А. Жақсыбаев. Қорған

штат,

АХАТ ЖАКСЫБАЕВ корт РОМАН од АЛМАТЫ ЖАЗУШЫ



1 Жандос тыкыршып, эрец шыдап отыр... Te3ipeK 6iTce екен деп тыегенмен, жиналыс созыла тусть Жиналыс сайын жаттанды сездерд1 тьщдай-тындай абден жалыккан. K,a3ip де свйлеуцплерд1 селкос тьщдады. Кун! бурын Ti3iM жасап келнлп койган. К1мнен кейш kim сейлейтшш де, не айтатынын да бгледк Жиналысты oii дайындап, бар бейнетж e3i кетердк Разрездердщ бэр1мен хабарласып, адамдардын кептеп катысуын катты тапсыр- ган. Кеннплер Сарайыньщ залы толмай кала ма деп каут- тешп едк журттьщ кеп жиналганын кергенде барып кецш орныкты. Ен акыры бас директордьщ баяндамасын да буньщ e3i жазды. Президиумда отырып шаршаганын ещр гана ацгарды. ЗалFa квз салды. Отырган журттын свзге ыкылас койып, уйып тывдаганы байкалмады. Bipey сейлеп бол ганда дур- л!ге кол согады да тына калады. Элден сон эр тустан езара сыбырласып, сейлест жатады. Бул квршкке де квз1 уйренген. вткен жылдьщ корытындысы жаксы болды: Б1рлестж Бумлодактык социалиста жарыстьщ жешмпазы атанып, Ауыспалы Кызыл Т у алды. ByriHri жиналыста сол Ауыспа- лы Кызыл Т у бар салтанатымен б1рлест!кке табыс етгпдг Бит мшбеден б1рлестжтщ табысы айтылып жатыр. Будан да жаксы iereyre уэде беpiлуде. Кезге тусшштердщ куш туып сейлеп калпялары келедг Аскак сездермен абыройды асырмак болады. Б1рлестжтщ партком секретары болган сод, Жандос салтанатты жиналысты ез1 ашып, e3i баскарып отыр. Бш-ен адамга бул да 6ip мэртебе. Анасы маркумньщ 6 ip ceei eciHe TycTi. Мектептеп кез1 болатын. Бул жаксы окитын. Ата-аналар жиналысында

бунын хат танымайтын апасы унем! президиумда отыра- тын. Сонда апасы: «Кудайга myxip, бул дэрежеге жете ал- май жургендер де бар» деп тэубе ететж. Byrinri салтанат бунын жумысынын да жаксы багасы болмак. Bipax кенш куанбайды. Неге? Кушмен 6ip ой мазалай бердь Ундемеудщ, xeaice берудщ де meri бар шыгар деп ойлады. ByriHri жиналыста б1рлест1кт1ц табыс- тары аталып, макталган сайын бул езшен-вя epericin, «олай емес» депЫ келедь K,a3ip орнынан турады да мшбеге шыгып, ойындарысын ашык айтып, бас директорга карсы сейлейдь Сонда залда отыргандар ду кол шапалактап буны колдаса ше? Bipax бунын 6 ipi де болмайтынын, езшщ оган харсы келе алмайтынын бнледь Ауыр xypcinin, xeniai басыла туей. Кшэл! жандай тагы да залга коз салды. Отыргандар хозгалахтап, сыбыр кобе- йш, 3epire бастаган сияхты. Адамнын сырт xepiHici мен xenui куйшщ уйлесе бермейтжж езшщ xa3ipri халжен сез1шп отыр. Ойы ек1удай боп, кецш exire жарылганын xiM сезедь Сырт кезге бул тас-туйш боп жиналысты ширах баскарып, сергек отыр. А л 1штей толганып, томырылып, дэрменшздент отыр. Бул ем1ршде Тудан тез1рек хутылгысы келгеш осы шыгар. Облыстык партия комитетжщ секретары Фазыл Шарданбаев куттыктау сезден хеши Ауыспалы Кызыл Туды тапсырганда кабылдап алган топтын арасында ез1 де болды. Бас директор бастап барып обком секретарынан Туды алып залга тэж1м еткендей сэл турды да хозгала бергенде бунын холына устатты. Сахнанын тукшршдеп тугырга апарып Туды орнатканга дешнп аралык буган узах боп кершдь взш е катысы жох ауыр жукй epixci3 квтерт1п койгандай-ах аягын эрен xoTepin басты. Кенеттен бала кез1 eciHe TycTi. Баягыда мектеп парадка шыхханда бул ту устап саптыц алдында келе жататын еда. Тудын сабына колы тисе болды, бойына езгеше 6ip хызу тарап, xeTepiHxi куйге TyceTiH. Сонда бул езш зорайып ecin бара жаткандай сезшетш де ту устаган калпында журе 6eprici келетж. Алдынан хатты жел согуын, езжщ туды жыхпай бшктете устауын тыер еда. Бала хиялы He6ip елестерд! хуалап, алгы шептен ту устаган езш керуге кумар болатын. Бала кездеп сол эсерден бупндер1 жасы кырыкка келсе де арыла алатын емес. Бойына бекш, уялап калган К,ызыл туга деген ынтык сез!м бар. Эл1 де парадтан ту устап еткендерге хызыгып харайды. Оларга Lnecin журе беруге жалыкпас еда. Эттен, 6ipey болмаса 6ipey «бала- мысын, онын не» fleyi де мумкж гой... 4

Сол сез1мнен, енд|, мше, алгаш рет аинып отыр. Ортара тусш, кысылып калгандай ею жагына кезек карады. Он жагында отырран бас директор Сергей Петрович Карпенко эдеттегше басын сэл шалкайтып, мадгаз калпы- мен мшбе жакка кез т1гуде . Салалы саусактарын билетш элдеб1р ырракпен столды ургылап кояды. TypiHe Караганда 6yriHri салтанат жанына жагатын сеюлда. Сол жарындагы Шарданбаев куттыктау сез бен Т у тап- сырганнан кейш бар шаруасы тынгандай залга тисе карал кыбыр етпестей отыр. Бул дэл осылай тас мусш- дей катып калатын басшыларра карайды да 6ip нэрсеге кайран болады. Ерюн отырса сыры ашылып, багасы тусе- тшдей келгеннен кеткенге дейш 6ip босансымайды. Бул да машык uibiFap деп ойлады. Сыбырласып сейлесш керер ме efli, 6ipaK секретарьдьщ ил1ге коймасын бищи Элдеб1р шека- раны аттамаганы жен де шыгар. Кенеттен елазде калган- дай жалгызсырап, орыидыгын сэл кешн жылжытып курсь недь Отыра беру ауыр тидь Жиналыстьщ бар мшдетшен кутылып, сыртка шырып таза ауамен ерюн тыныстап басы ауган жакка кетер ме едк Залда да козгалыс кебейдь «Bspi де TycimKTi болды, тарамаймыз ба» деп, тыкыршып отырран тэр(здендь TieiMre жазылган ен сонры сейлеунн сезш аяктай бергенде бул орнынан турды. Жиналыс басталганнан 6epi еркшдеу efli, бул уипн жауапты сэт ендо басталды. Ж урт алдында шешенсш сейлеп кете алмай эуел1 Ki6ip- тнстеп, токтап-токтап сезден киналатыны бар. Буран салса сейлемей кутылып кеткенд1 калар едь К,ызмет1 солай болтан сон сонры 6ip жылда топ алдында жшрек шырып, соз сейлеп жур. Сезге теселш калганга уксайды. Дегенмен эл1 де топ алдында журексжш, ойындагысын ерюн жетюзе алмай, кешн ана 6ip ойды, мына 6ip ойды умыт калдыр- ранына екшеда. K,a3ip де сезден тосылгандай б е г е л т турып калды. Шындыкты 6ip айтса осы айтады деген оймен кепшшктщ буган умптенш карайтынын iiui сезедк Ол кежлдерж эр жайдан ангарады. Сол умптерш актап дур сшюнд!ретшдей, «е з 1м1з де солай боларын бмпп ед1к» дег1зетшдей эрекет жасап керсе кайтедк Д эл 6yriH, осы сэттен бастап, ойындагысын айтып салса ешюмнщ абыройы Tycin, бары темендемес те еда. Айтып кдлудыц peTi келш турран жок па. Ендеше, не бегет? Сезщд1 бастай бер. Кас кагым сэтте калыц топтыч, улкен жиыннын алдын­ да кедалжщ куш кетт, осындай арпалыска Tycin мандайы- нан суык тер шыкты. Не айтуы керек? Кдрадан-карап езж-

03i азапка салуын карашы. Мына зал толы журт буны «мм екеннци бшейж, кэне, сейле» деп багын сынагалы отырган тэр1зд1. Корытынды сезд1 айтып, жиналысты аяктауы керек. Ж етш рж т, алдындагы кагазга, сосын сагатына па­ рады. Тездету керекпгж тусждй 6зж-ез1 жене алмады. «Олай емес» деуге куш кайда. Аз-кем ойланып, салтанатты жиналыстьщ эуешмен свзж келют1рш сейлей женелдк Алдымен жогарры орындарга, Ауыспалы Кызыл Туды тапсырура келген обком секретарь! Шарданбаевка осында отыргандар атынан алрыс б1лд1рш, баяу кол шапалактады, залдарылар кол сокты. Содан сон бас директор жакка коз киыгын тастап, б 1рлест1к алдагы уакытта да жемкт1 енбек ет1п, Каратастын арзан KOMipiH будан да коп ещцретжж айтты. Буран юмд1 ceHfliprici келгенш G3i де ацгармай калды. Соз екшшмен 6ipas уэде 6epin тастады. Карпенко бул сездермен кел!скендей басын изеп отыр. Буран унатып ка- раганы, б1рлестжтщ берген уэдеден шыгатынына ceneTini байкалды. Шарданбаев сол бастапкы cipecneH калпында каккан казыктай боп тш-тж отыр. Залдарылар енд1 жиналыс аякталды деген сездщ есплуж кутт, орындарынан KOTepi- луге 33ip тур. Бул сезж аяктады, 6api косылып кол шапа­ лактады. У-шудын арасында бул «тыныштал» деп, колын KOTepin, узинстен кейж улкен концерт болатынын хабарлап улгердк Президиумдарылар да турегелш, 6ipiHin колын 6ipi алып, куттыктасып, езу тартып, бас изесш жатты. Жандос столдары кагаздарын жинастырып, папкасына салды да босап калган залды 6ip шолып OTin, ен соны боп шыруга беттедк «Bip мждеттен кутылдык» деп ойлады. Аркасынан ауыр жук тускендей бойы жещлдешп, жиналыстьщ ойдарыдай еткенше куанды. Концерт уинн мазасызданбайды. Облыс орталырына Kici ж1берщ, осында гастрольде журген Мо- сквадан келген мактаулы деген ансамблый алдырткан. Bip- лестжтщ кандай ансамблый Каратаска шакыртса да кар- жысы жетедь Карпенко 6ip-eKi орынбасарымен 6ipre обком секретар- ын Мэдениет Сарайынын конактарга арналган онашалау белмесше экеттй Каланьщ басшылары да сол топка косы­ лып, ажырамай жур. Жандостьщ солай карай 6apyFa кецйй сокпады. Кеппен араласып фойеде ерсш-карсылы журд1 де койды. Б1реулермен кол 6epin амандасып, б1реулермен алыстан бас изесш, жылы кабак танытты. 03i топ шжен 6ipeyfli 1зде.1, кездест1ре алмай жур. Ец болмаса сол адамга сырын айтып, ойындарысын актарып салса кецьй тынышта- 6

латындай кершдь Баскалардын бунымен ici жоктай, эрл1- берл1 жанай етш, касына турактай коймады. Буфетке жакын бурышта темею тартып онашалау туpFan Сембект1 кергенде epiKcie солай беттедк Буны 6ip тус1нет1н адам болса ол осы Сембек деп ойлайтын. Онын касында уншз турудын e3i буран унайтын. Бетще карайды, сэл жымияды, «KeHLaiHfli TyciHin турмын» дегендей ишарат бшд1редк Содан элдеб1р жакындык, жылылык сезгендей OFaH буньщ да ыкыласы ауады. взшен он жас улкен бола турса да кызмет бабындагы киналыс-кешстжтерд1 оган жасырмай айткысы келедь K,a3ip де топ iiuiHeH !здеп тапканы жанына жакын санаганы — осы Сембек. Ойы — онын касында боп, кон- цертте катар отырып, уйге 6ipre кайту едк Онашада OFaH айтатын сез1 бар. ByriH iuiTeн тынып, эбден тыгылып жур. Тындаушысы келюсе, актарылгысы келедк Сембектщ де 6ipa3 жайга кещл1 риза емес, екпел1 екенш бшеда. Откенде ол буньщ кабинетше келген. Екеу ара оцаша калганда 6ip энпменщ шетш шыгарып айта бастаганда бул оншалык тындай коймады. Б1реулер xipfli ме, телефонмен сейлееи ме, эйтеу1р, энпме жалгаспай узше бердк Сембек- TiH не шаруамен келгенш, элп энпмеш неге бастаранын ойлап жатуга бунын муршасы болмады. Жумыс бастылыFbi жещп, басканыц конинн ацгармады. Жаратылысында мш- ез1 ауыр 6ipTOFa жанныц баскака ашыла коюы да сирек. Бул сол жолы осы жагдайды ескермепть Сембек будан api уакытын алмайын дегендей сыпайы езу тартып, турып журе берген. Eui6ip з1ч байкатпаганмен штен тынып, кещ лоз кеткеш журюшен-ак бшндь Ол кабинеттен шыгысымен бул соны кеш тусшгенше екшш калган. Сембекп Kepi кайтару, элп энпмеш кайта бастау мумкш емес. Ол сырттай жайдары кершгенмен iuiiH бермейдк Кешн бул «Сембек сол жолы не айтуга окталды екен?» деп, кайта-кайта ойланды. Кездескен жерде «неге келш едщ?» деп cypayFa бата алмаган. Жакындасудын ретш таппай жур ед1, енда ол анадайда буны эдеш кутш тургандай с езш т кецип солай карай жетеледь Алыстан Караганда Сембек кел1стьак жшт. Шашы кою, касы калын, мандайы кеч, етюр кара кезш KiciHiH бетше тжтеп кадайды. Сол иыгын сэл кетерт, кос- тюмшщ туймесж агытып, шалкайьщкырап турады. взшде барды тауысып ала ма, элде эдет пе, темеюш сурап тар- тады. Осындай жиындардыц узиианде темею тартатын- дардын тобына косылып, эцпмелерш тындайды. Бул касы­ на такалганда элгшде рана ушрмнп турган топ лезде ыдырап Сембек онаша калган еда.

Хал-жагдай сураскан сон баска айтар энпме жоктай eKeyi де уназ турды. Бугшп жиын жайында энпме козгал- мады. Араны жакындастырарлык керекп сез табыла ма деп 6 ip-6 ipiHe умптене карады. Сембектщ кеп бшетшше дау жок. Алайда аузы 6epiK, ашылып сейлеу1 киын, туртшлеп сезге тартып, кецшн таппасан касында 6ip кун турсан да ундемеуге бар. вткен жолы ез1 келш, б1рдене айтуга окталганда, бул OFaH кещл коймады. Енд1 ез1 де сондай куйге Tycin Сембектщ кас-кабагын андыды. Н е т бол- сын басына тускенде барып бшесщ- Бэршен де соны кеш угатынымыз еющцреди Басканын кецшне коз жумган кездер1м1з каншама. Сонда жан ауырмады дейсщ бе?! Сол сэттерд1 бйпдж пе, тусждж пе, кейж екшш еске алдык па. Сембек квп жайды тусжед! деп ойлайды. Б1рак айтпайды, imiHe сыйгыза береди К,ашан керсен де 6ip калыптан айнымайды. Ka3ip де бунын кенж куйж таныганмен сырт кезге жай- баракат тур. Дагдарган адамга осындайда 6ip ауыз сез де демеу гой. Тым курса 6ip сурак койса кайтер едк Олай болмаган сон бул оз ойымен, кецш туйткшмен туйыкталып ашылып сейлеспеди Концертке юруге конырау кагылды. — Кайтпаймыз ба?— дед! Жандос. Сембек таныркаган турмен: — Кдйтканы Heci? Концерт бар емес пе?— дедй Партком секретарыныц концертке карамай кету1 тосын жагдай, секиадц.Ол концерттен сон конактармен 6ipre боп, барж шыгарып салып, сосын барып уйже кайтуга тик. — Мен кетемш,— деда Жандос. — б з щ 61л, мен концертке барамын. Уйден шыкпагалы да квп болды. TeriH концертт! керш калайык.— деп Сембек езшше куланып сейледк — Эйелжд! де алып келмедщ бе?— дед1 Жандос кеке- Tin. — Б1рлест1ктщ есебжен жомарт боп кайтем. Бунын 6api iurreftri ерегкпен 6ipiH-6ipi эдеж кажау едь Ж урт залга беттегенде Жандос шегжшектеп, сытылып шыга бердк Кезге Tycin калмайын деп, сактыкпен eciK алдында амалсыз бегелда. Тэртшке барынып, жаксы атты KepiHriH келетш. уйреншжт! дагды бар. Эбден курсаулап алатыны сонша, кейде кен1л1ц каламаса да багынуга тигссщ. Санага сщген сол дагды каз1р де ж ш аз байлап, ерк!не хйберетш емес. Бул жолы ширыгып алгандыгы болар, жасканбады. Кет-

Kici келдь ЗалFa кайтып юрмедк «Эй, epiM-ай» деп ешюм де мактай коймас. Ертен басшылар алдымен «кеше кайда кете койдыц?» деп сурайды. Сылтау кеп кой. Б1рдене айтар да акталар. Эрб1рден сон обком секретары бунын жеке конакы емес, коп болып кутш алар, курметпен шыгарып салар елеул1 адам. Бунын да жалбактап сонын сонында журе 6epyi мшдет пе?! Енд1 бегелсе 6ipey устап алатындай тез басып сыртка шыкты. Бойынын кызуы кетершгендей epeKnin, тынысы ж тледь Б1реулерге керсеткен карсылыгы ма элде ез айт- каны болмаса баскака кендке коймайтын кикарлыкы ма, эйтеу1р, imTe 6ip думпу бар. Егер залда элп топпен катар отырса дэл мына калпында т1л табыса алмай, 6ipeyme карсы келш устасып калуы да мумкш едк Бойын билеген ашу да емес, екпе де емес, езгеше 6ip карсылык сез1м екешн б\\лд\\. KiMre жэне неге карсы екенш дэл бугш TyciHin алгысы келгендей кешлше кун узакка маза жок. ByriHri жиналыс 6ipa3 ойды оятты. Жиналыс бойы езш келденен кезбен сынка салып отырды. Сонры кездер1 ез1не-ез1 уксамай бара жатканын сездк Бойына элдеб1р бакыныштылык мшез feinicin шырмап жаткандай кенбк бо­ лып барады. К,ызмет1 ескен сайын табигатына жат кейб1р кылыктарды бойына жамап келедк Эуелден жалтак емес едь Турасын айтумен кепке унаганы кайда?! TiKe тартудын орнына бурылысы кеп айналма жолга тускендей кейде барар багытын аныктай алмай калады. 0 з niKipi жайына калып, басканын сезш сейлеп журген жок па? Жогарыдан (калай таЛап етсе, солай орында^а эдеТтенеJбастйпты. Бул бурын сондай ма ед1? Уйше жеткенше жол бойы осы суракка жауап !здедк Y загырак журу унпн шеткер1 тарлау кешеге Tycin, ез ойымен ез1 боп акырын аяндап келе жатты. Кешл1 элденеге алан болса осылайша кеше аралап жалкыз кетш калады. Бул — бала куннен 6epri эдетк Кешеде жургшип аз екен. Кектемнщ леб1 бьгпндк Кун- Д>з аздап ж1бскен кеше кары кешке карай тоназып, аяк баскан сайын кытыр-кытыр етедь взш щ кенш-кушне сай кейде коршаган дуниеден ундестж 1здейтш кез1 болады. Ашуланып, ширыкса карсы соккан желд1 калап, каскайып карсы турар ма ед1, мунайып, капаланса жанбырдын ас- тмнда малмандай су боп жаланбас журер ме ед1 дейдь Ымырт карангылыгы ойга жетелейдь Жандос 6ip сэт басын кетеpin, тен1рекке кез тастады. Мэдениет Сарайынан шыкканда кун батып едц жана бай- кады, ымырт орнапты. К,анша уакыт жургеш белгю з, бел1 9

ауырып аягы тала бастады. Кез токтаткан нэрсенщ 6api алыстай тусш, бояуын жогалтып, каранпага с щ т барады. Кун мен тун таласкан нак аумалы шактын езк Сэлден кейш тввдрек тунге бешмделш карангылык кушагына енедк 03ipre жарык, пен карангылык 6ip-6ipiHe бер!спей, тенесin турган кас кагым сэт. Жандос кез токтатып, осы сэтп дэл ангарып калганына куанды. Эншешнде табигаттын кай кубылысына назар салып, эсерленш жур дейсщ. Таннын атканын, куннш батканын бшедь Одан калса кун райыньщ калай кубылга- нын кередь Тонса, куншн суытканы, терлесе, жылыганы. Кашанда ертецп кунд1 кутедь ByriHri б1тпеген шаруасы ертен тынатындай, келер кун жаксы болатындай элденеден ум1ттенедь Тез1рек уйыктап, ертерек тан атса екен дейтш асыгыстык сонын acepi шыгар. Bip icTi бастап, кайрат KepceTKici келгеш кашан. Б1раз уакыт бурын сол энпмеш K03Fan, 6ip-eKi жерде эрекет eTin керген. Бас директорге ирелгенде энпме дурыс делшгенмен колдау таппай аяксыз калып отырды. Дэлел1 жетпей ма, элде батылы бармай ма, одан api таласа коймайды. Айтпауга болмайтынына абден K63i жеткенмен ую шыкпай жур. Бас директор бул мэсе- леш сез еткенд1 жактырмайтынын да бгледь К,анша ундемейш десе де элдеб1р куш «айт, айт» деп ар жагынан туртмлеп, маза бермей турады. ByriHri жиналыс- та да обком секретарынын кезшше айтамын деген сезш iuiiHe 6yrin калып. бастапкы ойынан айнып шыга келдк Ойына алган iciHe кунде «ертен KipicepMiH-ау» деп езшше батылданып iurreft бекшген болады. Эйтеуйр, элдене бегет, элдеб!р сылтаумен, кунде ертенмен шепншектеп келеда. Тэуекел1 жетпей ме, тайгактыгы ма екен?! Кешккш шар- шап ушне кайтканда басы жок. аягы жок эбкердщ корша- уында калганын сезедь Басты шаруаны кейшге калдыр- ганына, тагы да Kipice алмаганына карадан-карап екшедь «Мен осы не боп барамын?» Сонгы кезде санасында ж т кайталанып журген тагы сол таныс сурак. Ауыр курсшдь Аягын кетергенмен Lnrepi баспай 6ip орында турып калган секции. Кенеттен елен erri. Карадан-карап, бупн наурыздын 22-ci екеш eciHe TycTi. «Бупн кун мен тун тецелдь Ертеннен бастап кун косыла бередЬ> деп ойлады. 6зшен-ез1 кулдн «Кызык екен, бунын маган кандай катысы бар» деп ойлады. Дегенмен осыны ез кеципмен уйлеепргкп келдь Элп ойына мына кунн(н дэл TycyiH карашы. Табигаттын жыл айналып кайталанып отыратын ез агымы, ез елшем1 бар. взгерте де, буза да алмайсын. Сонын iuiKi зандылыгы неде? Табигат 10

барж уйлеепрш, тепе-тендк калыпта устайтын улы кушке багынатын тэр1здь Ал адам неге сонша кубылмалы? Кении бузыла калады, мшез1 03repin салады. Себебш TyciHin ал. Осында 6ip гэп бардай, «бупн кун мен тун тенелш» деп тагы да кайталап ойлады. Осы carri керген туе сеюлд1 езшше жорыды. Бупн бул да ез кецшнде белгий 6ip шекарага жетш дагдарган куйде прелш тур. ByriHri жиналыстьщ окига- лары коз алдынан лезде -пзшп ете шыкты. Дем1 жтлеп, элдене бойын кернеп, кызына туей. Баратын жерше кеилгш далгандай аягын ширак басып ж уркш тездегп. «Басталды» деп ойлады... 2 Табалдырыктан аттап уйге Kipren бойда эйелжщ кас- кабагына коз салды. Кеипксе ескерту алам ба деп коркады. Бул коп жылдан 6epi калыптаскан уйренцпкт1 дагды. 0 з эдетшде тацертен уйден калай шыкты, кешке сол кещл- куймен оралуга тырысады. Жумыста турл1 жагдайлар болады. Кейкж, ренжкш, элдемммен жауыгып, ашуы кележ, шаршап-шалдыксын — барж сыртка калдырып, семьясымен кунделжт! орныкты калпымен жуздеседк Семьяны 03 кас-кабагына багынышты eTKici келмейдь Эйелж туртпектемей, журк-турыста еркш болса екен дей- fli. Баланы бетжен какпай. була болып ©суш тшейдь «Б1з таршылыкта естж, тойып'тамак шпедак, жарытып кшм кимедж. Жеткем1з деп ал1 кунге тырмысып келем1з. Бала- лар соны кормесе екен. Барында ойнап-кулш, iLuin-жесж. Санасы болса ата-ананьщ кад1рт туешер». Кезшде анасы- нан естпчн осындай сездерд1 бупндер1 031 айтып жур. Ом1рде бг pi де кайталанады, урпак пен урпак сабактасады деген рас екен. Анасынан корген енегеш енд1 балаларына дарытпак. Солар ешнэрседен кенде болмасын деп.сура- ганын эпередк барам деген жерлерже ж1бередь Уйде камап устап, журген-турганын сурап, тексерш отырудан аулак. Кецм1дер1 басылмаса болды. Уйден балаларыньщ жаркын даусы, ашык кулккд еетшп журсе кещлге ол да 6ip ем гой. Уйге KipiciMeH eciK аузында эдеш богеледк Буньщ келгенж бшее Шекер карсы алдынан шыгып: — Келдщ бе?— дейдк Бул унс1з гана басын изейдк Эйел1 кул1мдесе буньщ аркасы кещп, бойы жецшдеп сала бередь 1здеген тыныш- тыгын, жанга жайлы куйд> оз ушнен тапкандай боп, iuiTeri

рахат сез1ммен козгалуга epiHin турады. Кунде алдымен сурайтыны: — Балалар кайда?— дейдк Уйде болса e3i барып олардын маидайынан шскейдк Есеййп келе ме, балалар оншалыкты шнкпей. тез1рек болса екен деп асыгып турады. «Осылар арсалаКдап алдымнан шыгып, мойныма асылып кушактаса кайтер еда» деп 1штей вкпелеп те калады. Балалар мен экенщ кыбын табатын — Шекер. Балаларга 6ip, куйеуше ем жалбактап. араларын жакындастырып, эрл1-берл1 айналшактап журедь Сездер1 келшпей, таласып калса дереу куйеуiн жактайды. Батылдау свйлейтш баланыц Kiiuici Сэулет «папа не айтса да мама- мыз карсы келмейдЬ> деп куледй «Эрине, папац дурыс айтады» деп Шекер де бершмейдк BipiH-6ipi кагытып, заматта таласып, лезде келкш, 6ipa3 дуылдасады. Одан сон оны-муны энпмемен шайдын басында б1рталай оты- рады. Дэулет пен Сэулет тамагын тез iuiin турып кеткен- мен дастаркан жиыла коймайды. Ерл1-зайыпты екеушщ энгзмеа жалгаеып, жайлы отырыспен уакытты соза туседь Кун узынга керген-бш-енш 6eaicin, эсер еткен жайларды энпмелейдь Осындай отырыстын унамды жер1 — кеньл орныгып. тынырып калады. 0 з уйщде ыц-шынсыз, кел1аммен турмыс курсан — терт кубылан тугел сеюлдь Жумыста турл1 куй кешш, айтыс-тартыста б1рде жецш, б1рде жешлерсщ. IciH алFa баспай, кеципннщ кулазитын кездер! де болар. Сонда- Fbi е зв д ! ермн сезшер турагын — вз уйщ. Тыньнып, куш жинар, кысылганда паналар корганын секида. Уйщде сенщ TuieyiHfli тьлеп, келу!нд> кутш отырган адамьщ болса — жетуге асыгасын. Сол кещл мрген бойда кас-кабакты андытады. Алдьщнан шыгып, куле караса «6api баягыша екен гой» деп уйренидкт1 т1рлжтщ кушагына eHecin. Сырттагы кун узынгы кенш-куйд! табалдырыктан аттатпай, осы уйдщ уйреншшт! калпына ену — кеп жылдан 6epi калыптаскан дагды. Экесшщ сырттан езгермей Kipe- TiHiH керш ескен балалар жумыска бару — серуен жасап кайтканмен б!рдей деп ойлайтын болар. Bipax куйеушщ не куйде жургенш Шекер б1ледк Айтпаса да мрген бойда казше карап таниды. EKeyi унс!з угысады да api карай сез козгамай, эрмм ез сез!мЫ жасыруга тырысады. ByriH уйге xeuiirin келген Жандостын кезжен Шекер элдеб1р киналыстын i3in байкады. Босагада бегелт, кшмш асыкпай шешш, бугежектеп 6ip орында турды. Imxi сырын ce3in коя ма дегендей Шекермен кез туйгсируден кашып, аяк ки!м1н шеше алмагансып енкейе бердь «Шаршадым» 12

деген сез аузынан шыдпайды. Сыртгагы ашуын уйдег1лер- ден алу эдетшде жод. Жумыстагы диналыс-куйШштерж сурасан да айтпайды. К е й т кеп уадыт етюзш барып дастардан басындагы эцпмеде еткендег1 одираларды eciHe алуы мумюн. Бул мшезше эйел! де уйренген. 03i айтпаса «калайсьщ?» деп сурамайды. Б1рдецеш туртюлеп, пш ткь леп, дайтсе де 6uirici келш туратьж syecTiKti жадтыр- майтьжьж тусшш алран. Босагадан узап, белмелерд1 ара- лап, б1ртждеп езшщ уйдег1 кунделж™ уйренипдп далпына енетшш бшедь Оран дейш мазаламай алыстау журу1 керек. Б1раздан сон езь-ад жадындайды, оны-муныны сурап эдп- меге тартады. Едеушщ кеб1рек унататьж орны — ас уй. Шекер кешк1 тамад дамымен газ плитаньщ манайьжда жургенде бул стол басында отырып, дасынан кетпейдь Босда дарап отырганына ынгайсызданган боп: — Кемектесейш бе?— дейдь Бул сан рет айтыльан сез. — 0з1м-ад гстеймш. Осылай отырсан болды,— дейд1 Шедер. Бул — сан рет дайталанган жауап. Ас уйден кетпегенш далайтыньж сезд1редь Жандостын тамад icTeyre e6i жоры- на e3i кшэл! екенш мойындайды. Еркекэтч дазан-ошадда араласданын кецш даламайды. Эйелмен дабаттасып, ал- дына алжапдыш к и т ас уйде жургенд1 еркектщ басына лайыдсыз кередь Тек анда-санда «мен ауырып-сырдап далсам мына турщмен тамагыцды далай гстеп imecin?» деп уайымдап дояды. «Ауырып далсам булардын к у т не болады». Бупн Жандос ас уйге жоламай 6ip отырып, 6ip турып, залдан шыдпады. Телевизордын программасын газеттен асыдпай одып шыдты. «Уады т» программасы eTin кеттть Уйде болганда босатпайтын-ад едд сел eKiHin далды. Одан дейт кеп сериялы телевизиялыд фильм екен. Талай рет керсетжген. Б1рде басын, б1рде аярын Kepin ол фильмд1 бул да жырым-жырым еткен. Бугшп б е л т н керген-керме- ген1н eciHe Tycipe алмады. Телевизорды досуга одталып умтыла 6epfli де долын дайта тартып алды. Арт жагынан Шекердщ келш турранын демшен сездь Бул бурылып дарап, бойын тйстеп устады. «Жайшылыд па?» дегендей Шекер кезш аша Tycin, буньщ бетше уч и ть — Танымай турсьщ ба?— деп Жандос одыс кезш бадырайтты. — 0 й т т дордытпашы,— деп Шекер наздана кулдь — КецЫцде дудак бар ма еда, тым дадалып дарайсын. Keuiirin дайда жур дейсщ рой. — Сен де дайдагы жодты айтады екенсщ. Уй болганы- 13

мызга он жет1 жылдан асты. Енд1 меш тастап баск кетсен мейли Е м баламен осы уйде отыра берейш. — Сен де тауып айттын. Акыльща болайын. — Э, солай ма, бэлем. Б1зден кете алмайсын. Xi6ep- ] мейм1з,— деп Шекер еркелеп куйеуш кушактады. EKeyi мулпгендей белмешц ортасында бас .туйicripin унсп I турып калды. К,анша жыл 6ipre турса да ж шаз байлап уйге | карай жетелейтш ынтык, сез1м бар. Bip-6ipine мак,тау сез айтпайды. Сез1мдерш бйццрш алудан жасканатын уялшак- тык, бар. Жандос эдетте мундайда ойынга айналдырып: — Болдыц ба?— дейд!. Шекер екпелегендей кушагын тез жазып: — Сенщ будан кейin не айтатынывды да бшемш. «Ер- тен Keuiirin келейншп, арс ете тусесщ, сондай да сушспен- шЫк бола ма» дейсщ foii,— деп типзе сейледк К,ойшы api, кашан айттым? Bip сезд1 умытпайды — Жарайды, одан да ас уйге барайык. Эцг1мелесешк,— деп, Шекер оныц колынан устап жетелей женелдк Ею бала экесшщ келуш кутпей, ерте жатып калыпты. Шекер ас уйдщ eciriH жауып, балалар оянып кетпесш дегендей сыбырлап сейледк — Ваня агай кайтыс болды,— дедк — К,ашан? Мен кеше гана eciK алдында жолыктырып, амандаскан ед1м,— дед1 Жандос таныркап. — Бурш танертен жумыска баргалы турганда ас уйде кулап TycinTi. Инфаркт. — Кап! Аяулы адам едк— деп Жандос терен курсшдк KyHi кеше кез алдында журген адамньщ кенеттен гайып болганына сене кою да киын. Кас-кагым сэтте кеудеден жан шыгып о дуниеге кете барган. Осы ел1мде не магына бар. Тесек тартып ауырып жатса 6ip capi. Журдк журдь ок тигендей б!рден ушып тустк Тамак кощ лаз iiulnfli. — Мен кешмсш Полина апайга барып кефл айтып шыктым. Керцплердщ Keft6ipi еспмептк Соларга хабарлап, жагалай араладым,— дед1 Шекер.— Ke6i ecTifli де койды. Келмедк Жандос ундемедь Басынан 6ip ой кетпей-ак коиды. 0м1рден оту калай тез, калай одай. — Адам кейде кажитын да болар?— дед1 Жандос ек1- ушты сойлеп. — Неден?— дед1 Шекер тусшбей калып. — 0м1рден. — Бул сен айтатын соз емес,— дед1 Шекер кеит. 14

— Сонда басын ауган жакка безш кеткщ келеда. — Саган не болган 6 yriH. К,оркытпашы меш,— дед1 Шекер жалынышты унмен. — Эншейш айтамын. Эм1р дегенщ б1рде олай, б 1рде булай. TyciHin болмайды,— дей салды Жандос. Бупнп жиналысты eciHe алды. Басшылар каз1р кайда отыр екен. Буныц кетш калганын бас директор жактыра коймае Teri. «Жандос кайда?» деп журт кезшше сураган да болар. Лекер секида тшалгыштары буньщ K03i жокта кайда екенш ездершше TyciHflipin-aK берер. Сембекпен 6ipre кайтканда оган айтатын б1рталай сез1 бар едд. ByriH онымен эцпмелесуге соншалык ыкыласты болганмен кешн KOHLni сокпай суып калуы да мумкш. Эр нэрсе кезшде гана асерль Кенет басына кара орамал байлап жылап отырран Полина апай кез алдына елестедо. Дэл бугш булардын ас- тындагы пэтерде кайгы болады деп мм ойларан. Расында, ертен не боларын мм болжап бшген. «Кон- церттщ акырына дешн отырмады» деп буран ертен ceric жариялай коймас. Бунын да 6ip рет те болсын тэртш бузуы керек кой. Ертен кызметке барганда «концертте болмадын рой» деп сураушылар кебейедк — Ваня агайдын жерлеу1 кашан? — Украинадары арасыныц келуш кутедк — Кунш аныктап 61л. Менщ бейгг басына баруым керек. — Кернплер сылтау айтпай 6spi жинала койса жаксы FOfl. — ¥лы Отан сорысынын ардагерк Оны урыс аланында шешт болды деп есептеймш. Мен сол ушш де бешт басына барамын. Сосын, ол жаксы адам efli Fofi. — Демалсан кайтедь бц щ келюпей тур. Шаршадын ба?— Шекер мазасызданып, орнынан тура бердк Дастарканды жинап тез1рек тесек салуды ойлады. — Бул ем1рде ммге онай дейсщ. Эрмм де киналады. KiMre шагым айтады? Тардыр деген сол, бугш барсын, — ByriH уайымшыл боп кетшещ,— дед1 Шекер... К,апаланып, орнынан мулде тургысы келме/ц. — К,ажымашы. Эйтпесе менщ мына жер1м ауырады,— Шекер журек тусын устады. К ездеpi мелтшдедь Жандос орнынан атып турып Шекердщ колынан устап кайтадан касына отыррызды. Артынан капсыра кушактап кеудесше басып кысып-кысып койды. К,айтадан карсы алдына отырып эр сезш ныгарлап: 15

— К,ой, бекерге журепшп. ауыртпа. Сен ftp. нэрсен! угып ал. Ешкашан меш осал жанга санама. Жаратылыс eai берген куаты мен кайратын e3i кайтып алмас. 0Mipin болса мунын да кеп болар. Дуние кезек деген. Eipax. устанган багмтымнан айнымасам екен деймш. К.олымнан келгенше тырысып багамын.— дедь Бул сезд1 дэл 6yriH 6ipeyre айтып, сыртка щыгару керек боп тур. Мана Сембекпен сейлескга келгенде де осы сез iiuiHe сыймай тамагына тыгылгандай болган. Шекер бунын кещлш танып, айтар сезш козгады. Манагы жиналыстагы imTeflri мазасыздык басканыц ьщгайына кенд1ге алмаудын YHci3 карсылыгы еда. Бала куншде анасы: «Эй, кисыксын- ау. 0 з айтканын болмаса кенбейсщ» деп бас шайкайтын. Teri, жек керш емес, кызыктап, унатып айтатын болса Э лп C03fli ест1генде Шекердщ кездер1 жасаурап: — Маган осы сезщ унайды, сенщ мыкты екешшн б1пем гой,— деп кулдк Eneyi орныкты калыпка Tycin, эрнеш энпмелеп, туруга асыклады. К,айтадан Ваня агайды еске туеipai. — Полина апай дауыс кылып, жылап отырып, арасын- да энпмесш айтады. Ваня агай кунде epTeHricin уйден ундемей кетш, кешкклн ундемей келетш ед1 дейдь К,анша жыл icTen 6ip рет те бюллетень алмапты. Ауырса да жумыстан калмай, ундемей журе берген. Пенсияга шык,- канмен жумыс орны «кызметщд> штей бер» деп демалыска ж1берпа келмепть Ваня агайда карсы келу жок. 1сте дейда, ютей беред! жэне де жаксы ктейдь С ей тт журш 6ip медаль да алмапты. Эдйцрк кайда? Б1реулердщ адал енбеп мулде елеухлз калады, ал б1реулердщ болымсыз ici сонша кошеметтеледь Ваня агайдын ундемей журш-ак каншама ic тындырганын есептеп керер ме едь Полина апай жылап отырып: «Б1здщ Ваня канша жыл есеп-кисап жумысында журш 03i де жемедк колынан келгенше езгеге де жепзбедь Солар гой буны ауырткан. Ж уреп кетермед! гой» дедь — Керцпм1здщ кандай адам екенш 6i3 де бьпмептз-ау. Ертенгшк, KemKiciH кебiне бас H3ecin ете шыгатынбыз. Bipfli тауып, 6ipfli жогалтып жаткан eMip гой,— деп Жан- дос KypciHin, екЫ ш бьдацрдь — Сол уйде отырганда 6ip мезгш ун а з калган едж. Белме жым-жырт. Bip мезетте Полина апай сагатка карады да жылап коя бердь «Д эл осы уакытта Ваня жумыстан кайтып конырау согатын. Мен есж ашып, карсы алатын ед1м» деп екси TycTi. Сагаттын тин кешм ж етЫ керсетш тур екен. 16

Аянышты-ак. Bip саз айтсам урыспайсьщ ба?— дёй» Шекер кипактап Жандостын турже карап. Жандос жактырмаган сыцаймен кабагын туйд1 де, басын изеда. — Сол сэтшде eciMe сен тустщ. Басыма жаман ой келш, мандайымнан суык тер бурк еттк Полина апайдын не халде отырганын мен сонда гана туащцм. Зэрем ушып, кетуге асыктым. вкпем аузыма тьжылып, алкынып, екшил кабат- тан ушшциге дей!н эрец кетершгешм бар емес пе. К,ашан сен келш, конырау сокканша мазам болмады. Осы уйдщ TUieyi — 6ip езщсщ. Сен аман болшы,— деп Шекер кездер1 жыпылыктап, жузш тайдырып экегп. — Мынау кайтед1? Кой эрмен, е й т т босансыма. Заман жаксы. К,орык,па, ani де ем1р суретш боламыз,— деп Жандос жайдарыланып сейледк Эцг1менщ аягын калжьщга айналдырып, Шекердщ жан киналысын сетлтуге тырысты. Шекер кул!мареп, лезде жайнап сала бердк Жандосты ас уйден итермелеп куып шырып, eciKTi жартылай жауып, ыдыс-аякты жинауга KipicTi. Туннщ 6ip уарына дешн эрл!-берл1 аунакшып уйыктай алмады. Шекердщ пысылдаганы, окта-текте баяу ьщырсы- ганы естьледк Уйкысырап жаткан болар. Элп эз1рде ол да ояу сеилд1 едк Бул тесекке жатып, шам сенген бойда б1рден талыксып уйыктап кеткен... Биж жардан кулап, агын cyFa батып бара жатыр екен. Айкайлаура шамасы келмей, туншыгып, колдарын ербендете бередь Bipey желкесшен мыктап устапты. CyFa 6ip батырып, 6ip шыгарды. К,ула- шын жазып, алдында турган улкен кара таска буны лактыргалы жатыр. Шошып оянды. Кврпеьп сипалап Шекерге колын тиг1згенде барып кецш тынышталды. Туе екешн бщди — О не?— деп Шекер 6epi карай аунады. — Уйыктап KeTinniH. Туе керд1м. — Енем маркум тунде туст1 айтура болмайды дейтщ. Y ндемей тыныш жат, уйыктап кетесщ. Тек ойьща ештеме алма. Уйыкта. Ойламаймын деген сайын ой кимелейд1 екен. Тары да жиналысты eciHe Tycipin, кунд1зг1 кергеннщ бэрш елестетш жатты. Ойша б1реулермен айтысып, ез айтканы- нан кайтпады. Мщбеге шырып бас директорды журттьщ алдында ондырмай сынады. Обком секретары орнынан турып кол шапалактап, касына к е л т отыра берген буньщ колын кысып, аркадан какты. Обком секретары сахнанын тупюрщдеп манаты 03i тапсырран Ауыспалы Кызыл Туды IO-Ц 1 Л - 3 5 \" 1!.*ЕРКИНЕ

кайта орап, ез1мен 6ipre алып кетпекпл болды. Залдагылар «дурыс, дурыс» деп айкайлап жатыр... Бул да туе пе деп жалма-жан каранпяда тесек-п сипалап Шекердщ TeciHe колын апарды. — Саган не болды?— деп Шекер буныц колын cepnin тастады. — Кез1м иннсе болды, турткшеп оятасын. Тыныш жатсаншы. Тесекте де маза жок,— деп ашуланды. — Байкамай калдым, кеинр. — Жарайды, уйыкта,— деп Шекер бунын колын сипады. Бвлме жым-жырт. Кулагы шулады. Кимылдауга Шекерден жасканып, жайсыз жатканмен шыдап бакты. — Шекер,— деп сыбырлады. Y h жок. Шыдамады.— Шекер,— деп шакырды. — Эу. Жандос куанып Kerri, дереу 6epi аунап туст1. — Мен осы кандай адаммын. BipaK сен меж OTipiK мактама, жарай ма? — Мен ушш сенен артык адам жок. — Ракмет. ¥йыкта. Ещц мазаламаймын. Содан 6epi карангыда K63i бакырайып, уйыктай алмай жатыр. Шаршагандык болар, ештене ойлагысы келмедь Уз1к-уз1к елестер тез алмасып, кез алдынан е т л жатты. К,иялында сан адаммен кездесш, солардын бел ортасында журдь Осылайша канша уакыт жатканын бшмедь ¥йкысы келмегенде турып к етл, келеа белмедеп монтиып уйыктап жаткан улы мен кызыньщ мацдайынан кезек жскейтш. Осыган 03i рахаттанып калатын. Бертшде есейген сайын балалары оянып кетл, кункщдеп жактырмайтын болган сон бул эдегп койган. Кундаздац езжде Keprici кел1п са- гынып келгенде балалары бет1нен арен суйпзед1. Есейл, уялган турлер1не карайды да «ал мен1н жазыгым не, жаксы квргешм бе?» деп ез1нше imTeft екпелеген болады. Иэ, балалар ecin келедк ез кызыктарымен, imni сыр- ларымен ата-анадан алыстап барады. Балалык тэ-rri кылык- тарын сагына ма, элдеб1р кимастыкпен оларга жакындай Tycxici келед1, баяташа еркелесе екен дейд1. Куткендегщей болмаса к вцл mipniH жабыгып, жуденлреп калады. Keprici кел1п туратыны — балажандылыгы гана емес, солардын кабактары туеш, ренж!месе екен, ойнап-кул1п, аман-есен кез алдымда журсе екен деген мазасыздык едк Балалары- нын сэл нэрсеге жолы болмаганнын ез1не штей Keflin, осылар жамандык, киянат кермесе екен деп т1лейдь ByriH кешке балаларын кермегенге оларды ез1нен алыстатып 18

алгандай аландады. Эйел1 катты уйкыга кеткенде ел кешш жатса да бьлмей- дк K,a3ip де б1ркалыпты терец тыныстап жатыр. Жандос акырын ксоталып тесектен турды. ¥йкысы келетш емес. Эдетте уйкысыз тундерде басы зецпп, уакыт етпей, кажи- тын еда. Бул жолы уйкысы канып тургандай езш сергек сезшдк K,a3ip киЫп жумыска кетш калар ма еда. Тацныц атуына б1рталай уакыт бар. Терезе алдына’ барып, шымылдыкты козгап сыртка кез салды. Сенер-сенбесш бйпмей антарылып карап калды. Ай- нала аппак кар, суттей жарык. Кешккш уйге кайтканында жердщ peHi баскаша ед1. Кектем кеш шыкканмен, кунд13 жер жшсш, жнршке жылгалардьщ нобайы бш не бастаган. Тунге карай тоцазып, журпншшщ табан астыныц кытырла- ганы алыстан естшетш. ¥зак жатып сурленген кар астынан epin, ceMin, кей тустар жаланаштанып карайып калыпты. Манагы эз1рде бойы калтыраган сон кешеде жургевд койып уйге кайткан болатын. Кунде 6ip ызгар барын бглген еда. BipaK булай кар жауады деп мм ойлаган. К,ай кубылысты да куш бурын болжау киын. Бул ас уйде Шекермен эцпмелесл отырганда кар жауып та, басы- лып та улгерштк Эл1 13 де туспеген. Сыртта мулпген мен!реу тыныштык. Мынау аппак дуниенщ сабырлы калпы буныч ез кецшне де орнаган секшдь 1штей серпшп, epic 1здегендей тагатсызданды... ¥рлыгы ашылгандай селк ете калды. Кереует сыкыр- лады. Шымылдыкты коя 6epin артына бурылды. Bepi карай аунап тускен Шекер басын кетерш: — Карангыда негып турсын?— деда. — К,ар жауыпты. Терезеден карашы, эдемьак. Дуние аппак. — Ертен epin кетедь Жатсаншы. — ¥йкым келмейдь — Не гстесем екен саган? Бул уйыктамаса ол a6irepre тусетш. Шекер турегелейш дедь _ — Сен саспа. Былай жаксымын. Басым ауырмайды. ¥йыктай бер,— деп Шекерд1 кайта жаткызып, KepneciH кымтады да акырын бетшен суйдк Шекер мурны пысылдап заматта уйыктап кеттк Бул сыртка тагы 6ip кез салды да шымылдыкты жаба салды. Жайлап басып тесекке келдь Дыбысын бшдармей керпен!н астына юрдк Талыксып барып уйыктады. Тусшде экесжщ каска 19

айгырын кердк Жалы теплген жуЖрж ат болатын. Енд1 жал-куйрыгы кузелш калыпты. К,алыц жылкыдан белжш, ауыл шетшде аяктары тусаулы, жалгыз жайылып жуп екен... з Ертенпсш кызметке юрд-кенде кундепден баскаша ic- Terici келген кулшыныс бар едк Кабинетке мрген бойда те­ лефон шылдырлады. Сейлесш болып трубканы орнына койысымен 6ipey к елт, 6ipey кетт, алдындагы орындык 6ip босамады. Одан калалык партия комитетЫи нускаушысы 6ipiHmiHin баяндамасына керек деп, элдеб!р цифрларды нактылап сурап алды. Насихат 6eaiMi саяси сабактьщ жайы туралы акпарды тез дайындап беруд1 етшдк Аз тыныстап, алдында отырган адамньщ не шаруамен келгенш сурай бергенде, телефон шылдырлап калалык партия комитет1н1н енеркэст-транспорт бел1мшщ бастыгы сагат уште ездершдб ететш жиналыска шакырды. Трубканы енд1 койып, алдындагы адамнын сезше кулак тосуы мун екен, тагы да телефон безек какты. Трубканы кетермей энпмеш жалгастыргысы к е л т ед1, телефон усм-устше шылдырлап стол уст!нен ушып кетердей кершдь Э лп адам кезш теле- фонга кадап, ундемей калып, кабагын туйдь Бул телефонга амалсыз кол созып тьщдап едо, манаты нускаушыныц иин- юлдеген дауысын ecTifli. Озат машинистерд1н аты-женш телефонмен айта сал деп асыктырып жатыр. Жандос труб­ каны орнына таре етшзш тастап: — К ундепа осы,— деп ыза болды. — Маган б1рдене дед!н1з бе? Алдында отырган жирен муртты москал адам елен е т т бунын бет!не карады. — Жок- Энш етн сез гой. Солар кабинетте отырып-ак бэрш де 6Lnruiepi келедь Одан да журт-турып, вз кездер1- мен кврмей ме?! К,ит етсе акпар, одан калса, кунде мэжинс. — MiHe, эдпме осында,— деп алдындагы адам орны- нан кетерше Tycin, кызына свйледь— Егер дэл солар адам- ньщ жагдайын ойласа менщ ci3re к е л т не шаруам бар. К,ашан барсан да «ойланып керешк» деп шьтарып салады. Eui6ip мэселе шешпей, «ертен кел» деумен д1нкенд> кур- тады. Солардын кушмен не бтр етш ш е туешбеймш. Акы алып, кызметке ие болган соч бултактамай, турасын айтып мэселе шешее гой. К,ашан да 6ipiHe 6ipi сштеп, «мен б тге н жокпын, керген жокпын» деп, тайкып шыгады. Содан 6i3 сектд1 е з бейнет1мен журген адамдар не icTepre, 20

кайда барарга б1лмей боска сандалады. Солар кеньге неге уншмейд!? Жандос колындагы сагатына карап efli, жирен муртты москал адам. — Асыксаныз келген шаруамды б1рден айтайын,— де- д1.— Мехцехта токарь боп отегешме жиырма жылдан ас- ты. 6 м1р1мде 6iреудiн. устшен шагым айтып, арыз жазып керген емесшн. Озще амалсыздан к ел т отырмын. «Не болады, не болмайды деп мэселеш колма-кол шешедЬ> дейд1 ел сыртыннан. Солай екеш рас та шыгар. Жеке мендпк машина сурап арыз бергетме 6ipa3 жыл болды. Менен кейж Ti3iMre жазылгандардын б 1рталайы жаца машина алып, MiHin, тоздырып та улгерд1. Мен сызылып калмасам да кейшге merepuie берем] н. К,арап журмей жиналыстарда бастыктарды сынайтын эдеим бар. Б1реулер «тшннен тар- тып журсщ» деп, кекетт куледк Кольщнан келсе осыган кемектес. Аты-жешм — Макаш Эбенов. Бул да «керейж» деп, онын уй адресш блокнотына жазып алды. Элп адам талай ест1ген шыгарып салма сезге жорып, кетершде «кашан келешн?» деди — Келмей-ак койыныз,— дед1 Жандос. — Сонда калай?— дед! ол куйгелектенш. — Жаксы хабар болса, уйщ1зд1 ез1м-ак тауып аламын. Муртын сипап, орнынан турды да 6ip нэрсе есше Tycin кайтадан отырды. — Мен ci3re 6ip эцпме айтайын,— дедь Сэл ойланып:— Баягыда осында Трудов деген бастыгы- мыз болды,— дед!.— Ол Kici сендер сек1лд! бултактамай- тын. Ертен кел, бурсугЫ кел демейтш. Coiiiuii тындап алатын да не болады, не болмайды деп тура айтатын. Мше азамат деп соны айт. Ар жапянда Kici таныгыштыгы, елге кемектесKici келетЫ сезшп туратын. Сендер неге сондай емессщдер. Айтайын дегешм осы efli,— дед1 де менсшбегендей сынай карады. Жандос элп кюнщ угымында езЫ н темендеп калганын ce3fli. «Уэде бергенмен мэселе шешпейтЫм1з рас кой. Ал Трудов ейтпейтш. Айтты ма орындайтын». Э лп Kici осы ce3fli уктырып, буны мшеп кеткенге уксады. Ол тагы да кайтып оралып, буган келгендеп шын ce3iH айтты. — Жолдас секретарь, тагдырым киын адаммын, ем!рде ылги кеш калып журемш. Дуние жимадым, байлык кума- дым. Б1реуден озам деп жанталаспадым. Не гажап екенш бЫмеймш, журттын оп-онай колы жететш нэрсеш маган дегенде киындап кетед1. Буйырмайын десе канша кусан да болмайды екен. Кеп сейлейд1 деп айыпка буйырманыз. 21

0йтеу1р, жолым ауыр. Осы машина мэселесшде менin камкоршым болыцызшы,. Эйтпесе ылги сызылып каламын да журемш. Кемп1р1мнен уят,— деп жабыгып сейледи Эбенов ке-памен Жандос ызаланып. басын устап томен карал отырды. «Осы да партком секретары айналысатын мэселе ме» деп 1штей кейпди Ж урт патер алмаса да, кешеде труба жарылса да, бакшага баласын орналастыру керек болса да, Tim-i уйшде жанжал шыкса да парткомга келед! Разрездеп б1реулер жалакысы кем шыкса да, жени машинанын т1з1мшен сызылып калса да парткомга 6Ln- flipin, комектесуд1 етжеди Осылайша басы жок, аягы жок бггпейтж жумыс. Айтам дегенж умытып, KipiceM дегенж кежнге калдырым, «кунде сргенмем- езж- 03i алдаумен келеди ЭлдеГпр агын алды-артына карат- кызбай суйрелеп экетш барады. T im i ойлануга мурша жок ceKUifli. Содан ойланбауга, «ойланып керейж» деуге уйренш алган. Кейж барып, «осы ой менщ басыма кезжде неге келмед1 екен» деп ок1нген болады. Bipey куып келе жаткандай, эйтеу-ip. асыгады да журеди Кешюан уйже шаршап барганда «не тындырдым ■> деп ой- ланса, боска карап отырмаганын, жумыстан колы босама- ганын битедк К,анша уакыт турл1 жиналыс, мэжшске кете- дь Бул соларга катыспаса да болатын ба едк Бунсыз да мэселе карап, шеипм кабылдай алар еди Партком секретары ретжде тобе керсетт, мэжшстщ басынан аягына дейж сейлеуш1лерд1 тындап отыруга тшси сеюлдй 0зге жумыс- тар кейжге калып, жинала береди Будан кол босады ма дегенде калалык партия комитетшдеп кайдагы 6ip мэжшс­ ке, семинарга шакырып экетеди 0 з уакытынды ез1н жобалай алмай, 6ipece б1рлестжтщ, 6ipece калалык партия комитетжщ етшзетж турл1 шара- ларына багынышты боп каласыц . Анда шакырды, мында шакырды » деп, секретарь кызга айтып кетш, бэрже улге- руге, катысып калуга тырысып, a6irepre Tycin жургенж бйледи Одан кала берди бул да oipeyaepai парткомга шакырады, мэжшс етюзедп Бул да талап етеди ескерту жасайды, урсады, шара колданады. Кешюсж кайтарда ойланып караса 6ipa3 шаруа орындалмай ертедп куннщ улесше калыпты. «Бул.кызмет менщ колым емес» деп, кайтадан енд!р|ске ауыскысы да келген. Калалык партия комитетждегшер «т е с е л т кетесщ» деп босатпады. Партком секретары болу ойында да жок едп Разрезде учаске бастыгы боп жургенде алдымен ойлайтыны — жос- 22

пар орындау болатын. Барлык кушш осыган жумсап куш- тун! журуге де, айтысып-тартысуга да дайын еда. Учаскенщ жумысын жолга койып, бедел ал гаимен бас инженер Кур- маш Сагындыковпен арадагы егес ерши тусть К,анша тал- пынып, icri еркендетуге тырысканмен бас инженер жолына бегет боп, afiTeyip 6ip мш тауып, жуйкесш тоздырып, «жу- мысьщ жаксы» демедь Сол ею арада буны колдайтын разрез бастыгы Кэюмбек баска жакка ауысып кетть Бул б!рден жалгызсырап калды. Разрез директоры Кэюмбек б1рлестжтщ бас директоры Карпенкомен tui табыса алмай, кагажу Kepin жур дегенш естуын еда. Сонысы рас болса керек, акыры, ол кетш тынды. Оныц орнына Курмаш Сагындыков директор болганда бул вз жагдайынын киын- дайтынын сездь Курмаштын нитей салкындыгын разрез директоры болысымен буны кврсе де кермегенст, амандас- пай ете шыгуынан да ангарды. Жана директор шакыра кой- майды, бул ез безмен оньщ кабинетше бармайды. Танертен машинистерге тапсырма берген сон учаскеш тугел жалу аралап, кай жерде не гстелш жатканын кез1мен Kepin кайтады. Кешюсш планеркада директор бул баскаратын 6ipiHiui учаскеш этап кана етш, езге ею учаскеге кеб1рек токталады. Мактап не сынап жатса 6ip capi, ескерус1з калган киын екен. «Барын да, жогьщ да 6ip» дегендей, Курмаш буны елемеуге тырысады, ал бул «сенен келген пэлеш Kepin алдым» деп касарысып, илжпейдь Жумысын эларетсе, разрез директоры тарапынан KeiuipiM болмай- тынын сезт, кайткенде жоспар орындаудын камын ойлап, кун узын разрезде журедь Булай кашанга дейш шыдайтынын, ш тей егестщ немен тынарын KiM бшсш, ойламаган жерден буньщ ем1ршде e3repic болды. Разрезден KeTiprLnepi келген! ме, жок элде колынан ic келед! деп багалаган турлер1 ме, aflTeyip буны калалык партия комитетшщ енеркэс!п-транспорт башмшщ MeHrepymici болуга шакырды. Басшылардын ешкайсысы «разрезде кал» деп айтпады. Б1рталай адам жана кызметке барганды макул кердь Акылшылар кебей!п: «б ул орынга барсан, кейш тез ececiH» деп 6ipa3 кызметтщ тебесш керсет1п койды. Жандосты мансап емес, жаца орынныц аукымы кызыктырды. Разрез директоры тупл б!рлестжтщ бас директорымен де устасып керер едь «Былай ктер ме едЬ> деп умтылганмен ойлаганын жузеге асыруга шамасы келмей, ез учаскесшен opi аса алмайтын. «Улкен icKe юркудщ caTi енд1 тускен шыгар» деп ойлады да кел!ам бердь Учаскенщ машинистер1 буны жана орынга кимастыкпен шыгарып салды. «Киын боп бара 23

жатса ез1м1зге кайтып келвдз. Бурынгыша 6ipre ктейм1з» дед1. Кетершде олардын осы сездерш кецмге медеу тутып, тшеулес жандардын барына куанды. Кдлалык партия комитетшде бел1м менгерушк! боп жургенде 6ipeyre жагы- найын, 6ipeyre куш керсетейш демеда. Б1рлест1кт!н жумысы туралы бюрога материалдар дайындаганда барынша эдкп болгысы келдь Бас директор Карпенко кун! кеше бфлеспк- теп квп учаскенщ б!ршде бастык боп ктеген жас жнчттщ калалык, партия комитетше кызметке келнймен б1рден кат- У)ты кетед! деп ойламаган еда. Бюрода ©31мен сез таластырып бой бермеда. «Бунысы кате» деп айта алмады. «Бул жнчт V б1рталай жыл разрезде icTereH. Бэрш бш п тур. Мына 1 тур1мен бул эл1 талай мэселе козгайды. Будан сактанбаса 1 болмас» деп, бас директор бюрода отырып осы 6ip сырды | ш ке туйдь Жандостын icKepniri 6ipiHuii секретарь Юрьевке б1рден I унады. Бюродагы батылдыгын макулдап, одан сайын жу- ! мыска кулшындырып койды. Жандос ез орнын енд1 тапкан- дай жумысын бершп ктедь BipiHiui секретарьдьщ ез1не сенетшш ар! колдайтынын 6Lnin, ойындагысын ашык айта- тын болды. Онаша энпмелескенде еюнип секретарь Эскербек Нари­ манов алыстан орагытып «буньщ xy6i жаксылыкка апар- майды, эл! жассын, аузын куйщ журмесш» деген ескертуш де елемедк «Осы багытым дурыс» деп Юрьевке бул да сенда. Тапсырган жумысын тиянакты орындап, керекН материалдарды куд1к тумайтындай жан-жакты зерттеп, анык-каныгын бш п беред!. Жандос дайындаган маселеш кайта тексерудщ кажет! жогына, онын турасыН айтатын эдьпдагше 6ipiHuii секретарь талай кез жетюзген. Б1рде eKeyi кабинетте онаша калганда Юрьев буган тосын сурак койды. «Осы Карпенконын пенсияга шыгатын кез! болган жок па?» дед!. Жандос «кайдам» деп иыгын козгады. «Б!зге уакытка сай жанаша ойлайтын басшылар керек. Карпенконын енбелн багалаймыз. Bip орында коп жыл отырды. М!не, мэселе осында». Bipmuii секретарь ею колын айкастырып, кеудесше устап орындыкта шалкайып отырды. Карпенконы орнынан алу туралы Жандос ойлап та кврген емес. Карпенко — билштщ Ti3riHiH мыктап устаган Kici. Жогаргы Советке депутат. Мемлекетт!к сыйлыктын лауреаты, минстрл!кте улкен беделге ие. TinTi «министрдщ ез1мен жаксы карым-катынаста, ертеде Кдрагандыда eKeyi 6ipre ктеген» деген энпмелерд! естит!н. Б!рлестж жыл сайын жоспарды орындап кана коймай, енд!р!летш кемф- 24

дщ колемш б1рден-б1рге улгайтып келедь Эр келген жур­ налист газет-журнал бетшде, телевидение, радиола К,ара- тастьщ данкын асырып мактайды. Осыларды бше тура 6ipiHuii секретарьдьщ эли ce3i не? Карпенконы орнынан кет1ру онын колынан келе кояр ма екен? Эншейш солай болса кайтед1 деген ниеп шыгар. Эрб1рден сон обкомньщ ез1-ак келюм бермейдк Карпенконын ез орнында нык отырганына бул eiu6ip кумэнданбайды. Еирак, кейшп кезде бюрода 6ipinuji секретарь Карпен- кога типзш сейлейтшш, араларында салкындык барын iini сезш жур. Bip рет бюрода б1рлестжтщ жумысын катты сынам, Карпенконы тукыртканы бар. Bipimui секретарьдьщ дэлелдер1 орынды шыкты api батыл айтылды. Материал- дарды бул дайындаган болатын. Сол жолы 6ipiHuii секре- тарьдьщ аузымен 63i сейлеп, Карпенконы 03i сычагандай кен!Л1 кетерьлп отырды. Айтканы боп, дегенше ж етт журген адамньщ сынды кабылдамайтынын осы Карпенкога карап бшедь Акталмады, дау айтпады. Тары 6ip бюрода б1рлестжтщ жумысына катысты мэселе каралатын боп, сын айтылатынын алдын-ала сезгендей-ак ез1 келмей орын- басарларыньщ 6ipiH ж1бердк Бул да взшше керсеткен дыры шыгар. Bipinuii секретарьмен ерепстщ басталганын Жандос кешн гана ангарды. Юрьев елуге енд! гана толган б егл жшгг ед1, Карпенкодан ыклады. Кдлалык партия комител- н1ц пленумында жасаган баяндамасында ол СНрлеслк кеипр ендорудщ ,жалпы келемш улгайтканмен ^ешршн сапасы темендеп барады деп ашык айтты. Будан бурын (лрлестжл жалпы керсетюштер1 ушш мактап, сапа жайы б1ле турса да сез болмайтын. Юрьев осы кем ш ш кл баяндамасына KipicTipin кепшшкке эйгшеп отыр. Bipimni секретарь осы жолы Карпенконы сапа жагынан мыктап устады. Енд1, мше, Карпенконы пенсияга KeTipy жайлы буны- мен онаша сейлесш, niKipiH ecTireai отыр. Не дерге бшмей, сезден тосылып ундемей калды. Карпенконьщ картайганша осы орында ютей берелнше кумэш жок едь 03i кетпесе оны кет1ру кайда деп ойлайтын. Юрьев карадан-карап кулдн — Карпенконы кимайды екенсщ. Дегенмен ойлансак кдйтедк э?— деген. Аз уакыт шшде 6api баскаша шеийлдк Юрьев ойла- маган жерден обкомга бел1м MeHrepyiuici боп ауысты. Бул 03repicTi e3i де кутпеген болуы керек, Жандоспен кабинет- те онаша калганда «6ipa3 ойларым бар едк жузеге асыра 25

алмай Kerriм» деп екЫш бьлщрдк «Екеукмз жаксы т1п табысып ед1К. Б1рлесш 6ipa3 шаруа тындыруга болушы едк Жана орынга ерммнен тыс ауыстырып отыр. Мен1 бул арадан кеНру 61реулерд1н калауымен болтан ic пе деп те ойлаймын. Карпенко ем1рден туйгеж квп экм адам гой. Екеу1м1зд1 жецш Kerri* дедк Бул сездщ астарын оншалык уга коймаса да Жандос мунда калатын езже онай болмай- тынын тусшдь Bipinuji секретарьдын колдаган адамы дей- TiH шмрдщ бары анык. Онын орнына ертен кандай адам келедк онымен дэл осылай ермн icTece ала ма? «Мен де кетсем бе» деп ойлады. BipaK кайда барады? Буны шакырып отырган мм бар?! Юрьевке eMeyipiH жасап, онымен 6ipre обкомда icTerici келетшж сезд1рсе кайтед|. EpiKci3 ойланып калды. Дегенмен ешкайда бара алмай- тынын, Каратасты кимайтынын сездь «Кайтсем екен?» деген сурак ойында турды да койды. BipiHuii секретарь боп ш келер екен? Ж урт жиналган жерде, екеу ара эцпмеде турл! жорамал жасалып, талас та туып жатты. КецЫнде эрмм де езже жайлы адамды калап, !штей «нпркж, сол болса гой» деп тюеди Жандостьщ «сол болмаса екен» деп штей унатпаган адамы — Ka3ipri ек1нш1 секретарь Нариманов едн Онын буган жасаган жамандыгы да, керсеткен кысымы да жок. Сейте тура оны конЫ каламайды. Наримановтын тез кубылып, карсы боп турып, заматта колдай салуы да, келюе калуы да мумкж. Сонда кай сезже нанарынды б1лмейсщ. Т ез алданып каласын. Журт кезже жаксы боп кержеди Сезжщ 6api дурыс, иландыра бжедь А л т1ресетш, таласатын кысылшан сэтте сезжен айнып, лезде аунап туседь 0зжд> устап бергендей колайсыз куйде калдырады. Онын сырт кезге бшнбейтж осындай киянатын сан рет керди Жас жагынан екеу1 шамалас болганмен Нариманов кызмет жагыман да, турмыс та да будан бшк екенж бшедк 0 зж щ де жолы болгыш екен. Кулайтын жеpiнен сурж- бей онай кутылып кетеда. 0зш е сез келш, ceric алар туста кшэш баскага аударып, сыртынан жазыкты eTin коятыны бар. Эйтеу!р, кай жагынан болсын устатпайды. «Сонын барж калай жасайды» деп, Жандос шггей кайран калады. «Еш ммге карсы келмей-ак 6ip орында узак жыл icTeyre болады екен-ay» деп ойлайды. Озже тиесш жумыстарды баскага итерш салып, тек орындалуын бакылап, жогары жакка тындырылган icri баяндап, жан ауыртпай журе беруге дагдыланган. Онын бул мжезж жогары жак кайдан бшсш. Теменгжер айтуга, сынауга батылы жетпей онын 26

тапсырганын орындап, OFaH тиесш мшдетп атдарып, жупн бо.псш журе бередь Жандос та «ананы айтыныз, мынаны кгтещз* деп турткклеп отырмаса, Нариманов вз бетжше дозгала доймайды. Eperecin, ундемей далайын десе жумыс адсайтын сиядты. Ол ушж Наримановка емес, буган сез келетждей кержедь «Багы бар яйпт екен» деп нитей ыза- латаны болмаса epericTi дойып, тагы да оньщ кабинетже Kipin, «ойтсек, буйтсек дайтедЬ> деп жумыс жайын адыл- дасады. Нариманов «дурыс» деп келюе бередь Оньщ дыз- метж бул атдарганмен дэреже-атад оным гой. 1штей ызасы делгенмен амалсыз дещргеди. Кейде «осы бейнет тагдырдыц манданта жазганы ма» деп онашада кейитЫ де бар. К,арап турса буньщ Нари- мановтан несм дем? BipaK дез ашдалы таршылыд, диянат Kepin дуресумен, тырысумен келед1. Жазыгы, a«eci жод- тыгы ма. Иэ, 6ip жасынан экесгз всН. Кас дылгандай буны э д е т таршылыдта далдыргысы делгендей экеЫ сотые- тьщ сонгы куншде немю жержде даза болыпты. Yin бала- мен жесмр далган шешенщ тартдан бейнет! аз болмапты, Бул ceri3iHLui класс 6iTipin разрезде тем!ржолда icTefli. Кенш мектепт! бтрдк.. 0 з тагдырын Наримановпен салыстырады да курсшедь Bapi KepiciHiiie. Оньщ эдеа элдеб!р себеппен согысда датыспапты. Бертшде корил ауданда узак жыл тутынушылар одагыньщ председател! боп, жадында тана пенсияга шыгыпты. Майданга бармаса да кенже улын Эскербек деп атапты. Эскербектщ талабы солай ма элде таныстыгы кунгл ме, онжылдыд одан инсти­ тут б тр ген сон эуел1 комсомол, сосын партия комитетжде icTen, ел баска руга жаратылгандай дызмет! есумен келед1. KepreHi деп пе, бшгеш деп пе деп тексерш жатдан к1м бар дейсщ. Эскербек Наримановтьщ 6ipiHiui секретарь болатыны шенплген мэселе екенж еслгенде Жандос селдостанып, «мейл!» дей салды. BipaK карадан-дарап кенш добалжыды. ©3iniH екжш! секретарь болгысы келд!. Сол орынга усынар ма екен деп умптенш, 6ipep кун кэд!мгшей аландап журдк 0з1н лайыдты санаганы, долынан келет!н!не сен гет сондай, жогары орындардьщ буны шадыртып, усыныс жасауын кутт!. Буньщ осы кеншн сезгендей б!реулер кездескен жерде алдын-ала дуттыдтап «сен боласьщ» деп дэмесж арттырып дойды. Екжш! секретарлыдда обкомньщ нусдау- шысы боп гстеген езжен де жас ж!г!т сайланганда бул бар болтаны — мешц унем1 жолым болмайды деп ауыр кур- ciHin, «мейл!» дед!. «М еж долдайтын KiM бар» деп, уйымдас- тыру пленумында кенш жуденк!реп отырды. 27

Ken узамай калалык партия комитетжен буньщ да кетуше тура келдь Кении каламаса да Наримановтын усынуымен буны б1рлестжтщ парткомы е т т сайлады. 0cip- reHi ме элде калалык партия комитетжен кет1ргеш ме — ол жапян ангармады. К елксе де, керксе де Карпенконын жанында болганын б1реулер дурыс керген шыгар. Нари­ манов буны жана орынга ауысуымен куттыктап: « сонры уакытта кем1рдщ сапасы темендеп барады деп бюрода Карпенконы талкылатып едщ, сапа ушж енд1 езщ де Kypecin байка. Ертенп куш бюрода сапаны сенен де талап етем1з» деген. Кеше гана б1рлестжке Ауыспалы К,ызыл Т у тапсырыл- ды. Б^рлестж KOMip енд1рудщ квлемж жылдан-жылга улгайтып, жоспарды орындаумен келедь Осыдан кешн улкен icTin басында отыркан Карпенкога карсы шыгып, сынауга кайтш батылы барады. Бэрж 6ip eai билеп уйрен- ген Карпенко кешеп 6ipiHiui учаске бастыгы боп карауында icTereH жЫт бупн партком секретари екен деп одан ыра кояр ма екен? Наримановтын сез ынрэйы «б1рлестжтщ кемшшп сенен суралады» дегенд1 ацгартты. Табысты болса да Карпенко иеленедь Жандос Юрьев сек1лд1 колдаушысынан айырылып. ендш жерде жана 6ipiHiui секретарь мен езше ектемсш сейлейтж Карпенконын ею ортасында журш, жардайы киындайтынын кун Lnrepi-ак сездь Буран салса езжщ бу- рынгы учаскесше кайтып баргысы келедь Кундердщ куш сол учаске бастырына да колы жетпей калып журмесж. Тары да курсждь EciK ашылып кабинетке тенселе басЫп Лекер Кенймов юрдь Жасы елуге такалганмен am шашына ак мрмеген. — Отырсьщ ба?— дед1 жымия кулш. Сезге тиек берсен Лекер агытылгалы тур. Bip сезд1 дэлелдей женелед1 де кабинеттен шыкпайды. Жандос унде- медь 1шшен: «0 , Мунсызбай, келдщ бе?» деп ойлады. «Н е бьлгешн бар, тыныштык па? Жогары жактан не ха­ бар?» Осы сурактар тешрепнде эцпме ecTirici келгенмен Лекер столдьщ шетже жакындап, турегелт турып, газет- Tepai актарган болады. Осында келердж алдында 6ipep кабинет™ аралап шыкканын Жандос айтпай-ак бгледь Лекер кез киыгымен газетке 6ip, буран 6ip карап кетуге асыкпайды. 0зшше 6yriHri шаруасын 6iTipin, тустен кешн кабинеттерд1 жагалап сейлесетж Kici !здейдк «Bipey теле- фонмен i3flece разрезге жиналыска Kerri дей салындар» деп кабинеттеп эйелдерге тапсырып кояды. 0 з мждетш жаксы TyciHin, кызметж ойдагыдай мецгерш алган сон, тетенше

6ip жагдай килжпесе жеке басына кауш жорын бшеди Элдеб1р жумысты буран тапсырады, бул дэл сол калпында езжен кейжп 6ipeyre жуктейд1 де, колы босап 3epirin отырады. Кешн элп тапсырманыц калай орындалганын буган хабарлайды, бул дэл сол калпында езжен жогары бастыкка жетмзедй Сейтш бастыктардьщ алдында бул жумыс ктеп, шаруа тындырран бон шыгады. Дэл буран прелш шешуш куткен мэселе жок. Бунсыз да аткарылып жатады. Адамнын кас-кабагын танып, кыбын тапса сез де еепмейдн ic те тындырран боп кержеди Жумыска жаны ашыгансып асып-сасып эб1герленген боп, бастыктардьщ кез алдында журсе, турл! жиналыстарра катысып, сейлеп, белсендшк корсетсе жаксы кызметкер санатында бола- тынын TyciHin алган. Осыньщ бэрж ойлай келе, б1рде Жандос оран «Мунсыз- бай» деп ат койды. Журш-турысына карасац б1рлестжтж еркеа сеюлди Елдщ бэр1мен жаксы, кашан керсен де кулш эршммен эзйлдесш журеди Еишмге карсы келмейди еш- KiMfli басындырмайды. Бэрже жагымды, басшыларра унай- ды. К,анша ашуланып, ттсейж десен де сезщмен келшкен- дей кулш сейлеп, алдап, алдынды орайды. Кешн «осыган нес1не ашуландым» деп бастапкы райьщнан кайтып, езщ- нен-ез!н ынгайсызданасьщ. Жиналыста отырганда eiu6ip дайындыксыз-ак сондары айтылган сездерден тез коры- тынды жасап, баска б1реудж ойын ениплеп, езж ш етш суырылып сейлеп береди Таласта кай жактын ce3i ет1мд1 екенж тез ангарып калып, дереу соны колдап шыгады. Жандос оньщ жардайга бешмделе калатынын кергенде «тары да жол тауып кетп» деп алрырлырын 1штей мойын- дап, epixci3 бас шайкайды. Жан кинамай жаксы атты кер1нет1н1не кайран калып, «осы сен узак жасайтын шыгар- сьщ» деп ойлайды. — Ойга батып отырсын Foft,— деп Лекер столдьщ алдындагы орындыкты дырылдатып езже карай жылжыт- ты. Эл1 де турегеп турып Жандостын турже унинп карады. — Кешшч кезде жудеп барасын-ау, не себеп?— деди — Шынммды айтайын ба?— дед1 Жандос — Айтпасан да бйпемж. Кеше концерттен кетж кал- раньщ yuiiii Карпенкодан коркып отырсьщ. Т эр тбщ тузу жттсщ FOft. — Тапкан екенсщ коркакты. Карпенко тугйч Нари- мановка да берер жауабым эз1р. Менщ де суык тиш ауырып калуым мумкж рой. Бойымнын кызуы кетерида деймж. — BipaK сен ауырура тиш емессщ- Партком секретарь! отка салса куймеун сура салса батпауы керек. Мына менщ 29

концерттен кетш калуыма эбден болады. М ет (здемейдр ал — Иэ, меж !здейд1, менен талап етедк Ал сен... — Мен ештенеге жауап бермеймш. Барым да, жогым да 6ip. Осы гой айтайын дегенщ.— Лекер шамданып калды. — BipaK буган сен кшэл1 емессщ. Кызметщ сондай. Сен осы кабинетке юргеннен-ак осы жайында ойланып отыр- — Ендеше маран негыл дейсщ. Кольщнан келсе бул кызмегп кыскартып таста. Мен жумыссыз-ак. калайын. Осы б1рлестзкте мен секьи» 6ipeyfli 6ipeyre жалгамалаумен уакыт 0TKi3in жургендер аз ба? Айтканды eKi етпей орындап, алып кел, шауып келдщ бэрше дайынбыз. Б1зде не бшнк бар? Кемшийкл коре тура ундемейтшщ — бюнгщ болмаган сон б улш р т алам ба деп коркасын. KipicnereHHiH озi жаксы. Куларын тыныш. А л б1здей жалгамадан кутыла да алмайсындар. вйткеж осындагы барлык Kipic-шырыс кагаздардын 6api б^здщ колмен жазылады. Bis сондайлык сорлы да еМесшз... — Тауып айттын. Мэселе шешпесендер де пэле куу колдарыннан келедк Сендермен устасу да киын, тым тайраксындар. — Ендеше, б1здейлерден сактанган да жен. — Жэ, тым терендемешк. Маган неге келдщ? — Жумыс уакытында Kici жай журунн ме едь Не бшгенщ бар деп сенен энпме ecTireni келд1м. — Менщ кешеден 6epi бтгеж м — булай жумыс ктеуге болмайды. — Не айтып отырсын?— Лекер ез!н кшэлап отыр деп укса керек, б1рден ашуланды. Жандос сел бегелш, сезш кайта жалгастырды. Сабырлы унмен сейледь — Осы багытпен ic-гей берсек, тубшде 6ip туйыкка лрелем1з. Сонда юмд1 кшэлаймыз? Лекер турегелш барып кайта отырды. «Ойынды тусш- Д1М» дегендей мырс етш кулдь Шашын артына кайырды. — Кеше Ауыспалы Кызыл Туды не ушш тапсырды? Жиналысты баскарып, Туды кабылдаганнын 6ipi мына езщ емес пе?!— деп буран типзе сейледь — Маган салса сол Туды кайтарып берер ед1м. — BipaK кайтарган жоксын гой. Кеппен 6ipre президи- умда кол шапалактап, кул1мдеп отырдын. Карсы сейлесен кайда калдын. Онашада бэрщ батырсын. — Жалтактыкты езщнен. уйренгенб1з. Осында канша 30

жыл ieren, кэне, есще rycipiiji, КарПенкога карсы келш кердщ бе? — Бiaдiк колдаушымыз болмады. Эйтпегенде... — Сол тыалгыш мшезщмен кай бижке кетерщдщ? — Bi3re енд1 есу жок. Осы кызметте журш пенсияга шыксак дейм1з. Жан багудьщ камы... Шынымды айтайын, сенщ де жагдайыц мэз емес. Осы сез1мд1 умытпа. К,алалык партия комитетждеп жап-жаксы кызметщнен бекер кеттщ. Мунда партком болганьщмен былайша Карпенконьщ кара- уындасыц. Саган ол елее де epiK бермейдк — Битемт. — Бшсед, бул кызметке неге келдщ? Тек партиянын жумсаган жерше баруга мшдегпмш деп акталма. Лекер Tecipefiin карап жауап кутть ' Жандос ойланган сыдаймен ундемедк Лекер буны айыптап api сынга салып тур. — Кашанга дей>н Карпенконьщ . келедкесшде журе бермекшз. Бунысы енд1 Лекерге таккан айыпка уксады. — Йемене, оныд орнына турайын деп пе едщ. Б1зден дэрмен жок. CeHiH де барар жерщ белгш. Б1раз ютетедр сезщд! тьщдайды, егер онымен жагаласып, етектен тар- туынды коймасац, келеа сайлауга жетк1збей де ауыстыра салады. Лекер б1реуде euii бардай куйгелектент сейледк Буны мукату ниет1 жомлн Жандос та сездк Орнынан турып кетш, кабинетте ерсш-карсылы журген Лекерге аянышпен карады. вткенше екшген ашулы адамныц Typi. Бул жай- дары кершуге тырысты. — Мейл1, ез1мнщ учаскеме барамын. Уйренген ор- ным,— дедк — Сол орынга бара алсац жаксы гой. TeHTipeTin ж1берсе ше,— деп Лекер немкетп сейледк BipaK ce3i эсерл1 шыкты. Жандос алды кесшп, барар жеpi калмагандай, не айтарга бшмедк Дагдарып калды. Б1реудщ кабинетшде уакытша отыргандай сешмаз куйге Tycin, буныд да орнынан турып кеткк! келдк Телефон шылдыраганмен трубканы алмады. Лекер «баска эдпмед жок па», дегендей сез кутт, карсы карап турды. Бул ундемеген сод, кетуге ыцгайланды. — Айтпакшы,— дед1 Лекер козгала 6epin,— кешке разрездщ моншасына Tycin кайтайык. Келюсед, партком келед1 деп жеке ез1м1зге эз!рлетш коямын. Калай? Барасьщ ба? 31

K,a3ip бул моншаны кайтсш. Лекердщ элп сезшен кейш кен1л 1 басылып калды. Егер дэл солай болса ше? Ал бул езшше 6ip ic тындырам деп тэуекел еткел1 журсе, Лекер учаске бастыгыньщ орнын да кепсшедь Бунын сондайлык, осал болганы ма? Тагдырыньщ билЫ Карпенконын колын- да ма ед1? Жок, олай емес шыгар. Намыска кызганы ма, элде карсылык еткен Typi ме, Жандос орнынан атып турып: — Б1з бул орында боска отырган жок шыгармыз,— «О не сез» дегендей Лекер 6ip басып, ею басып бермен журдк Бетше узагырак карап, кулш Ж1бердк — Саган жамандык тшемеймж. Мешю, осы арадан api аспайтын эншейш эцпме. Эйтеу1р, эдшн айтамын деп безектеп жургенде, осы кунще зар боп калмасан жарады?! — Сонда, калай, ундемеу1м керек пе? — Саган ундеме деген к1м бар. Кеше неге карсы шыгып свйлемед1ц деп, элг1нде гана айттым емес пе?! Сен1н айт- каньщнан б 1рдене взгере койса, кешн мен1вз тобына косып ал. К,ызмет етуге эз1рм1н. Б1рак тук те езгермейдк кер де тур. Лекер капаланып басын шайкады. — К,ой, мен кетей1н,— дедь BipaK ес1кке емес, Жандоска карай жакындап, дэл касына таянды. — Мен саган 6ip свз айтайын,— деп бетпе-бет турып эр сезш салмактап акырын свйлед!.— Кдрсылассан — ке- Tipefli. Кецш н тауып, айтканына квнсен, туб1нде 6ip разрезге директор eTin ж1беред1. Сен уинн бул улкен Кызмет.'0 з1м13д1ц ондай дэрежеге колымыз жетпед1. 0 Kmi- iui сол. Партком болганьщмен эл! квзге тусе койган жоксын. Карпенко сешмен санаса ма? Эй, кайдам!? Лекер сейлеген сайын буньщ журер жолын туйыкка т1реуде. Ойлап караса сездер1 кисынды. Тек алдагыны жобалап, кесш айткаиы унамайды. Bapi кун uirepi белгш1 болса, шыгар Te6euiiriH KepiHin турса талпынып, таласудын кажет1 канта. Карпенко калай айтты, солай болды деп 1штей келкш, ундемей журе бермей ме. — Сен осы кабинетке неге келдщ?— дед! Жандос ызаланып. Лекер тура койылган суракка не дер1н б1лмей сэл шепне TycTi. Кинала езу тартып, энпменщ аягын эзшге айналдырмак болды. — Сеш 6ip Kepin кетешн деп... — KepriH келсе уйще конакка шакыр. Ал жумыс уакы- 32

тында эрк1м вз кабинетшде отырып, thicti ькызметш ат- кару'ы керек,—- деп Жандос ешн суытты. Лекер кипактап кайтерге бимедк Ен алдымен бунын партком екеш есше тустк Сескенейш дедь Койган талабы дурыс. Ертенп куш 6ip жиналыста буны Т1з1мге косып, сынап ж!берсе боска куйедь Жандос ойтуден тайынбайды деп алдын-ала сактанды — Бул жумыска тесел in алдык кой, кашан болсын улгерш icTen тастаймыз. Б13 KOMip женелтпейм1з, жоспар орындаута катыспаймыз. Баскалардын жумысын бакылап, «жоспар орындацдар» деп 6i3 де дауыс KOTepin коямыз. «Разрезге барып Kepin кел» дейдк барамыз. Пэленшеге солай деп айт дейдк айтамыз. — 03inai соншалык темендетш кайтесщ. Элде бастык- тын айтканымен журу пайдалы ма осы? Жандос бул суракка шын жауап ecTirici келдь — Жагдай солай. Кдрсылык еткенмен езщд> далелдей алмайсьщ. Басыннан кешпеген сод б1здщ халд1 тусше коймайсын. Учаске бастыгы болдьщ, одан партия кызметш- десщ. BipiHuii жолы сен жоспар орындаута тжелей жауапты саналдыц. K,a3ipri кезде мэселе коюга, журтты жумылды- руга THicTiciH. Жиналыс ашып, журт алдында сейлеущ керек. Сез1ДД1 тындасын, тьщдамасын, сенш дурыс. Солай гой? А л 6i3re ондай epiK берымеген. Б1з бастьпымыздын кас-кабагына карайлаймыз. Эуелп бетте асау аттай * ез ыркымызбен журуге тырысып едш, енд1 карсы келмеуге, жумсаганга 6apyFa теселin алдык. TinTi жумсаса екен деп тш ент туратын елгезек Mines таптык. — Мен бупн не icTepiMAi биллей отырмын,— деп Жан­ дос шынын айтты. — Ендеше, калалык партия комитет! шакырды деп, кет1п кал. К,айда жургешщи мм бйпп жатыр. TinTi болмаса аптекага кетт!м дей сал. — Жок, сен менщ ойымды тусшбедщ. Эзшге айнал- дырма. Бугш 6ip кке Kipit-ем бе деп, бекЫп-ак келш ед1м... — Сонда Карпенкоим орнынан алайын деп пе едщ. Лекер кекетш сейлеп жауап кутп. Жандос «бул co3fli бекер айттым-ау» деп кынжылды. бкжиш мол адамFa нендей ic ойлаганын кайтт тусшдармек. Бекерге жария eTin алса аяры есекке айналуы да муммн. Ернж тктеледк — Кезще айтайын, осы орында сен де тук бтрм ейсщ . Разрезде айтыеып-тартысып журш, ештене шыкара алма- ган сои мен де осы б1рлестктщ кенсеЫне кызметке ауыс- тым. Тыныштау бола ма, желкелеуден кутылам ба деген

ой гой. Менщ де кезге ту ст, журт алдында шындыкты айткым келген. Bipan, не кфек, аузымызды буып койды. — KiM? — KiM дейсщ! Бшмей турганьщ. Кеше б1рлест1кке Ту тапсырганда кабарын келкпей iurreH тынып отырганынды сезд1м. Колында каншама билж бар, неге актарылмайсын, неге еркж свйлеп кетпейсщ? Жумыс ойдагыдай аткарылып жатыр ма? Кемиллж квп. Кем1рдщ сапасы твмендеп барады. Рас па? Соны 6Lnin турып, сен боп, мен боп бугежектей берем1з. Неге? Асылы, батырра да жан керек. Сурак, коямыз да жауап бермейм1з. — Осы свздерд1топ алдында неге айтпайсьщ? — Ой, нпрюн-ай, содан б1рдене езгерсе Foft. Кезшде кызбалыкпен айтып-ак салатынбыз. Содан тапкан пай- дам — шеткакпайланып, б1рлестжтщ кенсесшен 6ip-aK шыктым. Менщ орным разрез ед1 рой. Бас инженер кез1мде кызмет™ жаман гстеген жокпын. Енда каз1р осындары орнымнан айырылып калмау ушщ ундемеуге уйрендж. Раз- резге директор болуды мандайга жазбапты. — ByriH саган не болган?— дед1 Жандос таныркап. — Журттыц кейб1р сезше карадай жыным келедд. Элпнде неге келдщ деп сурадыц. Енда айтайын. Осында б 1реулер Карпенко эне-мше пенсияга шыгады деген сез таратты. Сол тез1рек кетсе екен деп тшейтшдердщ 6ipi — мына мен. Амал нешж, кешег! жиналыста сол сездщ 6api бекерге шыкты. Мына Ауыспалы Кызыл Ту оныц тары да абыройын асырды. Енд1 оны орнынан козгау кайда?! Бул — болмайтын ic. Биыл б1рлестж кайтсе де жылдык жоспарды орындайды. Ендеше, эл1 де Карпенкомен 6ipre icTen, 6ipre картаятын шыгармыз. — Сонда маган айтпарьщ не?— дед1 Жандос куйгелек- TeHin. — Карпенконын тез1рек пенсияга кеткеш дурыс. Баты- лын жетсе, мше, осы мэселеге Kipicmi. Keuieri жиналыста мен сен1н кас-кабагынды багып, карадым да отырдым. Сенщ колыннан 6ip ic келу1мумкш. Bip ойын бар-ау деймщ. Лекер орагытып свйлеп акырында улкен тартыска бас- тайтын эрекеттщ ушыгын буран экеп т1редк ¥к.тырып не алдын-ала ыктырып отырганы белпаз. Келген шаруасы осымен тынрандай Лекер кабинетте будан api бегелмедк Ш ырып бара жатып: — Бул эцпмеш аяксыз тастама, ойлан,— дедк Кетершде жымиып кулдк 34

Лекердщ элп ce3i Жандостын ызасын ке.тпрдк Bip турып, 6ip отырып не icTepre бишедь Столдын успндеп кагаздарды жинастырып тартпага салды да артынша кайта шыгарды. Колын телефонга соза 6epin тез тартып алды. Ерепскендей не телефон шылдырламады, не кабинетке винам KipMefli. 9 pi-capi куйге ту ст , кен кабинетте онаша калды. Жудырыгы тушлген калпында exi колын столга койып, терезеге телм1рд1 де отырды. Лекер эл1 де ойынан шыкпады. Онымен ойша таласып, элпнде айта алмай калган сездерш eciHe туардк 03i ештене тындырмаса да акыл айткыш, жен сштепш адамдар болады. Эр сезге араласып, элденеге наразылык б1лд1р т , унатпаган адамын 6ipa3 жерге апарып тастайды. Карадан-карап б1реулерге сырттай eiuiKTipin кояды. Айтуын айтканмен 03i Kipicneftfli, орындалуын баскага жуктейдь Кэд1мпдей мшдетсшш сей- лейдк Ертенг1куш эрекет ете бастасан, дэл солар жолына бегет боп, жарга жыгылуынды тыейдн Киыны — сонын барж амалын тауып бивдрмей жаеайды. Эзщнщ калай арандап калганыцды ангармай да каласыц. Иэ, олар солай. «Бупн де ештене тындыра алмадым, берекеаз кун болды» деп ойлады. Элп акыл айткыш Лекерд1топ алдына шыгарып, сейлетш кояр ма едь Ka3ipri жагдайына риза емес екен, айтсын, Карпенконын пенсияга шыгуы керек екен, дэлелдесш. Эйтпесе ©3i бугып калып, буны оган карсы айдап салгысы келедк Онаша кабинетте кызбаланып таусылып сейлегеннен не езгеред1. 03i xipicneftfli, куресуд1 езгеден тьпейдк Сонда таластын кызыгына шеттен карап турмакшы рой. Бэршен хабардар болгысы келш, кабинет- тен кабинет жагалап, ар сезге кулак Typin журетш Лекер- ден бул коркайын дедь Сеш кыздырып, сейлетш алады да мысык табан сактыкпен бетще жымиып карап ундемей кете барады. Элп жымиып кулгеш буны api-capi куйде калдырды. Келккенш не кекеткенж в'те алмай мазасызданды. Дэл котершде кысыктау, кшкене кезж буган тжтеп кадап кабинеттж ортасында талтайып турганы елестедь Сол сэтжде ол буган еш салкын, жат боп керждк Адам деген кызык, 6ipeyfli унатса онын жаксы жак- тарын кебфек байкайды, ал жактырмай калса, бойынан MiH 1здейд1. Лекердщ тур-сипатын, кылыктарын каз1рде баскашалау кабылдады. Тараганга кенбей ззKiрейin тура- тын кайратты шашын, келденен сызыктармен кырыстанган каска мандайын, кыр ортасынан саусакпен бастырып тас- 35

тагандай тэмпек мурнын, жукалач ернш, еч сочында кара сур сопакша бетш толык елестегп. ¥зын бойлы, суйеп ipi Лекердщ журш-турысы кашан да сабырлы, баппен козгала- ды, жайлап басады. Элденен1 унатпаса 6ip езуш Kepin, басын шайкайтын эдет! бар. Ею адам сейлесш турса! Лекер солардыч жанынан табылады. Енд1б1рде адпмеге ю- picin e3i сейлеп кетедк Эрюммен тез жанасып, ермн сей- aecin, суыртпактап сыр тартып туратынын бул талай ачгар- ган. BipaK очшалык мэн бермептк Оныч бул мжезш бугш гана ачгарып тур. Bip эчг1мен1жайлап бастайды да, туспал- дап, орагытып сейлеп, бэрше сен жазыктыдай, акырында, м1чдет артып кетед!. Оньщ осы кылыкына ыза боп отырга- нын енд1 рана сездк «О л сондай екен-ау» деп ойлады. Осы отырран калпында тагы 6ip жайды ойлады. Буньщ кешеден 6epri киналысын Лекерд1н б1рден таныганына жэне дэл сэтше келгенше тач калды. К,ызбаланып, ез жагдайын айткансып бунын кенж-кутн багып отырыпты. Кеншне не тушп кеткен1 белпшз. Элг1нде кетер алдында Лекер Карпенко туралы сез козгаранда бул ез ойын эшке- релеп алдым ба деп куыстанран. Артынша езшше сактык жасап, ун катпады. Кении Лекерден алыстай тускен едк Мазасызданып, ауыр курсжд1де, дереу турегелш терезе алдына барды. Bip жакка кыдырып кетж, ceprin кайтар ма ед1деп армандады. Бунысы 6ipaK бос киял екенж бицц де, жолынан калып екшгендей тары да курсшдк Мел шерлi, шектеул1турмыстан шыр айналып шыга алмайтынын сезж- генде адам epiKci3 жабырады. Кечмпчд1жасырып, жардайра кендшу жанды ауыртумен 6ipre жалгызсыратып ж1бередк Сондайда кенж шарк урып сырласар cepiK 1здейдь Жандос штей 6ip щеиимге к елт, алран бетжен кайт- паска беюнгенмен кен1л 1 орныгатын емес. Ертечп куш езже де тыныштык болмасын бшедь Bapi бул ойлаганнан баскаша боп, ез жардайы да киындап KeTyi мумюн. Кумж- ж1мей турасын айтатын мжезже басып Kipicin-ак кетер. Сез!н етюзе алса жаксы рой. Сонда буны мм колдайды. Егер ici OHFa баспаса, тауы шагылып, бет1кайтса, кай жага­ дай шыгар екен. Kipicep icmin дурыстыгына кез1 ж етт турганмен, дэлелдеп шыру киынга TycepiH быедй ByriHflepi б 1рлестжт1н бедел1 артып, газеттерде унем! макталады, телевизордан да жш керсетжедь Карпенкомен таласу мумюн емес сиякты. Б1рлестжт1н бар 6nniri 6ip сонын колында. KiMre болсын дегенж icTeTefli. Барлык атак-абырой 6ip езшде. Жогаргы' орындарда ол туралы жаксы урым калыптасканы байкалады. Кайда барса да алдымен оныч ce3i етедк 9 йткен1б!рлестж кандай жардай- 36

да болсын жылда жоспарды орындап келедь Одакта eHflipi- летш кем1рдщ оннан 6ipiH Каратас берсе жэне жылдан- жылга eHiMHiH келемш улгайтумен болса, сол кэсторын- ньщ басшыеы Карпенкомен к1м де болсын санасады. He6ip улкен жиындарда сол сейлейдь Жумысы журш турган адамга карауындары б1реулер карсы шыкса, етектен тарт- кан боп кержбей ме. Ондай адамды и м елеп, пшр1мен санаса кояды дейсщ. Кезшде Карпенкога кдрсы турып, едини айткысы кел- гендер де болды. Бугшдер1 солардын 6ipeyi де Шрлеспкте калмады. Кел1спегенщ KeTipfli, майыскагын кендардь К,ыз- метш темендетш, дауысы есттмейтш, бил1п журмейтш орынга ж1бердк Жанагы эз1рде Лекер осыньщ 6apiH дурыс айтты. Ол да 6ipa3 жерд1 шиырлап, акыры б1рлестйстщ eHflipic жешндеп директорынын орынбасары болды. Сезше Караганда, егер тыныш койса, осы кызметшен артыкты тшемейдь Тау-кен институтын бтргеннен кешн жер ас- тында шахтада 6ipa3 жыл icTereHi бар. Сол себ егт пенсияга баскалардан ертерек, елу жасында шыгуына ерю барын бшедь Оньщ е н д т жолы ацык. Басшыларга жакса болды, баскамен ici жок, ece6i тугел. Дегенмен бурынгы уйренген дагдымен журт алдында, жиналыста ол да кызынады, карсы келедк келкпейдк BipaK сонын 6api бер жагы рана. Ар жарында ол ушш 6api6ip, айтты — калды, не болса ол болсын. Мэселе ушырып бара жатса, кулгенсш, «ездерщ бшндер, тек мен айтпады демендер» деп, оп-онай келюе салады. Осыныц алдында кызбалыкка салынып Lamicin, сезге келш калган адамына жиналыс бггпей жатып-ак куле карап, айткандарын макулдап отырраны. Егер бул тэуекел eTin 6ip icTi бастаса, дэл осы Лекер колдайды дегенге сенбейдк Созщд1 еНш айналдырып, басшыларга баскаша жетюзш журмесе жарады. Сырттан Караганда, б1рлестжте пэлендей тартыс жок. Б1реумен б1реудщ eumri де байкалмайды. Атагы елге жа- йылган б1рлест!ктщ кабинеттерщде улкен жумыстар атка- рылып жаткандай болады. «Карпенко айтты, Карпенко ке- лктн> дейдк Bapi соньщ алдынан кайтады. Одан api шырура онын келкпм1 керек. Сондай адамды Лекер сыртынан cerin «тез1рек пенсияга кеткеш дурыс» дейдь Сондары тапка н акылы, буган «батылыц жетсе осы мэселеге Kipic» дейдь Амалын айтып, жен керсете алса 6ip capi рой. Буран дос болгансып сыр тарткан Typi шырар. Карпенконьщ абырой-атагы арткан сайын карауындагы адамдар кШрейш бара жаткан секции. Bapi соньщ аузына карап, еэше катысты жаксы сез ecTirici келедь Ол мактаса 37

«KapneHKOFa унапты» деген niKip туады. Ендап жерде ондай адамньщ жардайы жаксарып, жолы болатыны белгйп. Будан былай «Кш нщ орнына кояр екен» деп журт He6ip жорамал жасайды. Карпенконын кырына ипксе, KepiciHLue боларын да ел бш п алган. ©Hflipic айкай-шусыз болмайды. Кунделжт1 жумыста жоспар орындауга байланысты дау кеп. взара Кызыл шеке боп таласып, айкайласып, артынан тез табысып кетедь Буран бэршщ еэт уйренген. Ренжюкендер1есепке алынбай- ды, кек сакталмайды. Айкайласпаса eHflipic журмейтш тэр1здь eHflipicTiH талабы солай деген niKip калыптаскан. «Анау жок, мынау жок» деп 6yriH де, ертен де дауласып жатады. ByriHri айтканды алда эл1 талай жиналыстарда кайталауга тура келетЫ де белгш . Кунделжт1 айтыс- тартыстардьщ туп теркЫ неден екеш кебшщ кониннде сайрап тур. Разрездег! жумысшылар жиналыстарда, кез- дескен жерде ашырын айтады. Жогарры жакка хат та жазып керген. Разрез жоспар орындаган сон олардын сездер! ескерус1з кала береди Басшылыктьщ орта буыны жумысшылардай ашык кетпегенмен окта-текте оларга косылып, сездерш костайды. Наразылык б!лд1ргенмен, «одан эрire дэрмен жок» дегендей api карай эре кеттенбейди Кунделжт1 уйрениикт1 айтыс-тартыстьщ эуешмен бугшп айтканын ертен кайталап, ештене езгермесш бшп, вз жайы- мен журе береди Кебше жогарры жакка аландап, солардын талабынан шыгуды ойлайды. Сойтсе рана осы орында уза- гырак отыратынын iiui сезеди Жогарры жактын талабы 6ipey-aK — кайтсе жоспарды орындау. А л асыра орындасан — сенен жаксы адам жок. Былайры iciHHiH 6api KemipiMfli... Жандос осы ойлардан кенил жуденшреп терезе алдын- да сыртка кез Tirin сш ейт тура берди Кун.кешюре бастаган еди Аслан танертеннен 6epi сургылттанып, булт кошт, суык жел толастамай тур. Кдрралар каптап кетттй Топ-топ боп ушып, желден ыктап теректерге кайта конады. Кен- иплердщ Мэдениет сарайы манындагы теректерд1 мекен- деп жэрменкеге айналдырып хйберштй К,арап турсан, езшше 6ip эб!гер дуние. Bipi козгалса, 6api дурл!геда, 6ipi ушып, 6ipi конып, шуласып жатыр. Мына бульщгыр ыз- рарлы кунде кеше кыдырраннан repi, онашалыкты, жылы орынды калайсын. Кешедеп жургшшшер суыктан KopFa- нып, баратын жерше тез1рек жетуге асыгады. Кешеге шыкса 03i де осылардай бурсевдеп тонатындай денеа flip eTTi. Жауырынын козгады. Енд1 кабинетте бегелместен 38

тез!рек уйге кайтуды ойлады. Bapi6ip бупн де тук шаруа бггпедь К,озгала бергенде ту сыртынан: — Kipyre руксат па?— деген жуан дауыс шыкты. Ал- дымен колындагы сагатына уцицй. Дэл алты болыпты. Кек желкесшен аяктын тыкыры есппда. Жакындап келеда. — Жумыс куш аякталды,— дед1 элп дауыс. 6з1мсшш, вктем сейлегеш дауысынан сезшп тур. Жандос «бул к1м?» деп жалт бурылды. Василий карт екен. — Е, Василий Петрович, кайдан журдаз?— деп таныр- кап карады. Карт кглт токтап ынгайсызданып калды. KipreH беттеп жайдары еда лезде томсарып, 6ip орында турды да койды. — Тврлет1даз,— дед1 Жандос орындыкты нускап. — Уакытьщды алдым ба? Саган амандаскалы келд1м. Баска шаруам жок,— деп Василий Петрович акталып сей- леда. Бул жолы дауысы бэсен шыкты. — Келгешдаз дурыс болды, Василий Петрович. Мына кун райы секций ез1мнщ де кенш-кушм келюпей тур еда,— деп терезеге тагы да квз салды. Каргалар жапырлай ушыпты.— Отырьдаыз, энпмелесем1з. Кептен кершбед1даз, Кайда барып, кайда турганьщызды айтыцыз... Жандос свйлеп журш картты иыгынан капсыра кушак- тап столдьщ алдындагы орындыкка экелдь 03 i карсы карап отырды. Элп эз1рдеп сэл кййрктщ езжен карт тосыркап калып- ты. Жандос куанганын байкатып, жылы сейлегенге оныц кабагы жазылып, кул1мареп, жан-жагына кез салып, ерюнси бастады. Жандос та пейищене туст1. — Жумыс аягы 6iTciH деп юреберкте езщд1 едэу1р кутим,— дед1карт ашылып сейлеп.— Б1реулер келш, каби- нетще шрмекип боп еда, жиналыс боп жатыр деп кайтарып ж1берд1м. Карт кулана жымиды. взш щ негып онаша калганын Жандос енда тусшдь — Оныцыз не?— деда. — Кейде коридорда шеттеу турып карасам, осы кенсе- нщ адамдары судагы балык секций. Bip кабинетке Kipin, 6ip кабинеттен шыгып ерсш-карсылы сапырылысып жат- каны. Одан да тапжылмай отырып жумыстарын ктемей ме. Саган Kipce бос свзбен уакытыцды ала ма дегедам гой. Бул свзге eKeyi косылып, ракаттанып кулш алды. — Кыдырымпаздардан кунде осылай куткарып тур- сацыз куанар едам... 39

Расында. осында 6ipey к елт, 6ipey KeTin жатады. Бэрш кабылдап, cosine кулак салып сейлесущ керек. Bipey;iep eKi-ак ауыз сезбен туандарудщ орнына 6ip айтканын кай- талап узак сойлейдг Ток eTepi не деп, арен шыдайсын. Тыцдай коймасан кецшнде решш калады, Болмаса озщд! кшолап кетедь Бэршщ кеципнен шыту ушш кас-кабагын андып, не айтса да тьщдауьщ керек. Буны 6ipey TyciHin, 6ipey тусшбейдй Елпшдеумен жэне жакпайсын. Кайткенде эрк|'м де парткомга элдейр сешммен келедк К,олдан келсе кемектесу жатый ойлайсыц. Карапайым адамнын не жазы- гы бар. Пенде боп жаратылган сон жаксылык Keprici келетш рас. Б1реудщ жаксы болтаным керу де куаныш кой. Жандос манаты эз1рде келт-кеткен Эбеновт1 eciiie тусфдк Онын шаруасы орындалмаганын езше айып корт, свзд1догара койды. «Адамга жаксылык жаса деу»— айтута Жандос Василий Петровичтщ басын томен салып баска оймен отырганын ангарды. Карт «тындап отырмын» деген- дей, басын изедк Жандос сыр ашысатын пешлде отыр. Ойлана Tycin сезш жалтастырды. — BipaK шагым айтып, кара басынын пайдасын ойлай- тындар кебешп барады. Барды канатат етпей бола туссш деген пигылмен екпе айтып келедк Тойым азайып бара ма деймш. — Нагыз ецбектщ адамы кабинеттерд1 аралап, шагым айтып, кемек сурап журмесе керек,— дед1 карт. — Дурыс айтасыз,— дед1 Жандос кызбаланып. «Ci3 сондай едщ|'з» дей жаздап, езш арен токтатты. Василий Петрович бунын кажыган турше узагырак — Мундаты жумысьщ ауыр ма?— деп сурады. Жандос тосын суракка б1рден жауап бермей epiKci3 ойланды. «Карттын устаган жерш караты» деп, сурактын TeriH койылматанын сездй «Улкен Kici сыншы гой, не оймен сурады екен» деп бул да карттын эж1м баскан коныркай жузше коз токтатты. Кездер1 тушскенде Жандостын жу- рек тусы лушлдегендей болды. Осы карттан эл1 де имене- TiHiH iiiiTefi мойындап, «адалын айтуым керек» деп туйдк — Кел!мд1-кет1мд! Kici коп, жиналыс кеп. Осыган кендйге алатын eMecniH. Кейде 6ip 03iHfli жан-жакка тарт- кылап, жулмалап жаткандай сезшесщ. Бастатан iciH бкпей жатып, баскасм кшйгедк Барже де араласып, бэр|'не де билш айтып партком екешнд) Ндоцрш журесщ. 0з!ме унамайды. 40

Жандос ешп жауапты Василий Петровичтен куткеидей ундемедк EKeyi де жым-жырт отыр. Жандос разрезде учаске бастыгы боп журген кезж коб1рек ансайды. Сменага келгенде не icTen, не кою керек- TiriH кун Larepi жобалап алатын. Бар кабигетш енбект! дурыс уйымдастырып, кайткенде жоспар орындауга жум- сайтын. 03i де тыным таппайтын, баскага да маза бермей- тш. Бул баскарган учаске разрезде алдыцгы орынга шыгып, жумыстын калпына теселш калганда буны калалык партия комитетже кь1зметке шакырды. Бул eiwi esi уйымдастырудан repi жогары орындардын нускауына кеб1рек багынатын боп, еркшдкш б^ртшдеп жогалта бастады. 0 з бетзмен шешетш мэселелерд1 де бас- шылармеи алдын-ала акылдасып алу эдетше уйрене алмай oipai киналды. Кешн «ойланып керейж» деген сезд1 жшрек айтып, дэмелендарш шыгарып салуга.эдеттендь Учаскеде болса алды-артына карамай б 1рден Kipicin кететш бе e/ji. Адамды кабшетже сай уйренген жумысынан айырудыц зиян- ды екешн укты. Бунын енбепн багалап, кабжетж шындап пайдалангылары келсе разрез директоры етш тагайындаса Foft. Bipey курлы icTen-ак кетер едк Бул — жан баласына бквдрмейтж iuiTeri 6ip умпч еда. — Саган 6ip акыл айтайын ба?— дед1 Василий Петро- «Осы Kici эзадескел1 тур ма?» деп Жандос елен еттк К,арт сабырлы кершда. Сейлемес бурын бурынгы эдетжше тамагын кенедк — Менщше, мына турщмен бул орында кеп ic тындыра алмайсьщ. Осы орында сенен бурын ктегендерден 6ip артыкшылмгмн болуы керек. Тым курыса кешн журттын есжде каласыц. «Жандос партком болганда сейтш едЬ> дейдк — Калайша?— Жандос эцпмеге ыкыластана туст1. — Осы б1рлестк колемжде, сеь.щше, шеннмж таппаган нендей курделi мэселе бар. Мше. соган батыл Kipicin, KypecTin басты нысанасы ету!ц керек шыгар. Сонда басшы- лардыц емес, журттын кеншнен шыгасьщ. Жаксы iciu абыройыцды асырады. «Бул свз1м калай?» дегендей Василий Петрович кезж сыгырайтып бетше тштеп карады. — Ойланатын нэрсе екен,— дед1 Жандос сезден тосы- Кдрттыц мына c»3i буньщ кеншндеп кешеден 6epri к уд тн турткклеп, эрекетке итермелейдь Свз TopKiHi «кор- 41

галактанба» дегенге саяды. Карт буньщ ойындагысын тани койды деу де киын. Keuieai 6epi неге басы катып жургенш де бш п жаткан жок. BipaK буньщ сез ангарынан езшше туйш жасап, жен ситеп отыр. Айтканы шындыкка келедь Расында, аянатын Heci бар. Kipicyi керек ктен неге тартына бередь Карт дэл тауып айтты — «курестщ басты нысанасы eTyi керек». Б1реулер e3i тындыра алма- ган, колы жетпеген нэрселерш баскага мждеттеп акыл айтуга эуес. Лекер буган канша энпме айтса да сендаре алмады. бзш актауга тырысты. А л мына карт 6ip-eKi ауыз сез1мен буны иландырып, ойга калдырып отыр. Дэл сэтже келуж карашы. Бурын да осы карттан жак- сылык керген едь ...Осыдан жиырма жыл бурын оныншы 6iTipin, дре- нажды шахтада icTen журген кезжде Василий Петрович буган эсер етш e/ii. Б1рде OHflipicTiK жиналыста булардыц бригадасын сынай берген сон. Жандос «айтатын сез1м бар» деп топтыц алдына шыккан болатын. «Б1зд1н бригада жумыстан аянып журген жок» деп, жумысты дурыс уйым- дастыра алмаган басшыларды сынаган. Бойын намыс кысканын сезд1. Сол жолы сменадан сон, шахтанын озат слесары Василий Петрович «жур, 6ipre кайтайык» деп Жандосты онаша алып шыккан болатын. «Бугшп сез1н маган катты унады» дед1. Буны баласынбай дэл сол куанган сэт!нде кен1лде жатталып калатын мына 6ip сездерд1 айт- кан. «Егер езщ адал болсан, шындыкты бетке айтудан каймыкпайсьщ. Адамнын ары таза болуы керек. Сен бупн жаксы свйлед1н. Эрдайым осылай адалын айтсан, журт кез1не касиет!н артып, «жаксы ж1г1т» атанасын» деген... TaFbi да сол Василий Петровичпен apaFa он жыл салып ici алга баспай тарыгып жургенде кездескен1бар. Караган­ ды шахтасында учаске бастыгымен сыйыса алмай Каратас- ка жумыс i3flen кел1п, разрезге тау-кен мастер! боп орналаскан кез1 ед1. Турашыл м1нез1нен мунда да бастап- кыда Kyfli болмай кен1л 1 жудед1. Ecxi таныс деген1 ме, колы боста iuii пысып Василий Петровичт1жумысына i3flen барган. Оньщ Алексей деген ортаншы улы бунын смена- сында экскаватор машинис1н1н KOMeKmici боп ктейтш. Bip- талай энпмен! сол баласынан ecTinTi. Екеу ара энг1мелес!п отырганда Василий Петрович буган «Тепсе тем1р узет!н кездер1н, жумысты аянбай ктеп, жоспар орындап, дур1л- детпейс1ндер ме? Баскада не жумысьщ бар? Азамат атына жарасатын касиет сол» деген. Жалгызсырап, жабыгып журген сэт1нде бул сез де кеншне медеу болган. Сонау мектеп 6iTipin. шахтада ктеген кез1нде бригадир! Турсын- 42

бай жэне осы Василий Петрович секиад адамдардьщ беделше бас Hin, сездерше ceHin, езше енеге санаран. Соныд ардасында жаца касиет тапдандай болтан. Сол Турсынбай, Василий Петрович седида бул да б 1реуден дордып, 6ipeyre жарынып, эрюмге жалтадтауды ез бойына мш санады. Осы ид мшездщ пайдасын да, зиянын да датар Kepin хеледд 6ipax езгере алмасын бшедо... Кез астымен дарттын жузше назар салды. Ipi денеа арыгандай дара дед достюм1 бос жатыр. Отыртанда жота- сын куд1рейтт, басын енхейтш устайды. Бет Tepici босап, эж1мнщ терен сызыдтары молайыпты. Василий Петрович буныц дептен бшетш, дад1рлейтш адамы. Шадырысуы, алыс-беркп жод болганмен кешлдщ жадындыгы, ilijтей тизеулесих бар. К,аратастагылардын 6api кем1рдщ мадайында жургенд!хтен ара-тура дездест турады. Медтеп 6iTipin жумысда орналасданында осы Kici- мен exi жыл шахтада 6ipre icTereH. Кейш де apaFa жылдар салып Каратасда дайтып оралганда хенЬтшде осы Kicini 1здеген. Неге сонша байланып далганын e3i де бишейдь Ана 6ip туста топ алдында алгаш рет сез сейлеп дезге тускен едд Кении epic 1здеп дуанган сэтшде осы хкшщ 6ip ауыз сез1 буюл eMipine бершген багадай естшдд Тартыс- тан 6eTi дайтдан сон, дун ушш жагдайга бежмделмекип боп e3reprici хелш диналып жургенде, осы кйднщ 6ip ауыз сезше тодтап, алдары eMipi туралы узад ойланган. Адамды дер хезшде сезбен демеудщ, дорган болудьщ не ехенш тусждд Сол адам бугж буран хелштд 0 цжен б iраздан 6epi уйды дашданы байдалады. 03iH сабырлы устаганмен, anri- ме устжде жымиып хулгешмен жанарында элдеб1р мун бар. Басы душиып, exi урты суалраны хэршхтен гана емес шыгар. Карттыц уайымы буран белгш . Осыдан 6ip жыл бурын KeMnipi ел in 6ip уйде 6ip 63i далган. Бул далалыд партия хомитетжде ктеп жургенде жумыс аягында apaxiflix даби- нет1не келж, «iuiiM пысты» деп энг1м елест хететш. Осын- Да™ эдсдаваторшы баласыньщ долында турып xepin едд келпи жайсыз боп, деп сыйыстырмады. Кдйтадан аз ушне xeTin, xyfieyi елген 6ip кемшрд! долына xipri3in, турмыс дурып хердд Онысы iuixiurrey боп, адшара таласып бул одан арен дутылган. Будан келгенде сол энг1мелерж айтып, шер тардатып дайтатын. Оньщ apaxiflix хелт-кететже .уйренш алканы сонша, 43

э керше коймаса аландай бастайтын. К,ыска таман карт 6ip келгеншде кечшденш «менде 6ip ой боп тур» деген. Бул уйленетж шыгар деп ойлады. К,иыр Шыгыста улкен улы, Алтай елкесжде кызы турады. Соларра барып, тур- мыска кайсысы колайлы десе, соньщ колына юрмек ойы бар екен. Бул куана макулдады. EKeyi отырып турл1жоспар жасады. Сол кеткеннен хабар болмай б1рнеше айдан сод 6yriH рана корппп отыр. Сол жолы кетержде бойы бшк, журк-турысы ширак еда. Алдан жаксылык кутт, соган же- туге асыккандай жаркылдап сейлеп, дегб1рс!здене берген. Енд1 6yriH зор денес! rnerin калыпты. Жандос аянышын жасыра алмады. Куй! келкпегенж танып-ак тур. — Неге жудегенЫз?— деда. К,арт терец курсжш алды. Саусагымен столды сыз- гылады. — Жалгыздык киын екен,— дед!. Жандостын кез алдына панасыз жанныц бейнес! келдь He6ip картгарды корт жур. «Солардын турмысы калай?» деп 6ip де ойланбапты. K,a3ip солардын талайын есже Tycipin улгерда. Баскага nipim-ap халдерш сез!нбепт!. Василий Петрович кецшн орныктырып, жайымен сейледа. — Дуние кеч болганмен, вз!ме орын таппай жур- м1н,— деда. «Мунаю да емес, эзиГде емес, шындыры осы» дегендей KeciKTi унмен айтты. Карттын кад!рж кимады ма, Жандос бул сезбен !штей кел!спед!. «Улкен басын юипрейтш, несже жасып сейлейд!» деп ойлады. К,арт улы мен кызына кезек барып 6ipa3 уакыт 6ipre турып кайтканын эчг!мелед!. Кеп ашылмады. Балалары бетенс!п, жатыркап калыпты. Bapi де жаксы, б!рак 6api де сыпайы. «К е т» демейда, 6ipax уздагш те турган жок. 0 з ушндей еркжсш кете алмай, кас-кабакты андумен, журк- турысты барумен карадай шаршапты. 03flepi 6ip-6ipiMeH yflipiyiin, бул сол семьяга юржпей шеттеп калады. Бунын берген тэрбиес! баскаша ед!, карап турса, балаларынын кулкы взгер!пт!. Дуниеге куныру бар. Колынан шыгарып, алыска яйберт алганы ушж буран ез!н шнал1 санады. Bipax 6ip калада — Каратаста туратын Алексейден не кайыр деп ол жарын да ойлады. Акырында, «бугжп жастар не боп барады?» деп кынжылды. 0pi ойлап, 6epi ойлап, «одан да уйренген Каратасыма кайтайын» деп, кеч!л! калып жалгызсырап, жолга шыгыпты. Каратаска келген бойда 44

ешкайда содпастан бейггде тартып, кемшршщ моласына барыпты. — Жаксы адам болатын. Эл! де eMip cypyi керек едк.. — 0 з басым екйрден туцийп кврген емесшн. Жадсы- лыдты да, жаманшылыдты да кеп дердж. 0шрге б1рде риза, б 1рде вкпел1 боп ж ур т жатамыз. KeMnipiM дэл жан тапсырар сэтшде маран -пршшктщ дад1рш удтырып дет- кендей болды. Жарыд дуниедегеннщ даншалыдты дымбат екенш мен сонры дем1 таусылып, ауа жетпей ел1ммен арпалысып жатдан демшр1мнщ басында отырып сонша- лыдты терец тусшд1м. KipniriH орец дозгап ееплер-есплмес сейлеп, «0Mip cypriM келед!» дедь Муншалыдты жалынып- жалбарынран eTiHinrri, дайраны кеткен ирлжтщ сонры зарын есту маран сондайлыд ауыр содты. О дуниеге KeTKici келмей, б!рад бу дуниеде будан артыд тура алмасын 6Liin диналып жатдан жанра дараудын esi аянышты еден. ¥стап кврсем, долы суып барады еден. KeMnipiM эрец сейлеп, «долыма ыстыд су дуйшы» дедь Будан epi «Ва-с-и...» деуге Fana шамасы келт... журш деттд.. К,арт TyHepin темен дарады. Панасыз дартты не деп жубатарын б!лмей Жандостыц да децш босады. К,арсы алдында 6ypicin отырран дартты аяп деттд Басда амал таппай: — Бугш дешке бгздщ уйдщ донагы болыныз,— дедд 5 Бул дунге штей мыдтап дайындалып едд Сезд1 неден бастап, далай айтам деп ойлай-ойлай басы датты. Шыдам- сызданып дабинетше 6ip Kipin, 6ip шыдты. Жарысда тусе- тшдей денш добалжыды. ByriH езше жарасады деген, ойын-тойра диетш сур достюмш дит, галступн, дейлегш де езгерттд Парторгтщ Tayip кишгенше дарап, кецседегдпер улден 6ip жиналысда баратын шыгар деп ойлаура эдеттен- ген. Парторгтьщ баратын турл1 жиналыстары деп, жорары жадтан делетш дурметп донадтарды да дарсы алып, шыга- рып салады. Тацертецгшк Карпендомен аз уадытда дездест далды. Бул 6ip мэселемен д1ргенде дулш сейлесш, д ет л д 1 отырды. Буны immeH жадсы ырымга жорыды. 03i ymiH улден эщзме бастарда Карпендоньщ жайдары болтаны деред. Мундагылар оныц дас-дабарын багып уйренген. Оныц да- бинетше д1рмес бурын алдындагы седретарь дыз Лизадан «далай?» деп сурайды. Лиза бас бармагын шошайтса д1руге болады деген белгд дабарын туйсе, бас диредтор ашулы, 45

кай-та; .брр ,,дегецдь ангдртад#.. /Тартдог, бул б^тг'^лер^ен санаспай калаган уакытында руксатсыз юре бередг «Ж ос- пар орындалмады» деп урсатын карауындагы кызметкер1 емее. 0 зш онымен терезеа тен ерюн устауга тию. Эрб1рден сон партиялык тургыдан бунын бюйп басым. Осы кешлмен б1рлестжке парторг болганнан бастап, Карпенкога жалбак- тамай, онын алдында взш ерюн устады. 03iniH парторг екенш, саяси басшыга тэн мшез керсету1 керекпгш есте устады. Бул канта кокиланганмен Карпенко ез билжше бас- каны катыстыргысы келмей, сырттай санаскан болады. А л iuiKi кеншнде буны оншалык елемей, баягы учаске бастыгы ретшде карайтынын эр жайдан ангартып жур. Осындай eKi удай кезкарастын кайсысы белен алатыны Жандоска ауыр сын болды. К,ай жагы басым Tycepi — 6ip езшен: талассан тенест, тайсактасан келенкесшде кала- сын. 0Mip етуге дагдыланган ipi кешл, менмен адаммен иык тенест1ру ушш кунбе-кун босансымай, адалына жупну керек болды. Жандос штей тас-тушн боп, басынан саз асырмауга, карым-катынастын эдебш сактап, вз багытынан ауыткымауга тырысып бакты. TinTi бас директор мунымен штей андысып, «кайсымыз женем1з» деп, суршер сэтп кут1п жургендей тым сыпайы свйлеседк Сейтт-ак езжен шеттетюа келедь «Маган тшспесеч, жолыма бегет болма- сан, кызмет1нд1 icTen, жалакынды алып, кушнд1Kepin журе бер» деген пигылмен муны 1здемейд1, келе калса жылы кабылдайды. Осынын 03i Жандостын жынына тиедг Сы- пайылыктын Ty6i онын талабына лайыкталуга апарып Tipeyi мумюн. А л бунын ойы баскаша. Шамасы келгенше ез багытын журпзедь Егер болмай бара жатса, эйтеу1р, ундемей калмайды. 0зш штей кайрагысы келгендей осы ойды кунде кайталап еске туаредг Адамнын езш-ез1 баскаруы киын. Б1рде олай, б1рде булай бола 6epeTiHin де жагдайга багы- нып, устанган багытьщнан ауыткудын салдары шыгар. Эйт- песе неге гана мшезще лайык емес ic жасайсын, кеншн каламаган адамдармен тш табысасын. Сез жок. Карпенко парторг ретшде буны комсынады. Осы не булд1ре кояр дейсщ, карсы шыкса сабасына Tycipy онай деп, кешеп карауында icTereH кеп жагымпаздардьщ 6ipi деп тусшетш шыгар. Егер олай болмай мшез керсетсе, Карпенконын колданар амалы — кет1ру. Откен жолы Лекер осы жайды дурыс ангартты. К,алай дегенмен Карпенкодан штей бул да каймыгады. Кеп жыл оны алыстан гана Kepin, дэрежеа биж улкен 46

бастыкка санады. Учаске бастыгыньщ б|рлест1ктщ.бас ди- ре^брьтЫН ^абийёйМе'•жоМяг'¥ ^ Ь икс(ййай?Ды. Разре^дё ке'здескён жёрде ’буран айУар \"се$ де аз.' Кеб1нё мэсёле разрез басшыларымен шеш1лед1, Карпенко солардын кор- шауында болады. Енд1 кешеп учаске бастыгыньщ бупнп парторг кезш сырттай мойындаса да кещлшде езше тен кермейтш ipbik бары анык. «К,айтер дейсщ, вз1м1здщ Жан- дос кой» депзетш nkipfli взгерту ез1цд1-ез!ц жечумен б1рдей. Жандостьщ Карпенкомен эчпмелесерде квб1рек кобалжып, куыстана 6epeTini де содан. Теменчнк боп керш- бесем екен деп вз1мен-931 штей арпалысып турады. Кар- пенконын мысы басады. Bapi бул ойлаганнан баскаша боп шыкты. Танертен кел1мдккеймд1 юсщен, телефоннан Карпенконьщ колы босай коймас деп, тустен кеЙ1н уакыт тауып онаша сейлес- пек болды. 03i туске дешн баска жумыстыч 6apiH жинап койып ойланып отырды. Сынга тускел1 тургандай киналды. «Будан api ундемей журе беруге болмайды» деп, езш штей кайрай тусть ByriH егер Карпенкога сезш етмзе алса, колдау тапса KipicKefli турган icTepi бар. Учаскеде жургенде 6ipa3 нэрсеге кез1 канып кецшге туйген efli. Айтып та, таласып та керген. 9 з учаскесшен apire шамасы келмей жогары жакка даусы жетпей, бшген1мен, баскаша icTerici келгенмен басылып кала беретш. Сонда «колымда улкен билж болса 6ipa3 нэрсеш баскаша жасар ед1м. Эттен, учаске бастыгы ганамын» деп мжшетж. Б1рлесткке партком секретары болганнан 6epi мумкшдйз молайып, сол 6ip ойлары мазалап журген едь Б1рлестжке Ауыспалы Кызыл Ту тапсыру салтанатынан кей1н «айтатын кез келдЬ> деп, штей мыктап беюндь Мэсе- лен1ч т1релетш жер1— Карпенко. Одан колдау тапса, ойла- ган ici inrepi басады. Бул не ктеуш бтедк Жумыстыч камын ойлап аянбас та еда, айгай-шуынан кашпас та ед1. Баскаша ierey KepeKTiri кеп жылдан 6epi ойында кордаланып келеда. Карпенко улкен басшы, тэж1рибел1 адам, буны TyciHyi керек кой. © tiniit жеке басына пайдалы ештече сурап отырган жок. Доге имен буны тусшетш шыгар. Солай болатынына cemici келедч Уакыт жылжымай койды. К,алай болатынын ойлай- ойлай шаршады. Лекерд1ч келуш т1ледь Ерепскендей ол да кершбей койды. Ойша Карпенкомен сейлесш, езЫ ч не айтатынын, оньщ не жауап 6epyi мумкш екенш елестегп. Олай десе мен булай деймш, ол келкпеген жагдайда айтарым мынау деп карсы жауабын эз1рледа. Амалы квп 47

киын,.есеп ,шещкецдей ц щ а т энпменщ ачгарын жьбалап. сез жуйеЫн карастырды. Кезжде корерм1з демей, бэрж алдын ала ойлап-niuiin, кун wrepi мазасызданатын эдетжен арыла алмай-ак койды. С ей тт бекерге кажиды, тынышы кетедк Tycki узипсте ушне бармай, кенссге жакын асханада узын кезекке турып, б1рталай уакыт кетчрдк Котлеттен баекасы таусылыпты. Шай да суып калыпты, api суйык екен. Асты тэбетаз iurri. Кении куггп боп кабинетже кдй- тып сралды. Карпенкога баратын уакыт жакындаган сайын журексже бастады. Кунделшт! шаруаньщ жайы болса 6ip capi, Карпенкога унамайтын энг1меш бастагалы отыр. Энпмеж белт-жарды кылмай Карпенко буган коп уа­ кыт белее екен деп тшедк Онын кабинетже эуел юргеннен- ак жолы болмады. Кабинеттен тез шыкты. Бул юргенде Карпенконьщ карсы алдында техникалык бол!миж ею кызметкер1 отырган. Орын таппагандай Жандос столды айналшыктап 6ip орында тура алмады. Карпенко алдын- дагы KaFa3Fa ущлген калпы басын кетерместен: — Отырсаншы,— деп колын созып кабырга жактагы орындыкты нускады. Жандос турегеп турып: — Слзбен онаша се йм бар еда,— дедй Сез ьщгайын туежген eKi кызметкер орындарынан 6ip- дей кетерЫп кеткьтер! келш едк Карпенко колын ежтеп: — Отырындар,— дедк Иыктарынан баскандай exeyi де сылк отыра калды. Карпенко басын котердк Алдындары ею кызметкер б1рден столдагы кагазга кез салды. Карпенко айналмалы креслосын сэл бурып Жандоска тесже карап: — Ертен Москвага командировкага журуцп ед1м. Кей- 6ip цифрларды нактылау кажет боп тур. Тым асырыс бол масаи, dip айналып соксац кайтед1. Эйтпесе коман- дировкадан келген сон жолырайык,— дедк Жандостын кете алмай киналганын байкап: — Жарайды, жарты сагагган кейж кел. Эйтпесе мен де асырыспын. Ол не сез?— дедк Жандос сагатына карады да басын темен салып, акырын басып шырып кеттк Жарты сагаттан кешн кайтып оралды. Кабинеттж eciriH ашпас бурын epirin жарын таянып отырган Лизага: — EumiMfli Kipri36eHi3,— деп етшдк — Кеп бегелеаз бе?— дед1Лиза елшлдеп. — Bipa3 болатын шыгармын. 48

Лиза куйнып11кетш льп1 етш орнйнанту^рып.айнага карап иыгына' тускен сары шашЫн тучедк — Мен тез тана магазннге барып келе кояйын,— дед1 де сумкасын алып есжке беттедк Шытып бара жатып: — К,орыкпаныз. Бас директор мен партком секретарш оцаша отыртанда устер1ц1зге еишм батып шрмейдк— дедь Коридорды биж екшеЫмен тыкылдатып ушып ала женелдь Баспалдакпен томен тускеш естшдь «Лизаньщ мунын матан берсе той» деп элп кылыгына epiKci3 еэу тартты. Аз да болсын бойы женьлдешп калды. Карпенко есжке карап креслода шалкайып отыр екен, буны керген бойда жылы шыраймен: — Кел, кел,— дедк Мэсёлеш колма-кол шеипп тастаута аз!р адамньщ кей- niH танытып еркш отыр. Э дегеннен Жандос элдеб1р жай- сыздыкты сездк Ей алдымен Карпенконын сур костюмшщ омырауындагы республика Жогаргы Советшщ депутаты белпЫ мен Социалистж Ечбек Epi Алтын жулдызына кез1 TycTi. Командировката журетш болтан сои тагынган шыгар. Сосын езшщ устше карады. Екеушщ костюмшщ Tyci де, сэш де 6ip екен. Bip куйтыркы ой штгей «калалык советтщ депутаты белпсш тагып келмегем екен» депздь ©3iH-03i кекеткен Typi. Жандостьщ ойындагы кубылысты туе же койып Карпенко: — Жумыстын аягына таман облыс орталытына журе- мш, таигы рейспен Москвага ушамын,— деда. Жандос Каратастан да Москвага самолет ушушы ед1 той,— деп айта жаздап токтады. Карпенконын турше енд1 тана назар аударды. Осы KiciHiH журю-турысыньщ ширактытына суйсшедй Креслота байланып, кабинетте камалып отырмайды. Разрездерд1 аралап кетед1, керек аламын 03i !здеп жумыс орнынан табады. Кез-келген адам кабинетше шакыртпай-ак Kipe береди Алды кец, айтар созден кыспайды. Кеп жол журедь Москвага, республика астанасына айына элденеше рет катынаута бар. Алпыстан асса да жолдан кажымайды. екен. Орынбасарларын ж1берсе кайтеди Жок, озгелер шаруа тындыра алмайтындай барже 03i баруы керек. «Kici- гесенбейдй» деп, 6ipeyaep кунюлдейдй б!реулер «шаллдын вз1 барса бэрш орнына келт1реди Ол — нагыз тулк1той» деп куптайды. Кабинетке KipreH адамта алдымен каска мандайы козге шалынады. Bip колын столга койып, креслода 6ip кырындап, шалкайып, кербез отырады. Арты- на кайырылган бурыл шашы 6ip-6ipiHe катырып койгандай 49