Қ. Тоқмырзин. Үзенгі достар

l u i v w D i p j u H «* Им Курал Токллырзин 1 &

Курал ТоКллырзин Повестер мен эцамелер ап бо- ■дыцты шопап комсо- калгыз та кок ГЫНЫ11 перш, Этесш iynara пдыц- I er.Ki. , Во- АЛМАТЫ й Ь , _ цбек .ж а п ш . ' 1п п » , гаи « п а с ы н ы н 1084 эртелыкташ ырылган мтапхакалар! 'Рьш «yftijci' V. ■.jRQTTiK макемес! 1

Tlinip жазгандар: К- ЕРГОБЕКОВ, Э. Т0РЕХАНОВ Токмырзнн Курнл. Т 53 Уведи достар: Повестер меп ецпмелер,— Алматы: Жалын, 1 9 84 .-30 4 бет. Курал Токмырзинп|ц бул к1таб! «вр.теидег! е.рке_н_де_р» ас купдер» nooecTepi мен 6ip топ онПмелерден турады. аsrрiткеарнкезнадмеарн»дапстоавресы!нм1ынздкыедтеСргаелналымкае\"'1**''*—•и... <I11м•11.' е жумылуы. «Данае Каз 2 © «Жалын» баспасы 1984

Повестер димлс КУНДЕР ЭРИНЕ, оз ауылдастарымпап бо- тоыдор, менщ атымпыц Жардынбай екешн, он жылдыдтм былтыр бгпргешмдд экемшц коп жылдар боны шопан болгаиыи, даз!р де соныц пйналасынан шьщпай, комсо- мол-жастар брнгадасыныц базыи кузетот!н!н, ал жалгыз тугаи агам Бекеншц совхоз устасы екешн, орталыдта кок цадиалы, дацылтыр шатырлы меишппч уйде туратынын жэне сол аймадда беделд1 адам ciccnin бше бермойдi: Мон Бокеи аганы мадтан етемш. Оныц усталыд oiiepin, аудан сыйлайтыв азаматтыгын, совхоз директоры 0 тссЙ1 дурметтейтш lueoep.iiriu, op жиналыс сайын трнбупага доижныи, беделд1 адамдар датарында отырып, залга ко- 3in жыпылыдтата дарайтынына жаимм суйсшсдь Соидыц- тан барышна оган елнстеуге тырысамыи да. Б1рад менщ мамандыгым oaipre шофер. Машина er.Ki. Цаз1р журушен туруы коп. Осыпы айтып шагынсам. Бо­ ком агам: — Шаы-сулыдда жетсо жарайды-дагы. Дай датмн-ба- лацды бага алмай далармын дойсщ,— дон жымияды. Bi- рад менщ муданып далганымды байдаса:— ©тесине ай- тармын 6ip coTi келгенде...— доп, жубатып дояды. — Едбепцд! багалар. Машинац журмсй, орецд! жаза aaMaii жатданыдды кермес доймгсщ. Корер. Гладе едбек етсед, багалапбай далгаи емос,— деп машинаныц асты-ус- Tine шыгып, дара майга малшыпын жатдан ueiii Ж1гср- леи;йрсдп Cyriii кезект! жендеуд! бйуЫрепп, соцгы гайкаларын 3

буряп жатдан ед1м. Соны дайдан быте налганын пандам, бригадир Аязбай сап ете Tycri. — Эй, бала, далай, жендеуд! б т р д щ бе? Осы сешц-ад бурауыц таусылмайды екен. Hnaip нызды ауылды кепнру- ге жумсаймын,— ден машина астында тырбацдап жатнан маган уцшш, ыржалантай наряды. Бул e3i сонау колхоз ксзшен брпгадирлжтен налмай келе жатнан, адам жум- сауга абдеи дагдылангаи, ю сш щ ттлш тапныш жан. — Оган машина жарамайды. Ауыл арасына болмаса... коробка передачты алмастырып жатыр едгм. Bopi6ip, 6i- реудщ тастаган ecuici, далада налар жайым жон,— деп ез iciMMeH айналыса берд]’м. Бшемш, Аязбай жас ж т т т е р д ! жумсарда осылай дыз- нырнынды айтын. алдаусыратып келетшш. Бул жолы да сол eciti эд1С1не салып отыр. Ол журелеп, машина астына нарай басын сунты. По­ лый созыл: — Экел, маган бер кштщнщ 6ip жагын,— деп ол до- лып созды. Кемешш трубкапы uiipene тартнанда гайка- ныц шииылдаган унi сстьлдь — Жарайды. BiTTi,— дед1м машина астынан шыгып, усымшц шадын дагып тастадым. — Атшыбай шалдыц жайлауыи бкчесщ гой, Бесбулад басында. Соньщ кшз уши орнынан аударып, тас кудыд басына доидыру керек. Сол жерде булан бар. Крйына су жетлей жатнан кершедь Эли Лиса зоотехник дшецдеп жур: «Булан басына дондырмасац, шалдыц дойыныц бор! ауру болады»,— деп. Сен соны орындап таста. Жарай ма? Мен бул шалды бурын 6ip-eni per кергенмш. Садалы шошайган, ат жанты, ад сары i;ici. Жас комсомол шопан- дар бригадасын басдаруга жумсаганда бармаган, алыста жене базда дой дыстатып, 03i жазда да жайлауын аулад салып, дырын журген, 6ipan осы совхозда соныц отарын- дагыдай cexiia дой жодтыгын журт аузыныц суы дури эц- пмелейтшш бшетш ед1м. — Машина далада далса дайтт!м? — Палма иды далада. М е т создеп дутдар. Эйтпесе ол тентек шалыц директория шауып келуден жуз1 жанбай- ды. Айналайын, сейте гой! Ауылда басда машина жод. Эйтпесе с е т динамас efli.xi. — Жарайды,— дед1м копгешмд! б й щ р т . Ес!мде Аязбайдыц жацагы coei турган. Атшыбайдыц дызыныц аты Агырыс екенш де блтетшмш. Биыл жазгы- турым жездес! Аязбайдыц ушне i.ipin-шыгыл жургенде сыртынан коз1м шалгав.

Mine, опд! ойлы-дырлы шодалад жолда дидаладтап ке- лемш. Е с т нерсешц дай одганы бар, доцгалад устш деп сершпелерге де сешмш жод. Цозгалган сайын сынып, шашылып тусудip алдында. Тозгап нодшипниктср иен шистерналар гу-гу етш, урейд! ушырады. Соган дараган- да эр дадам сайын шоцдайып далу дауш бар. Bipait, да- задтыц «сыпыд арба коп кешедп> деген! рас па, бул машина да откен жылдан 6epi талай жер.'и басты-ау. IIIу- бардудыд пен Онылдыц буралац-бултарысты жолдарында 6ip шадды 6ip шацга досып, талай жук тасыган едй:. Мумк1н, тозган болшектер!н алмастырса, бул жарыдтыц- нен oai дыруар жумыс 1стелер. Бупн майдыц on eirici, кемел коктемн!ц маужыраган шуагы. Бушл Tipmi.'iii; осы шапагатда езшш слт1гендсй. Алуан гулдщ жупары ауага тарап кеткен. Дем алган сайын мешрщ данып, бойыца радат дарнды. Цаныцды дуылдатып, жап-тэшщц шымырлатдан нетксн гажап бул! Бссбуладда дарай шыддасын, дыр басына тодтан, осы жердей дызталдад Tepin алдым. Коктомшц осы ксзшдо гапа ашылын, даланы жупары меп коркше болеп, аз куп­ ле ушып жогалатын перемет нэрсеш душагыма сыйтанша жинап, кабина iiniH дулпыртып дойдым. It,aaip yiirn кепи- руге баргаида Аиарыс Kopcin! Мумкш, ол муныма дуанар. «Kisire арнап тердщ?» деп сурауы да тш с дой. Егер сурай далганда, не деп жауап берсем екен. «CaFan арнап тер- Д1М» десем, сене ме, сенбей ме? 8лде кулш стер. Но болганда да сол ауылга тез жетуге асыдтым... Бесбулад аталатын бул жалпад жайылыстыц оне боны сайлы-салалы бон келетш. Сол сайлардыц кобшен бур- дылдап булад агады. Жаз боны дургамай, балу жылжы- ган молflip агыстыц аягы шуцейт дара суларга айналып, Шагасы дамыс-дурадты, догажай оскен, балдаш-батпадты саздауытда, допага уласады. Кез келген тустан машина тупл, арбаиыд oai оту> пегайбш. Егер машина доцгалагы 6ip айналып кетсе, сым арданмен трактор тартпаса, бойы шоцдайып туртаныц! Мана Аязбай о жагдайды aiiTbin, датты тапсырган. — вткел таба алмай, тура салып журме! Бесбуладтыц басып айналып, орагытыи от! Эйтпесе батпадтап дала- еыц,— дегеи C03i да;нр де дулагымда. Сондыдтан терец ацгарлы сайды дуалап, аргы беттон (opinron Атшыбай п аулына жоту уш !н он шадты иадырым жер;ц ора...„„ „,■1Се1к>1к>е туст!м. Совхоз орталыгынаи келетч к о л и т куте-куте коздер!

талган ксмшр мен дыз туе олетшде шайга отырган скен. Мен машпнлпм 1ргелете тодтаган бонда апада Анзбай yiiiuen керген дыз ойнадтай басып шыга келдь Ем opiu- ге болinген домадты буримы адеки цнмылмен uiece билеп, кегершш кеудесшдей жуп-жумыр KOKipcrine содданда, дыз оны cepnin далып ардасына 6ip-aд Tycip;ii. «Бойжеткеншр кершне itepii; досады екен-ау!»— деп ойладым, дыздыц култеленген шашыиа epiitcie KesiM ту- cin. Сала дулаш бурымдарын itecTipin тастап, дулагы шунад, тодал ешюдей шупацдап журген кенб!р дыздар- дыц кулкмр 6eiineciMen Агмрыстыц nauipri турш пнтей салыстырып erriM. Bip турл1 кулмм келдк Ойсыз-дамсыз жас баладай шаттана жупрген дыз меш коз1меп 6ip шольгп oTin: — Ci.i.iin атыцыз Жардын гой, э? — дедь — Жардыпбай! — Жардын деп дыедартып атауга болмай ма? Мен ныгымды дидацдаттым. 1штен улкен KiciHip yiii еетшда. — Агырыс! Баламды шайга шадырсайшы! — Шай iniipi3. Элде дымыз imecie бе?— К,ыз жалт бе- pin, маган тура дарады. Ke3iHip луры шодтай ыстыд окон. Сол жанардан шашыраган 6ip ушдын ш име тускен- дей, тула бойым дуылдап, дапелшде жауап дата алмадым. — К,ымыз imeci3, арнне! Апа, дымыз 1Шем дейдй.. — Онда дуйып экел-дагы! Мапа дурыстап кем!п до- йып ед1м, буладтыц балшыгмна... бабына келш тургаи шыгар,— дед1 кемтр. Цыз сай бойына дарай жупре женелдь 03i дуанышты, ондетш барады. «Саржайлау» деген 6ip эп шыддан жа- дында. Соны журт соргы кезде доймастан айтып ж уретш . Той-топырда гана емес, 6ipey «эу» десе осы энге салаты н. Журттыр осы энд1 кеп айтданынан payinTemn: «Жадсы onpi доймастан дадсап, тоздырып ж1беред1-ау»,— деп, ана- да Бокен агам 6ip соз айтдан. Ол сонда талай жадсы эн- дерд1р туганын, oipap соларды дад1рлемей айтып, кошш- Л1кт|р дулагын аздырып, Meai еткетн, дыпжыла шерткен. Бокен агамныр сол ninipi echie Tycin, эндетш бара жатдан Агырыстыр сорынан кез аудармай, дулагымды тостым. Жод, эсерлН Жан-жуйере тнердей, eaiKTipin барады. Тегшде, жадсы ощп соиыр pajiipin бшетш жопе 03i де эндей аделп Kicinip айтданы жон-ау деймш. Цыз булад басынан дымыз дуйып акелдй Bi3 бугап дейш h-uia уйд|'р бау-шуын memin, туырлыд нен т у щ а к п жерге Tycipin тастап едш. К емтр ар туырлыдты, ш и мен

еток кшздерд! орап тадып элек. Сол о п е р т дызына да уйреткйй келотш сиядты. Лгырыс келген бонда оны керс- ге, уыд тадуга жумсады. 03i машинаныц устш с шыддан маран эр турл! нусдау берпштед!. — Кешпей-донбай, 6ip базды кузетш отыратын icici- лер гой...— дод1 Агырыс эке-шешесш жазп>1рыи. Пон- сияга шыдса да, дойдап далмайды. Осылар болмаса сов- хоздыц дойы пеЫз далатындай... — Иэ, шырагым, пе тусшойш деп едщ. Азын-аулад малдыц уысты долтыд iuo6i болса да 6i3ro уайым емес ire? Бала эскердеп келсш, сосып не корер екенсщ. Coni дутты мокешде дондырсад, бала кслш Tycipce, 6i3re де тыныш- тыд корен емес дейсщ бе! Бул созд1 ест1генде Агырыс дызарадтап далды. Жал- тад-жултад козшщ астымен маган дарады. «Цуггы меке- ш» дегон соз/й еснгенде, менщ де беим ду ете тустк Осы созден алган ocepiM бе, элде шынымен !штарлыд пайда болды ма, журепмд! дызганыш билейтш сиядты ма, да- лай? Бойымдм 6ip белпЫз сез1М толдыны шарпып orri. Осы 6ip ce3iM агысыиыц necipi ме, жуктл де келicripin тией алмай, берекем дашты. — Бурын уй Koinipin пе ец? Ой-буй, айиалайын-ай, олай емес e.ii рой... Цап, 6ip ересек адам да буйырмаган окон 6i3flii( yiijii iceniipyre. Элп Аязбай да дара басыныд дамын куйттеп, сандалбаймен бос журсдк Кордщ бе... мына емшек табы epniHCH кетпеген баланы жумсап... бу- ларга онд! далай yiipeTopcin. Кемшр тырмысын, машина yciine шыдты. Эл! жетпосе до эр жукт! 6ip тартдыштап, езшше орныдтырган болды. Маган жук тиоу жайын туЫщирд!. — Жардынга iiecin уйретесщ жук тиеуд1. Енд! 6ip он шадты жылдап к е т н дазад мулдем кешпейт!н болады. Koinneiifli дазадтыд од содгылары — мына сендср! Мал- дыд жайылысы, су, доныс деп... жаз бойына 6ip сайдыд басыиан екшпп сайдыд басына дамылсыз к о ш т , берексш дашатын сендер дейсщ бе журтты! Жиырма-отыз мыдды 6ip жерде багатын комплекс салынып жатданын ccTircH жодсыд ба?— деп •Агырыс шешесше Kefiicri ун датты,— Осылардыд дамын ойлаймын деп, одуга да бара алмай далдым. Ед болмаганда Алматыны керш келетш... — Ой-буй, мына дызы туспопр не дойди эй? Жиыр­ ма-отыз мыд дойды 6ip жерде багады дей мо? Иэ, ол мал- га не бород! екен? Жом! мен оты, суы ншнде дей ме? Ал оны дайдаи алады? Осы дыстыд оре бойына tcyin жайы-

лып журген 6ip отар аз гана кун долга Караганда, шоп жстшзе алмай eciMia шыгады. KcMnip дайтадан жерге TycTi. — Баягыда eria арбамен де кешкенб48. I^aaip нагыз радат дой. Bip TycTiк жерге ап-сэтте жетшзетш машина бар. Балам, тагы да атыццы умыттым. Анау арданмен тар видь K,aaip жургенде ap.ii-6epai тедселш, дулап тус- iieciH. Жинамайын десен, осы жаман-жэутжт1д 6api да- Осындай HTic-тартыспен тиелген кош жолга шмдданда туе ауып кеткен. Содгы KyHflepi май туысымен басталгаи OTKiHuii жадбыр даз1р жшлеп турган. Тостагандай булт KopiHce, аягы жацбырга айналып, бусанган жер оршелене дулпырып, дымдылы мен жылуы мол кундер eH.ii гана нагыз жаз кезше тан KopiHicTi козге тосатын мезпл жет- кеи едк Дозылар ерте eceftin, май жинаган дуйрыдтары тегенедей боп, енелер!не тедесшть Соган радаттана даpa­ raн Атшыбай дарт атынан Tycin, оны узын шылбырынан устам бiздi тосып алды. Кабина 1ш1нде ушеум1з отыр едш. Мен машинаны тодтатып, даргып Tycin, дол 6epin сэлем- дест1м. — Эй, кемп!р, ceai сырттан жау жей ме? Ана жамаи- ж о у т т д Tycin далса, кермейсщ гой...— деп дарт дат- ты ашуланды. Улкен Kici сыртда шыгып, жук уетше жай- гасты. - - Тура тур, балам! Анау дусаяд жацбырды кордщ бе? Курюреп-сардырап- келедь Сол отс1н осы тустан. Сад- танганыц жадсы. KiM 6iainTi. Найзагай согып кетер,— деп дарт батыс- жадтан дарауытып келе жатдан откшпи жад- бырды нусдады. Расында да, бул ожептэу1р жадбыр екен. Biare шет жагасы тигенмен, д е т сол 6i3 багыт алгап жадда ауып ед|\\ Машннаныц боксест бураддап, жолдыц ацгарынан шы- га алмай Ki6ipTiKTejiii< те далдыд. Кенет алдымыздап су дазып кеткен кесе жол кезшкен- де, алдыцгы ei(i додгалад соган TycTi де, двигатель о т in далды. Сол бойда дыздыц да урей.'п yHi дулагыма жетть Алга дарасам, кабинадан асыд барып жолга дулап тус- кен кемшр тырбыддап жатыр екен. — Сен гой... эзшдеймш деп!— Жасты кез! ушдып шашдан дыз маган датты ашумен дарап, кабинадан дар- Балшыдда дулаган кемшр 6ip долымен жер таяна, жу- релей отыр екен. Сол долы бурынгысынан дисыдтау сияд- 8

ты. Вайдауымша, шыбыгы тайган сетл д!. Oai imiiicu 6ip- деме сыбырлап, жер ушыд берген ырымын жасады. Со- — Балам, тарт мыла irapi суйект!. Не орнына туссш, не 6ip жола жапы шыдсып,— дедь Колыпыц басынан уст ап тартып далганымда, буыны сарт ете далгандан болып ед!. Тайган жер1 орнына тус- ион екен. KeMnip долын ауырсынып дозгала алмай отырса да: — Балам, езщ 6ip сыныдшылан кем емес екенсщ!— доп эзшге Jitenflipin, дуады сез айтты. Бесбулад басындагы Атшыбай жайлауыпа кеш тусе Жёткенб18. Б1зге ец дпыны — Kui3 уй Tiry болды. Шешей- дщ нусдауымен эр керегешд данатын жайып, 6ipiHe-6ipiH жалгастыра байлаганмен, уыд шаншуга шордад екепШз. Bip долы мойнына асулы болса да кемп!рд!ц орпы Tinxi болен. Кшз уйдщ TiryiHe oei араласпаса, 6i3 6ip гасырда да келшНретш турйнз жод. Соган дараганда мен Агырыс дурыс айтдан екен деп туйд1м. Шынында да, ендш жер- до кешпе.'п мал шаруашылыгы тан бурынрыдай opiCTefi Кед далага даптата мал жайын, апта сайын жара жа- йылым, opic тауып, доныс алмастырып отыру ymin, шы­ нында да, кошуге тура келген. Ал мына Агырыстар KHi3 уйдщ уыгын далай шаншуды бшмейд! екен. 8pi сонм уй- ренуге зауды жод сиядты. Ендеше, жасыл жаплау, кед opiciie мал жайгапдардыд соды Атшыбай дарт болганы-да- гы. ¥шы днырсыз далага тарыдай шашыла жайылып, epicTeH osine дажетН шентщ турш !здеп тауып жеген дой тудымыныд соды да, мумкш, осы дарт шопанныд ота­ ры шыгар. I^aaip етке тапсырЕапда орта салмаЕЫ дырыд бес килограмнан аса алмай, (нрац басшылар соныд оз!пс до дуанысып далатын отарларды багып журген жас шо- пандардыд едбекке дырсыздыгы осы кед даланыд тыны- сын, Tipflirin жете тусшбеуде ме, шм бш сш! Мен осы ойда журш кшз уй т т с к е н ед1м. Ендд Mine, соныд туырлыгы, Tyiijpri жабылган. Эуелде алыстап дара­ ганда кумбеаденщ сеулегп KopiHeTin ежели баспананыц бурынгы келбеи жод. Мыжырая далыпты. Усдынсыз бдр- Агырыс-' ШЫКЛа\" ' Аиадай жсРге шыгып соны аддаган — Мэссаган! Жардын, тшкен уйще дара!— деп мен! ожуалаи уи датты,— Айсаныд далнагы сиядты тура Bip жагына да рад одшырайып тур.

— Енд1 6ip баспана болды гой. Менщ w in 6irri. Шай- дыц ауруы ма басым Tycin барады,— деп улкеи itici япау- мынауга дарагап жод. Торге (мрдеме тесен, дулай кегп. Bepmic дорабып алмастыргалы жайлаудагы малшы, шопандардыц б1разыныц журтын жацгырттым. Оларды далаган жерше дондырып, алгыстарын алдым. Сондай 6ip сапардан оралып ед!м. Куижамал жедешем сендешп, олекке Tycin жатыр екен. Meni корген бойда: — Эй, бала, тойга жур!— дедк — Цайдагы той? — Жанымай оду бгпрш келд! гой. Осыпдагы клубты басдарады дейдк Журт жнпалып жатыр. Жур! Анау-мы- наусына кемектесерсщ,— дедк Б18ДЩ уй совхоз директоры 0Tecianin yiiiiie дарама- дарсы салынган едi. Содгы жылдары жасы алпысда тпял- ган 0тес1н кеппкпей ненсияга шыгамын гой деген ессп- пен езше осы уйд1 салдыртып, бурынгы совхоз уйш парт­ ком секретарына тастагаи болатын. Бул уйдщ сэулетт! болып шыгуына Бекен аганыц кеп едбеп сщгенджтен, Купжамал да керннлермен ершн араласып, езш тым то- каппар сезшетшдей едк .TinTi бул унде дурмегп доиадтар жамланганда, жецешемшц дастардан жасасып, арад-ша- рап дуйысып, эйел донадтарга рюмка алдыртып журге- Hiii жп1 байдайтын е;им. Корпи турганнан сод ады дэметуге уялды ма, Боксн агай булардыц уйш сэулеттещрруге бастан-аяд датысса да,, кок тиын алган жод. К ундел йт араласып, ара-тура шай-су йпкенге кедип конпндк Сонда да болса в т о ст д ! мадтагапда жерге туЫрмейтш. Оныд улыд болганмсп Ki- iniKTiriH, дарапайым адамга жомарт, донаджайлылыгыя айта берп'ш. Ал Купжамал болса, анда-санда MeHi дажап: — Бала, жуыдта далыддыгыд да оду 6iTipin келед!. Бу баланы менсшбейтш шыгар, б]рад днректордыц дызы. Жанымай айналайын — 6ip уюрсек бала. «Жедеше- леп» iini-бауырыда Kipiii турады-ау, Kipin турады. Сэт1 Tycin, дуда болсад, бурынгыдан да repi бауырласып кс- TepMia-ay. Ceni меисшбей журмесе... дайдам!— деп курсЬ не эдпмелейин. Mine, бугш сол дыз оду 6iTipin келген1н' Купжамал ха- барлап отыр. — Курбыд гой, жада келген бойда сен! сурап,— дед|' Купжамал.— Айпалайып, 6ip кшипешл бала озк Мына

дарашы, маган экелгеши. Янтарь таддан кштбау! Жур, жуынып ал да киш. Дурыстан таранын-сыланып журсей- uii, адамныц намысын кслт1рмей. Буйырса, болашад дуда- га айтып, жаца машина алдыртып берем деп жур агац. Bip жыл бойына асты-ycTiuc Tycin, майга малшынуыц ж е т гой! — Агам дайда жур? — Byrin аудапга кстть 0Teciii 03iniu дасыпа отыргы- вып oiterri. Сессия болады дей ме? Буйырса, енд! eiteyinin жубы ажырамайтын болды гой... «бтесш езшщ дасыпа отыргызып эк е т п »,— деп мадта- пып тур жецешем. Бурый агай аудан орталыгындагы сес- сияга басда машииамен баратын.. Неге eiteni белгыпз, да- сында бос орын далса да, бте сш оны 1лест!рмей жалгыз тарта 6epymi едь Кунжамал соны жацалыд санап, маган квдампдей дуаныш ете баяидады. Ендеше, оныц ынта- ыдыласы дулаганы дегендей пшара бар ушнде. — Жарайды. 03in бара бер. Мен жуынып-шайынгасын барайын,— деп сусын iuiin, eciit жадтагы тем1р кереуетке дулай KeTTiM. — Жынды! Мен пе айтып турмын. «Адпа дуладда айтсац, агып кете;н, дуйма дуладда айтсад, дуйып ала- ды» дегеи. Жатысып, б1рдеме бМргендей... Сеидерге ту- Ынд1ре алмай мен ауре, оитеучр!— деп Кунжамал бурдыл- дады.— Enfli дыржиуыца дараганда... сол уйге жоламайын деген ойьщ бар гой. — Жод, барамын. Азырад демалайын-дагы... — Тур, айда!— деп Кунжамал ер тм е доймай суйреп тургызды,— Бол, жуын! Bia келеек, мен!ц дурдастарым Бадаш пеп Телпр де осында жур екен. Оларды бул уй менс1нбеген бе, олде тярге шыгуга 03,iepi батпаган ба, eiteyi де еЫктщ алдында куйбеддей далыпты. 0TeciHHin Жапымаига тете inici Аманжолмен элденеп1 талдыга салысып тур. Сез саптау- ларына дараганда, машинаныд 6ip маркасы сиядты. Аманжол меш корген бойда: ~ Жардын, машинаныд кардан валсыз журетш тур! шыгыпты гой. Рас па сол?— деп жармасты. ~ 1>ас- Мотордан тура дуат алады!— деп Бадаш ал- Дымды орап eji,i. Аманжол оны тыддаган жод. Жод. 5Кардын антсып. Бул коп одиды. Б!луго тше,—деп менен жауап тосты. Мен жадында орталыд телевидениеден сондай 6ip ха- барды тыддаганымды, тепнде, iteii6ip дамыган елдерде осындай машиналардыд даэ1р пайдаланылыи журген!н, И

6ipai\\ олардыц отын жумсау i<.a6i.'ieri б1здепден уномд! еыеспгш айтып берд1м. Жиырмасыншы гасырдыд соцгы онжылдырына дадам басдан адамзатда тез бурылуга од- тайлы, npi отынды аз мелшерде жумсайтын унем;й коли! дажетпгш жамыраса талдыга салып турран жас Ж1г1ттор: — IIIipKiii, сумой журетш автомобиль ойлап шыгарар ма едП— дестк Дуние жуз1 галымдарыныц iyi3ipri назары табигптта коздесет!н ец арзан отынды жумсай отырып, айнала дор- IIIаган ортаны ластамайтын двигатель ойлап табуга ауда- рылып отыргапын 6ip гылыми журналдан одыгап е;дм. Соны эцпмелсгошмде, Бадаш: — 9й, осы Жардыпныд таппайтыпы да одымайтыны да жод. Сопыд 6api дыздар алдыпда езшщ бшмдиш-ш корсету уш ш !— деп, дардылдай кулмес! бар ма? Шыпмн- да да, бшгешмшц 6apiH айтам деп дате ктеген екем. К,у- лагыма дешн дуылдап дызарып кетпм. Bi3,iin дардылдасдап ушм13Д1 ecTin, уйден Жанымай шыдты. BapiMiare де дол усынып амандасты. YcTineii 6ip биязы, мурынга ото суйшмд1 эырдщ nici ацдиды. Мен бойне даптай оскен эр турл1 гулдщ жупарын жутдандай эсерде далдым. EciMe анада Агырыстыц ушн Komipyro баргапда жол бойынан дызгалдад тергешм тустк — Цалай, Жардыи, машинац журе ме? Bi3,ni суга ту- cipyre апарасыц ба? — Цой, айналайып, кеудесш суйретш азар жур. Ycto- piimi жырып кетср, дайтесщ. Баска 6ip женд1 келж та- былмай ма!— деп, Кунжамал жецешем дапталдан досыла кеттк Мен одан жаман датты уялдым. 0з1м алдагы гасыр- дыц neniri туралы коскте эцпмелеп турганда, даз1р жум- сап жургеп к ол тм н щ тукке жарамсыз екешя сезшу даи- дай диын! — Жардын, iuiKe юрщдер! Мына болмедеп жастарды сен басдар! Дыздар да бар,— деп, Жанымай б1зд| клпрек белмеге бастап кiрiiз;и- Дыздыд оз белмеы осы екен. Коз сурштетш ештецо жод. Жупыны api мэдениетп. Bopinen удыпты долдыц табы адгарылады. Шштерлер, тодыма оймьпптар, эшекей- лер 6api дыздыд ез долтумасы болса корен. Соларды 6ip кулегеш дыз дайта-дайта сурагыштап, оз1лге шаптырып жатыр. — Ой, Жаным, сенщ осындай шеберлiriдд! гой журт Since... — Бшгенде дайтед!? — Ж1гытер келдП— деп эл п дыз 6i3re дарады. 12

— Dopin б!рыцгайланбай, араласып отырыцдар,—дед! дед) Жаиымай-. Цыздар мен ж т т т е р датарласа отырыстыд. Элп озш- кеш, кулегёш дыздыц аты Айеалдам екен. Дастарданды сол басдарды. Жанымайдыц дурметшс 6ipinuii рет тост котердш. . Б1збеи рюмка TyiiicTipyre дыздыд nienieci Ь,алима, Купжамал да шадырылды. Соз арасында Купжамал: — Суйгешде долыц жетсш! YGipni-myGipni бол!— деп илек быцирдк — Жимрма 6ipinuii тасырда немере-шеберелерще пеп- сиядпан ауыстыр! Солардыц бзрш мына Жардын онлап табатын сумей журетш автомобильге тиеп, ойпатып жу- pyiu yniiii!— деп Бадаш турегеп котердк Жецш шарап iiuneii жастар эндетш жатданда, аудап- нан втесш оралтан. Typi орт сощрргендсй. Cipo, ауданда- гы жиналыс о ган даттырад батдан. Шаруашылыд б1рде олай, 6ipjic булай. Алгыс алган бойда coric те естш жата- тыц кез аз емес екенш Бокен агай yiieni дастардан устш - де де айтып отырушы едь Ke6inc ол i;ici басшыларды аяйтын. — Bisjiini тук емес. Ж ауапкерщ ш к жод. Балга согуды 6ijieMi3. Дуннешц азабы — 6ipinuii басшы бон, бзрш с б!рдсй итаршы болтан екен. Мон осы басшыларды 6ip кезде сыртынан не б т р е д д 6opin штептш ецбекпплср емес пе деп, кустэналаушы ед1м. Сойтсем, эбден тодпад- тыц ауыры тиетш адам 6ipinmi басшы екен той,— деп Бо­ кен аудапдыд партии комитетшщ пленумына, сессняга датысданда Kopreni мен ecTirenin айтып, Отесшд! Mycip- ксй сойлейтш. Сондайда Купжамал оны датты датытатын. — Е, ceniu бастыд болмай жургешц жауапкерпшпп- нон дашдандыдтан екен той! Бишара, oaiiiin долы жетне- recin... ед аяты сен Анарбекке де жете алмадыц-ау. Бая- гыда соцымыздан далмай жалынганда, соны ит екен, itici екен демеп е;цм. ваш де де бар. Царашы ендд ол да сырттаи одып 6iTipiuri. Мына фермада мецгорупп ед!. }Курт соны «директор болатын коршед1» деп шулап жур — Оду 6iTipin по? Ие-ее, дурыс, соцына тусш жур де- ген. Heci бар, дызганамыз ба, болсын атдара алса! I\\aaip шаруашылыд басдару да оцай емес!— деген сонда Бокен помдурайлы унмен. — Бишара! Наммстанудыц орнына куледк Осыгап дор болган мен гой, дасда басым!— деп сол кезде козшоп 13

ызалы жас бурд ете налган Кунжамал шайды нуймай, Tyniei белмеге барып жата кететш. Жаца eciK алдынан тунере еткев 0тесшд| корген мо- ШЦ коз1ме уй imiлiк осы жай да елее берген. — Валдар, неге урпиш далдыцдар? втекец' шпршагап гой, шаруашылын дажытпай ноя ма! Отырыцдар ол1 де... ана жадтыц eciriH жауып дойдым. Эн салыцдар!— доп Цалима ыдылас танытданмен, жастар дозгаладтап тура бастады. Мен де eciK аузына шыннам. — Сен тура тур!— дед1 Кунжамал м е т ц нулагыма ау- зын тацап.— Bi3 тонныц imiti бауындай боп кеткеп ifici- flcpsiis гой. Журттыц артынан 6ip шай imeMis. Шайын imra, етш жеген журт коп квдрген жод, тарап KCTTi. 0Tecin дауыстап 613,41 шадырды. Алдымен Кунжа­ мал юрдк — Ввкен дайда? — Жаца кшм алмастырып, жуммсына царай кеткон. — Шайга шадырып алыцдаршы! ¥ста дукенше кеткеп Бекеша аягып жерге типзбой машннамен алдыртцан бтесш 6opiMi3ni дастарцанга ша- дыртты. Мен анда-санда ауыэ уйде отырып дэм татын жургенмеп, Отесшмен 6ip дастарданда отырып тамадта- нып кормеп e.ii.M. Сопдыдтан жаца гана тамадтапганымды антып бас тартып, уйге кетт!м. — Папам шацырып жатыр,— деп 6ip мезплде соцым- пан Аманжол жеттк—Машинаныц oniipeTi жетштк.. соган аздаган 6ip комок керек! Ягнн айдап келесщ сен. Аманжолдыц айтданы рас окон. М е тц TycinreniM— машинаныц кезегше тургаи Боден. Ягни аудаи оиыц ец- 6eriH багалап, «Волга» машннасын сатуга шыгартдан. Б1рад оны сатып алуга Kaaip агайдыц даржысы да жетпейдд Minin журуге зауды да жод. Сондыдтан атагын иолепетш б!здщ Бокец агай да, машпиага Miпетin Отесш. Осыны аныд уэде еткес|'н, сол жаца «Волганы» ауылга дошн аман-есен айдап экелу м е тц М1ядет1м кершедк — Осы машина обкаткадан еткенше ceniKi, Боке! Озщ Min. Содан кешн гана магап сатдан боласыц... тойын да езщ icTe, шашуын да oaifi ал!— дед! 0Tecin coein тужы- рымдап. Экейдщ «агайын ащы, мал тущы» деген созш жж вс­ тупи с;цм де, соны неге aiiTa берсд1 екен деп, тацырдай- тынмып. Сейтсем, icoai дызыддап дуниешц таишылыгы 14

тугызган цызганыттап екен гон. Б1зд1К уй адамдарыпнц арасында Да машинага байлапысты кикшжщ туып, ол ул- кея жанжалга уласа жаздады. Ойына ой тускен Кунжамал кепот шатак шыгарды: — Ацыры c e iin атагыца шыкк-тн машина болса. пныц кызыгын 03iMi3 неге кермейм13? Элде бульщты былкылдац машинага дяректордыц цатын-баласы отыру керек те... 6i3 снян,ты цара табан батырацтарга опдай жумсак орын- дыцты машина кол емес пе екен?! — деп женешем ак сур одем1 жуз1 кекппл тартып, жукалтан Кызыл epinin in каны Кашып, flip-flip erri. Мен жол жур1п кетуге aaipjrenin жаткам. Маган i.'recin Амаижол да бармакшы еда. Б н д т документт!ц бэрш жолдан, аудан орталыгынан алмакпын. 9тесш Meni шакырык алып, ез жанынан цар- жы да бердь — Мынау Амаижол се тм е н 6ipre барамын деп, кон- бей тур. Bipflenere урынып калмаддар. Облыс орталыгы айтсац да улкен кала. Онда машинаныд ж у р ш кеп. Абай болыцдар!— деп тапсырды. Yiire келш кшнш, еидi 0Tecinnin шофер1 аудан орта- лмгьша Дей!н Амаижол екеугпзд! анарып салмакшы еке- iiiii жецешеме айта кетшм келген. Дэл осы кезде шатак обден шарьщтау шеппе жеткен бе, Кунжамал: — Oii, жетпей желкец кпылгыр! Бармайсыц облысца! Ана сыркылдагыцды айдап ецбек тап одан да. Мына iui- piit агац кемшр-шал мал бермей/Ц деп, колына бергеи ма- шинадан айрылып кап отыр. 0Tecinre айт, баска 6ipey«i }ici6opcin. Сен ayeui болмай, жумысыдды жаса. Алмаса, Kepi мшсш машинага!— деп жулкынды. Соз элпеттерше Караганда, агай мон-жайды 6ipa3 ту- cinflipreu сиякты. Ол Kici уна'з, оне.мнщ ашуы басылуын куйп турганга уксайды. Менщ жецешемнщ соз in тынла- май бара жатданымды кергесш: — Эй, Жаркыпжан, тура туршы!— дед! у ш баяу шы- ГЫ.., Кунжан, акыры шырык бузган сен гои. М сшц анау-мынау деуге бейм барыайды. 0ain бары» айта roii Отесшге. «Осылай да, осылай. Bia у е д е т езгерттж »,— деп. Азар болса, арада уй жок отырып, араз болармыз. Кайте- м1з, амал жок. Сешц коцйпц тынсын ендк..— деп, уй- шпндс колын артына устаган куй! влдешмге уцсап, тырп-тырп журе бастады. Сол уншздш орпады. Кунжамал маган карады. Мен агайга карадым. Оныц Typi салмадты, ныгыз. Айтдан соз! 15

орпыдты есплгоп. Элгшде yni таргылдана шыгып, есо бермей сейлеп турган Кунжамал да.жуаси далыпты. Еш- тецс болмагандай додыржай дауыспен: — Сопда уш ндеп аю датыныпыд дылыгы депзбексщ гой. McHi доска кулю, душпанга таба етпексщ гой!— дои мщпрлед!. — Кунжан-ау, енд! дайт дейсщ. Азамат ж1г!т, босда сурап отырган жод. Адшасына алады. Керек болса тагы сурармыз. Bip далел1 табылар. Царыздан дутыла алмадым дермш коп болганда... — Онда облысда мен де барам,— дед! Кунжамал 6ip шопимге келш.— Алтын Tic салдыратын жордщ адросш алып ед!м. Барып уэделесш дайтайын... — Мейлin, ендеше,— дед! агай дуанып кетш. Адыры болгалы турган 6ip шатадтыц бейбгг ранга бет бурганып itopin, жымын ете TyCTi д е:— Оны кешеден 6epi айтпайсыц ба, ендеше! Кецсеге тагы баратын болдым-ау,— деп да- нылды. Кунжамалдыц облыс орталыгына баратын болганып бтесш де дуптады. Бакен аганыц сурагап даржысын бо- саттырып бердь Bi3 журер жерде: — Кунжамалды «Волганыц» алдьша отыргызып, сод- тырмай аке.лщдер,— деп 03i шыгарып салды. Bi3 сол Kyni аудапга донып, ертещне дурдылтай само­ летной облыс орталыгыпа жегпк. Журт соз етпесш pepi ме, 0Tecin машинаны экелгеп бонда 6ispip аулага i;iрг!зд!рд1. 03i алдьша, эйелш артда отыргызып совхоз орталыгынап шыгатып дара жолга до- йin журпз'ирш дайтты да, кецсе алдьша тодтаттырып: — Мына Бексце аздап даржы берщдер. Айлыдтан ус- тап даласыцдар poii. By idci той iCTen, журттан байгазы сурайтын сиядты ма, далай? Керппмнщ машинасына ша- шу ретшде 6ipep жуз сом берсем деп ед1м. Маган да 6ip еш-уш жуз сом босатшы!— деп, адшаны сол бойда сура- тып алды да, журттыд K03inmc Menin долыма устатты. Bip апта еткесш агай машинаны жуу сылтауымен iti- miripiM той icTeren. Орталыдта туратындардыд кецйп жа- дындары ездершше шагауын ала келд1. Мал экелгендер де бар едь Буны кергенде Кунжамал жецешем: — Е, сэт! болгай! Сылтаумен журтта кетпен есемд! дайтардым бшем,— деп дуанды. «Журтта кеткен есем* деп отырганы — агайдыд едбеп болатып. Осы совхоздыц орталыгы салынгапнап бастап дол дайырын да, ец болма- 18

гяида адыл-коцосш де аямагап Бокеннщ кол танбасындай уйлер бул мекенде коп едк Кейде соны ociHe туЫрген Кунжамал байыпыц onepi ymiH мадтанып, i;eii6ip адам- дарга шашпуырлап, булданып жатданын да талан кор- ■Жнырма шадты кун OTKecin Бокеп машинаны 0тесш - нщ ауласына апартып дойды. Оган дейш дольш далт ет- кенде мен дасыма Аманжолды отыреызым, журу тэрт1б1и уйреткен ед1м. Цаз1р Аманжол жаца «Волгамен» аудан орталыгыпа да барып дайтып, жайлау жолында да жуйт- KiTin жур. Bip.ae алые рейске бару упин матикамды майлап-сай- лап жатыр ед]'м. бтесш кецсеге шадыртыпты. Жаныпда партком секретары бар. TeMip. Бадаш жопе Мэжит, Айса да осында екеп. Коп кутырмей Жанымай да шрдк Мосе- ле — басда сопхоздар спядты 6is;ii ц де аудан орталыгында' гы байдауга enepni жастарды датыстыруымыз д а ж е т т т коршедь «0nepai жас» дегенде журттыц ауызга алдымен алары — осы отырган б1здер. Тагы тймдер бар — басшы- лар соны бшмек. Жумыс кезшде жалпы журтты орталыд- тагы клубда жпнап алып, жастардьтц ынта-HdrepiH долдауга^ 03i бас боп уоде бергеп. 9p i буган оз дызы Жаиымайдыд жуыдта клуб жумысын долга алуы да эсер етт1 ме, oiiTeyip, догамдыд жумыеда кесел жасамай, кеш- ке таман 6ip юЫдей жумылып, дайыпдыд бастауымыз корек. — Атшыбайдыц дызы да oiimi!— деп, Tewip ортага соз тастады. — Жаз!— де/u 0тесш . Айсалдам да осы TieiMro ендь Сонымен коптен 6epri кодшм1зде журген, басда совхоз- дыд жастарынан нем1з кем деп намыстанган ойымызды жузеге асырмадиыз. Энеугуя! облыс орталыгыпа барып дайтдалы Кунжа- мал алтын Tic салдырту доген «наудасда» шалдыдты. Bi- роулердщ С1лтеУ1мен сол дымбат металдан жасырын Tic жасаптын 6ip шеберд1' тауып, багасына кел^кен ол жуыд арада даржы тауып бер деп, агайга дигылыд салган e;ii Ьекен откен дыстан 6epi eiti епзд! сем!ртуге байлап, ол Паз басыпдагы еке-шешем1зд!ц долында багылатын. Аяд астыпан сол малдарды етко тапсыру дажст боп Буган себеп — откен тойда осында дыды| 17

Апарбектщ датыны Эбиланыц ауэып алтынмен тутас аи- татып алганы боп шыдтм. Купжамал сол жецгсйд! кергён окон. бзш ен алдедайда ажарсыз, тулгасы да куйш жан- ныц аузында жардырагаи сары алтыннан Tic толып тур- ганын кергенде, бувыц журепш ц дабы жарылардай ку- — Элп Анарбектщ luipii; датыны дурлы дупымыз ж од!— деп, апшыны дуыра енд! уйге бул жолы Кунжа- мал. Содан Бекеншц дулагыныд дурыш eTiH жегеп. — Ойпырай, маган осы Anap6eri тусюр-ад бале бол- ды-ау,— деп дынжылса-да агай сешртудеп ei;i опзд1 сау- дага салудан бас тарта алмады. Б1рад оны сатудыц сыл- тауын таппай ойланып 6ipas отырды. Б1здщ шалдыц ди- дар екеш журтда аян. Сылтауын таппай тышдад ладты сойгызбайды да сатдызбайды. Не id e y керек? Агай ты- пыршып, адыры iieciMin б1р-ац анты. — Екеущ бугш кемшр-шалдарга барып дайтыцдар. Мыиа баланы аядтандыратыы ойымыз бар десейшП— деп нуцк ете ту сп де сырт дарап жатып алды. Бул oai — eri- pii; айтуга ете шордад адам. Сондыдтан сол жалган сой- леуд1 жецгем1з екеулпзге тапсырып, eai ештеце еспмегеп юшдей тымырайын журейпн деген!. Эней мен шешей жас шопандар жайлауга iteTKeai то- мага-туйыд турып, iujTepi пысып журсе верен. Bi3;ii кор- генде тым датты дуанып, журектер1 жарылардай болды. Оныц устш е Кунжамалдыц хабары екеуше де жатымды тиген сыцайлары бар. Ocipece окей кулмец-кулмец отедк — 1ии, бу nocuicis иттщ баласына осындагы шопап дыздыц 6ipin Kiprisin ал дедш гой,— деп зарЫз жеюп далды. Шешей Кунжамалды оцашалап: — KiMnin дызы уэде байласып жургеш?— дсп дайта- дайта сурады. Купжамал эуелпде «бьлмеймш» деп жолатпап едь Шешем: — Цайыныц емес пе? Kici жецгесшен сыр жасырушы ма едь Оныц болмаган еден, балам. Маган niMuin дызы скснш б ш п 6epin кет1 6з1мшц кецшмнен шыдса ранг уйленд1рем... энтпесе шоп бас дыз кеп. Элп желне ша- шын кескенищ маган кереп жод,— деп 6ipaa шапшуыр- лап алды. 03iiiin eTipiK айтатынына ептеп уялатындай ыцгай та- нытдап Купжамал адыры оныц дулагына сыбырлады. Уэ- дес1П алып жатыр. «Еш пепдеге лсщ нен шыгармайсыц.

Журт естш далса, 6opi булшедй Алып дашып экелемгз»,— Дойдс — Юмнщ дызы eKenin аит-дагы ец оолмаса...— деп дпылды сонда да шешей. Купжамал магаи 6ip жалт 6epin дарады да, кем трдщ дуларына тары сыбыр еттк Cip;>, Menin байдауымпга, «втесш ш ц дызы» деген болу керек. Шешейдщ жуз1 дубылып жайнап журе бердк Ko3i жасау- рап, жаулыгыныц ушы.мен бетш, аузын суртш вттк — Иэ, жарылдаушым, бергешцпен жазба,— деп сыбыр ете далып, бетш свпады. Цатты риза болтанда гана осы- лай icTofiTin. Элгшде «шоп бас дыз коп, желне шашын кескепшц дереп жод» дегенш де ескермедь — Бэрекелдц орынды жер рой,— деп орешип жатыр едь Купжамал уэдесш ecino салды. ¥зын баздыц тасасында келецке'леп отырган экей мал сатура опша зауды жодтыгын ацдатып: — 9ycni келшда TycipefjiK-дагы. Дуда шадыру, шит Kiiriay дейтш эуре-сарсацы бар гой тагы. Даржыныц оры- ны табылар, жумсау рот1н тапсац...— деп ыцгай бермеп едй KoMnipi оцашага шадырып шыгарып б1рдоме деп нуцшлдегесш, 6ip соз дяйыруга жарамай мадау болдьг да далды. Бул копгеш одi. Ертецше мен машинаиыц бортын сардылдатып дайта келш, ei«i eri8Ai тиеп экетпм. — Егер дэм буйырып, шыпымсп бтскецмеи дуда бол- сад, Т1лег1м1зд1ц одрарылраны гой бул жалганда...— додг жолшыбай жецешем. Жумыстан кешн дайындыд жасап, аудап орталыгыпда отуге Tuic байдауга датысу yuiin тырбынып жатдапбыз. Содан шаршап оралсам, жада гана жецешем келшть Да- лимп eneyi энеугунп таныстарына алтынпан Tic салдыр- тып, ко|цлд1 оралган бойлары коршедк — Далима мешц дудаги деп атагапыма ашуланбайтып болды. Дулагын уйретт1м-ау, адыры...— деп, шай устшдо соз бастады. Бокеп доцестеу дошдар тумсыгын долымен сппап до- г,ып. Kimipew дой коздоpi кул1мдей Tycin, арманы орыи- далгаиынa коцйп тасыган жубайына сыпай дарап, шайды сораптай тартып отыр- едь Элп созд1 ест! геиде кэ/цмпдой елецдеп, айта туссе екен дегепдей ыцгай танытты. — Дирскторлыдты мацдайына жазыи дойды деймшщ. Ертоц ионсияга да шыгар. Сонда 6i3 снядты майлыд-су- 19

лыгы (Нрдей нуда да кажет болар...— деп шаЛдыды Куи- жамал.— Цолынан кслмейтЫ жод шебер дудаиыц! Бул соэ агайдыц дулагына жаднан болу керек. Ол жу- байына дарап мешрлене жымиды. Цой кездер1 6ip ryp.'ii cyuKjMfli ушдын шашыи, esine-eei риза жанныд далпы бар. Жецгей;» дайрай тусешн де.» ме, ойлана дарап: — Балдардыд оздср1 келшпесе, араласпа, ыцгайсыз гой. Ел алдында уятда далармыз,— дед» — Сендерд1 адам дылам деп-ад шашым агаратын бол- ды-ау,— деп жецешем адуындай бастады. Лезде дара бо- ранды даптатардай екпшдеп алган ол езше дарсы спннм- шц жад ашпаганып KepreciH, дайта сабасына туей. — 8й, сен бала, мына Жанымайдан артыд ьчмд1 алам дсп журещ? 0лri алжыганша дуйрыгы жер шсксмей жур- ген Атшыбайдыд дызына дырындаганша, кершшщ ypin ауызга салгандай олпештеген дызына евз айтпапмысыц? Элп KeniKi дайындыдтан шыддасын дайда жогалып кете;» десем, мына жыпды сол дызды таситын кершед» Кешей айлыгьш алганда 6ipa3 адшасын бензенге устап д а т ы . Байгус-ау, одан пе дайыр кердщ? — Цайдагы? Мен тунге дарай ешдайда баргам жод,— деп мойныма алмайын деп е;»м. Жецешем iinnere-жемеге — TeMip айтты гой, купде апарады деп. Кеше де кеш оралдыц. — Лпар деп мшдеттеп дойган шыгар, мумк)н...— деп агай маган сыр тарта дарады.— Аида б1здщ совхозам датты сынады гой, енерпаз жастарга дамдорлыд жасамай- ды деп. бтекец де уялган шыгар оне бойы соз сети беруге. 8p i мына Жанымайдыц абыройы ушш де шыдай алмай- ды гой... — CeflTin, opi-capi боп жургепде Жанымайды 6ipoy дагып кетечн. Анну Анарбектщ жаман 1шсшщ екi Kosi осы дызда екен, мен байдамай журсем. Байгус-ау, осы цыздыц Kipren-шыдданын ацдиды. KoaiueH таса етпей, уйпмц алдына шыгып алады да, дарайды да отырады cci koti' ii... сумырай! — Цой. Эшейпн демалып отырады-дагы...—деп агай наразы ун датты,— 1Шркш-ай, ейелдер де сез ете бередЬ ау. Оныц 03i сада ж т т емес пе? — Е, сада болганда дайте;»? Цыз таццан жур дей;Ц гой... Агасы апау алшацдап, жеке машинамен тайпалтып журген! Ертец директор боп кетсе. 03i мынау деген дыз- меткер, ncci кем? Сен in майлы балад шщнен артыд емес пе, далайда? 20

Агайдыд бул создон дулагы сарсылган болу корок, шайыи догарын, сыртында жатдан коппикке жантая itoTTi до: — Купжан, ой, сен ондай кон созД1 дайтесщ. Осы 0тс- коцлерд| 6ip рет донадда шадыратын кез болды-ау деймш. Лнадагы шашудан да ауыз тппзгешм!з жод ед1 гой,—доп жубайына ой тастады. Шама-шардымызга дарамаи, б1здщ дайыпдап жатда- п i.iмыз атадты «Цозы корпеш— Баян суду» едд Адыл-кедсс 6opoTin нусдаушымыз, ягии режиссер1м!з — Мэжит. Одаи дался, бурын зооветинститутта одыган, астана тэрбиесш корген, тума-туыстары да сол далада турптын, 03i жан- жадты 6i,ii.Mjiijiiriii дэлелдеуге душтар ж! п т Айса уйрето- pi сахна улпсш. Bip-6ipiMi3re далай дарауды, далай сой- лон, дайтш ун датуымызды бшщшремейтш б1здер сиядты ауылдыд даратаяд балалары соган да моз. Бул манда бэ- pi6ip олардан еткен бппки жан жогын 6nirccin, Мэжит пей Айсапыц дегеши eici етпеуге тырысамыз. Бул ойынды дайындардагы журттыц алгашды таласы Дозы мен Баянньщ ролшде ойнайтын адамдарды белп- лоу еде — Цозы бон ойнауга лайыд А йса!— деп айдайлаган. Шындыгы корен, Menin inmi дылп ете туей . «Неге мен омес?» деген 6ip менмен пнгыл журепмнщ басын дыжыл- датданы. Бет-аузыма ып-ыстыд дан теуin, дулагым шыц ете далды. Кез1м жасаурап, жан-жагыма урлана дарадым. Том1р: — Жардынбай лайыд, Жардын! — доп одештедь 0ц!м бе, туслм бе? Буныд йоге маган буйреп бура далды? — 0aiMi3 де Жардын лайыд-ау деп од!к!— дед! Мо­ жет. Журт сштщей тынды. — Оныц тэж!рибсс! аздау гой. Атдара алар ма екен?— деп Айса кудп; K0.iTip.4i.— Бул дпып роль. Нагыз уыз ма- хаббатты журтда ccni.Mpi корсету керек. Bpi ол халыд ба­ тыры, буныд тулгасы да тым шынжаулау гой. Цозыныц тулгасы халыд сеп1м1иде... нелеу емос по, дэу сиядты, жауырынды, балтыры боЫктсй! Алда отырган To.viip, Бадаштар дард-дард кулдь То- Mip артына дарады да: “ Молтэй-шолтэйд! дойганда... сол рольго 03im лайыд- пын десейшП— додь 21

— Жо-жод, мен дед1м бе? Осыпда ж т т т е р бар емео не? Элдо бэрщ жабылмп, 6ip Жардынга татымайсыц ба?— де;ц сасдаладтаган Айса соз тауып кетш. — Тати ма, татымай ма, мэселе онда емес дой!— де;и Айсалдам.— Мэселе — Цозыпыц ролin шыгаратын адам- ды табу емес пе? Ендеше, Мажнт агайдыц айтданы тура. Жардынга тапсыру керек. — Ендш белплейтптпз — Баянныц роль..— деи Мэ- жит залдагы жастарга дарады. Журт одаи сайын демщ inline тартты. ¥шдан шыбынныц ызыцы еснлердей ты- ныштыд. Цыздар 6ip-6ipiHe дарасты. Сыбырласып жатдан- дар да бар. — Оны Жанымай неге ойиамайды?— де;р Айсалдам сыдылыдтай кулш .— Eneyi Kepuii турады opi... — Шмде дандай усыныс бар? — Агырыс ше? Шашы да Tipcerine туседд мешмше осы ды8 BaHHFa датып кетер ед1... Шмшц даусы екен деп журт жалт-жулт дарасып, зал дереу араныд уясындай гу ете бердь Буны айтдан сада бойдад Данарбек екен. 03i де уялып далды ма, содан ке- йш ун шыгармай, жым болды. Б1реулер мырс-мырс кулдь Bipeyaep эзш тастады. — 0й , жаса, сурбойдад! 08i дыздарга жадмндайтын болты! Kici болып кетер, cipo! Мынау Дапаш дой, ой- бай-ау! — Жолдастар! Шмде дандай усыныс бар тагы?— деп Мпжит залга ыоппып соза дарал едо. Be.iceHin ешюм шыдпады. — Агырыс!— дед! TeMip дайта дауыстап. Журт Дарабай мен Додарга лайыд деп Айса мен Те- Mipfli атады. Басда рольдер де тиййнше белшш, енд1 журт солардыц создерш жаттауга тапсырма алысдан-ды. Осы кештен тарап бара жатданда жастар 6ip моселеге дызыл оцештен!п таласып далды. Ол даз1рп заманда шы- пайы махаббат деген бар ма деген еурад едй TeMip: — Адамзаттыц адыл-ойы балац, догам дамуы темени сатыдагы кезде гана шынайы махаббат деген болган. Ал даз1рпдсй бшк сатыдагы саналы адамзат есЫз cyftin, кез- ci3 6epuiy;:i даламайды,— деп езеуредь Айсалдам мен Агырыс датардан: махаббат даз1рп кез­ де де бар жене ол бурынгы дай кездепдеп де дызулы де- генге тодырады. Айса: — Bopi экономикалыд саясатда багынуга THic. Баян-

ныц байлыгы жод, куши коре алмай журген жет1м дыз екепш хорее, Козы ныц оиы cyioi екналай. Ал Баян да Козины доян журек дордад, бад-доулет1мд! доргай алмай- тын сз деп тапса, мацына жолатпай дояр едн Сонда мешц айтданым дэлелд! смей немене?! — Жардын, сен далай ойлайсыц? Бул дауыс AFbipbicTixi едх Мен опы жазбай таныдым. Bipai; о сурагына не деп жауап айтарымды бшмей, кумш- жн 6epfli.M, Мен оган 6ip оцашада: «Осы жалгапда сен! рапа суйс- MiH. С етм сп гумыр кешеом рана бяцытты болуым мум- itin»,— дегенд! батылым жотш айтсам деп, коптен одта- лып жургенмш. Бул жерде даптаган цурбысыныц кезппио оган, орине, ондай соз айту мумкж смес. Ендеше, сурагын жауапсыз тастасам дайте/й? Ксш п туешер, сол ушш жазгырмас Mcni. BipnK, дэл сол сэтте-ад бул тужырымым датеге шьщты. — Жардын, сен не, мешц сурагыма жауап бермейсщ? Элде адылсыздыдда жорып келесщ бе?— деп Арырыс бур- тия далды. — Баянды К°зысы адылсыз деп есептейтш бе едП О пе дегепщ? Уаделi купге дашан жетем1з деп толрапып хо­ ле жатдан шыгар,— деп, Ансалдам сылд-сылд кулдь Бул 03i ад жардып, ашыд дыз екен. Кейде жодтан оз- геге хулегеш те. Кейде тым-Tayip адылды соз айтады. Эз1л;й де тауып кететш Htepi коп. Осыдап 6ipnenic куп бурын oaiiiin втесш ге ж и е п д т п пайдаланып, мети «жез- де» деп а.'йлдогенде, соньг ecTin далгап Кунжамал: — КУлагыпан тарт! Уйрете бер. Bi3 жоздем13Д1 ссек дылып мойнына Minyrni едж баягыда,— деп дайраган- ды. Жанымай рана тыйм.м салып, Айсалдамра урсып тас- тагап. Kaaip до оныц ушдаладтыгып жаратпагап Жанымай: — Айсалдам, тш ц /й тарта сейле. Кошеде келе жптда- ныцды умытпа! Бшесщ бе, онсыз да осы ауылдыц соз! хон. Кыз басымызбсн босда куймешк,— деп адыл соз айтты. Артта коле жатдан Айса осы кезде б!збен датарласа берш едх Bip мезетте душадтасдан exi дыз — Жанымай мен Арырыстыц арасын кпмелей умтылып, долтыдтары- пан устамад болды. — Ии, xeTnii api!— деп Жанымай iarepi озды. — Ой, о;тп з д щ шопандардыд дызып о.-тпзден аяй- сыц ба?— деп озеурегон. — Сон не, ез!м!здщ деп? Шопапдардыц дызы сснщ 23

жеке менплгщ бе ед1?— деп Жавымай оиы тойтарып тас- тады,— Жап-жас адам, aai уйленбеген... далай эдепыа сойлейдi екен! Оду б тр г еш н е ею жыл болса да осында дызмст жа- сап, эл1 уйленуд1 ойлапбаган совхоэдыц бас зоотехниri Лйса жиын-тойда ез датарына айтыпты-мыс дейтin: «Ту- бшде галым болу ушш практикалыд жу мыслен айналы­ сый журмш. Лгаларым кандидаттыгымды доргамай упле- нуге рудсат етпей дойды»,— деген сез бар едь Keii6ip дыздардыц будан yMiT еткендерше осы сое шаншудай тиген. Соидыцтан оныд эзш-назын дабылда- май, кебше ашу шадырысатын. Шынайы жастыд сыры демей, мазагы деп тусш уге бешм efli. Ko6inece дол кушке салып, ыдгайы содса душадтап, Tinxi жагаласып суйш алудан да тайынбайды. Сол вдепмен дашдаладтаган Лгырыс пен Айсалдамга тшсш едi. Цыздар мацайлатпай дор e r a . Айсалдам: — Агай деп сыйлап журсем...— деп сыдылыдтай ку- лш, Телпрдщ долтыгына жармасты. Цыздардыд оцайлыдпен датарга алмасын тусшген Айса 6i3,un соцыыыздан келедкедей i.necin далмай келе жатдан Данарбектщ дапталмна досылды. Жастар клубтан шыддан бойы ауылдан едэу1р узап кеткеи ei>en6ia. Бул кезде жаздыц дысда тацы атуга тая- лып, шыгыс жад дуланиектене тускен. Тобымызбен ауыл- га дайттыд. Ауылдыц шетше жете бергенде Жанымай: — Лгырыс, тун шннде жездецшц уйшде не бар? Оят- лай-ад дой. Мешмен 6ipre жур. Б1здi Жардын уйге дешн енпзш салады. Булар да уйдтасын. Аягымызды ушыпан басын барын, ауыз уйге жата кетемй. Эйтпесе улкендер оянып KeTin, шатад болады,—деп Айсалдам екеуш ерт1и алды. Алые рейстеи оралып, датты уйдтап жатдан ед1м. Бо- кен агам жулдылап оятты. Коз1мД1 аша алмай, жастыдда дайта бас дойганыма дарар емес. — Жардын, эй, тур деймш! Эне, Отекед к у т т тур. Бол, уйдыдды аш. Эй, оцбаган неме, немене былд-сылд етш?! Сен солдат eMecnicin! Ел шетше жау жеткенде сол­ дат елш доргамай солай жата ма? Е, жаман айтпай жад­ ен жод, жау демей дайтешн, мынау носер жацбырды?! Букш дой дырылуга далды. Бейшара жануарлар жадын- да гана дырдылып едь.. жаурап елер ме екен? 24

¥йцы тыгылгап itesiMfli уцалай ашып царасам, cciK алдындагм орындыцта 0Tecin отыр екен. — Тур, шырагым! Элп шофер1 тусм рдщ белiniu шо- нырылмасы устап калган ба? Машина айдайтын адам ке- рек...— дан куйбецдеп mcuiи обден уйцымды ашуымды куTin мазасызданды. Мен басымды KflTeprecin, букшецдеп сыртца карай же- неле бердй Оныц сыртда ш:ыгып кеткенш г[айдаланьш Бексн: — Бар, уиатса e3iHiu же1бл машинасына ауыстырады гой. Бас тартиасайшы, байгу.с бала-ау! — деп Ж1ei<in цалды. Сыртца шыкпай-ак буп'н кара жацбырдыц шелектен цуйып турганынан хабардар ед!м. Мана Бацаш, Тем1р ушеу.\\пз тас теселген жолдан 6epi бурылганда, совхоз ор- талыгына жол боны тайганацтап эрец жетш едок. Сол ко- pinicTCH жасцанып, тысца жшркене беттедш. Дала тутас келшген су екен. Ол аз болды дегондей, кушт1 жол айдаган жалба булттар ал! сыбап тур. Ызгы- рыц жел оцменнеп отедi- Imi-бауырыц далтырап, бойыц жылы тосекке тартатыпдай. — Байыргы шопандар ештеце емес. Мен жас шопап- дардан цоркамын-ау. Оларга акыл беретш адамдар да белпль Сен тура солай карай тарт!— деп, 0тесш маган ектем пускау бердь Машинаны кыздырып акелш yiiinin алдыиа TipereiiiM- де, iuneii Далнма жупре шыцты. Цолында 6ip туйшшек бар. Ораулы тагам кершедь Егер далада ондай-мундай б1рдемеге ушырап калар болсак, тагамныц ауырлыгы жоц. ©Tecin сарайды аштырып маган жылы кшм, тосешш салдырды. Кепеп шатырдыц 6ipneiuoyin артца лактыртты. Содан кей|н гана жайлауды бетке алып тартцанбыз. Эуел|' жас шопандар брнгадасыпа согып едок, е ш тм цалмаган бон шыкты. Отарды кыстак басындагы базга камау унпи шугыл айдан женелген екен. Е ндш цауш Лтшмбай спяцты ор сайдыд басып жайлап, жеке отар ба- гын журген шопандардыц жагдайы едй — Бесбулац басындагы шопандардан бастайыц,— дёд1 ОтеСш сурацты жузбеп карагаи -маган. Пул жадтыц сай-саласы маган эбден таныс белый кал­ ган. Агырысты гана емес, совхоз орталыгынан анау-мы- нау алуга келген баска да адамдарды осы жайлауга талай рет тасыганым бар. Сондыктан терец сайды жагалай тар- татын сурлеу;й куалап, Бесбулацтыц басына карай сал- дым. Кенет оц жагыыыздан жалт-жулт eTin машннапыц жарыгы KopiiiAi. Белы 6epin турган спяцты. ©Tecin: 25

— Bipcy бятпадтап далран болды-ау. Мынау жол 61л- мейтш адамныч сойы. Тодтяшы. Tycin байдайыд! — ДвД1. Двигатель'» eiuipiii, дулак, тосып едш, элп машина узкд сигнал 6epin тур екен. — Эй, тудымыд ecKip! Мынау кемеи сураган сорлы- ныч уш рой. Айса емес пе екен? Мана туе дайта осылай Карай сол кетш едь Атшыбай шалдыц дызына дырындай- мын дсп, балшыдда батып калган шыгар...— деп, артды Кораптан су етш н алып кидь Мен де етнеке жармасдам. Кенеп сулыгымызды жамылып, осы жерден eici-ym шады- рымда да.тып бара жатдан машина оты кершген тусда дарай жылжи жонелдн;. бйткеш бтекец жыра-жыдпылды бул тустан эбден о р е т жаздырмай дойган. — Жай, жай, аддамай 6ip бэлеге урыиын далармыз! — деп од жад дарымнан мытып дояды. Теред сай imiHe дарай прожекторды бурып дарасад, батпадтап жатдан машина, шынында да, Айсапыт» екен. Алдымен даудиып артыпдагм буркемеш кершдг Сыртына «Ветеринарная помощ» деп жазылган, жасыл сырлы ма­ шина ед1. Айса бул машипаны oai журпзетш. 0Tecin машинадап даргып Tycin, тунг) дуниеге тесше дарады. — Адамы дайда кеткен? Жап-жада жалтылдатып отыр e,ii Foft... Машипага таман жадындап барып ол: «Айса, ау Айса!» деп айдаб салды. Bip уадытта сайдыд бас жарынан: «Отеке, мен мунда- мын. Цаз1р» дегсп дауыс сстшдь KyTin турмыз. — Б1здщ алдымызды орагытып, тодтатайын дегеи болды-ау,— дед1 0TeciH. Узамай Айса да жетть Эр жерго дулап, ycTi балшыд-балшыд, бетше дан ба б1рдеме жу- гыпты. — Анау не, дан жуддан ба?—дсд1м фардыд жарыгын- да турганда. — Цайсы дан? Жада бутага дулаган ед1м, сонда жы- рып кеткен шыгар,— деп Айса долыныд сыртымен сурткен. — Ал жагдайыдды айтшы! Амансыддар ма, эй- Teyip? — Аман, 6opi де аман. Ыдтырмага дамадыд малды. Ыдтырма табылмаганын теред сай бойындагы дараган арасыпа nipin турмыз. Ептеп жадбыр етксн кар! саулыд- тар бар. Атшыбай шопанныд жайлауына кенеп шатыр Ti- 26

rin едак. Сонда 6ipa3 кой бар даз1р. Жана жаураган сау- лыдтардыц отыз шадтысын тагы тиеп алып бара жатдан- да машина сайдан тайганадтап шыга алмай далды. 8л п дызы дургыр бар ед1 дасымда... ззш айттыц деп, шыга дашдан... содан жод... уйше барган шыгар. — Цызы? Цалайша, неге шатысыи журсщдер? — Ой, жай ээищегем. Соган ренждр ме, диратам деп 0тесш Айсага уцше дарады да, басын шайдады. — Коне, машинадагы малды керелнош!— деп, марав дырда тургаи уазики айдап экелуд1 буйырды. Буркембел1 машинаныц артды eciriHe дэлдеп туырш - геп жарыд астында турып оныц eciriH аштыд. Жап-ж а- сыл ушдын шашдан алпы с-жеттс коз сыртда дадалды. Кенет буркембешд imine уцьпш дарап жатдан ©Tecin: — Мынау KiM, ой!— деп шошыиа дауыстап, кешн ше- гшдд. Сол мезет машина пшне дараган маган да 6ip адам сулбасы елее берген. Бет алдып тугел сабаладтанган ша- шы жауып кеткен эйел Mycini сиядты едi. Bi3 ее жиганша олп елее дозгалып, eciit аузына ж етп де, жерге даргып TycTi. Екшшмен лансад жерге шалдасынан дулаганда ад- дадым, Агырыс! Койлепнщ етеп пэре-пэреЫ шыгыпты, бет аузы баттасдан балшыд. 03i жер таянып арец турды да, солдылдап жылап доя бердь в тесш сурадты жузбеп Айсага дарады. — Менщ жалгмз ауыз эзшдегешмд! потере алмай, машинадан тусе дашданыд не, эй, Агырыс?! — деп Айса оган куле дарап, т е н т барып едо. — Эй, хайуан, агад маган адам дылып бер деп тапсы- рыи едг.. Сен малгун м е т ел алдында дарабет дылуга далдыц-ау!— деп, 0тесш алдында турган Айсаныд алды- мына шецгелш салын ж!бердг Дырылдаган ун шыгып, ж1пт тыпырлап, eiri квз1 уясынан адырайып сыртда тептк Ysrnu бара жатдандай. — Ойбай, ага, Отеке!— деп долына жармастым. Сол мезетте ол жансызданган д е н е т сылд е т т з ш тастай сал- ды. Oai жерге 6ip тутрдд де, машинага дарай кеттк Мен Айсаны бадылан дарап ед1м, талыдсып кеткен екен. Созаладдап барып, тынысы ксдейдк Эред дозгалып басын квтерд! де, лодсып, дан туюрдк 0 тес1н осы атырапда белгШ ipi ж ш т едн 0 3 i аддумар, ауызга ш ккен дара куштщ neci болатын. Задний мосты- сына дейш, балшыдда батдан уазиктщ 6oKceciH иыгымен oip дагып, астына тас доя 6epeTiniH журт адыз дылып ан- тушы едь Ал оныц шедгелше тускен Айса бейшарада но 27

хал болсын, оцтын-оцтын лодси Tycin, буркеме.й машина артында кала бердк Агырысты 0TeciH машинага cpTiii анарып, устше ж и­ лы кшм жапдан екен. Байгус дыз артды орындыдта 6ypi- cin, козппц жасын тыя алмай отыр. — Оныц тудымын дуртып, соттатып ж1беремн! — дед1 Отесш ашулы унмен. Содан басда сез айтпап еда. Атшы- бай шалдыц кшз уйше мацлай TipereciH, eei уйге eHin, к ем тр ге б1рдеме айтты. Сэлден кейш уйден KCMnip шыгып: — Байдасац дайтед1? Цойы туспепрдщ дарсы алдына турып, астында далсац гой, елесщ де даласыц!— деп, уй­ ден долтыгына дысып шыддан кшмдерд1 машинада отыр- ган Агырысда усынды. 0тесш , cipa, оны жацбырга жау- ран бастыгырлыддан дойдыц астына Tycin дала жаздады деп TyciHflipreH болу керек. Тац атуга таялып далса да KeMnip шай доюга ыдылас- таиды. Bi3 шай дайнаганша Атшыбай отарын uepin кол- мек боп, сайдыц бас жагындагы далыц дараган оскен жарлауытда тарттыд. — Элл ит арад imin алыпты Fofi,— де;и втесш шмд| айтдаиын сезд1рш.— Аузына б1рдеде тисе, осы кунп жВ пттердщ хайуаннан Tyci езге боп кететш одеттер! ме дей- мш! Одбаган, дызбен солай сойлесе ме екен! Ж аз басталысымен eki-уш кун бойына дуйып жауган дара жадбыр шаруаныд 6ipa3 6epei;eciH дашырды. Шоп шабу, жинау жумысы тодтап далды. Отар-отардагы арыд- турыд, элЫз малдар шыгынга ушырады. Bipaq оныц есе- ciiic жаца бой салып деле жатдан егш й»1рден котерйпп, бас жара бастады да, биыл нгертпейтш б т к erin болаты- нынан хабар бердк Бул епнге араласатын техиикапы шугыл дайындау д аж е т т т н тугызды. Ауданнан эр турл1 комиссия келпштеген. Олардыц 6ipeyi шыгын болган мал санын аныдтауга, енд! 6ipeyi техниканыц жарадтылыгыи тексеруге шыддан. Сол комиссия 03i дарбалас шаруаны одан сайын шиелешспрш, эбден дщкеге тигендей. Bcipeco анадагы жацбырлы тунде сай imiiifle Агырысты зорламад болган Айсаныц дылыгы ел inline таран, ортке май дуй- гандай, есек-аяц бой берер емес. Балдызыныц осепне на- мысы келш, шекеЫ дызып алган Аязбай Айсаныц эрске- TiHeH элдеб1р пайда тауып далгысы келетш сиядты. KoJ 6iue дорланып, дызга жаны ашу орнына, ол т ш и ж1пт

пен дыз туралы есектеп радат табатындай, журтда негур­ дым тарай тусуше комсктесш жур. к г- Айсаны Отесшшц доргайтынып бййп алran АязОаи coTin тауып маган жолыддан. Корген-бктгешмд! сурагаи. Оган оп т а дапагаттанбан далып, артыиан ж т т пен дыз- дан да жауап алганын ecTiren6ia. Аязбайдыц сондагы мадсаты — тубшде куйеуге шыга- тып дызга ен;ц не болганда да 6opi6ip емес не. уйленбе- IOH, бшмд1 жас жш тке досыла салса, 6iTxi! Куда да тытыиыш, дудаги да тьшыш! О.н сопхоздыц бас зоотехиип- иеи бажа бон шыга келед)'. Ойда жодта, балдызыпыц оде- Mijiiri ардасында бас мамаиныц 6ipiMen суйек таыыр бо- лып, мерой! устем тартады. Ал Айса айтсын-айтпасын, бо- лашагы жод ж т т емес. Отесшнщ суйемелдеп жургеш ез алдына, Алматыдагы аюдаiii адырган агаларьн I дайда дояды? Егер Айса Аязбайме1I бажа болып жатса, олардыц колецкем туспей;и емес дой. Эрнне, эбден дарасад ы. Отс- ciiire айтдан 6ip солемinin озii жетпей ме буныц ом;ip бойы азыд етуше?! Осы есеппен дпмылдаган Аязбай Айсаныц «ту1,ri ope- KCTin» шмндыдда шыгаруга тырысып баддан. втесш гс дайта-дайта Kipin: — Кызым эцпмеге i.'iiiiTi деп, кемтр-ш ал жылан отыр. Ауданга арызданамыз деп одi, мен басу айтЫП, ой- ланайыд, мумшн, балдар шынымеи бас досып далар доп вред тодтаттым...— деген созд1 6ipneino рет айтдан. — Мinпа 6ip Аязбайдыц балдызыпыц дауы да дуладты аздырды-ау,— де,'й б!рде 0Tecin жолда келе жатданда. Сол дурымагырларды досып тыншы деп е;ом элпге. Оган Ж1- ri-r конгеныен, дыз келюпей ме, 6ip более! бар-ау дей- мш...— деп, ол маган сынай дарады: — Аязбайдыц вз эрекетл гой,— дед!м мен,— Балдызын долы узын, елге ceei журетш жерге узатдысы келе;й дейд1 гой ел. — Ойбай-ау, оган дыз бон ж т т квнбесе алдымен... ойын далай жузеге асырады? Осы журт та дызыд-ау. Бад дигон адамныц таланты мен ецбеп емес не екеи? Кырыд жыл байлыд, дырыд жыл жарлылыд жод дей;ц ж т т к е . ■Ныны сол гой. BapiMia де осы 6ip аз гана нан тауып жей- т '\" Дызметке onip бойы тырбынумси эрец жеттп; дой. Содан кейin ол езш щ oMip тарихын шерткен. Улы Отан согысы жылдары Отесш де он eui-он уштер- дсп бала екен. 0ri3 жеккен содамен жер жыртып, жал- гыз орадты ат косилькамен niiueu шауып, дысы-жазы 29

жалацаш-жалпы кешкен гумырыпыц itefi6ip сэттерш ко- 3inc жас ала отырып эцпмелеп берген. — Согыс басталган жылы мешц эдем кешрск ауруыпа ушырап, уйде тесен тартып жатдаи-ды,— деп бастады ол уцпмосш... — Азаматтардыц 6opi дай манданта аттанып, ауылда дарттар мен дызыл дарын жас балдардан бетон онпйм цалмаган шад дой. Жас зйелдер мен бойжетдендердщ до i;o6ici ецбек армиясына алынган. Б1рад дайткепде до кун нору керек. Ел болу керек. Тен ел болыгг дана отыру омес, непзп мадсат — майданга азыд-тулш жылы кшм тауып беру гой. Эитпосе согыста журген жауьшгорлср ар- палысдан жауды далай т1зе букирмек? Mine, 6ia, шыра- гым, сол ушлн ецбек оттш дой... Ол кез 6ipeyacp ушш ертск сиядты. — Мен 03i, тепнде, элжуаз адам ед1м... Цырыд екшщ дысы сурапыл болды. А д баснай баран коз аштырмайды. Борап содпаган куш дызыл шунад аяз 6eTTi дарыганда жулып алады. Сондай 6ip боранды т у т едем мардум кез жумды... Этештер 6ipinuii айдайлагапда тосектен opin, опз ша- намоп шонке кетупп едй<. Yio.'ii ninieH дашыдта болатын. Ол кезде дашргщей техника бар ма? Жазда шабылган ni- meHfli тасып экелуге куш жстпсйдк Сондыдтап шабылган же piне жинап уйе саламыз. Сопы дыс тусе ori3, туйо жек- кен шаналармен тасушы сдж. Согыс басталысымен кол- хоздагы азын-аулад т у й е т мемлекет дарамагына алган. Бслд1 келш деп оларды -од-дэрд азыц-тулп; тасуга жскке- iiin тарихтан да одыдыд дой. Б1р гажабы осыдап 6ipneme жыл бурын 6ip тйпш орталыд газетке «Дазадстаннаи Бер- лингс дешн жук тартдап туйе» деген мадала жазып шы- гарганда, мешц кез1ме согысда алынган оз колхозымыз- дыц Tyiieci елестедк Содан, не басыцды ауыртайын, элп Kyni акейд! оц жадда дойып, ертсцше ауыл сыртындагы зираттан жер oeipneyre KipicTiK. Саган OTipiK, маган шын, сол даб1рд1 6ia жет1 кун даздыд. Нанбасац, осы Боден агацнан сура. Ол кезде бул алты-жс™ жаста. Bi3 суйменмен тон топы- радты туйплесек, бул бос топырагын алысдан болады. Басшымыз ¥лыдпан деген шал едк Мына Бадаштыц эке- cim'u oKeci. K,aeip жузден асып кеткен шыгар жасы мар- думныц. Сол Kici 6i3re «Ана жерш былай, мына жерш олай е т !»— деп, адыл бередк Адыры жетшпп куш даб1рд1 дазып бш рдш . Соныц озшдо онша терец болмаган. Эдем марцумды зират басына эделш, епд! жерлейш деп жат* 30

данпддга, данша айтданмеп бала емесшп бе, пырсылдап жы- лайн бСастаппын. Сопла Улыцпан шал акырын >ici6ep;ii. — Тэйт api! Епд1 сеи бала eMccciu. Сендей балдар до- лыпа чару устап чаи майданда жур. Ата жаумен алысып! Тый жасыцды! Топырад таста анау экеце! Ceiiin дольщ- иан топырад бунырган бул бадытты оке. Kin бШ птд та- лай боздадтыд 6eTi буркелмей де далыи жатыр ма, майдан даласьшда?! Бу мардумцыц не арманы бар, жамбасы тие- •riii жердщ eaiii жет1 кун даздыргап. Заманныц тузу кезш- де ажалы жстсе, бундам диындыдты керер ме ед1? Эрине, кермес ед!. О да тагдырдьщ жазгапы. — Сацалы белуарына тускеп, нэп дара Kici едi. Сауса- гыныд оз1 шамалы курекке сап болардай! Мына Бацаш- тыц Typi сосан ептеп келедд Б{рад 03i шынжау оган цара- ганда... Кайда ол шалдар деген! Мардум сумдыд домбыра- шы ед]. Men ол кезде домбыра десе, 1шкен асымды жерге допмып. Сосыстыц дуршдеп турган Keai болса да, анда- сапда сэл тыпыстасанда ауылдын isopi-жасы ¥лыдпаиныц домбыра шерткешп тыцдаймыз. Сол жылдары ауылса ей 6ipiniui болып келген солдат осы Атшыбай шопап едь Bip долын мойпына асып, 6ip аясын сылтп басып, ед 6ipinnii рет эскери кшммен колхоз жерш басданда 6ia букш май- даидагы солдаттар жецюпен дайтдандай дуансапымыз элт осте... Мына кем трш е жец1стсн Kciiin уйленгон. Ол кезде дылшылдаган жас ж т т ед1 сой. Цайда-а-а, одан 6epi, кон ваман отт1 сой. Атшыбай тупл 6i3 де дартайып далдыд. Согыстан кейш аскер мшдетш етеп келген б1з:ид 03iMi3 мынау ендд.. пенсия жасына жуыдтап... Отес1н дызыд адам. Кейде оэш щ жеке басыныц хикая- ларыи шерте беред! кецшдепш кеткенде. Bip рет жубайы Калнмамен далай тапыс болсанып айтып бергеш бар. — Сосыстан сод да талай диыпдыдты кердж дой,— деген ол б!рдо 03inin сырттан одып журген кезш ecine алып.— Осы Алматыда ол кезде потер табу деген нттщ диыны. Жатацхапаса орналасу мумкш емес сиядты. Ойт- Koiii сосыстан кешнп жылдары жатадханаса сосысда да- тмсдандарды гана жатдызатын. Солардан ауысдан орын ед жагдайы ауырларга гана бершетш. Сейтш диындыд- ............... жалгастырып, екпшп курсда вткен жылым. Жазг га барып, oyoai уадытша туратып потер та- уып а нталаса жупрдш. Журттыд сштеу1меп «по­ тер жалдайды» дсгеп уйдщ 6opin дурттыд. Сойтш эбден шаршап, тупп трамвайдыц ец соцгысына Minin коле жа- ,Ш1 Катты шаршагап болуым корек, орнымда уйд- J кетшпш. Bip N 6ipoy иыгымиап дозгап оятады.

Трамвай журпзупи мен осы жедгед, ол кезде, врине, муп- дай сапы бэнб1ше смсс, мел;йреген дыз! — Жйтпм, аздаи iiny керек!— депд1 долымнан жулдн тартып,— взщ жап-жассыц, сонша нсшд nyfliri, алып ба­ ра жатдан! 1шу дайда, жататын орын таба алмай жургенде! — KiM ш кен ?!— дедвм, басымды кетерш алып. — Ойбай, мынау маган адырады, ай, тштП взппц мае сконш бшмейдйау деймш! — KiM мае. Меи бе, сен бе,— деп дерек1 жауап бер- JUM де, журпзупи устаган дарымды жулдына тартып, бо- — Бол, бол! Сешмсп тэжшелесш туруга уадыт жод. Эйтпесе ceni тапсыратын жерге... «Тапсыратын же pi» менin, ойымша, эрине, тунri мили­ ции! «Тертш бузган, imin алый, журпзупиге tui типаген» деген сиядты жаламеп жаптырып тастамад. Миыма 6ip жаман ой сап ете далды. «0TipiK мае боп, сопда тунеп шыдсам дайтед!» деген. Ал егер сол ролi.м;и дурыс орын- дай алсам, мына iriciiiin оны тапжылтпай ютейин1не сез жод. Кенет арт жадтан: — Агай, агай, тиммрзпи! Бул ж т т мае емес. Жада гана кергенмш патер веден жургенш...— доген эдемв да- уыс естмдй Журпзупи маган яузы-мурнын тадап турды да: — Ah депн! — Ай! A h!— деД1М, аузымды арандай ашып. — 1шпеген,— дед1 журпзупи тацырдап.— Eiipi не болды, тула бойыд былд-сылд erin? Мен орнымнан мае адамша шайдаладтай турып, ашыд тургап еешке дарай адымдадым. — Тап осы ж т т бар-ау,— дед1 журпзупи мешц сыр- тымнан дарап турып,— дау де болса сау емес! Эбден цалжыраган бойымды жпнай алмай, кошеге шы- гысымен басымныд ауran жагына дарай тецселш, еседп- роген куйде кете 6epin е;им. Кенет сыртымнан: — Агай, агай!— деген назвк ун есплдк Жада трам- 11айда ecTiren унiм. Сэл сабыр етш, жадындауын кутим. Ол маган дедгейлесе бере: — Агай, патер таггтыцыз ба?— дед!. — Жод. Тапдан адам осылай журе ме?— деп кешетне бнч.ир'им. Содаи кешн оныд жузше абайлай дарадым. Жап-жас, аддау, албырт цыз. KipniriH жинжи! дагып ма­ ган жаутаддап дарай береди Сонда да болса дурыстаган жмиым тарамай, оны нлдсп тастагым келд| де: 32

— Слздщ нс жумысыцыз бар? Meiii мае дегепде, мае емсс деп, журпзушй-е кесе-келденеддоп?!-- дедш, 6ip Typjii ашулы турде. Кыз буган жауап бермой, кулдк Me­ llon данмыдты-ау деймш, сэл-сэл wypiciii баяулатын, кошпдой 6epju. Мен одаи efloyip узап бардым да, 6ip уй- дм1 Tope3erinin тусына жете бере сыртта турган орыпдыд- да жалп ете тустчм. Жуйкеме тиген дыздыц отш iceTyiii тосданмын. Biран дыз осы уйдщ дадпасы па жете бере уйго зыи 6epin ен/р де Kerri. Сэлден нейin болменщшамы ж'анды. Царац-дурац журген адамдардыд коледкем бай- далды. Осыларга iioaiM тускепмен, 6ip уйды бойымды алып барады. Сондыдтаи жацагы орындыдда сулай жат- тым до, lOfliMri мамыд тосекте уйдтагандай, дорылдай жопол;и.м. Цанша уадыт OTKOiiin бшмеймш, 6ip кезде 6ipey адырын дозгайдм. — Агай, агай! Коз|'м;и ашеам, манаты дыз! — Kemipiuie!— де;и ол. Бейне Mcni osiMiiin дус тесе- пмнен дозгап оятдаидай дымсынып.— Кшшрпиз! Эбдон шаршадыдыз-ау дейм|'п. Monin, ориыма жатым уйдтацыз. 0 з1м дыздардыц дасына жатмп шыгайым. Басым мец-зец куйде дыздыц содыпан epiii imise Kip- Д1м. Кинкеле белмеге жпнамалы керсует дойылган еден. Кыздмд Toceri осы. Уйды дыстап турган адам iiecine да- расып. дылжиып дулай KOTTiM. — Коше ci3 потер is; I жорде n рым туратып од!. Cia се ire де KippfliiU3 Hiu потер iafleroniMjii да уап 6epin. Байдауымша, дыз мс ni. Колхоз жумысында ад иыд боль 1ДОТН1 ОТОИ, тан дара- тагы 6ipop жыл жумыс жасап одуга туске'г llin далгаи. iin жортад- ншда бул oai шига. Б1рад далапыц Moniciii Потордщ Дай мацнан табылуы Tiiic OKenin i там отыр, Эйтсо до жуыд манда патер табьи билды да, немоданымды осында доя туру га рудсат сура- дым. 1\\ыздар копдй б з /iopi до ауылдан келгон, ауыл ада- мын бауыр тутдан дыздар мен потер тапданнан iceitiii де шаи-су iuiiu, кслж-коту1ме таршылыд жасаган жод. 1 .едан уhiIиhiI курсда барган жылым гой деймш... осы жоцгедо «уйлепешк» деп долда салдым. Бул олг I С031МД1 ocTiroiiAo ыршып TycTi. «Ciafli агай деп, дурмотт он жур- сем. Анау-мыпау»,— дойд!. Еркок адам ацгал бол 2-531

сол cosine cenin дялыппып. 6з1мше дызды дмрып-жоя- тындай торсацдап, тайып турдым. Bip апта OTKecin цурбыларып ж1бершт1... Купжамал жедешемшд алтын Tic салдырып плгапмпа 6ipa3 кун откен. Содап 6epi дарттарра аадап сыбыр-сып- сьщ жетт! ме, 6ip Kyni даЬарыпа MinreH екем совхов ортп- лыгыпа келдь EcTiren ocerin абден апмдтап дайтайын до- ген болу керек, ол Kici бгрден Бекенд{ долга алды. — Эн, олп келш туыретшщ дайда? — Kim айтты? Мен ест!меп ед|м гой. — Эй, сен мына жетпопр ыен ана суду датыныпли »i6epin : «Жуыдта той жасанмын, дерект!рдщ дызына ду­ да туеш дойдыд»,— деп, солем айтты дегес!н, мен ек! опз- fli б1рдей еткв от1«збе;им бе? — Цызыд екен!— деп кулд1 Бокен агам.— Оны айтып журген him сонда? — Эй, мен саган айтпадым ба? Мына жетпепрд1 epTin келш, келin 031 айтты гой.— Экей аузыпа салган насыба- йын тастауга да мурсасы болмай, сопы апда-санда шашы- рата отырып сейледд— Мына жетпей жвр тштепрдд.. де- ректардщ дызып алайып деп жатыр дегеп... — Бшмеймш. Men ештеде ест1ген!м жод. Агай 6eTiH бурып, экейге дырындап коз тастады да, жай жммпып, еппалапып, ауыз уйге гаыгып кетт!. Экейдщ ептеп inieTini болатып. Агай сопыд дамын жа- саган болу керек, ауыз уйге жаца гана enin, вр н е т сыл- дырлатып журген эйелше б1рдеме айтып жатты. Bip шама уадыттан койin дайтып оралып: — Бу баласы туспепрд! одытамыз деген жод па едщ- дер?— деп экейдщ осал жагынан содты. — Одыса одиды-дагы. Бастыдтыд дызып алса... куйсу баласыма комектеспей дайтер дейсщ! Агай дардылдай куяд!. — Эй, сендер б!реудщ влпештеп отыргап баласып соз етуд! дойыцдар. К ерп тй з ренжш журер. KiM ондай вдп- Meni таратып журген? — Эй, мен саган не айтып отырыын! Келш мен мына eKeyi барып олетп'зд]' тыгарды деп. Жуыд мацда той бо- лады, адша керек ден! Сол мезетте уйге Купжамал енд1. — Солем бердш, ата! Шал аузын жыбырлатдап болды. 34

Кунжаиал торге карай OTTi де, шифоньсрдс тургап эшексй салынган кок мацпал цамзолды алый, экейге царай журдь — Бу не? — С1зд1 тойга барранда Kiicin деп... — Эу, тойыд той гой... кштке керек болар!— деп, экей лезде кощлдешп, мацпал цамзолды устан дарады.— Меш цайтездцдер... цудаларыцды сыйласацдар болды гой! Шалдыц «дуда» деп отыргапы, эрине, втекед. Анада Кунжамалдыд алдаусыратданына едэу1р есекдэмеш боп далыпты. — Ойпырай, туб1нде беретш баласып неге сонша ке- niiKTipreHi?— деп, уй inline сурадты жузбен дарады. BipaK ешкшнен дерек™ жауап е<упмегесш, жай кур- cinfli де, шайдыц келуш кутш 6ipa3 жатты. — Осы кузге дейш не аскер алады, не одуга кетедь Эйтпесе ана бригададагы дыздыд 6ipin nipriain аламыз,— деп меш, одан сод агайдыц жузш барлап отти — Жадсы, жадсы. Ол маселeni enfli тиянадты шеше алмай отырмыз гой. Жастар бшедБдагы. Ri.i асыдданыеп бола ма?— деп aFaii дулыдда KeuiTi. Экей 6ipaa сейледь Ойелд! ерте алганныд балалары ор­ то ер жететшш, оныц урпад ecipyre соншалыцты дажеттБ rin дэлелдед!. Балалы-шагалы азаматтарды мадацтады. Сол мадтаулы эйелдердщ 6ipi ретшде Жапымайдыд uieiucci Цалима аталды. — Мына дызы кенжслсрдщ 6 ipi-ay деймш. 6 3 1 6ip перзспткс шолдстнеген жадсы тудымныд дызы кершсд1 гой...— деп, арайга сурадты жузбен дараган. — Иа, солай. Бу дыздан сод анау машина айдап жур- геп бала гой... Аманжол! Биыл оныишыга барады. — Опекой, туцым рой, тудым! Анау, 0Tecin дандай Ж1п т 1 Тулгасы нар сиядты. Цалима келш, апау. Ауыл аузына дараган байсалды ана. Цазадтыц бурынгы улксн- Двр1 «аярып Kopin — асып iiu, анасын Kopin — дызын ал» демеунп ме еда! Энеугун! 6ip хабарды ecTin, тобем кокке сол тимей далып едй.. Цудай тагала Еиздщ тудымды да коркейтейш деген екен деп! Бокеи упдеген жод. Кунжамал дастардап жайыи жат- данда бул копьяктin тыгынын мыжгылай тусш едь Экей: — Эй, апауыд но? Мен пннеймш. Енд| алжыганда... сендергс кулк! бои... арац iiuop жайым жод! — доп, зекш ж!бер;и. — Э, опда соган мешц до дулдыным дурып бара жат- даны шамалы, деп Бокеи шолмскп жантайта салды. 2' 35

Укей ж еттске жуыцтаса, Бокеп елуге жадын калган. Былай Караганда CKeyi де шал! BipaK Gipeyi бала. Лл мен экейдщ ец кенжесл болгандыдтап, оныд немереЫ icnerri- mih. 0ai де жасырмайды оны. — Мен алпысда, шешец елуге жадындаганда коргсн- 6ia. Журт сен туганда: «Кенжетан, Алпысбай» деген сияц- ты аттарды шубыртдаи. Соган дарамай: Мына Бекеши согыстан бурын uepin едш. Соцына ештецо ермей ме деген даутпен жургенде тугаи наресте гой, атын Жарцынбай долм. Болашагы жарцын болар ма еден!»— де;йм дсн, ацпмелеп отырганын талай ecxireuMiH. Сырттап улкеи сары самаурыиды агаштыц жацдасыпа садылдатыи цаннатып окелген Кунжамал: — Атам ушш! Атам агаштыц шогына дайпагап шай дэмд1 болады дейтш,— деп шалга жагына сейледь Жеце- шем агайга гана мэИби, ал былайпаларга онша дырсыгын салмайтын, ата-енееппц багасыпша: «адылды тентек». Мыпа дылыгы да атасыныц кецшш табайын деген айласы. — Ана шелмекп неге ашпайсыц?— дед1 ол шай дуя бастаганда. — ItiM imeju? Мына Kici шшеймш дейд! гой... — Ата, мынау тойга арнап альшган арад едь Dip сс- беппеп ол той кейшге далып тур. Соны жадсы ырым гой деп, cia келгесш... «Тойга арналган» деген соз, байдаймып, ша.чдыц жуй- Kocine дол тиген сиядты. Сэл жерде жымыцдап, ецкейген euceciH KOTepin алды. Тамагын кенеп, элдешмге удсап, са- далын тараыдап, элекке тусть — Е, дудаларга арналган десейнй, епдеше! — Ии, ыбылжымай дуйсайшы!— дед! атасыныц боса- ганып сезген Кунжамал,— Тойга арналган коньякИ атам бастаганы жадсы ырым болды! Жолыиыз оцгарылатын шыгар! 0з1н мадтаганда жек коретш пепде бар дейсщ бе, ке- лйинщ мадагына окей де iiin KeTTi. Садалын сылап 03i-03i- нен мацгазданып, тамагын кенеп, келшгае cyuciiie дарады. — Жарыдтыд ата-бабаныц рухы долдасын!— дсн, шуцейт, сирадты ыдыеда дуйылган шарапты eiijii мыта дысып, агай мен келшше дарай д1ршдете жадындатты,— Кел, шырагым, айтдапдарыц келсш! Жуыдта аудап орталыгына анарып ойып корсететш болгандыдтан, бастыдтар 6isre eki-уш купдемалыс берген- Ai, En«i осы аз уадыт iuiiпде спектакльд1 ооден кемелшо 36

KOJiiipin дайып CTyi.Min керек. Буны дайындау упйн аудаи- нап да Kici келгеп. Ол — аудандыд моденпет бшимшщ MOHrepymici Мапарбок. Апарбектщ inici, Данарбекпц ага- сы. IIулар уш агайынды н«мт болгапда, Мапарбек ортан- ШЫСЫвДД Бурый .бтесшпщ дврамагында 6ip ферманыц мецгеру- mici белый штеген Анарбек жуьщта корим ауданпыц б|р совхозы на днректорлыдда жогарылаган. Сол Анарбектщ yiii дачip 6ipiicuie машинален кошin жатдан. Ботеп жерге жогарылап барарында вганындар донак, OTiir, шыгарын са- латын одстпен, опы да совхоз орталыгыпыц сорпага шы- гарляры шадыргыштау уетшде едд 0усл1 Данарбектщ yiiiiie тускен буларды сиди втсЫн- шц yiii допадда шадырган. Басда жадда ociii бара жатдан жерлесш донад етерде 1\\алпма жецешемд1 кемекке отш- ген екен. Бул Kici эр турл1 сылтаумеп бармай далды. Hi- рад соныд ашуын бупн тагы агайдан алды. — Ед болмаганда Анарбек дурлы дуньщ жод, neciiio адамсыпасыц!— дсп, аудап орталыгыиа баргалы кишш, галступп тагып жатдан Бокенд1 тип мен туйреп алды.— 0но, бес-алты машинален бвтен ауданга асып барады. — Е, барсын. жумсагасын дайтеш сойтпей! Упдемо, Кунжан, сол одып-тодыраннан 6i3 артыдпыз тубшде. Yfiin мынау орныдты, бау-бадшад ecin тур мэуелен. Коп кош- ксн ккнде пе берекет бар дсйс!ц. Кешкен сайын кемшдо 6ip бурау да болса журтта далады да. Bia, Mine, балгы паулы куйдо... — Иэ, жетнжен екенс1ц! Сеидер;и Kici датарыиа досам ден мен де эуре, досылмаймын деп, сендер де ауре! Журт шулап жур: машинаны втесш ге бекер бер/д деп. Осында дурылыс салуга колin журген таулыдтардыц 6ipiue сат- данда, отыз мыд толейтш ец\\ деп. Сслар дурлы миыц жод. Ацшам жетпейд! дейсщ. Адшапы далай табудыд мо- niciii айтып отыр журт, оно! «Озаттардыц жнналысына» барайын деп дайындалып жатдан агай Кунжалалдыд сочинен басын ала дашты. Тездетin Kiiiuin, Giecin iiciuepreii машннага асыгыс. Minjp де, аттанын дети. Бул кезде Анарбектщ ltoiui ©Teciii мои б1здщ уйдщ ор- тасыидагы алацдайда турган едк 0 зш щ жеке мешшкт! «Волгасыпан» алшацдай тускен Анарбек пей оныд oiioai Обила даумалай кутш турган 0jecinnin yiiine дарай жур- Д•• Анарбек 0тес1нмен до, Цалимамон до душагын айдара

ашып KopicTi де, б1зд!ц уйге карай мойын бурды, Ес!к ал- дыпдагы[ орындыдта отырган м е т кордь Эй, бала!— ол долин булран Moiii шадырды. — Ушд- де him бар? — Боксд дайда? — Жаца гана журш кеткеи аудапга. — Дан! Bipre болсып деп шадыртайын десем... по ша- руамеп кеттГ?— деп ол вгесшпен дадала сурады. Б!рдомс- дсн ceeiK алгаи жанша соныц аныд жауабын еспмей тып- байтып ыдгапы бар. — О пта дырып-жойгаи шаруа емес. Элп Ляабайды дуып кеткеи... сол элп Айсапы тьшшытиай жур гой. Боле жапсыррысы келе ме?! — Туу, oai де 6ip!— деп Анарбек туцшгендей сыдай — Бекед жолдастыд соттыд председател! гой. Соны жеткеи жердей нейin алый дайт, аудапга таратпа деп тап- сырмп ецт. Осы ауылда ол Бокеднен ботеи еш юмшд Twin алмаиды. Жададан уй салып жатдан адам... шеберге, cipa, ityni туспей турмайды. Жолдан дайтарып экелед! шыгар деп отырмын... Осы э ц п м е т eCTireciH мен Агырысда Аязбайдыд буны сырттап саудага салып, шатад шыгаргалы жургенш айт- дым келш дети. BipaK 6ip тацырдаганым — дыз осыпы б1ле ме, бишсй ме дегеп сурад. Егер бьчсе, онда дыздмд KoaiciM 6eprcui болмай ма? Ал iceaiciM берсе, Айсапыц «досылайыд» деген усьшысына неге немдурайлы? Жод, ол Аязбайдыд неге байбалам салып жургенш бдшейдд Ойымды Апарбект1д: — Жецгед дайда?— деген сурагы болд1. — Уйде болатын. — Шадыр, б!збен 6ipre донадта болсып! — Эй, ол сешц 6ip кездег! гашыгыц гой,— дед! Обила, манысын.— Шадырсац озщ барып шадырасыд-дагы, бала- иы жумсаганша. Енд1 дартайдыд дой, недд! дызганамыз ceniql — Ой, датырды с е т , Энеке!— деп Orecin кулд!.— Бар, бар, eain шадыр! Ол Kici о:пц бармасад колмейд!. Анарбек б!здщ уйге дарай журд!. Ауланыц есшие жа- дыпдагасын: «Эй, кербез келшшек, барсыд ба уйде, жод- сыц ба ?»— деп, тодтап далды. Кунжамал эл п сэзд!д бэр!н естга тур еден. Апарбекиц даусын еспгенде, ауыз уйден атып шыдты.

— Йемене, атыц уркш тур ма, алде Эбиладан дордып бата алмай турмысыц!— деп наздапды. Бурынгы ашудыц 6ipi жод, жадырай тусш ть «Кербез келшшек» дегеи сез дулагына жаддан синдты. — Ал тргендо не бересщ?— деп, Анарбск инке ендГ— Баягыда парамий кеткеи о:иц емес пе? — Е, соны б1лсец болды рой... — Biareciii гой, 6ipre донад болсын деп шадырып жат- даиым. Маган келмегенмен, 6r>pi6iр ауылдап алыстагап жодсмц, Бокеце буйырдыд. «Жупрген алмайды, буйырган алады» деген сол, эпе! — Дэм ауыз ти,— дед1 жумсара тускен жсцешем.— 0 л1ч мырзамыз аудапга кеткеп. Неге бара жатдан шаруа- сын магап айтпап еде Сонда да естщйс дой. Сол оралгасын донад боласыцдар ендь.. Анарбек еЫк алдмпда турып, жсцешем усынган айрап- наи ауыз тидь Сосын магап бурылып: — Сепдер аудапга ойын доюга барады дсйд! гой. Да- sip дайындыдтармц 6iTKeciH, 6i3re келш эп салмп берсец- дершП— дед1. Бул C03fli 0Tecin де ecTiren. «М апарбш т осында гаадыртып алдыр» деген ce3i екешн де уддан болу корек. Ол eciK алдыпда турып: — Ол ешмде, Энекс!— дед!. Сол куш аудандыд мэдениет бо.ттшпц Meprepyinici Манарбск бастагап 6i3 втесш нщ у й л е келш, тушн'ц 6ip уагыпа лейin эн сауыгыи дыздырган еднс. Осыдап коп узамай 6i:i совхоз жастары аудан орталы- гына барып, «Дозы керпеш — Баян сулуды» ltopceTin дайттыд. Аудандыд газетто шыдцан мадалага сенсеи, «спектакль ауыл жастармныц таланты мен талгамыныц зор табысы» кершодГ Ocipece «Баян рол1нде ойнагав KOMeitmi пюпан Агырыс Атшыбаеваныц ойыны корермен дауымды дур млкш тй. Жайлауда жургсн дурыгы дутты топа п днрыпдастмц бул талабмнан опыц жардын бола- шагын коргендей дуандыд» делпиптГ Гавот 6ip жершдо Meni де атапты. «Сол сиядты мектеп OmpiciMeii автомашина рулш устаган Жардынбай Боде­ нов то Дозы бейнесш тэп-Toyip шыгарды. Алайда опыц оиыныпдя эл! до болса жасандылыд басым». Осы жолдарды одыганда TeMip: — Бу по, мадтаганы ма, елдс...— деп магап дарады. 30

— KiM 6ijicin. Лгырысты мадтагапы аныд, эйтеуip! —■ ДеД‘ Бадаш. Газегп opi дарай одыдыд. «Талантты ж Ы т т ч 6ipi совхоздыц бас зоотехнии Лиса /Кумашев екеишде дау жод. Айса-Дарабай, TeMip-Додар 6eiinenepi журтда датты упады». — Можит Айсаны сынап 6iTin едц мынау газетнпц ая- гыц жер-кокке твпзбей мадтапты рой.— доп Бадаш паре­ зы уп датты. — Командировкага келгеиде osi epin журш, машина- сымеи жайлау аралатса, сен де унарсыд...— дед1 TeMip. — Тура тур, мынау шм сонда? «Алдаш Манаров» деп- Ti гой. Аудандыд газетте мен бшсем, ондай дызметкер жод,— деп Бадаш пысыдтыд танытты,— Эй, осы бар-ау, мен бшсем, Манарбек Алдашев болуга Tiiic! Жасырынбад ойнап отырган сол дэу де болса! — Дой, мумкш емес,— де.'цм мен.— Ойтш фамилия- сын жасырып не корш;ц оран? — Ж од сол! AFau 6ia туралы мадала жаздым деп жат- дан,— дед! даурыддан 6iaj(i тодтатып, ортец тары да да- йындыдда KeayiMi3fli сураган Жанымай.— Енд1 осы спек- такльд1 облысда доясыцдар деп жатыр аудап басшылары. — Аудан басшылары болганда шм ол?— дед! Бадаш дадалып,— Меселеи, 6ipinmi хатшы ма, жод элде мына «Алдаш Манаров» па?— деп, ол г а з е т жогары котерш, мыедылдай сурады. — Сеп дызыдсыд, Бадаш. Аудан басшылары деген барь-дагы... секретарь да, председатель де, 6api келмжен шыгар. Мен солардыц ы эж ш еш е датысты дейсщ бе? Ма­ нарбек агай айтдан магап: «Аудан басшылары мына снек- такль/ц датты унатып далды»,— деп. Содан кейш: «Осы- ны элде де шындай туещдер, облысда апаратын бол- дыд»,— деп тапсырды. — Совхоздыц жумысын KiM жасайды сонда? EKi-уш машипа дацтарылып далатын болды гой?— деп Бадаш тары сурад бердь — Сен дызыдсыд, Бадаш. Сол маселeni мен шешед! гой дейммнц. Сезщ эжептарды екеп! — Ой, Жанымай жаным, кешме! Осы сенщ атыцды неге солай дойган, э?— деп Бадаш дызды тэлкек eTKici ке- лш е;ц, Жанымай оныц ардасыиа шарт етшзш шапалад- псп 6epin далды. Содан KOiiin клубда дарай даша жонелдь — Осы дыз саган кет opi емес!— дед! TeMip.— Дара- шы, урып дашданын. — Жод, ол дыздыц коцып мынада,— деп Бадаш Meni 40

тумсыгымен ымдады.— Ei<i уй Kopnii отыр. Bipinip аузынан 6ipi жулыи жен дегендей,— Men дызарадтадым. «Шыпымси б1здщ уй iinm if c03iMia журтда жарпя бон кеткеш м е?»— деп, inmi дыли ете тустк «Осы жецешем де дызыд. Не болса соны коште/ц де журодк «Бастыдтыд дызына дуда туселпз»,— деп. Мумкш, мыналардыц дула- гына сол создер тпген шыгар». — 9не, айтпадым ба, дулагыпа дсшн дмзарып кеттН— Деп ол Meni ажуалады тагы. Сол уадытта 6in;(i кецсеге шадырын Лязбай да ж ети. Orecin жэпе совхоздыд басда да 6ipa3 басшылары жп- налгаи бул отырыстыц озекН маселеш — бнылгы шоиан- дар тойына ат жарату жэпе керкемоперназдар ойыпып, ягии жас шопандар бригадасыньтц мушелер1 дайындагап «Дозы корпеш — Ваяй суду» спектаклш облыс журтшы- лыгына корсету екен. Директор бул жаймнда e/iayip TyciuiK 6opiri OTTi. Bi3, осы отырган Жапымай мен Можит бастаран жас- тар бармастан бурын Елек озепшщ жагасына бес кш з уй , т т л ед к 03ipre осы отыргап жастар сол кшз уйде жатып, облыс орталыгындагы Мэдеппет ушиде эз!рлепетш ойын- пыц дайындыд жу мысына датысады. Тамад мэселёсш осы даз1рдеп бастан тубегейл1 шешкен. Сол жерде бис са- уылады, ярни дымыз ашытылады деген соз. Сойыс малы алдып-ала сол жерге апарылып багылады. Ун, дапт, паи сиядты тагамдар да ескершген. Тек дана директордыц да- yinTeneTini — жастардыд балалыдда салмнып тэртш бу- зуы мумюндМ екен. Опы осы ортаныд ед егдеш Можпт мшдстше алатын болды. М ожшске датысдапдарды айнала шолып алган в тссш : — Ал епд1, жолдастар, мен бэршен де бурый ат жара- татыр Kici таба алмай диналып отырмын,— деп журтда су- радты кескшмеп дарады,— Еспген-бшгепдерщ бар ма? Ат жарататын шм бар? Вул osi ежелдеп бабы тантырмайтын кГномнил нарсе сдь Ат жарату дегещй да.пр ;курт донып KerTi гой. Кеше хатшы айтады: совхозыд шаруашылыд- тан алда. Моденнет саласыпан да uirepi озып барасыддар ден, eujtf жылыпа 6ip рет болатын шопандар тойына аг жаратын доспагандарыд уяг! Ал доса дойган кунде, бой- геден полней далса — МтНдой («им доп... Вул совд1 есптепдо журт тынысып 1шке тартып, орюм- ад осы совхоз намысыпа куйвтШп таиытты. Ж т т т е р 6ip- 41

бфше дарасты. Bipey Атшыбайдыц cciMin атады. Оныд совхозаралыд бэйгсге ат досып жургенш айтты. Енд! 6i- реу б1здщ экейд1 еске алды. Сол Kici Октябрь революция- сыиын жпырма жылдыгыпда 03ine жеке метшкке берш- геи дотыр тайып досып, аудапда 6ipiniui бэйгеге ис болып- ты деген ладан бар едй — KafliMri 03iMianiu Бокед бе? — Жод, Бекец емес, оныд экеш Боден адсадал! — Из, мен де со Kicini айтып отырмын. Сол кеаде бу Kici неше жаста еден?— дед! Этесш эли адампыц айтда- нына сенщшремей.— Ат жарату упнн... Ат жарыдтыд жарататьш адамныц жасын талга- майды гой. Бабып бшсе жетш жатыр,— де;д Мэжит.— Бодекец Октябрьдщ дурдасы! Ол кезде неше жаста екешн ездер1д есептей берщдср! — Ойпырай, ол Kici сол жылы жнырма-ад жаста бол­ таны ма?— деп тацданды втесш. — Ал енд! Атшыбай адсадалдыд долы босамайды. Ол Kici ат жарату турсын, облыста втетш жпналыстыд озше датыса алмаймып деп отыр. Рас, Атшекед ауданга аян озат екеш. BipaK оныд орпыпа 6api6ip Агырыс датыслды гой. Bi3 Агырысты сол Kiciiiin орпыпа бас шопан деп жа- зып набердп;. Жолдастар, буныц 03i rim i тамаша болайын деп тур-ау! Байдайсыддар ма, 03i озат, oai жас дыз шопанымыз б у т л дуняе жузше белил! эпостыд пепзшдо жазылган, атадты жазушымыз Рабит Муиреповтыд пьсса- сындагы Heri3ri геройдыд 6eiincciH жасайын деп отырга- пын! Бул бар-ау, жолдастар, 6i3fliд совхоз улан улкен жетштш! Ал ен;ц оздерщ айтыддаршы, гумырларыдда, cipo, шопанныд рольде ойпаганын кордпадер ме? Жод, эрине! Бул заман жетштпл, б1здщ догамныд жепстйч, жолдастар! Сол сиядты мына Жардынбай да 6ip шопап- пыд орнында, бул да шопанныд баласы гой, айтсып антпасып! Экеш пенсияга шыдданша да, одан кейш де дой шаруашылыгында емес пе? Сонда Tipniri дойга содпайтын 6ip-eici адам гана далады екен. Оларды да шопан деп ж1берем!з. Co6o6i 6api6ip осы совхозда жумыо жасагасын, жылына 6ip рет те болса, дойшыларга жем- шоп, дурылыс материалын анармайтын itici жод. Солай ма? — Эрине, солай!— де;р Мэжит,— Мысалы, мен завин- тернат екем. Жыл сайып менеи тэрбие алган талай бала жайлауга барып, шопандар санын толыдтырып жатдан жод па? Ендеше, мен солардан озге ирлштемш деп далай болшемш? 42

— Mine, ацылды сез! Эрппс, С1зд1к1 комплекст! тэр- био гон! — Сонымен, жолдастар, осы отырган борщ де шопан- сыцдар. Dpi норкемонерпаздар коллектившщ белсенд1 му- uiecici ддор! Аудан басшыларымен алдын-ала мэмлеге кеп цойдым. Шопапдар топы басталатын куш кешке 6ip рет, ат бэйгесшен кейшп куш кешке 6ip рет «У лп» совхозы- пыц жас шопапдар бригадасыпыц мушелерд ягни осы отырган сепдор, журт алдында ойын керсетесщдер. F.сте­ р в е болсыи, 6ipey-Mipey сураса, шопан едш дендер. Эйт- песе ша гад шьшады. Жарай ма? бйткеш 6i3 eKi цоянды 6ip одпен атып алайыд деп отырмыз. ТусшЬсп гой! — TyciniKTi. Тусшбейтш neci бар? Цаз1р дайпаган иаудаи. Шопан бикеншц 6opi датыса алмайды. Сондыдтап олардыц орпып жодтатпауымыз дажет дой. Мепше, ешюм бугаи дарсы болып, намысымызды долдан бермеу керек.— Мэжит осы созд1 айтып директорга дарады. CoaiMfli далай дабылдады еден дегендей, жастарды шолып OTTi. — Тагы 6ip ескеретш мэселе бар,— дед! бтесш .— Ер- тец сепдер шопандар жипалысыпа бастан-аяд датысасыц- дар. Бул — 6ip. EKiniui — озат шопан атын алган мыпа Агырыс айналайып, сен оран дейш yiipenin алатын нэрсе бар. Онда баргасын оздерщ бйчесщ. облыстыд газет, радио, телевидение дейт!ндер адамга тымым бермейдь Анапы су- ран, мыканы сурап дегендей. Сонлайда сад болыддар. Бе- peTin сурадтары мынадай боп келедй. неше саулыд бага- сыц? Мшдеттемец данша? Жуа саулыдтан данша дозыдап ялдыц? Тагы пе бар ед1 сосын? Айтпадшы, ш ептщ атын жаттап алыцдар. К,ай жайлауда дапдай шоп oceTinin бшгеп дурыс. Олар оздер! мыжулау халыд. Бангыда мен зоотехник кез!мде маган мынадай сурад дойган. «Цасдыр туралы. Цасдырдыц ед непзп д асиеи?— дей;й елг1 Ti.'i- nii... сурагы осы. Содан мен дысылып далдым. Айтдапым: «Цуйрыгын еш уадытта кетермейдд дулагын жымпта- ды »,— дедам. Иэ, тагы Пылай дегем,— HiciH сезд1рмеу уш1н, yHOMi жушн сулап, жуынып турады. In дазган жоршен алые барып. сацгиды. Жатагына жадын жерге суйек-саяд тастамайды»,— дегем. Элп тагы дадала тустй Ец neriarici?»— дейдь Мен айттым: «Ец Hgriarici — ов жатагына жуыд мацнап мал алмайды»,— деп. Элп -rijiuii ой содан Mciii мадтамасып ба келш! Мше, жолдастар. кордщдор гой, олардыц не болса соган мои беретшш! — Eujii 6ip ескеретш маселе — ертец жиналыста осы отырган бас-басыца атан-атап сынлыд усыпады. Оны туп- KijiiuTi едой деп ойлап далмацдар. Олардыц He.uepi ауылда 43

далады гой. Циянат жасамай акелш бересщдер. Tyci- HiKti мо? — Т у е ш н т ,— дестш 613. — Жарайды ендд 6ipa:i мэселе шеш!ЛД1 гой,— дед| 0тесш ,— enfli неги умыттым? — Атсешстг Mine, дурыс, aTceiiicTi умытыппып. Бедеп адсадалдыц eciMin 6ip едщгз гой,— дед! — Ол 03i ширад адам. Жабьшыц езш жайрацдатып М1Н0Д1. Баптауын бшетш болу керек, ne6ip дыршацды ат- тардыц 03i ол ш сш щ долына туссе, аррымадша басады. Коктемде талай рет дой толдетуге бала апарып журмш гой. Сопда коргем,— деп ол б1здщ шалдын, аягын жерге ти- riaop емес. — Бедекещй, сеи бала, Meuin дольше туЫресщ-ау осы !— дед1 журт тарар жерде втесш магаи бурылып. Б!здщ шал директордыц далауына тускенш есп'гоиде, балаша дуанды. Tinri бул шаруаиы дудалыдтыц нышамы ден тусшгендей де ыдгайы бар. KeMnipine меи Tycine бор- мейтш б1рдемеш астарлап айтып та ж1бердг Жобалауым- ша, Meuin далауга TycyiMHin алды осы деген сиядты. — Бipден 03i далады ма, элде б1реудщ сштемешмеп бо?— деп маган сыпай да рады. — Cia Октябрь революциясыныц жпырма жылдыгыпа ат жаратып досты дейд! гой,— деп ед1м. Шал ода» сайын мацгазданды. — Э, даратабан батырагыц баягыда, сойтш, дутыргаи! 0й , ол 6ip eniMTin тай од1 гой. Жазгытурым жуп in тулей алмай журген. Сопы отыа жетшщ кузшде аудан орталы- гына апарып, тай жарысына достым да /icioepfliM. Эй, соган шапдан бала бар-ау, дэу де болса осы оз1мждщ 0 тесш 60- лар-ау. Соида бул бала оидарда болу керек! Энекей, кор- дщ бе дызыдты! Ал мен жиырмадагы жш тпш . Оида 6i.i- дщ Бокеи бар ма е;и? Элде туган жод па ед1?— деп, кем- iiipine айдай салды. — Пула жабагы байге алатын жылы ма? — Иэ, деймш. — Емшекте болар. — ЕмшектеЫ iieci? Жу-ripin журген жод па сд1?— деп дайта пысыдтады экей. — Эй, сопыц дайсысы есте далады дейсщ! Жупрсо 44

жуирген шыгар. Мон сагап он бездмде шыцтым. Содап ёсептей 6epcoiinii. Он алтымда осы бала дуниеге келдь Ке- йiи сен меищ жасымды сурагандарга он сепзде деп жаз- дырдыц емес не? Bipait, одан панда болган жоц, пенсняга оз жасыммеи шыцтым. — Сепщ эдетщ гой, б!рдеце сураса, кайдагы-жайдагы- ны доздатып кетеTin...— деп екой тыжырынды.— Bip нэр- сеге тура жауап берсец, жасыца жетпей цаласыц ба осы? — Эй, дойшы енд1 мазамды алмай! Буган жауап бер­ сец де жацпайсыц. Мыдыц-мыдыц адамга урсудан 6epi келмейдк Одан да атыцды жаратып, жацсы атакка iaiit- — Сонда бушл совхоздан ат жарату бш етш 6ipflC-6ip адам таппагапы ма?— деп экей цайга сурады. 03i осы ха- барды айтсам, riiiTi риза болатын сияцты. — Совхоз емес, ауданнан да табу циын дегенд1 айтты гой 6ipey . — Цойшы! Ойнырай. баягыда атсешстщ не коксбайы бар едьау. Неше repi кем, неше Tepi артьщ дегещц 6ip коргенпеи айтын, цан аттыц neniiiiuii боп келетшше дейш болжайтын ед! жарыцтыцтар. Цой, 6i3 деген олардыц ши- perine келем1з бе! Эшейш лекер гой, лекер1 Bipan eufli цайтем!з, ел басцарган адам айтса, орындамауга лаж. Meiiiii бар мшдепм шалдыц ыцгайын табу гой. Ар жа­ ты — 0Teciuuin мшдеть Цалаулы атсешс директормен бет- тесуге царсы болмагасын, мен оны сарцылдаган жа- ман машинаныц кабинасына отыргызып, орталыцца жет- Окей eKi ат устатты. Bipi бурын цасцыр cofuii жургеп Керцула, CKiinuici жылцышылардыц айтуыпша цандай жуйрж цашагапды болсып цуганда аттатпай жететш Цы- 8ыл. Кептен мпнлмей кебец таргцан eKi атты устатып, ке- pcKTi жабдыгып алган экей eiifli он такты кундей козден таса, кетлден калас жерде жуйрштерд! баптауга KipiCTi. Ол ушш ауылдан аулац бес канат кшз уй тштк Аттар- ды 6ipre-6ipre тац асырып, aye.ii кааысын тартты. Содап кей|н од бойы жерге шаптырып, Tepin ала бастады. Hop.’ii, 6ipaK царамы аз жсммен азьщтандырып, куннен- куиге цурсагын жинатты. Экейдщ бул жумысын бте сш кун сайын дерл1к бацы- лан журдь Облыста ететш шопандар тойына 6ip анта цал- I'onfla aTceflic жаратылып жатцан жуйржтердД жарыс болатын жерге оз аягымеи же-ntinyjyi талап еттк Царт оны oaiuuie: «Егер аттар машипага тиелш апарылатын болса, 45

жол боны дордады, ал ол жылдылардыц келешектс onln COHIMC13 устауына себеи. Будап бэйгеге досданда озыи ке- лушо кесел келу! мумкж»,— деп тужырымдады. GipaK 6ipnenie кун боны жол шегу ауыр согатып бол- гандыдтан, экей адыры аттарды машпнамен анаруга ко­ лю™- Сойтш, 613 облыс орталыгына барардап 6ip жума бурып Боден дарт бес кшз уй тиеген кошпен 6ipre Елок озсшш ц жагасына аттангап одь Облыс орталыгыпда ойын цоятыи болгандыцтан, спек- такльге датысатыи жастар алдын-ала барын, облыстыд Мэдениет уйшде тагы да оз1рл1ктен етуге ™ ic екон. Bi:t;u окей кеткеннен кейш eKi купнен соц 0TeciH шадыртып алып: — Жастар, 6ia ертец шопандар тойы деген куш жетер- Mi3, амандыд болса... Ал сендер бугш п автобуспен далага дулайсыцдар. /Каца гаиа сонлест1м. Сонда Аязбай бар. Ол Електщ жагасына бес кшз уйд| TiKTipinTi. Жагдайлары жадсы кершедь Byriu сопда барасыцдар. Жататын орын, тамад 6opiH сол уйымдастырады. Bipait, сад болыцдар. IiniM- дш жагына жоламацдар. Егер б!рдеме сезсем, кейш мспон жадсылыд кутпецдер!— деп, дайта-дайта тансырды. Э н п тн з бар, куйишпз бар, улап-шулап ертшил авто- бусда отырып, куп ецкейо облыс орталыгынан б1рад шыд- тыд. Цалада журш-туру yruin 0TeciH 6i3re тиын-тебен бер- пзген. 03iMi3 де дур алацан eMecnia. Мунда 6ipneine рет келсем де онша дыдыра алмай асыгыс аттанатып ед!М. Бул сапар солардыц есес!н дайырудыц coTi TycTi-ay доп ойлаймын. Неден дордамын. Жапымдагылардыц 6opi — датар- дурбыларым. Б1зден жасы сол улкепдеу1 тек Айса мен Мэ- жит. Айтпадшы Дапарбек те бар. Ymeyi ылгн 61'рыцгай журедй Автобуспен жолда бара жатданда олар ездер/ бфлссш, InxeTiH б1рдемелер алган екен. Жолшыбай автобус май ду- йып алу yrain бурылып кеткенде, олар су бойына жупрш барын, отыра далысты да, элгшерш тез-тез imicin, лезде КОДЫ!ДОПШ шыдты. — Bi3 де заправка жасап алдыд. Ендг далага дешн дыцбай баруга болады.— дед! Айса. Автобустыц алдыцгы орыпдыЕыпда ылги дарттар мен балалы эйелдер едй Одан кейш п орындыдтарды Айса, Можит, Данарбек снядты Tic даддандар пелепген. Б1здер ец соцгы орындыдтарга сый- гапымызша жайгасданбыз. Кезек-кезёк отырып, турегел!П

орындыцтыц арцалыгыпан устап, автобустыц соццапьш елец етпей, эзшдесш-кулййп келеьпз. Айса б1здщ жамыраса KyareniMiare цызыга жалт-жулт царагапмен, опша жацыпдай алмады. Анадагы оцпгадан кейш де dip цолайсыздыцца тап болып, osi сутко тиген ку- пнктей шеттеп журетш. Кешелер дал журер алдыпда ол облысца барудап бас тартып, шатан шыгарран. Сонда 0 т с - ciiniin зорлауымен эрец кешп едь Bi3fli цалага uiprecin Аязбай царсы алды. Сол жердец машина устап Електщ бойындары жайымызга тартып кет- ■riк. Экей. де ец uieTid кшз уйдщ 6ipin ат цорага айналды- рып, CKi ж у й р т н жанга керсетпей соида багып, терш алыи жатыр екеи. Б13ДЩ келгеш»пзд1 ecTirecin, ол Kici ме- иi (здеп тауып алды. Бейне esinc ат цосшылыцца mi6ep- гепдей, анда-мупда жумсап, аттарды цыдыртып, TepiH алу- га, тац асыруга цосып, тыным таптырар емес. Мен экейдщ бул цылыгына ептеп цорланыи. памысым келдн Ce6e6i oaiMfli белгш! артистеп кем сезшбейтш до- режсге жетш цалып е;им. Экейге ептеп ренжш: — М е тц билiriM KiciAeri адаммын,— дед1м. Кабагым- ;ii TyiiinKipen, о п т а жылы ты рай тапытпай, сырт айналыц- цыран, нырыздаи айтцан сезш де журе тыцдадым. — Шмде бшйгщ?— де;р ол да цадалып. — Можитте-дары. — Онда болса, циын емес цой. Сурап алайып,— дед1 жалма-жан. Маган да Keperi осы ce3i едц Дереу Мэжнтке барып, пкейдщ жардайын айтып, руцсат бермеуш GTiiiin, азар да безер болдым. Ксшкипк тамацца жиналгапда окей: — Эй. мура.'мм бала, мыпа Жарцынбайдыц билiri сеи­ де дсйдк MaFan кемский керек едь Жалрыз eaiM цатты шаршап журмш. Ол атты суару, жемдеу, тац асырып кац- тару сняцты цыруар к у й б бар eKeiiiii бшесщ. Ертец бой- геден келш жатса, абырой о ртак,. Жарцынды ципамай-ак цой. Ойыныца б1ржола апарарсыц. Есту1мше, oni 6ipa3 кун бар дой-ц рой. Согаи дсйш бере тур,— деп цолца салды. — Ой, ацсацал, ол болмайды. Сенщ атыц журе турсын, менщ атым тура турсын деген ц а т да гой мынауыцыз. Мен де жауапты адаммын. Комекпй керек болганда, ауыл- дан директордан сурап алмадыцыз ба?— ден бет бацтыр- мады.— Жоц, жоц, руцсатым жоц! Эй, шырагым, бала ccniid мс, мешай мо? — С|здпц, оган талас жоц. Гнрац 6iuiiri менде. Егер ба- гынбай кетсм десе, oai биюд!. Онда мен аудапга, совхозга 47

хабар саламып. Беден аксакал баласнп жылцы багуга бо- сатып алды деп! Экей Мэжитке тацырдай карады. взш щ oTinimi жер- де далмас дегеп ceniMi мол екеи. Басыц шайкам: — Осы 6epiMi3flin ойлагапымыз — совхо.чдыд абыройы ма, жок па?— деп бопса жасап едг — Ойып дою да совхоздыд абыройы ты гар, адсадал! — деп Мэжит шап ете TycTi.— Оныц жауапкернплш ат жа- ратданнан кем бе?! Лмалдап шалдап 6ip дутылгасьш, арда-басым кецш шыга келдь Ертецпсш атсешске онша Kepine бермсй, оныц торсацдаганып алыстан естн журш, жуыпып-кише- Min де, дайындыдда кетемш. Bi3fli мупда театр институтын б т р г е п 6ip белгЫ мамап долга алды. Бурынгы Можиттщ уйреткендерш ол тукко асырмай тастады да, 6i3fli бастаи-аяд дайта дайьшдауга KomTi. Ocipece Лгырыстыд оймныпа ол ьбсшщ датты жы- ны келд1. Сулу дыздыц майыса айтдан op6ip coainc ашуы дозып: «Олай емес. былай! Унщ жасапды, димылыц ора- ш олад»,— деп, ку ш п -тсть TinTi сол yuiin Агырыс eKi-уш рет жылап та алды. Ж т т т ер д щ 6ipi анадагы аудандыд газет™ далтасыпа салып жур екен. Соны одыгапда. режпссер ебден ызасм келш: «Сендерд1 дапдайсытып ж1бергеп»,— деп, г а з е т ладтырып тастады. Сол айдайдыц ycTine аудаппан Мапар- бек келген. Ол Агырысты тагы да мадтап: — Бар ум1т еткешм1з осы дарыпдас c,ii. 0зш Алматы- дагм опер ордаларыныц 6ipine орпаластырамыз ба деген ойда едш,— деп келе жатдап. — Бул дарыпдас езш оте сулумын деп ойлайды екеп. Айналайын, ондай адам рольде ойнай алмайды. Бул дыз журтда взш щ бетш корсету у min гама сахнага шыгуга ду- мар. Ойтпесе жауапкерпплштен жудана да жод. Ец дпыпы кешпкершщ ceaiMin тусшбейдь Жопе тусшуге думар да емес. Бул Баян мепеи элдедайда ажарсыз, адылсыз деп ой- лаптын дыз! Сондыдтан ойыпы да керсолды, бул Баяпга айналу орныпа, баягыда суйеп дурап далгап Баяп сулу Агырысда айпалуы дажет, бул дыздыц ойыпша! Агырыс бул созд1 естшспде дежылагап. «Ойнамаймын, кетем» деп дпгылыд салган. Б1рад Мапарбек алдап-сулап, арец кещйрдк Bip рет б1збен 6ipre epin келген Аязбай да осы сезд! ecTiren. Сонда ол: — Эй, жылама, дур босда, кезщнщ жасы шыгып. Ар­ тист болмаган дыз далада далып жатдан жод. Сендей су­ лу дызга куйеу табылады. Цаз1р-ад iaiiyii суюге дайын

жургендер бар,— деп Лязбай Агырысты оз1лд!-шынлы жубатты. Дайыидык кайтадап кызды. Bis туске дешн толык жумыс жасап, тустеп кейш де 6ip-CKi сагат эурелеиеьпз. Осы уацыттыц бэршде цасымиз­ дам Мапарбек шыцпайды. Ол 03iii акын, эний доп сезше- Tin ж ш т. Можнттщ айтысыпа Караганда «Лудандыц га- зеттщ редакторы болын-ац кететш peTi бар, эттоц колдау- шмсы иэрмепд! емос». Маиарбектщ icyni боны касымыздан шыкпауы Лиса моп Данарбокко, Можитко, эрине, цпындау соккпн. Осында келгел! оздерше cepii; eiin алЕап Аязбай да капша тыцыр- шыганмеи. етптоцо 6iTipe алмады. Мапарбектщ TopTi6i дат- ты. НДпттерд! козгалтпайды. Кешке, карай да уне-Mi бакы- лауга алады. Сондагы акднтып ce6e6i — арак iuiin коя ма дегендш. Mine, бупи шонаидардыц алды келе бастады. Ертец жок. аргы куш алдымен Тем!ржолшылар мэденнет ушнде шонаидардыц жныны отпек. Содап кейш ат жарыс, коп са- йыс, курсе, тагы баска улттыц опындар жалгаспак едк KeiuKicin облыстык Маденнет сарайында 6i3 огшпядщ оне- piмiлдi бук|'л аудандардан келгеп пюпандар кауыммпыц алдыпа шыгармакпыз. Эрине, Отесшшц Tiaori бойыиша, 6opiMi3 до жас шопандар бригадасынын MymenopiMia деп, элдекашан соniмдi болып алранбыз. — Дайыидык carri болды. Буйырса. журт алдмпда абы- ройга ие болатын шыгармыз.— дед! Мапарбек бупп, ре- жиссердщ кабагы ептеп келше бастаганына куанып.— Осычы lioTiii... издан ырымдап Ж1берсек те не болмас едк.. — Оны уйымдастыруга болады гон.— деп цутыц ете цалды Мажпт.— I^aaip мен жастармен акмлдасаймн... — 0те дурыс!— деп куптады Айса б!рлеи.— Тем ip мен Бакаш та. Жаркын да кареы болмас. Дыздар а к та бермей- ак койсын! Ж т т т о р оздер1 косады гой. - г Режиссер кптты шаршап тур. Соны тыныктырайыц- дагы... Ол yiuin бааардап 6ip кой сатып алу корек,— дед! Мапарбек.-- Мон оцаша уй таптым. TyiiiMon ойын-сауык жасаймыз. Opi алдагы мерекеге oaipairimia icn oni. Opi дом Акшапы Ая .багira таисырдык. Ойткен! iшет!п-жейт! уйымдастыратмн ciwi одк BipaK Аязбай oaiiпо KOMOKiui рады. Ол соцгы кол|де жубымыз жазылмай котком Агы, екеум!ад! болей! п дод! ме, комекпплпско mciii сурадм. — Миган акыл;wey yiuiu Жаркыи я•арайды,— 49