreH, сез- ге уста, жас Ораз-ды. Бул e3i аса зор ic 6iTipe дойма- ган жас болса да, тамшыдан су тасыган дарлыгаш- тай, халыд дамын жеген алгыр аганыц жетегшде тец- Дш пен бостандыдда дол созган талапты жастыц 6ipi ед1. Талапты жас эрдашан да, эр заманда асдад диял, ушдыр ой, бшк мадсат, KipuiiKcia махаббатда дол соз­ ган урпадтыц cepneci гой... «Дмитриев пен Даратаев жетг басты жалмауыздай дорыган атамандардыц долында. Оларды халдымен 6ipre босатамыз, «Ь?ырыц трубаныц» дадпасы Оралдыц дадпасымен 6ipre ашылады» деген Эбекещйц ceei до- сары да, алары да жод адидат. Ал мына полицмвй- стрдщ долынан Мецдекецд! далайша жулып алмай- мыз! Айналайын, сен Мэмбетп далайда тап. Цалайда свйлес онымеи. Мен Губакецмен адылдасайын. 9тте- ген-ай, бишей далдым Мвмбетт1ц KiM екенш. Оны... — Тсс!— деп 9Mip Ораздыц свзш б о л т ж!берд1. Бул уй TiriHuii Жарке дегеннщ уй! едь Сырттан к!рген сол Жаркешц эйел1 екен, жас ж1пттерд1ц сез1 бел1нгешн ацдаган жод, ез ecTiroHi iniiHe сыймай: — Сумдыд ecirrin 6е?— дед1 эйел epine аптыгып. 71

Кшжене конак, болмеде эчпмесш догара к,ойган екеу де, ез iciMeH шугылданып терезешч над тубшде машинаны тырсылдатып отырган epi де. чулагын Tire цалды. — ...Сумдыц! Элй согылган Мэмбет эскерд!ц бар атын айдап кетштП — Кой api. — Эй, мен ей рж айтып тур дейсщ бе, батыр-ау! Журттьщ 6api шулап жур. Элп Kepia ме едч шм efli, кешей кол-аягын соятын тоцтыдай етш байлап кет- кен!? Соньщ аргымагына дейш... тшта бар гой... (эйел сыбырлай туей) ханныц аргымагын да алып кейпй дейдь Бейм-ау, бул согылган оны к,айда апарады? Конац белмедей е й ж т т мырс ете цалды. Жарке ол1 сенбеген niuiiHMeH: — Эй койшы. Сендер де 6ip цайдагы жоцты шыга- расывдар. Базарга ат айдап сататын Мэмбетй уры де- дщ бе соншама. — Ойбай-ау, мен жанымнан шыгарып тур дейсщ бе? Ана жактагы одымысты цайнымнан сурашы, ма- ган нанбасац. Жалгыз ат емес, эскердщ теч жартысын epTin кеткен соцына. — Сендерд1ц осектер1че енд1 очымысты кайныла- рьщ араласпачшы ма? Туйыч мшездшеу ййннй, эйел!тц сезше цолды 6ip-aK йлтед1 де, машинасын цайтадан тырсылдатты. Шын co3i зая кетш бара жатчан эйел шыдамады. Екш- iui белмеге басын сугып: — Кайным, айтшы, мешч ceeiM рас чой. Мэмбетйч барлыч ж т т т е р ш ерйп, бар атты чуып кеткеш рас чой... Ораз аныктай туст1. Енйккен эйелд1ч сезш ч у лачча шмеген Ж эр к ет де мечтай сейледь — Барлыч атын айдап кеткен жоч. жедгей. Журт асырып айтады. Жэкеч нанбаса оньщ да жеш бар — жумыс адамы келденеч сезге аса ч¥лач К°я бермейд1 гой. — Жоч. айдап кеткеш рас 40Й; 6i3fli4 чожайын й п й соган нанбайды. — Рас, рас. Жиырма чаралы ат алып, казармада- гы сейз жолдасын epTin кетшй Мэмбет. — Сейз адам аз ба екен! Ертеч Мэмбет он сейзш epTin кетер. Ол чайта келмес деп пе ед1ч- Мэмбет чор- чар деййн бе! — Мше, бул сез!ч дурыс, жечгей, Мэмбет чорча- тын жан емес. Ол 6yriH сейзш ертсе, ертеч онан да ке- 72

6iH ертер дегешд дэл болжал. Эшмдердщ дордып жат- даны да сол ютщ Ty6i циынга шаба ма деген дауштен. Жерке машинасын дайта тодтатты. Ол басын шай- дап койды. — Соныц саган данша Keperi болды? Ана донадта- рыдныд шайын тездетсейип. Жумысы бар гой, кедсе адамы,— деп эйелше тодтау салды. Кеп сейлей бермейтш жене буйрыгын eKi eTyfli жа- ратпайтын ершщ ыдгайына Keiuin айел де: — Эйтеу1р, айдап кеткеш шын гой. Эрине, б1рден бэрш айдап кете алмайды,— деп элде езш, элде Мэм- бетт1 жубатдандай болды. Шай устшде Ораз уй иесше: — Мен1ц жолдасым. Кызметке турсам ба деп келген екен. Bipan жайлы жер болмай тур. Ыдгайлы орын болса 03iM хабарласармын деп елге дайтаргалы отырмын. Аты Эм1ргали,— деп таныстырды жолдасын. — Уй кед болмаса да бешл кед. Цанша кун тура- мын десе де рудсат,— дед! уй neci пэтердщ тарлы- гыиа дысылдм ма деп ойлап. Мэмбет женшде де, бул жада донад жайында да Жерке Ораздан еш нерсе сурамады. «Эргамшд ез жу- мысы oeiHe жетюлжтЬ дегеи дагида — оныд аузынан тастамайтын, eMipi езгертпейтш дагидасы едк Соган багып ол басданыд iciHe Kipicneft, ез iciMeH бола бердь — Мен осында донамын ба, елде етпн тд уйше ба- рамын ба?— дед1 Эм!р, шыгуга ыдгайланган Оразга. — Осында бол. Губакед келуге THic. Сол KieiiriH, жэрдем1 керек. Адылы... мен «адсадалга» Kipin шыгу- га тырысамын. Ол Kici не дер?! Сен. уйде бол, кггеш одырсыд. — Аурухана жадда барып дайтамын... — Байда. Келденед кез кеп. Цауырт жумысыд бол­ маса, шыдпаганыд жен. — Аманат хат бар, соны табыс етемш. Ораз оган тура дарады да, б1рад ундемей « мейлщ, ез1д 61л» деген угымды леб1зс1з удтырды. Ол уйден шыгып бурынгы гауптвахты — даз1рп турме жанында- гы интендант басдармасына дарай Kerri. Оныд ойы турмедей «адсадалмен», яки Медджерей Епмагамбэ- товпен тлдесу едд Ал вкесш юдеп келген Меддй'ерейдщ баласы 9Mip «аманат хатын» тапсыру yuiiH аурухана- Дагы Мукарамага жолыгу жайын ойлады. 73

T0PTIHLUI ТАРАУ Эрммде 6ip арман. Tan сол кез Мукараманыц ар- маны да созса кол жетерлш едь BipaK оныц цолга ту- cepi аз, сондыцтан да ол арман атанумен келед1 гой.., Хаиммен ец соцгы кездескеннен кешн цыз елепзу- мен болды. Киьфга, сонау Жайыц жагасына кез Tiry- мен болды. Жагасында жалац аяц жупрген, айдынына цулаш урган, су астынан суцгш суйрж алган Ац Жайыц цой! Аппац анау аязда ацша бетщ албырап, шана суйреп жуг!рш сырганац тепкен жага гой! Мектепке енш, ер жетш, ютап оцып, сэн тузеп, биге уйренген кала гой. Алып ушкан жас шакта, кол устасып жупрш, бу- гшнен кызык ертецд! cyftiKTici Хашммен 6ipre куткен кала гой!.. Соцгы кездесу! Bepi кез алдында! взгеше! XaKiM езгеше. Бойшац тарткан. Ацша 6eTi кара цоцыр тарт- кан сайын ажарлана тускен. Ceai де салмацты, ез! де парасатты, ойлы адамга айналып кеткен! Магына- лы, пэрменд1 сез айтты: «Мунда келш жаудыц жара- сын байлаганша, кырдагы ез!м1зд1ц шаруаны емде! Bi3 келем1з!»— дедь Кыз сол сетте бул сездщ терец магынасын кез ал- дына келйре алган жок-ты. Ойлауга, сез саралауга мурша болды ма! Ыстьщ журек тайдай туламады ма! Кеп уацыт кермеген ынтык Дос акылмен жауап беруге ырык Sepfli ме! Оныц устше ашулы эби! Цаптаган эс- керл1 каланыц суеты Tyci! Цыбырлаган аяцты есепке алган полициясы! Bepi царап тургандай болды, 6epi асыцтыргандай болды. — Су басына баруга, тш й 6ip кеше жер шыгарып салуга да рухсат жоц! Келденец кезге царауыл бола- сыц,— дед1 асыгып суйген Хаюм. Osi аягын асыга ба- сып, артына царайлай-царайлай кетть Кезд| ашып- жумганша Шшенд1 кешешц цалтарысына туеш кезден гайып болды. Ал, Мукарама ше? Жалгыз журш сагынган Мука- рама. ¥зац уацыт кермей жан тьлеп, журек 1здеп сар- гайган Мукарама, кенеттен кездесш лап еткен бацыт шогы шарпып, леззат буына елтш цалып едц айтуга сез таба алмай цалып едц ец асыл ой мен ец нез!к жу- 74

рек ce3iMiH жетшзуге леб1з таппай, дадпа алдында шаншыла дарап, KipniK дадпай турып далып едь.. Ол уйге Kipin, терезе алдында узад отырып, тэтт! кездесудщ ащы айрылуынан еседпреп далган-ды. Bi- рад езгермес далып жод, алмаспас сез!м де аз. Айрылу ащылыгы мудды екйпштщ мазасыз сыбырына да ай- налган. «Не бегет?! Не димастыд? Туып-вскен уйден де ауладтамын. Сэнд! дала да сагымдай алыста далды- Tyci суыд. iiui жумбад ага да 6ip жадта. Мен неге шет- ке кетим? Мен неге дол устасып журуден даштым? Неге!.. Неге Хашммен 6ipre емеспш?! Неге айтпадым бар сырды! Неге бас изеумен тындым?» «Цырдагы ша- руаны виде» дегенде неге мен: «Эли казак-орыстар кестлеген революционерд1 емдеймш» демед1м? Аты KiM ед1 оныд? Медд1герей ме ед1? Соны кутуге, басда да жауынгер- лерд!д жарасын байлауга неге кетпед1м? Х а й м журген жерде мен неге журмейм!н? Майданда дыз-келшшек- тер жод па? Менен олар артыд па?..» Мазасыз ой ду- ладда ызыцдап, тынымсыз сыбырлай бередк ¥зад кун, узад тун дэйек таптырмаган да сол ой. Баягы ой... Кун етл. «Уэде» деген ceHiM жетл. «Кеппкпей келе- м1з! Кут! Bi3 келем1з!»— дед!. «Ол уедесшде турады! Ол айнымайды! Ол ер! Ол жаннан белек! Ол езгеше! Ол келедП Ертед келедП*— дед! Мукараманыц журеп. Кун етл, ай етл. Тынымсыз жылжып уадыт ерме- ri уздшиз ерШп жатты. Мукарама Оралдан кеткел! дашан? Канша заман! Цаланыд астын услне шыгара допарып тастаган жойдын кектем «э» дегенше кез ал- дынан гайып болды. Ад шацылтад Жымпиты жазы да жылжып кетт!. Енд1 мше, кед1лс!з куз де жуыд. Ай­ кала ажарсыз: жер де едмз. Кед!л де жудеу, дыз да мудды. 0Mip де кудшл. Бурын ерте турмайтын Мукарама бугш кун уясы- нан кетер!лмей жатып сыртда шыдты. Кезд1 ympepi аз кешеге оныд назары да ауган жод. Есш алдындагы дазыд басына дадаган дол жугыштан тез-тез жуына салды да, уйге дайта к1рд1. Шала-пула суртше салып, оз!н!д к1шкене терезеспнд алмалы ейнегш суырып тастады, болмесш желдетН. Сейтт1 де, услне айна дой- ган бурыштагы шшкене столын тштюледк Онан дагаз алды, дарындаш тапты. Сонсод жалма-жан столга 6ip п:ынтадтап отыра кетН де, жазуга KipicH. Оныд oipiH- 73

mi леб1з! де кагазга ете тез, кез!нен т!зген моншактай катарласа калды. «...Суйген магшухым Хаким Юнусовке сагыныш- ли селем...» Б1рад бул ыстык сез, долын шарпып кет- кендей, тазШп калган жолды солдан оцга карай сыз- гылай салды да, сап-салкын ертецг! самая ескен ш - кене терезенщ эйнекмз кезше дадалып отырып калды. Не жумбак — кыз ойы жумбак. Элде кещл текше- лемеген бул жалынды лепт1 кагазга кол ершс!з Т1зд1 ме?! Элде ауызбен айтылмайтын, хатпен де бейнеле- мейтш терецде жаткан кызганышты сыр ацгырттык- пен актарылды ма?1 Элде ой тубшде буккан езге 6ip niiniH кенеттен коз алдына келденечдей калды ма?! Элде... влде... эйтеу1р кеп толганбай жазган 6ipiHinI леб1з, кеп толганбай белден сызылды. Кыз терезеге карап отыр. Бурын Хашмнщ аласы мол улкен кезшен асып, бш-бшк мацдай epiHe мпле калатын кылыкты карас 6yriH жапырайган терезешц жогаргы жактауына магынасыз кадалды. TiK Караган­ да керыге кетер1летш уыз иек, жука тамак та бул кун- flepi де улб1рей тускендей. Сулу мурын да суретыпгв эдешлеп тоскандай шошаяды. YpiKKeH елжтей елепзе калатын астьщгы асау Kipnix тесе караган кезд1 тере­ зеге туйретш тур. KyMicKe кондырган карабагдар кас ажарлы мавдайга эл1 де еркелеген куш. Б1рак жан- Дала да жансыз... KeniKi шапакта, кыз касындай неп-нэзж боп, 0 лецт1 айдынына кулаган ай алдасы да маркайып улгерген. Маркайып ynrepin, енд1 кырынан муж1л т таусылуга таяу. Бидайык басы шалдуар тартып, 6ip кездеп как гебейтейл1 майыскак шилер енд1 ак улпек кимешек бур- кенген. Олардьщ суцгад бойлары ак жаулыкты кем- п!рлердщ баканга курган токыма ересшен тырна- йзбек орын алуга аттанган. вткел бермейтш 0 лент1 суы да жаз бойы, и1рген шуйкедей жщ1шкере-жщ1шкере кел!п, кеп жер1 каз1р yeinin те кеткен. Емш-еркш сайрандап, 6ip киырга шыгандап кеткен кысырактай, аспан элемш аралап журген уркер де ушрше кайта оралыпты. Кыз хатка кайта оралмады. Жансыз niniiH шат- тык шырайга кауыса алмады. Ертецп шайга карамастан Мукарама уйшен шы- гып ауруханага KeTTi. С ей тт кызметше ерте шыккан жене кундег!ден

катты аяцдагаи Мукарама жолда кезше emxiMfli in- медк ол мектеп жанынан шыгып жолын диялаган QMipfli байцамады — каре квзге жолыгуга ниет еткен бул жас ж т т й езшде жумысы бар деп ойлаган да — Мукарама, тоцтацыз!— деп, ею-уш цадам жер келш налган Эм1рд1ц даусы гана оны кенет селк етк!здь Кыз жалт парады да, й л т тура щалды. Ол OMipfli б;рден таныды — кэд1мп гимназияныц ж н тй — Ха- ймнщ жолдасы, айтып аузынан тастамайтын жол- дасы... «Бул цайдан шьщты, элде Хагамшц жанынан келд! ме?» деген yMiTTi ой жарк етй, жаца гана хат жазбацшы болып аласурган дызга. Bipan сирек сей- ien, кезбен гана кеб1рек сынайтын Мукарама, йл катпастан, кунге тотыгып бурынгысынан да паРак;ош- кылданып кеткен окушыныц жузшен гана жауап 1здед1. «Хак1м... сэлем айтты» деген леб1з куткендей кадалды. 0Mip де я л катпады. Ол калтасын карма- гандай болды да, сел ойлана Tycin, кыздьщ бейне дарады. Сол куш, сол баягы баскадан езгеше суду калпымен карап тур. TinTi бурынгыдан да бойы да таразыланып, жуз1 де сулулана тускен сиякты. Кезшщ KipuiiKCie карашыгы ймрейген KipniKTepiMeH посыла 0 Mipflin Ke3iH тайдырайын деген жанша дэл жанарын тесе карап калган. «Хак1м де кызык ж ш т. Айнала от пен судыц iiniH- де журш кызга хат жазады. Шын гашык деген осы ма екен? Мына кыз жаздырмай коймас...» деп ойла- ды 0Mip. Кьгадан кезш бурып, гимнастеркасыньщ тес калтасына парады да, онан элденеше рет буктеп-бук- теп eKi шейн жел!ммен жапсырган кагаз алып усын- ды. Кыз кагазга 6ip карап, 0Mipre 6ip карап «бул ймнен?» деген леб1зй з сурау койд'ы. Хак1м Жунысов 6epin ж1бердь Акыры к уткет колына тигендей, кыз хатты ала алды да: — Рахмет!— деп журе бердь Bipan ол он-он бес кадамдяй жер жургеннен кей1н к1лт бурылып: — 0Mip, ci3 KiMiiin пэтершдемз?— дедь Калага карай бет бурган 0Mip де токтай калды. AflpeciMfli айтсам ба, айтпасам ба?» деген eni ушты ш б1р сет бегей туей де, 6ipan кыздыц жуз!ндег1 куа- 77

ныш шырай мен езгеше есйлген шатты ун Эм^рге ер!к- г ci3 жауап цаттырды. f — Мукарама, мен й гш п птц уйшдемш,— дей салды. г «Б1лед1 екен гой мен!. Атымды умытпапты» деп, [ 0Mip сулу болса да аса уната бермейтш дэулетй, атак;- ; ты адамныц цызына риза болгандай жарцын жузбен ; царады. Bipan, узак; тоцтауга да, енд1 к;айтып адймеге ; Kipicyre де ретш таппай вз жешне кетй. Ал, цыз уза- ! май-ак хатты ашып ж !бер т ж у р т келе жатып оцыды. i BipiHiiii жолдан бастап цыз журеп тещздей толк,ыды. Эр сез, ер жол оны жастьщ арманыньщ кушагына epiKcis enflipin, TaTTi дуниенщ к;ол жетпес к,ак,пасына жетектеп кетть « ...Сагынышты сэлем хат. Мукарама, ceni осы ми- | \\ цутте кврмесем де, нац цасыцда ынтыга цол созгандай болып турмын. Цатты-цатты цушацтап цысып суйген- I i дей болып турмын. Кврмегел1 квп кун erin бара жатса - да, тап кун1 кешег1дей алдымда, вз бвлмецде турсыц. \\ KadiMii Оралдагы улкен квшетц бойындагы квзге ыс- тыц, квцыге хош уищде турсыц. БэрЫ квз алдыма келт1рт турмын — царсы алдымда турсыц. Тек цу- шактауга цолым жетпей тур. Цумарым цанганша цы­ сып суюге цолым жетпей тур. Сонда да мен ол тэты кун- di, асыц кунд1, арман куно1 алые деп санамаймын, ceni кунг ертец квремЫ деп турмын. Ал, цаз1р, кун1 бугЫ квруге цанатым жоц, ушып барар ediM цанат б1тсе! Кутне уш рет ушар ediM, эттец цус цанат жоцI Мукарама! Сол айрылып кеткен кут мэцг'ь есте цаларлыц улы куннщ уетшен шыцтым. Бул квп заман ауыздан тастамайтын кун. Ец даццты тойдан да дэре- жел1 кун болды. Ойда жоц жерде, ойга келмейтЫ улы устщ айгагы болдым. Б1зд1ц квп екен1м1зд1, 1с1м1здщ улы екен'т, улкен мацеатца жетуге богет боларлыц ешб1р куш жоц екенм мен сол кут б1лд1м. Бул б1здщ ардацты агаларымыз бен ер замандастарымыздыц тец- diic пен бостандыц, махаббат пен бацытца цолымызды жеттзерше шэк келт1рмейт1н улыстыц улы кут бол- ды. Мыц-мыц жандардыц арман еткен сагатына жуыц- татцан кун болды. К,ай кут, цай сагатта жолыгары- мызга жол кврсеткен кун болды. Муны хатпен айтуга мумкы емес, ауызбен гана жетк1зерл1к жырдыц жыры. Ертег'1 сияцты урпацтан урпацца жететЫ жыр. Муны вз1це айтамын, 6ip вз1це гана айту ушЫ сацтаймын. 78

Ер адамдар мен данышпан адамдардыц жыры деп айту ушт сацтаймын... Мына хатты 6epyuii взщ быетт гимназист... Ол ауызша ешнэрсе айтпас, вйткен1 оган сыр ацтару ауыр. Оныц сыр ацтаруга правосы да жоц, квцШн'щ хошы да жоц. Кис душпанпыц цармагына тускен экесШц со- цынан... аргы жагы белгШ гой. Мыц сан адамныц бас бостандыгы да сол айтцан улы куннщ, улы 1стщ аяц- талуымен сабацтас цой... Ол нуHi ертец... Мен ертец квремш сен1. Ертец цушацтаймын, квп достармеН 6ipze цушацтаймын... Озще ауызша айтцан уэде: б1з кешйспей табыса- мыз! Сол ушт цол созып турмын!.. Суйген Хатмщ». 0з цолын устагандай, Хашмнщ хатын шшкене уы- сына кыскан куй! кыз аурухананыц цадпасына ене берд!... Ал, какпа алдында квп адамныц !шшде кыз журегш толцыта тусейш дегендей, оган тагы 6ip жа- кын жан тап болды... Сол куш Жымпитыныц кызыл к!рп!штен салган ул- кен ауруханасыныц ауласына казацтыц коцыр ж!пт- тер! каптап кети. Булар он ек! болыстан ер!кт1 де, ершыз де, салгырт салгандай Ti3in жинаган болашац «хан эскершщ* 6ip бвлшеп едк Кигендер! какпа шекпен; кейб1реулершщ колты- гында етей жер сызган шидем куп!лер де KepiHfli; журьгады-журынсыз елйр1 берштердщ туй — казак саулыгынан туган козылардыц туй цанша болса, бу­ лар да соншалыц: кара мен коцыр, ац пен цызылды былай койганда, ала бершйлер мен лац TepiciH киген­ дер де толып жатыр. КвбЬац жупыны кишген: й з е л т мен шынтагы жамаулы нанке бешпет-шалбардыц iuiiHfleri ишш! жыртылган кызыл бурансуз квйлектер Tepi шалбар мен без кейлектщ касында ханныц кшмш- дей; ал cipiciHeH басцан кшз байпацты кисыц жамбас ейкйлер жалац аяцтардыц жанында тойда тарту тар- тып журген адамдардай цадамдайды... Бул комиссияга жиналган ала-кула кшмд1 жала- цаш-жалпы жандардыц жузден тоцсан 6eci бурын кала кврмеген, ауылдан «ау» дерл!к жер шыцпаган, колы 79

налам устап, кез! дагазга т е н т уйренбеген, мулпген даланын бейгам есден момадан улдары болатын. Сонау алыстагы Мадгыстау 6erreri ^аракел мен Дарабаудан, Жалгызагаш пен Тамдыдан, Орынбордан берп Шьщ- гырлау мен Берлщен, Жайыд тубшдег! Цосатар мен Дуанадан, Ацдаты мен Ащысайдан там-тумдап жина- лып к елт, тап 6yriH тогыт аузында тогысдан дойдай ypnHicin, сыгылысып аурухана алдында уйме-жуйме, не боларын б1лмей елепзген бул 6ip кора жанньщ iuiiHfle Нурым мен оньщ касындагы тосын таныс — топ бастайтын кок жагал серкелердей кершедь Топыр- ласдан доцыр жуздтердщ жаудыраган кездер1 сейле- cin отырган бул екеуш1ч аузына жейм дозыдай т1лем- сектене дарайды: олардыд coeiHe дейде жамырай ку- лш, дейде урейлене дабад шытады. — Жалпад бас, сен бшесщ бе, Цызылуй нелштен Кызылуй атанган?— дед1 Нурым дасындагы ж1г1тке. — Йемене, Кызылуйд! мен салдырды дейсщ бе, олде менщ эдем отау орнына маган eHuiire depfli дей­ сщ бе! Кай жердщ дандай аты барын, ол атыныд ата- Teri, урым-бутагы дайдан шыгып, дайдан дойганык Tepin журетш м е т 6ip шеж1реип рой деп пе едщ? Те­ д е — Теде, Кызылуй— Кызылуй; У йш ж — Уйшш! Кед биеден сура, дара дулынды неге туганын,—■дед1 дембелше келген дызыл шырайлы ж1пт. Оныд шынында да басы жап-жалпад дершдь Жал- падтыгын эдеш дерсетдендей, ол жалац бас отыр. Ка‘ йырмасы eKi ел1 дара беркш белш бостау буынган туйе жуй шекпешнщ дойнына тырып алыпты. — 0 зщ Оледтшщ жарасында туып-ессед де деше- ciHiH тозацын дунде бурдыратып журетш даладныд даяай Кызылуй атанганын бшмейсщ. Осы жерден ец 6ipiHini салынран уйлер мына аурухана мен ана мед- теп eKeyi де дызыл тастан даланган. Казенен осыран дарап «дызылуй» этап детден. ¥гып ал... — Кара собалад, 6api дара! КаКпага дара! Кызыл- уйдд кекуйд1 дайтесщ. Йемене, дедке мойнывды созып булт арасынан 6ip дазына Kepin далдьщ ба?— деп, ды­ зыл шырайлы ж!г1т Нурымды шынтагымен ту й т далып, сезш б е л т ж 1берд1. — Адырын, атаца налет, 6yttipiMfli TycipfliH гой,— дед! Нурым, езшщ изесш душадтап отырып жогары дарап сейлейтш эдетшше, кезш темен тушрместен. CeftTTi де ол, 6yfiipiH долымен 6ip сипап втш, мой- нын дадпа жадда бурды... Ка^падан iiuKe дарай жа-

ладаш балтырлы дайыд дазыдтай, 03i аппад, esi Tin- Tin аягын жерге дадап басып, тэкаппар кеуделд шо- шад мурынды таразы 6ip аддуба дыз nipin келе жатты. Цолымен нусдап, атын этап einniM корсетпесе де Нурым кыздьщ Мукарама екенш 61рден таныды. «Тап сол XaniM айтдан: бойшад, суйрштей сулу дыз. До- малад иек, тамагыныд асты улйреп тур. бзгеше нурлы мойылдай кез1шц ажарын едеш сэндеу ушш дойган- дай — дастары бейне кум1с белбеудщ дара бардары сиядты, дап-дара. Ал, Tin-Tin KipniKTepi жаныдды ды- тыдтау уппн жаралган, дараганда дадалып турады...» «Кэм1л сол Мукарама. Ауруханага одан езге сулу кыз жауып кетм дейсщ бе?! Шугылдыд Ыдыласы ез ауруханасына алып кетт1 деп efli рой» деп ойлады Ну­ рым кыздан козш алмай. Кыз, эрине, Нурымныд KiM екенш б!лген де жод, TinTi оган кезшщ дырын да салган жод. KyHfleri эде- тшше тодталмастан, тещрегше бурылып кезш де сал- мастан, тш журш, аурухананыц к1шкене баспалдагы- мен жогары кетершд1 де, жарадат байлайтын болмесь не nipin кетть — Цамыстыкелдщ Жардопа жад беттеп ыдтасы- нына келш таранып, жаздай сыдар жузетш жалгыз ад- ду сиядты! Атып ад мамыгын дандамай-ад, тузадпен устап, ултлдек сарагынан сипап дойып, ана op кезше олгенше дарап дана отыратын 6ip перизат екен,— дед1 елы Нурымды шынтагымен TypTin далран 6epiKcis, дадпад жауырын, дембелше дызыл. Ол Мукараманы дадпадан к1ргеннен-ад eflsyip жу- pin жететш eciKKe дей1н кез1мен жетелеп, баспалдад- да шыгарып, дыз ад сырлы есштен nipin, шаршы болмешд iiniHfle к1шкене ад жекетш uiemin, оны да- быргага 1лгенше дадалып дарап, тамсанумен болды. Нурым оныд кемрл! сезш де, дыз бойын далдыр- май т1нткен суранад кезш де жаратпай далды. Оньщ ен бойын езше белг1шз 6ip дызраншадтыд ceeiM билеп кетть Мупарама оран полденед квзден жасырып, жел- ден, пуннен тасалап, мэпелеп журген аяулысы сияд- танды. Дасындагы созге уста, ашыд мшез, ©Tnip квз дембелше дызыл ж!пт em6ip жанра димас дызды шап 6epin дысып, жарылган контек epHiMen улб!реген та- мадтан уйкелеп, жапырып жаншып, аймалап езш, аш дисдырдай иыдда салып алып, одаша 6ip жыдпылга дарай ала женелетшдей кершдь Нурым дабагы аздап 81

жабыла тусш, дембелше ж т т т узыи к,олымен итерш ж1берд1. — Сенin аккУ мен ак, мамыц не кейце керек. Ал- дымен ана жалай-жалай жарылып кеткен ернщшц Кызыл шакасын жазып алсайшы. влецйнщ бармацтай кек шыбындарыныц 6ipi тышып кетсе, жолыц болар,— дедь «Жаркопаныц тубшде сыцар жузейн аккУ синдты екен. Ак мамыгын кандамай, ак сагасынан сипар ма едЬ деген сезге ыржия тамсанган жалбыр ж1- пттер енд1 Нурымныц сезше ду кулш ж1бердь Жауы- рынды ж М т сел бегелш, айналасына тосыркай пара­ ды. Ол мундай эзйй аралас катты сезд1 куткен жок efli — жаца жолдасыныц костауын калап efli. Жолдыц шац-топырагына жарылып тырысып мазасын ала бер- ген соц ол шынында да ернш жалап жумсартып койып отырган. Кеше казармага к1ргеннен 6epi бул сезшек жш тг! Нурым кеп жуастыц imiHeH калап алгандай, imKepi Kepin калган болатын. Оныц Нурымга: ашыктыгымен, билеп-тестеп басканы аузына караткан eTKip жуз1 мен тапкыр сездШ п б1рден унаган. Уйрешскен дос пен таныс жерден аулак кеткен адамга жылы амандасып, 6ip шакшадан наеыбай и1скеу де улкен жакындык. Жылы шырай мен жатык сез жетекпп боп, бул ек! ж т т катар жатып кеште эцймемен тун цыскартцан. Саркылмайтын бозбалалык шац т у т бойы жыр болып eKeyi тац аппак атканша кеп жерд! шарлап, сан елд$ аралап, талай сауык, талай жиын-тойды баска урып санап, басын бастап, аягын аяктап шыккан-ды. Ерте- ден берл! де булар кеп жылдар 6ip журш, 6ip турып ескен жандарша 6ip-6ipiH иыктан кагып, буй1рден тур- й п калжыцдасып отырган-ды. — Йемене, цотырыца тиш кан-каксатып кетйм бе, елде болмаса улде мен булдеге оранып, касын Kepin, кабагын шыткан алма мойын аруьща кез кыстым ба? Алца келдщ батпагын корыган кызыл кез кызгыштай бай-байлап айдаладагы 6ip маржаны да кызгана баста- дыч ба? Соншама туйгш не болып калды. Шалцардыц балыгына таласып, кыркысып ескен кара турш,— дед! жалпак ж1йт Нурымды аяусыз йлдеп. Нурым бегел т калды. Ол тутм ен «сырласкан» жа­ ца достыц сез саптауына карап imiHeH: «Жэ домбыра- шы, же жыршысыц гой» деп койган. Оны эз1лдеп те, калжыцдап та жеце алмайтынын байдап жене «сыр 82

б1лд1р!п алдым ба, чайтт!м* деген оймен iflKi щатач YHiH жумсарта сейледь — Мешч алма мойын аруыма кез цыса алмайты- ньщ езшен esi-ач белг1л1 нэрсе. Ол учли кер шабдарьщ- ды босча борбайлап арам тер болмай-ач ЧОЙ. Алдымен маржа мен чызды, орыс пен ногайды айырып алсай- Шы,— деп кулд1 Нурым, Мукараманы жолдасыныч орыс чызы деп чалганын сезш.— Мундай сулу бикеш- терд1ч ауылы екеум1зден алые кешш, шалгай чонып ясуретшш естен шыгарма, оны чой. Онан да 6i3fli чай жерге nipin, чай чорага чамайды, соны айт! Жун тус- пеген сабалач чара тебеттей, шидем шекпешм13Д1 суй- ретш ертеч к1мнщ кетше epin з1рк1лдейм!з? Элде чуй- j {шч-жалын кузеген тайдай сыптитып, шошач тымач, бур шинель к и п зт Текечшч казак-орыстарына чоса ! ма?! Кымыз iiuin, чызга кез чысып, келшшектерд1Ч ! алдында жантайып жатып домбыра шерту — екеум1з- I ден едэу1р чашычтаган шыгар. — Bi3 йиячты ceHi желкечнен устап, тумсыгьща тумылдырыч кипзш экелген жоч- Сен ез ергачмен ер!ккеннен келген есерыч. Сейте турып <6i3дi чай чора- га чамайды» деп несше уайым жей ча.лдыч? «Цожаны керд1м дегенше — шуметепчшч басымен ч°ш айтыса бер. Ар жагын ач жапаныч кул1 тигенде 6ip-ai<; бьлер- ci4 » деген екен сундеттен чутылган 6ip бала жолдасы- на. Сол айтчанындай, мына лекирге тускеннен кейш чорасын да, шинелш де орманын да куте бер,— деп, Ясалпач чызыл Нурымды тагы да 6ip т!лдеп етть Сейт- Ti де ол жач тачасы желшш, cipici чисайган тузу табан чазач епиш ч чонышынан чагазга ораган насы- байын чос бармачтыч ушымен шым-шымдап алып, унемдеп HicKefli; сонсоч оны мучияттап орап чайтадан Чонышына чыстырды.— Маржа емес, бикеш дейшч, ЧУДДы соныч KiHfliriH ез!ц кесш, жаялычча 6ipre орас- чан адамдай. Сонда чазан ат чызды ногай депч келе ме? Жатаган жамбас, чыртыч мойын, чайчы бел чара- гер бие сычылды — ногай чатындарын да Kepin жур- Mi3. А, мына сиячты ч¥ДУ бел, чазыч аяч шекесшен чараган аргымач чыз Дазаннан келмесе, Теке мен Жымпптыдан шыга чоймас,— дед! ол. — Bi3fli4 6ip К|адиша дейтш жечгем1з бар efli 40с малтаны коже чатычча уш кун езетш. Сешч мына шымшуычмен насыбайыч алты ай nicKeyi4 e жететш шыгар! 9йел болсач унемппл-ач болар еч. Тузде жур- генде азычты унемдегешч айып емес, насыбай да азыч

цой ататын Kicire. Ал ж 1 гтм , сен шатаспа, бул дыз ногай цызы, мен жацсы б1лемш. Кезшше долайсыз сез айтып цопыратып журме,— дед1 Нурым оган, куш бурын ескерте свйлеп. Мукараманы кэм1л танитынын жэне оны 1штей жацын санайтынын Нурым баста 6iafliprici келмесе де, цызды ажуа свзден цоргаймын деп ацырында ол сырын аша бастады. Муны цызыл шырайлы жМ т те алыстан болжап, сырды ацгара бастагандай болды. Bipait, Ну- рымныд бул цызбен далай таныс екенш, не жадынды- гы бар екенш жете уга алмады. Ол не де болса Нурым- ныц зыгырын цайната тусуге, «талш шыгаруга» ты- рысты. — Онда анау алтын кезкздрш киген цазад лекта- pi, зекет алатын молдалардай мелшп, 6ip куш некесш сайтанга дидырады десейшк Сен, Нурым, цызбен таныс екенсщ, ец болмаса нерпе цимылдатарын езщ алып дал. Басе, шап ете цалуыд жаман едц б1лед1 екенсщ, кур цалма. 0ri3 су inmeHfle бузау байгус муз жалайды гой... Нурым кере кезге ашу дысып цатты сез айтуга ыд- гайлана бастады да, екеушщ теке Tipec ceai узакка созылуга бет алды. Шрац комиссияга тусетшдерд1 бас- тап алып келген есаул KHiMfli казак » i r m Keaicci3 эдпмеш yein ж1бердк Ол аурухана баскышына жупрш шыгып: — Цаз-датар екЬешден eciK алдына тура цалыд- дар! Шапшад! Арш!..— деп команда бердь Ce3i кемешнде калган ашулы Нурым да, сезге ус­ та, т!кен илд1 оныц цасындагы жолдасы да орындары- нан ушып турегелш сапца умтылды. Бурын-содды ескер TepTi6iH кермеген, тек дана eKi-уш кун шшде катарласып туруды уйрене бастаган корбац журштц ацдау щшшда, шабан угымды дыр ж т т т е р ! eciKKe ка­ рай дурлше бет дойды. «Цаз-датар!» деген команда оларга аныд жеткен жод, тек «есш алдына!» дегенд1 мыдтап устап далгандай, баспалдадда бурынырад же- туге топырласты... Кызыл шырайлы дембелше ж !гй дэршерге Нурым- нан бурын Kipfli. Бул eKeyiHiH алдымен KipepiHe жа- нындагы топырлаган едкей додырлар таласдысы кел- Mefli б!лем:

— Кэне, HCYpiHis, журЬцз, с!здер бастацыз!-- дестЬ Bip жМ т TinTi flapirep алдына баруга журексшш турганын да байдатып: — С1здер бастадыз, KiM 6iaefli, лектыр деген атын ecwreHiMi3 болмаса, алдына барып KopreniMi3 жоп;. Не 1стейд1 екен eei?— деп далды. — Шеппвдйредь — Шеш!нд1рген1 жаман екен... Абыройдыц ашыл- ган жер1 десейпп! — О, жасаган, орыстыц даламына шшт! деген осы ендь — Орыс емес, казак кой лектырыд,— деп Ky6ip- лест1 баскалары. — Малша карап, аузыдды ашып, тшщд1 басып, са- ныца тачба салады,— дед1 дембелше ж т т олардьщ урейш ушыра Tycin. Бул дембелше еш нэрседен тайсалган да жок. ДэрЬ гер отырган белмеде эйел барын да елеген жок — Kip- ген бойы сан рет комиссиядан еткен жанша, кшмшщ бэрш memin тастап, esi суга тусетш Kiciiue тыр жала- даш калды. — Фамилияц KiM?— деп сурады Ехлас оньщ бул- шыкты кары мен куйган коргасындай тып-тыгыз, opi жауырынды, opi тестек келген тыгыз денес1не риза болган nimiHMeH ж ш кез тастап. Ж1г1т: — Атым Жолмукан,— flefli сэл бегеле жауап катып. — Ымм, Жолмукан... ал, экед аты?— дед1 flopirep Жолмуканга жакындай Tycin. Жолмукан оньщ сурагын жада рана укдандай болды. — Е, лектыр, солай сурасадызшы, дазадша. Экем аты — Барак- — BepipeK, журе туе, корьщпа. Фамилия деген сезден де ypiKne. Ертец «Экед аты KiM?* деп сурап жат- пас командирщ. Цысдаша: «фамилия, марш,— деген- дерд1 осы бастан уйрене бер,— деп езу тартты Ехлас, дарсы алдына кел1п тура калган Жолмуканныд иыгы- на долын салып. Ол ден1 сап-сау екен! кер!н1п турса да, Жолмудан- ды айналдыра дарап, аузын аштырып TiciH де, Tepic айналдырып кезш де мудияттап кердь Сонан кейш отолга отырып жаза бастады. — Жасыц нешеде, Барадов? 85

— Жиырма беске 1л1кт1к б!лем осы биыл. — Уй-кушд? — Шешем бар, лектыр. — Эйелщ? — Эйел алуга кол тимей жур, лектыр. Ехлас басын шайдады. — Лектыр деме, доктор де. — EKeyi де орысша емес пе, агайын. — 8 3 ip жауапда шеберсщ, туысдан. Ерк1цмен да- лап келген шыгарсыд уалаят эскерше? «б тю р жан. Ceei де езше лайыд дедгеленш тур* деп ойлап Ехлас, Жолмуданнан жарасымды жауап куткендей, алтын пенсненщ устшен оныц Mia бадпас жузше багып кул1мс1рей далды. — Енпймге желбуйдамнан устатып кергешм жод, лектыр-доктыр. Агайын жадсы ат 6epin, хук!мет долга дару устатса, кежегемнен Kepi тартатын нем бар. Ехластыц кулю шырайы жогалып, жуз1 сургылт далпына кешп. — Жадсы ат пен винтовка ушш жургешд бе? — Жуйрш ат, эсем турман, сыпайы кшм, ер да- руы — бес дару дай ж 1птке лайыд емес, агайын! Бул жолы flapirep басын шайдамады, сэл гаиа дабад шытты. «А т пен мылтыдда гана, бос ж у р т ел ды- дыруга гана думар надан даралар. Ел болу, хуюмет дуру, оньщ iuiKi-тысды тэрйбш доргау дашан миына Kipep екен!»— деп ойлады Ехлас шггей ренжш. Б1рад мына балуан денелд ашыд жуздд утымды сезбен ойын буркей сейлейтш алгыр ж т т к е KeniipiM бергендей дабагын дайта жазды. Оныц кез алдына 6ipHenie кун- нен 6epi алдынан е т т жатдан кезге дораш, дене 6iTiM- дер1 куйю, булшыдсыз, бет ажарлары да б!ркелю до- дыр домалад, кебшщ ершдер1 жарылып, 'кездер! Kip6nin, даланыц топырына жуз1 сынып далган, ды- рыддан дозыдай дорбад димылды дала ж т т т е р 1 дай- тадан т з Ш п едь Олармен узын бойлы, сымбатты дэ- pirep мундай салуалы сез бен й л де датысдан жод-ты. — Елде не к а с т жасадыд?— дед1 Ехлас салмадты унмен. Жолмудан бул сурадда дулагын Tire далды. «Бул одымысты сайтан, мешд Kaci6iMfli дулагы шалды ма екен?» деген шуба дылт ете далгандай болды. Ол: — Kacin — Hacin, жшгг — жел. Жел кунд1з де есе-

дыц желш тау кумас, таулы жерде жел тумас,— деп жартысы тацпак, жарымы жумбац сезд1 желд1ре же- нелдь Сонда да бул желдей ескен сездщ тушшн устауга тырысып, Ехлас элпдеп кезшд1рж устшен к,арай цал- ган куШнде сэл бегелд1 де: «Тапа-тал тусте epicTeH жылк,ы к,уып кететш бау кеспенщ 6ipi гой. Ат пен па­ ру да соган керек болганы. Жау бетше устарга жары- ган екенб!з...»— деп куб!рлеп, Жолмуканга «шыга бер» деген ишара бердь Жолмукан оныц сезш ecirri ме, eciTnefli ме,— KiM бйкнн. «М е т кердщ бе» деген жанша бурышта тш турган сулу к,ызга кезш цысып цалды, e3i eciKKe беттедь — EKiHuii KiM?— деген командир даусына ijiece шлш-бугшт Нурым Kipe берд!.— Тез, Жунысов, тез! — дед1 ол бойын жиып улгермеген бойшац жшггт! сезбен цамшылап. Уйдеплер TericiHeH Нурымга карай цалды. «Мынау KOfliMri бузык Жуныстыц есер каРасы ма? Бул калай келш калды? 9лде Цайыпцожаныц есалац KapiMra- лиымен 6ipre муныц да 3ep6eci шыцты ма екен? деп ой- лады Ехлас элденеге кызара Tycin. Ол керер кезге Ну- рымды жак;тырмаган niniiH керсеттк KepiKTi жазыц дабагын Шыта карады. Ал дэршердщ оц жагында бурышта турегелш турган Мукарама баягы шугылалы кезд1 Нурымныц даракошкыл тарткан сопакша мац- дайына кадады, асау KipniKTep бурынгыдан да урке TiKCHin цалды, иек те кетер1ле туст1. Байкал калган адамга оныц оймактай аузы жыбырлап та кеттк «Ж у­ нысов, бул кандай Жунысов?!» ДэрШер Ехлас пен Мукараманыц 6ipi танып жарыт- пай кез Tirin, 6ipi танымай тек цана «Жунысов» деген фамилиясына ацтарылса, Нурым 6ip сэт олардыц екеу- 1н де таныганынан ацтарылды. BipaK ол e3iHin ежели батыл мшез, топжар цимылына басып: — Ехлас ага, айып етпещз, уйн-цзге барып сэлем 6epin шыгуга мурса болмай жатыр. Домбырадан езге цурал устап кермеген асау кол мылтыкты жатсынып ырыц бермесе, жайлауга сыймайтын бас казарма ша- цырагын цорашсынып кендже алмай елек. Оныц устг- не тастай тэртш тмин босатар емес,— деп, оцымысты ауылдасына ед е т бас араздыцпен бармагын жуып- шаюга тырысты. — Ымм,— деп цабагын бурынгыдан repi шыта туст1 тэкаппар дэрШер. 87

Есаул формалы дазац командир! «мына собалад Пара шамасы дэртермен таныс-ау. «Ехлас ага, Kipin салем беруге мурса келмедЬ дейдд Элде агайыны ма екен? деп кезш Tire TycTi. Ол тагы да: — Тез, Жунысов, тез1рек шешш, адам квп комис- сиядан етейн,— дедь Б1рад оныц даусы бастапды буй- рыд турден ейш ш райга кешй. Ол Нурымды «улкен дэрп-ердщ» жакыны деп туйдо б1лем. Осы кунге дейш ол Ехластыц дартер екенш б1лсе де, оныц тап ж1й т алатын жерде кездесейнш куткен жок едь Ец киыны : Нурыштьщ аттан кулап вл1м ха- лшде калганы. Соныц кейршен гой Нурымныц бой тасалап, ауладта бола туру ниеймен тап осында кел- reni. Эрине, одан езге де себептер бар албырт ж !й тй шулы думанды цалага жетектеген. Bipait, бас себеп Нурыш едi гой. «Мына сарнау сэры агасыныц кегш алуга тырысады. Алдымен аскер датарына алдырмас. Мейл!, алдырмаса алдырмасын. Аса дызыгып турган мен де жод. Усймнен ic KOTepin бэле жасамаса бол- ды. Басдасын Kepin алармын. Кап, Мэмбетй жолыд- тыра алмай далганым-ай. Мэмбетй кездест!рсем 6ipre жур!п, 6ipa3 уадыт шйн аралап, жер Kepin дайтар ед1м» деп ойлады Нурым, Ехластыц дабад шытдан жуз!иен сыр !здей бастап. Жаратпайтын, TinTi душпанындай жек керейн Жуныстыц баласыныц «айып етпец!з, салем беруге ба­ ра алмадым» деп «агалаган» ceei flapirepfli ж!б!ткен- дей болды. Нурым мыдтап дуыстанса да, Ехлас Ну­ рыш жайын б!лген жод-ты. Шлмегенк агасы болган одиганы уй imiHeH жасырган болатын. Ол 6ip жагы алысып аттан жыгылдым деуге арланган да ед! жэне окесшен дордып шын сырды эдей1 буккен ед!. «Жу­ ныстыц баласы аттан аударып жыгып долын сынды- рыпты» деген сезд1 есйсе Шугыл алдымен Нурыштыц езш жазалауы айдан аныд нэрсе болатын. Бул сырды б1рад Нурым да бтген жод, Нурымды комиссиялауга йрнжен Ехлас та б!лген жодты. Ол бул одиганы есйген сагатта Жаншаныц дара маши- насын сурап алып, «аттан дулап мерйккен» агасыныц долын салып, «бейнеттен езге xayin жод» деп урпшс- кен уй iiniH жубатып дайтдан ед1. — Елден дашан шыдтыц?— дед! Ехлас Нурымга. — Кеше кешке,— деп Нурым б1рнеше кун откешн жасыра дойды. Дэр1гер мошдамады. Басы артыд леб!здесуден да-

шып, ол, тартт бойынша керек маглуматты Tiain сурап та жатпады. Балуан денел1 батыл Жолмуцан- мен 6ipre бул узын цараньщ да «годен» деген багага нылапсыз не боларына шэк келмрген жоц. Жалгыз-ац оны ойландырган: «ереугл KOTepin, ж т т жинап бо- лысца шабуылдап отырган сотцар Жуныс Жаншаныц жасагына баласын ез еркше жУ5ерш, алаштыц аза- маты бола налганы налай? Элде мунда да 6ip арам пигыл бар ма?» деген кудш болды. Ол в31 б1летш Ну- ;>ымныч аты-женш, бойын, Typi мен тусш, денешч саулыгын сурамастан жазып отырды да: — Цанша ж ш т Шктачдер ауылдан?— дедь Бул flapirepflin ойынша: сезд1рмей сыр ашар су- ран едй Ол даусын жумсартычнырап, моманан шшш .ерсетуге тырысты. 1штей «не дер екен, не шырай ерсетер екен?» деп кезш алмай турган Нурым жум- ан пл натнанга нуанып кетть — Мен TieiMre Lnirin келгещм жон, Ехлас ага,— дед1 ол лешрген унмен. — 0 з ерк!ммен де!.. — Ия. Б1реудщ жетепмен, болмаса элдеюмдердщ 1термелеу1мен журмейтш тентек Нурымды бальщша келбезегшен мзш бере нояр адам болган жон- — Мыктымын. Саналы азаматпын, тузштшке бет бурдым де!.. Нурым ойланып налды. Бул сездщ кекесШ барын ол жансы ацгарды да, 6ipan вз жауабыныц да мак,тан- шан уюн байнап налып, Шп-шалудан бас тартты. — Ына, алдагыны 6ip тац1р1тц eei б!лер. Бурын зузынтык жасаган жер!м жон, бугшпм тузпстш болса юлганы. Ер азамат атна MiHin жатыр деген соц, жиын- ыз жерде нол нусырып кермеген ипч1з уйде нала '.лмады. — Бул ойын-сауынтыц орны емес. Тем1рдей тэртш :ен гаскер енерше уйрететш жер екенш есмген шы- гарсыц? — Элбетте, Ехлас ага. — Керек болса, пара назан, сэры баланьщ намы шш тутеген онна да нарсы баруга тура келер. — Шешшген Судан тайынбас дейд1 гой. Квппен оргеншч 6api улы той емес пе, Ехлас ага. Балтыр ■/pin бозбалалын та етйк, елеч айтып ойын-тойды да ■снардын. Енд1 сары азамат сардар бекпч ортасын- 1 Махамбет батыр устаган сучгш! кетерш те уйре- шй1к.

Ехлас онан api созбады. «Свз уппн туган дегдардыц ! баласы жауапца ipKumec. Кешей Оразбайдыц бас ке- ' cepiHe усап KeTin журмесе не цылсын! Офицер! сац болса...» f — Бар. Жарайсыц,— дед! дэр1гер эц п м ет тез t цысцартып. [ «Бул ж т т с щ деген! ме? Элде гаскер болуга жарай- [ сыц деген1 ме?» деп ойлап улгергенше, алып келген офицер: — Жунысов, сен ондыц болуга да жарайсыц. С е т вз жузд!пме аламын,— деп иыгынан цацты. Тып-тымыц 6ip жазгы кештерде цаймацшып жат- цан айдын бет!н уйтцытып откен цума цуйын сияцты, ойда жоц жерден кездескен Нурым Мукараманыц мау- жыраган журег!н хаттан да катты толцытып ж^ердь Комиссия устшде цыз не icTepiH, не дерш бшмей цал- ды. «Ехластан «бул цай Жунысов?» деп те сурай алма- ды, турлер1 де ала-цула, м!нездер! де элем-тапырыц цырдыц 6ip топ тарпац ж ттте р ш бастап келген офи­ цер формалы басшы цазацтан да жай-жапсарды сурай цою орынсыз кер!нд1. Оныц устше ец циыны: XaKiMfli т м деп сурайды? Таныс efli демекш! ме? Элде кец!л цосцан болашац жар деп сыр шашпацшы ма?! Кел1с! келмед1. Б1рац цыздыц аныц туйген!: мына Жунысов сол Х а тм н щ агасы, ейткен! един аумаган XaKiM. Боны онан узын, ец1 цара сур болса да суйтм дь «Сол гой! Х а тм н щ агасы гой!— деп ойлады цыз.— 1т с ш щ цайда ж ургетн бул ж т т аныц б!лед1 гой. Мумкш хат та экелген шыгар. Маган коп царады, б!рац дэртерге де, басцаларга да байцатпауга ты- рысты». Аздан кей1н ол кудпс келйрер жер цалдырмауга тырысып, Нурымныц не сейлегенш де еске туйрдк «Ага, сэлем беруге бара алмадым», дед! Ехласца. Дэ- pirepMeH 6ip ауылдан, т т й агайынды жандар. Хаюм солай деген. Эттец, Хатмнен мен Оралда жургенде «агац бар ма, аты ш м ?»— деп неге сурамадым екен. Б!рац ол кунде туган-туысцандарын сурауга уацыт болды ма?! Уацыт болмады. Уацыт болса да алдагы кунге кез ж!беруге мурша келмедь Алып ушцан бала- лыц шац не н эр сет байцатар?! Жэне мундай алые са- парга, узац уацыт айрылып кеткен!м!зд! б1лд!к пе!»

деп eidHfli дыз, Нурым шыгып кеткеннен кейш. Сол са- гаттан бастап дыздыц бар ойы Нурымда, бар ынтасы оныц KiM екенш аныдтап, бшуге ауды... Ехластыд се- зше де ол аса зешн салмай, айтданын тек шамамен орындап, ауруды да дагдылы эдетпен далай болса солай шыгарып сала бердь Ал, комиссия устшдеп эц- пмелердх дулагына да 1лмедь «Бул далай болганы?» деген сурак кездесй 6ip кез оган.— XaxiM революционерлермен 6ipre. Ол ана e3i де, ici де жумбад Эйтиевтермен 6ipre! Турмеде отырса да дайыспайтын Дмитриевтермен 6ipre! Атура да, асуга да сескенбей дарайтын батырлармен 6ipre! Ken- Tin алдына шырып дысылмай сез сейлейтш ер димыл- ды батыл жандармен 6ipre. Жаздыгуш кек дарулы казак-орыстардан сескенбей элденеш сылтау етш, Ха- i KiM Орал даласына келш, тш п терт бурышында пу- . лемет дурып дойган ажалдьщ аузындай зэрл1 турмеге барып, революционердщ дызы Дуся ардылы хабар |алып жур. 0з iciHin дурыстыгына сенген жандар рана осылай штейдь Хай м де солай. Ол алган багытынан, кездеген мадсатынан таймайтын ясас болып алган. Ма­ ран: «Bi3 тез келем!з! Кут! Кешжпей келем1з1» деп 1 ед1 соцгы кергенде... Соцгы хатында тагы соны айтып- * ты. Улкен кунн1ц жадын екешн айтыпты, тез келей- 1 HiH айтыпты. Мен оган сенд1м! Ол келедП Бул иман- i дай таза, 6epiK серт. Мен де сенем бул уэдеге. вй т к е т i Хашмдо суйемш... Ал, мына Жунысов сол м е тц Ха- i KiMiMHin агасы. Бул да Жунысов. Хаймдей оцымаса да, бул да бетшен дайтпайтын ер келбетй жан. Солай бола тура бул Жунысов Жаншаныц жасарына неге жазылды? Жанша Хаюмге де, оныц cepiKTepi — революционерлерге де дарсы емес пе? Элде бул ж т т надандыгымен жазылып жур ме Досмухамедовтердщ дружинасына?! Бул далай? Бул Жымпиты басшыла- рыныц казак-орыс атамандарымен дос екеш дару- I жарад алып жатдандарынан-ад белил!, бткен жолы * офицер Аблаев жолда долга тусш, бар жугшен айрыл- ран. Оны ездер1 жасырып, Ехлас дэршердщ уйшен донадасы жемей кетт1... Б1рад осыныц бэрш Ольга- ханум ертещне-ад маран айтып салды. Бул далай? Агайынды exi Жунысов 6ipiHe-6ipi дас болып кеткен1 ме? Элде бул басда адам ба?.. Жод, бул соныц агасы!» Мукарама ауруханадан ушне дайтып кел1п, тап ертецйдей эйней алмалы терезешц алдына барып тагы узад ойланып далды. Б1рад бул жолы хат жазу емес, 91

алган хат пен Нурымды ойлап цалди. Ол Хак1мн!ц хатын тагы да оцып шыцты. Енд1 хатты цайда жаз- бац?! Цай адреске ж1бермек? Ертецп журек тубшен ытцып шыццан 6ip ауыз ыстыц леб1з де осы сурадтар- га соктыгып едь Ой! Ой терец! Ой шеи ушы-киырсыз! Беттен желпш еткен кешю самалдай, жецш-желп! ой кейде б!лгкйз 6ip рацат шаттыгына белейдь Алыс- та калган балалыц шактыц шршжйз бейнес1 кез алдыца келгенде «сол кез кайта келсе!» деген тэтп арманга шомдырды. Ал .гашыктыц арманы алдыцды ораса ше! Бастан кешкен сагат, минут есепке алынса ше?! бткеннщ K06i екшйп болып кершсе ше? Неге олай дейтш сурацца кеб1рек cypiHflipce ше?! Мукарама ой туцгиыгына бойлай бердь Оралдагы еткен цыс, ойраны мол кектемтц ойда жок жерден кездескен ащы айрылысын кеб1рек кез алдына алып келе бердь — Ж ок!— дед1 ол 6ip кез e3iHe-e3i. BipaK даусы шыгып KeTTi. Дауысын элдеб1реу eciTTi ме деп ол сас- канынан орнынан ушып турегелдь Yйде 93iHeH езге жан жок едк — Ж ок!— дед! ол тагы да. Бул жолы эдеш 03i«e e3i дем бердо, сезш eei eCTirici келдь— Далайда таба- мын! Хат экелген OMipfli де табамын! Солдат Жуны- совты да табамын! Хак1мд1 де табамын! Табамын! Та­ бамын! БЕС1НШ1 ТАРАУ Жан медеу1 эн мен жыр... Ауылда да, калада да бирнеше куннен 6epi Нурым- ды зт д е й 6ip ой ек1 иыгынан басып кетертпей турган сияцтанып едо. Сол з1лд1 каз1р ол аздап ысыргандай болды, 6ipaK ЭЛ1 де б1ржола иыктан туйрген жок... «Мен кайда отырмын?» дейд1 тынымсыз турткьле- ген куджке тетеп бере алмаган Нурымныц уншз т ш . Сейтед1 де ол узын уйдщ узын жарын жагалай к°йган карагай койканы, оныц устшдег! суп-сур шинель, суп- сур шекпен керпе жамылган кара коцыр ж!г1ттерд! 92

коз1мбн аралайды. Олардыц 6ipi турган куйшде, 6ipl отырган далпында олденемен шугылданган: без кей- лекпд уз1лген шгепн дадайды; бурын киш кермеген дисыд табан ауыр етжпд донышын сипалайды, жал- тыраган сары жез туймешц устшдеп самурыдтыд сурет1н сыгалайды, былгары белбеуш шиыршыдтай- Ды; шамырдангандай шатты шшшде дарлыгаш данат муртын сылагыштайды. Орамалын буктепштеп жас- тыд астына басдан, сургшщ i3i саргаймаган ад да- рагай тадтаныц успн урпштеп, шад жудтырмай жат- дандар да аз емес. Шинель шетш жерге тыдылдатып досымша шеге дагып, гимнастерка шалбарын удыпты 1л1п, далтасындагы THbiH-Te6eHiH алысырад далта ту- бше тыддыштап жатдандар да бар... «Мен дайда отырмын?» 9pi жат, epi тушншйз жаца жерге килшкен куш топырлаган жандар: — Hyp-ага, езщ бастамасац мынандай моншацды деру тупл, атын да еспгешм1з жод! — Нуреке, командир не деп кетта? — Нурым, мына дагазды тануын танып-ад тур- мын, жазу-сызуы бар дагаз. Ал, сен одып кермэсед, мен шордадтау ед!м...— дегендер даумалай Tycin ед1. Келей куш Нурымныд eai кермеген тэртш пен eei б1лмеген нэрсе даптап дети : мылтыд, мылтыдты далай устау, далай одтау, далай кездеу асыд ойна- ганмен Слрдей еден. Ал, оныц белшектер1 мен аттарын, далай бузып, далай саптау, далай журу, далай бурылу, далай димылдап, далай шепну еледни Нурымга, тап- дыр Нурымга, бей дайтпаган Нурымга диямет-дайым- ныц тар KenipiHe йрелгенмен 6ipfleft болган. «Мен неге одымадым? Жасымда неге енер-б1л1мге умтылмадым? Ана Хак1м, мына Ораз менен артыд па едц? Булар 6i3 б1лмегенд1 бицц, 6i3 кермегенд1 кердд 6i3 есймегенд1 еспдь Орыс плш б!лд1, дала сырына жеплдь Не жадсылармен табадтас болды, не асыл Игалардыд адылын алды. Енд! ездер1 вдшдш дуып жур. Катарыныц алды болып жур. Екеушщ де долы- нан не плесе сол келедп ic десед — ic, билйс десед билш келедь Ел басдар десед — ел басдара алады. Ба­ ла одыт десед — бала одыта алады... «Мен KiMMiH? Мен кеп дара дурсшнщ imiHfleri енер- ден бос далган дара дурсипмш»,— деп плплед1 ол °з1н e3i. «Б1здщ орын бугш мына узын казарманыд дарагай тесек, дамыс жастыгы. Кеше шшен шауып, 93

жер жыртып, елец айтып, мал багу едь Ал, ана ек! iHiM кеше де елден езгеше едЦ бугш де журттан белек ауызга Ш и п жур... Бул не, цызганыш па? Элде кундеу ме?.. Жоц, олай емес. Олай болуга тшс емес»,— деп жубатты с 6ip кез eeiH. «Ораз бен Х ам м — 6ipi — бас, 6ipi — кез. ¥шсац, 6iere олардыц 6ipi цанат, 6ipi цуйрыц. Олардыц орны басца, б1здщ орнымыз басца. Олардай болмасам да, мен де 6ip кэдеге аспаймын ба?! Meni ешшм зорлаган жоц. 03iM келд1м, ез1м жазылдым. Эрине, буган кел- денец сез цамшы болды. Мэмбет цамшы болды. Пазыл цамшы болды. Кептщ дурлш кет цамшы болды. Жоц, мен... мен сол желдей ескен Мэмбетпен 6ipreMiH. Meni eniKiM байлай цойган жоц. Мен де цолдан келгенш ic- теуге умтыламын. Мен де сол б1здщ е м жштпен 6ip- гемш. Мен де: Бузбай кулан nicipuefl, Муз устше от жакпай... Te6iHriHi Tepic тацпай... неге тынам?!..» Нурым жалма-жан бас жагында тур- ган кек домбырага цол созды. Кек домбыраны кеше Пазыл: — Мынау ез нагашыцныц домбырасы. Анда-санда шала шертсем де, уйде турсыншы деп эк ел т ед1м ел­ ден. EHfli иесш тапты,— деп едь Тыцц-тыцц еткен домбыраныц бураган унше 6ip сэт цулац елег!зе цалды. Туйме цадап, етж сипагандар, белбеуш шиыршыцтап, муртын сылагандар мойында- рын Нурымга бура бастады. Шеге цаццандар тыцылын тыя цойды, цисайгандар бастарын кетердь — Е, цабагыцды тыржита бергенше, кек домбыра­ ныц шегш шертшлесейпп,— дед1 Жолмуцан цасын- дагы ж ш т ! бушрден ту р т т Нурымга царатып.— Ну­ рым деген царамын, царадан туган дарамын. Мыц Kici- ге 6ip ез1м, цорыцпай жалгыз барамын,— деп соц! Жолмуцанныц элдецалай айта салган тацпагы Ну­ рымга кенет К|арт Цожацты ауызга салды. — Эй, Царт Кожак, Царт Цожак, Атыцныц басын тарт, Цожак! Мен Цырымныц 1ш1нде, Акнха ханныц кызы ед!м, Атам менен анамныц Асыранды казы ед!м. 94

Койда баглан дозы ед!м. Жылцыда шаццан бозы ед!м. Эй!.. Мешц немд1 сурайсыц? Бухар барсац цолац бар Колацды кер де шашым кер. Зергер барсац дасында Алтыннан соддан туйые бар, Туймет кер де басым кер. Молдага барсац дасында Кнюлы жатдан далам бар, Каламды кер де дасым кер. Имран барсац п!сте бар, Шстеш кер де мурным кер. Эр mahapra дарасац Курулы турган кузг1 бар. Кузгшт кер де K63iM кор. Самардан барсац сандал бар. Сандалды кер де TiciM кер. ¥стага барсац дасында Тартулы жатдан сыыдар бар, Сымды кер де долым кер. Торайга барсац тогайда Томаланган доян бар Коянды кер де жоным кер. Кара жерге дар жауар, Карды кер де етам кер. Кар устше дан тамар Канды кер де бет1м кер... ¥зын казарманыц эр жершен мойнын бурып, бас- тарын кетергендер 6ip сэтте Нурымныц дасына сайга уйршген дацбадтай уйысты. — Ой, сште, ските, агатай! — Ой, б1здщ арамызда жырау да бар екен гой! — Болмаганда! Квк домбыраны кезщ шалмап па едИ — KiM бшген, адын екешн Нурекецнщ. Домбыра куй шертуге, эн шырдауга да керек,— десш жыр ду- мар жастар ду ете далды. — Ай, сендер тус-тустан жамырамавдар,— дед1 Жолмудан eKi долымен Нурымныц устше ентелей тускендерд! Kepi ысырып.— Неге шулайсыцдар, ене- ciH кврген дозыдай eMipemn. Бул KOfliMri Дарт Дожад, аргы жагын айтсын. Нурым айдайлап алды да, домбыраны дагып-да- гып >Ki6epin: — Ay Карт Кожац. Карт Кожац! Бес жасыца келгенде Жас шыбыктай жай тарттыц, 95

Ciaiite карлыццан жуан цоцыр дауыспен жауап цату да ‘ КУРан xaTiMiHe кутрпплж келт1ргендж сияктанды. Оньщ аршындаган адымы да жас козыныц цадамын- ; дай бала-бултак кыз журйпне серж-сыцар eMecTiri коршедь j | «Неге келд1? Не айтпак,шы? Мен не демекнпмш? | М етц елдеп туздыгы ащы, шоцпардай сез1м келдеп j бала казды уртткен дауылпаздыц дацгырындай-ац б1рден безд1рер! Егерде Хаюмнщ туган агасы мынадай адыр-будыр собалак болса, оныц эке-шешесй баска ту- ган-туыскандары цандай селекет жандар екен демей ме? 9ттеген-ай, aaipre меш бйлмегеш, кермегеш жак,- сы едь «Мен ciere жолыккалы келд1м, Ж уны сов мырза» дейдi. Buiin келген, эдеЙ1 сейлеспекпп...» деп ол шпнен б1лд1ртпей, басын шайцап койды. Аз жургеннен кешн Мукарама сез бастады. — Ci3 мен1 кутпеген шыгарсыз, Жунысов мырза. Бул кандай кыз уялмай i3flen келш, мьщ жМттщ iini- нен адаспай тауып алган, деп ойлап келе жатырсыз ба?— деп кулд1 кыз. Даусы шынында да Нурым шамалаган «Цурац ха- пмждей» нзп-нэзж мукамды жзне кум1стей сылды- рап шыкты. — Жок> жок. ондай деп ойлаганым жок... айып етпещз, лвктыр. Мен баска 6ip заттарды ойлап келе жатыр ед1м... — Баска затты ойлаганьщыз кел1спейдй Цасы- кызда лвктыр келе жатканда баска затты ойлама- цЫз,— деп Мукарама тагы да акырындап кулш кой- ды.— Ci3 MeHi «лвктыр» демевдз, мен доктор емеспш. Доктордыц айтканын орындайтын сестрамын. Bi3fli «медсестра» дейдь Нурым ундемедь Б1рак ол бурынгыдан repi сэл жу- рек токтата бастады. Цыздыц сынап-мшеуден аулак ойда екешн ачгарды. — Ci3 кай жерджкнз? — деп сурады Мукарама. Нурым ясершщ атын атап, ауылыньщ жайын айтты. — Ci3 XaKiM Жунысовтыч агасысыз гой? — Оны кайдан бйпдцуз?— дед! Нурым ацырын гана. Ол бул суракты эдеш алга тартты — бше тура йп- тей кыз сезше разы болып тартты; iHici yuiiH тебем

кекке жеткендей шаттанды, суду кыз, аса суду... Тек тШм тимесш, Хашм жар тапцан,— деген жуйрж ой жанталаса тецеу 1здеп жатты. «Дудак ecTin, кез кер- ген жерде бул сиякты сулу адам кездескен жок- BiniM, тэрбие кандай! Ашыц жуз, сезге усталыгы! Татар хал- кы ашык келедь Biaflin кыздар мына сиякты 1здеп к ел т керек адамын сурауга уялады...» — Ci3 ауруханага комиссияга келгенде фамилия- цыздан б!лд1м. Доктор Ехласпен сейлескешщзден ац- гардым. Хаюм: «Bia Ехлас доктормен 6ip ауылдыю- Mi3 » деген едь Жане ci3 Хашмге тартцансыз. — Ол жер1ц1з к;ате,— дед! Нурым езу тартып.— Хашм уксамаган. Ол жене менен Kiuii. — Жо... жок, таласпацыз, XaKiM «зг е тарткан,— дед1 Мукарама тагы да кулш. Сойти де, дыз кенет кабагын шыта цалды. Ай жап- жарык едк Нурым оныц жузш кущцзгщен де анык Kepin келе жатыр едь Дабагын шыта калган кыздыц Koai оган тура карады. Аздан кешн тш и Нурымныц кезшен жогары оныц басындагы шлемге кадалган тэр1здендь ¥зын KipniK- Tepi теп-тег!с кадалатындай ед1рейген, шошак мурны- ныц ушы сел кетержщшреп, тамагы улб1реп тур. — Даз1р кайда Хашм? Сасып калган Нурым: — Бшмеймш,— деп кыска жауап кайырды. — Жасырмацыз. Ci3 6ip KiciniK баласысыз, rni- ц1здщ кайда жургенш б1 ле«з. . — Оллайи бжмеймш, тап кай жерде екенш,— деп Нурым каргана TycTi. — Жок, жасырмацыз... Маган керек... Хат жазуга керек... — Ci3 наньщыз, мен жасырып турганым жок- Аки- кат шындык, кайда жургенш бжмеймш. Мукарама кабагын бурынгыдан да repi каттырак туйдк BipaK оныц aai сызык тартылып кормеген аппак мацдайы жиырылган жок- Тек кана элпде киылып турган кастары шоктанып, доцгелене калды. — Агайынды адамдар...— деп кыз бегелт сезш жутты да, риза болмаган 6ip назды унмен: — Ci3 бул жерге неге келдщ1з?— деп сурады. — Эскерге уйрену ymiH. Жастар Teric жазылып жатыр. — Агайынды eKi адам ею эскерге жазыла ма? — Хак1м эскерде жок.

— Кайда жургенш бйшеймш дед1ц1в... олай болса оныч эскерде жок екенш чайдан бигейз? Нурым бурынгыдан жаман састы. Сезден усталга- нын мыктап ceein жене Хаюмнщ чайда жургешн эш- керелеуге бармай, ол лпцпрлей туей. — Эскерге к1рмейд1 дегетм... — KipreH. Шргенде чандай эс.керге к!рген,— деп Мукарама балаша ершелене туста.— Жасырмацыз, мен 6api6ip бйгемш. Ci3 айтпасацыз да б!лемш. Мен адей! 1здеп Жунысов деп келгенде, ci3 маган сенбей- cia... Нурым оныц екпелеп чалганын ceein жаны шыгып кете жаздады: • — Cia,. Мукарама, ренж1мещз. Маган ренжуге бол- майды... — Неге болмайды? 1н1ц1зд1 сураганнан айыпты бо- ламын ба? Маган оныч не icTen жургеш керек емес, мен оны ез1м де жачсы б1лем1н. Маган 4 a3ip тек ад- peci гана чажет хат жазуга. — Мен 03iM де бшмеймш, лектыр... мен де хабар- сызбын. Кептен хабар жоч- ОллаЬи шыным,— деп чар- ганды ол, Мукарама рен ж т кете ме деп чысылып.— Бшсем йзден жасырамын ба?— Ci3 6ip сез1ч1зде агай- ынды eKi адам eKi эскерге жазыла ма дед1ч13, бул ме- н1н ойламаган iciM едь Ешк1мнен ачыл сурамай ез ер- К1ммен келш efliM. — Ол да ез ершмен жур,— деп салды чыз, элдене- ге жудырыгь;н туйгендей, чолын кетерш.— Bopi де ©з ершмен журедь Мен де ©з ершммен келд1м. Кыз «03 ерюммен келд1м» деген сезд1ч аузынан ерж йз шыгып кеткендн байчап чалды да, c©3iH аячта- мады, бегелш, кезш томен туйрдь «Мшхайдар аби гой ж1берген... Ехлас доктормен 6ipre» деген ой келд! кенет. Осыны жасырып, жалган сейлед1м. Неге жалган айттым? Мен ез ершммен келгешм жоч- Мына Жуны­ сов ерммен келген. Оны доктор Шугыловча да айт- ты...» Кыздьщ бегелген ce6e6iH, оныч ©ai жоншдей айт- чан c©3i жалган екенш, эрине, Нурым бшген жоч- Ол тек чыздыч ашуы чайта бастаганына чуанып кетй. — Мен XaKiMfli бшетш осындагы 6ip азаматтан анычтайын, локтыр. Ол KiciHi ертеч барып KepyiMe бо- лады. Мумк1н ол 6ip хабарын айтар,— дедк — Ол Kici KiM?— деп чадала чалды чыз. Ол KiciHi ci3 керген жочсыз. Осындагы эскерд1ч 100

кшм-кешек алатый махкамасында...—- дед! Нурым, Ораздыд атын атагысы келмей. — Жадсы,— дед1 Мукарама,— олай болса cia ер- теднен далмай маган бШп берщ!з Хашмнщ адресш. «Адрес!» деген сезд1 шалалау тусшген Нурым, ша- мамен: — Журген жерш бйгетш шыгар, ойткеш ол да жа- дында Жайыд бетшен келд!,— дед!. — Ертецнен далдырмай хабарладыз. Маган келш айтарсыз. Уэде 6epeci3 бе? — Жадсы, жадсы. — Сонсод...— Мукарама ойланып далды да,— сон- сод ci3 мен1 лектыр демед!з, мен медсестрамын. Мед­ сестра да демед!з, просто Мукарама дед1з,— дед1. Ол жалма-жан Нурымга долын усынды. Цызбен долдасып доштасып кермеген Нурым адтарылып далды. — Долыдызды неге бермейс!з?— дед! дыз тагы да датад унмен. Нурым дысылганнан долын созды. Шшкене суйрн< саусадтарымен уыстап Нурымныд улкен долын 6ip ci- лшта де дыз журе бердд Нурым орнында турып далды. 3 Нурым дапел1мде не icTepiH б1лмед!. «Казармага дайтсам ба екен, елде Оразды тауып алып, Х а к!м тд дайда екенш сурасам ба екен? Ол бшуге тшс. Ол 6Lrc- месе не нггеймш? Ертеднен далдырмай маган хабарын беродз» дед!. Апырмай, Ораз б!лмей шыдса? Жод, Ораз б1луге THic. Олар 6ipiHU< дайда жургешн 6 ipi 61- лед!...» деп, Нурым Пазылдан Ораздыд пэтерш сура- мадшы болып, дасапда дарай жупре туст! де, кьтт тод- тай далды. Кет1п бара жатдан Мукараманыд кешк! ала-коледде дараддаган бейнес1 эл1 жогалып кетпеген, TinTi тадыр' кошен!д бойында тыд-тыд басдан аягы- ныд дыбысы да дуладда келед1. Цыз «содымнан ер- д!, дер... уят болар» дед1 iuiiHeH вм!рде ешк!мнен дым- сынбайтын Нурым. Сойти де ол «мен! жодтап журер, Казармадагыларга айтып кетейш» деп Kepi бурыл- — Мен жатдан пэтер!ме барып дайтамын,— дед! ол казармага аягын асыга басып Kipin.— Балуан, ес!тт!д бе? Meni жодтаушы бола доймас... — EciK пен тердей. жерд1 б1р-ад аттайсыд жэне 101